الەم تانىعان اۋەزوۆ
تاقىرىبى: الەم تانىعان اۋەزوۆ
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىر جولى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى، شىعارماشىلىعىنان ماعلۇمات بەرۋ. جازۋشىنىڭ الەمدىك مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسى تۋرالى
وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن جۇيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى وزىندىك ىزدەنىس ءجۇمىستارىنا باۋلۋ، ءوي-ورىسىن، رۋحاني جان دۇنيەسىن بايىتۋ. پىكىرىن اشىق ءبىلدىرۋ، ەركىن سويلەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ.
تاربيەلىك: الەم تانىعان اۋەزوۆتىڭ ۇلىلىعىن دارىپتەۋ. قازاق ەلىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان زاڭعار جازۋشىنى قۇرمەتتەۋگە، ەلىن سۇيۋگە، ادەبيەتتى سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
ءتۇرى: عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا
ءادىسى: شىعارماشىلىق زەرتتەۋ
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، الەم ادەبيەتى، تەاتر، ونەر
كورنەكىلىگى: م.اۋەزوۆ پورترەتى، كىتاپتار كورمەسى، ازاماتتىق شىعارماشىلىعىنا
بايلانىستى پرەزەنتاسيالىق سلايدتار، «اڭىز ادام» جۋرنالى، بۇكتەمەلەر ت.ب.
ءجۇرۋ بارىسى:
جوسپار:
ءى. «بالا مۇحتاردان دانا مۇحتارعا دەيىن»
م.اۋەزوۆ ءومىرىنىڭ تاريحي تىزبەسى
ءىى. «شەجىرە» م.اۋەزوۆ اتاتەگى
ءىىى. «اۋەزوۆ الەمى» (ادەبي قىزمەتى)
ءىV. «اۋەزوۆتىڭ ادەبي مۇراسى» (شىعارماشىلىعى)
ا) «ۇلى سۋرەتكەر» (اڭگىمە، پوۆەستەرى)
ءا) «ۇلىلىق ۇلگىسى» ( روماندارى)
ب) «قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تارلانى» (درامالىق شىعارمالارى)
ۆ) «ۇلت ماقتانىشى» (عىلىمي ەڭبەكتەرى، وچەركتەرى)
گ) اۋدارمالارى
V. «م.اۋەزوۆ – الەم ادەبيەتى مويىنداعان تۇلعا»
م.اۋەزوۆ الەم تىلىندە
Vءى. «ەستەلىكتەر سىر شەرتەدى»
ا) مۇراجاي، جادىگەرلەر
ءا) ۇلى ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى
ب) اقىندار ارناۋلارى
Vءىى. قورىتىندى
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
تۋعان حالقىن تورتكۇل دۇنيەگە ءماشھۇر ەتكەن ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆ - كەمەل ويدىڭ كەنىشى، كەنەن ءسوزدىڭ ءورىسى. قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق جانرىنا تۇڭعىش رەت قالام تارتىپ، ءبارىن يگەرىپ، سول ارقىلى ءتىلىمىزدىڭ شۇرايىن، ەلىمىزدىڭ شىرايىن تانىتقان قارىمدى قالامگەر، دارىندى عالىم. ۇلى جازۋشى، دانىشپان ويشىل، عۇلاما عالىم، اسىل ازامات مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 115 جىل تولىپ وتىر.
دۇنيەگە قازاق پەرزەنتى بولىپ تۋىپ، ادامزات پەرزەنتى بولىپ اتتانعان م.و.اۋەزوۆ تاعدىرى – تالاي اقيقاتقا قاپىسىز كوز جەتكىزەتىن تاعىلىم مەكتەبى. زامانمەن بىرگە تەبىرەنىپ، ماڭگىلىكپەن ۇندەسە ءبىلۋدىڭ ايقىن ونەگەسى.
ول تالاي جەر تەڭسەلتىپ، ەل سەندەلتكەن الەۋمەتتىك سىلكىنىستەردىڭ، قيالدى قىسىراتىپ، سانانى توقىراتقان تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ جاپپاي تەڭدىككە ۇمتىلىپ، ەلدىككە قۇلشىنعان رۋحاني بۋىرقانىستار كەزەڭى بولىپ، تاريح قويناۋىنا اتتانعالى وتىرعان جيىرماسىنشى عاسىرمەن جارىق دۇنيەگە بىرگە كەلدى.
قازاق حالقى جاڭا حح عاسىر تابالدىرىعىنان اباي سەكىلدى حاس دانىشپاندى الدىنا سالىپ اتتادى. وسىناۋ زورلىق كورگەن سايىن مولىعا تۇسكەن ونەر قۋاتى، سونىڭ شىرقاۋ شىڭىنا اينالعان اباي مۇراسى ۇلتتىق سانامىزدى مەيلىنشە كەمەلدەندىرىپ، جاڭا رۋحاني ىزدەنىستەرگە جىگەرلەندىردى. ەلدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى كۇردەلى ماسەلەلەردى العا تارتتى. ۇلتتىق سەزىم ۇلتتىق ساناعا اينالدى.
اۋەزوۆ ءومىرى مەن ەڭبەگىنىڭ حالىق ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى بولعانىن كەيىن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەدى. ول الاساپىران كەزەڭدەردە حالقىمىزدىڭ تالاي رەت ءۇزىلىپ قالا جازداعان مادەني-رۋحاني ارقاۋىنا، ۇلتتىق سانا سەزىمىنە دانەكەر بولىپ، كەشەگى كۇننەن بۇگىنگى كۇنگە امان جەتۋىنە سەبەپكەر بولدى.
ولاي بولسا، بۇگىنگى «الەم تانىعان اۋەزوۆ» تاقىرىبىنداعى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيانى زاڭعار جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تولىق تانۋعا ارناماقپىز.
(جوسپارمەن تانىستىرۋ)
وقۋشىلارعا جوسپار بويىنشا ىزدەنىس-تاپسىرمالارى بەرىلگەن بولاتىن.
ءى. «بالا مۇحتاردان دانا مۇحتارعا دەيىن»
م.اۋەزوۆ ءومىرىنىڭ تاريحي تىزبەسى
1897 - 28 قىركۇيەكتە سەمەي ۋەزى، شىڭعىس بولىسى، بورىلىدە دۇنيەگە كەلگەن.
1908 - سەمەيدەگى كاماليددين حازىرەت مەدرەسەسىندە وقىپ، ودان ورىس مەكتەبىنىڭ دايىندىق كۋرسىنا اۋىسادى.
1915 – قالالىق ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا وقۋعا تۇسەدى.
1917 - ماۋسىمدا م.اۋەزوۆتىڭ " ەڭلىك-كەبەك" دراماسى تۇڭعىش رەت ويقۇدىقتا كيىز ۇيدە ساحنالانادى.
1918 – قازاندا ومبىداعى جالپى قازاق جاستارىنىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسىپ، ونىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى.
1919 - سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىرىپ، سەمەي گۋبريەۆكومىنىڭ جانىنان اشىلعان قازاق ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى، كەيىننەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
1921 – 12 تامىزدا سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى.
1921 – قاراشادا ورىنبورداعى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى قىزمەتىنە اۋىسادى.
1922 – كۇزدە تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە ەركىن تىڭداۋشى بولىپ تۇسەدى. «شولپان» جانە «سانا» جۋرنالدارىندا ەڭبەكتەرى جارىق كورەدى.
1923 - لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ تىل-ادەبيەت بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى.
1924-1925 – سەمەيدە مۇعالىمدەر تەحنيكۋمىندا وقىتۋشى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، «تاڭ» جۋرنالىن شىعارادى. لەنينگرادقا قايتىپ بارىپ، وقۋىن جالعاستىرادى.
1928 - ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلداندى ءارى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ساباق بەردى.
1930 - 16 قىركۇيەكتە «ۇلتشىل، بۋرجۋازياشىل» دەگەن ايىپپەن تەرگەۋگە الىنىپ، تۇتقىندالادى.
1932 – تۇرمەدەن شارتتى تۇردە بوساتىلادى.
1932-1937 – الماتىداعى قازاق دراما تەاترىندا ادەبي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
1942 – «اباي جولى» جارىق كورىپ، سىنعا ۇشىرايدى.
1943 – قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنا پروفەسسور بولىپ ورنالاسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا ءدارىس وقىدى.
1945-1956 – ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالادى.
1946 - قازاقستان عىلىم اكادەمياسى قۇرىلعاندا، ونىڭ تولىق مۇشەسى (اكادەميك، №1 كۋالىك) بولىپ سايلانادى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتاعى بەرىلدى.
1946-1947 - «اباي جولىنىڭ» ەكىنشى كىتابى جارىق كورەدى.
1949 - «اباي جولى» رومانى ءۇشىن ءبىرىنشى دارەجەلى ستاليندىك سىيلىق بەرىلەدى.
1950 - رومان-ەپوپەيانىڭ «اقىن اعا» اتالاتىن ءۇشىنشى كىتابى جارىق كورەدى.
1951—1954 - ساياسي-يدەولوگيالىق تۇرعىدان تاعى دا قىسپاققا الىنىپ، قايتادان جاپپاي سىناۋ ناۋقانى باستالادى.
1953 – قاماۋعا الىنۋ ءقاۋپى تونگەندىكتەن ءساۋىر ايىندا ماسكەۋگە جاسىرىن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.
1953-1954 - ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ ورنالاسىپ، «كسرو حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ارنايى كۋرس بويىنشا ءدارىس بەردى.
1954 - الماتىعا قايتىپ ورالىپ، «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن اياقتايدى.
1955 – قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلانادى.
1957 – تامىزدا جاپونيادا وتكەن اتوم جانە سۋتەگى بومبالارىنا تىيىم سالۋ جونىندەگى بۇكىلالەمدىك كونفەرەنسياعا قاتىسادى.
1957- 60 جىلدىق مەرەيتويى الماتى مەن ماسكەۋدە سالتاناتتى تۇردە اتالىپ ءوتىپ، لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالادى.
1957-1961 – ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
1961 - 27 ماۋسىمدا ماسكەۋدە وپەراسيا ۇستىندە كوز جۇمادى.
دۇنيەگە قازاق پەرزەنتi بولىپ تۋىپ، ادامزات پەرزەنتi بولىپ اتتانعان
م.اۋەزوۆ تاعدىرى – تالاي اقيقاتقا قاپىسىز كوز جەتكiزەتiن تاعىلىم مەكتەبi. زامانامەن بiرگە تەبiرەنiپ، ماڭگiلiكپەن ۇندەسە بiلۋدiڭ ايقىن ونەگەسi.
ءىى. «شەجىرە» م.اۋەزوۆ اتاتەگى (سلايد)
ءىىى. «اۋەزوۆ الەمى» (ادەبي قىزمەتى)
1922 جىلى كۇزدە تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە تىڭداۋشى بولىپ وقۋعا تۇسەدى
1923 جىلى ماۋسىم ايىندا لەنينگراد (قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ) مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ تىل-ادەبيەت بولىمىنە وقۋعا اۋىسادى.
1925 جىلى لەنينگرادقا قايتىپ بارىپ، وقۋىن جالعاستىرادى. 1926 جىلى جاز ايىندا سەمەيگە ارنايى عىلىمي ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرادى.
1927 جىلى جازدا جەتىسۋ وڭىرىنە ساپارمەن كەلىپ، ءىلياس جانسۇگىروۆپەن بىرگە بولاشاق شىعارمالارىنا ماتەريال جينايدى.
1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىسادى
1953 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ ورنالاسادى.
1955 جىلى شەت ەلگە ساپارعا شىعىپ، گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى (گدر) جازۋشىلارىنىڭ بەرليندە وتكەن سەزىنە قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاتىستى.
ءۇندىستانعا 40 كۇندىك ساپارمەن بارىپ قايتادى.
1956 جىلى كسرو مادەنيەت قايراتكەرلەرى وكىلدەرىنىڭ قاتارىندا چەحوسلوۆاكيادا بولدى.
اتوم جانە سۋتەك بومباسىن سىناۋعا قارسى حالىقارالىق قوزعالىستىڭ جاپونيادا وتكەن 3-كونفەرەنسياسىنا قاتىسادى.
1958 جىلى تاشكەنتتە وتكەن ازيا جانە افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ 1-كونفەرەنسياسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى.
1960 جىلى اقش-قا بارىپ قايتىپ، 1961 جىلى ءۇندىستانعا ەكىنشى رەت ساپار شەگەدى.
ءىV. «اۋەزوۆتىڭ ادەبي مۇراسى» (شىعارماشىلىعى)
ا) «ۇلى سۋرەتكەر» (اڭگىمە، پوۆەستەرى)
م.اۋەزوۆ - اۋىز ادەبيەتى مەن كلاسسيكالىق ادەبيەتتىڭ، باتىس پەن شىعىس كوركەم ءسوز مۇراسىنىڭ وزىق ءداستۇرىن جەتە مەڭگەرىپ، قازىرگى داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ رەاليستىك ساپاسىن ارتتتىرۋعا، ادەبي ءتىلدى بايىتۋعا ەرەسەن ەڭبەك سىڭىرگەن ۇلى جازۋشى.
قارشادايىنان قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتiنiڭ iنجۋ-مارجاندارىنان سۋسىنداپ، ءارiسi اسان قايعى، اقتامبەردi، بۇحار جىراۋ، دۋلات، ماحامبەت جىرلارىنان ءتالiم العان، بەسiگiندە جاتىپ، ۇلى اباي ولەڭدەرiمەن كوكiرەگiن تەربەگەن بالا مۇحتاردىڭ وسە كەلە شىعىس پەن باتىس مەكتەپتەرiن بويىنا قاتار سiڭiرگەن دانا مۇحتارعا اينالۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدi.
اۋەزوۆ ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىك پەن تالعامعا مۇلدەم جاڭا لەپ اكەلدى. ونىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «قارالى سۇلۋ»، «قيلى زامان»، «كوكسەرەك» سياقتى العاشقى شىعارمالارىنىڭ ءوزى قازاق ءسوز ونەرى مەن كوركەم ويلاۋ جۇيەسىن جاڭا ساپالىق بيىككە كوتەردى.
20 جىلدارداعى «قاراش-قاراش» - اۋەزوۆ پروزاسىنىڭ شوقتىعى بيىك شىعارماسى. 1930-1940 جىلدار ارالىعىندا ومىرگە كەلگەن پروزالىق شىعارمالارى «ىزدەر»(1932ج)، «بىلەككە بىلەك» (1933ج)، «ءۇش كۇن» (1934ج)، «شاتقالاڭ» (1935ج.)، «اسىل ناسىلدەر» (1947ج) - جاڭا ءومىر شىندىعىن سۋرەتتەگەن تۋىندىلار. سونىمەن قاتار «قىر سۋرەتتەرى»، «قىر اڭگىمەلەرى»، «ۇيلەنۋ»، «وقىعان ازامات»، «كىم كىنالى»، «زامان ەركەسى» («ءسونىپ-جانۋ»)، «كىنامشىل بويجەتكەن»، «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە»، «جۋاندىق»، «بۇركىتشى»، «كەشكى ءدوڭ باسىندا»، «سىباننىڭ مولاسىندا»، «تەكشەنىڭ باۋىرىندا» اتتى اڭگىمەلەرى بار.
ءا) «ۇلىلىق ۇلگىسى»
«اباي جولى» – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الەمگە ايگىلى رومان-ەپوپەياسى. «اباي جولى» – قازاقتىڭ كوركەم پروزاسىن كلاسسيكالىق دەڭگەيىنە كوتەرىپ، الەم ادەبيەتىنە كوركەمدىك قۋات اكەلگەن ۇزدىك تۋىندى. اۋەزوۆ ءوزىنىڭ رومان-ەپوپەياسىندا قازاق حالقىن، ونىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن بارلىق قىرىنان ەنسيكلوپەديالىق دەڭگەيدە جان-جاقتى اشىپ كورسەتتى. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى الەمدىك دەڭگەيدە: «حح عاسىرداعى ەڭ ۇزدىك شىعارمالاردىڭ ءبىرى» (لۋي اراگون) دەگەن جوعارى باعا الدى. سونداي-اق بۇل رومان-ەپوپەيا قازاق حالقىن، قالا بەردى بۇكىل تۇركى الەمىن دۇنيە جۇزىنە تانىتقان ۇلى شىعارما رەتىندە دە تانىلدى.
اۋەزوۆ العاشقىدا ەكى كىتاپتان تۇراتىن «اباي» (1942، 1947)، ونان كەيىن مۇنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلاتىن «اباي جولى» (بۇل دا ەكى كىتاپتان تۇراتىن؛ 1952، 1956) رومانىن جازدى. وسى ءتورت تومنان تۇراتىن «اباي جولىندا» قازاق قوعامىنىڭ الۋان ءتۇرلى توپتارى كەڭ قامتىلىپ، سان قىرلى تۇتاس گالەرەيا جاسالدى. وندا قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق، ءدىني، جالپى مادەني-تانىمدىق داستۇرلەرى - ءبارى بار. رومان-ەپوپەيانىڭ تانىمدىق مانىمەن بىرگە ۇلتتىق ادەبيەت پەن مادەنيەتتى، انا ءتىلىن وركەندەتۋدەگى ءرولى زور بولدى. ول ابايدى 17 جىل زەرتتەپ، 12 جىل جازعان.
العاشقى ەكى كىتاپتان تۇراتىن «اباي» رومانى ءۇشىن جازۋشىعا كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعى (1949) بەرىلىپ، ءتورت تومدىق «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى جارىق كورگەننەن كەيىن ول لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى (1959) اتاندى.
ەپوپەيا دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ءبىر ءجۇز ون التى تىلىنە اۋدارىلىپ، ميلليونداعان وقىرماندى سۋسىنداتىپ، ولارعا ۇلى ابايدى، اباي ارقىلى قازاق حالقىن پاش ەتتى. ول ەكى ءجۇز تومدىق «الەم ادەبيەتى كىتاپحاناسى» توپتاماسىندا ەكى توم بولىپ باسىلدى.
ب) «قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تارلانى»
اۋەزوۆ قالامىنان 20-دان اسا درامالىق شىعارما تۋدى. اۋەزوۆ دراماتۋرگياسىندا جانرلىق فورمالاردىڭ ءبارىن قامتىعان. وندا تراگەديا دا، كومەديا دا، دراما دا بار. اۋەزوۆ كەيبىر شىعارمالارىن بىرىگىپ جازعان. ولار: ل. سوبوليەۆ («اباي»)، س. مۇقانوۆ («اقان - زايرا»)، ع. مۇسىرەپوۆ («قىناپتان قىلىش»)، ءا. تاجىبايەۆ («اق قايىڭ»)، ءا. ابىشيەۆ («نامىس گۆاردياسى»)، «وكتيابر ءۇشىن» (1933) پەسالارى.
اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك - كەبەگى»(1917ج) 1922 جىلى ورىنبوردا باسىلدى. اسا تەرەڭ، ءماندى شىعارمانىڭ ءبىرى - «تۇنگى سارىن». بۇل - قازاق دراماتۋرگياسىندا رەاليزمنىڭ ورنىققانىن كورسەتكەن تۋىندى. «وكتيابر ءۇشىن»، «تارتىس» پەسالارىندا اۋەزوۆ رەاليستىك دراما جاساۋدىڭ ءتۇرلى-تۇرلى قۇرالدارىن پايدالانعان.
1934 جىلى ساحناعا شىققان «حان كەنە»تراگەدياسى - اۋەزوۆتىڭ ازاتتىق يدەياسىن تەرەڭ بەينەلەگەن، اسا كوركەم تاريحي پەساسى.
«دوس - بەدەل دوس»، «قاراگوز»، «شەكارادا»، «بايبىشە-توقال»، «ايمان-شولپان»، «قاراقىپشاق قوبىلاندى»، «بەكەت»، «تاس تۇلەك»، «تارتىس»، «الما باعىندا»، «قۇم مەن اسقار»، «بەس دوس»، «الۋا»، « 50 جىل وتكەن سوڭ»، «رايحان» درامالارى بار.
اۋەزوۆتىڭ درامالىق شىعارمالارى - قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن جامبىداي قىمبات، اسىل شىعارمالارى - ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىز.
ۆ) «ۇلت ماقتانىشى» (عىلىمي ەڭبەكتەرى، وچەركتەرى، ماقالالارى)
م.اۋەزوۆ جايىندا ايتىلار ءسوز كوپ. ءار دارىننىڭ تابيعاتى ءار باسقا. مۇحتار اۋەزوۆ تابيعاتى ءتىپتى ەرەكشە. ول – 1917 جىلى جازعان «ادامدىق نەگىزى - ايەل» دەپ اتالاتىن پۋبليسيستيكالىق ماقالاسىنىڭ وزىندە ەلدىك، مەملەكەتتىك ويلار ايتقان. «ەل بولامىن دەسەڭ – بەسىگىڭدى تۇزە!» دەگەن م.اۋەزوۆ ءسوزىن قازاقتىڭ ءاربىر شاڭىراعى ءوز ماڭدايشاسىنا ويىپ جازىپ قويسا، جاراسارلىقتاي.
عىلىمي ەڭبەكتەرى: «ادەبيەت تاريحى»، «ءار جىلدار ويلارى»، «ۋاقىت جانە ادەبيەت»، «اباي قۇنانبايەۆ»، ««ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار»، «ابايتانۋ دارىستەرى»، «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى»، «ەسكەرمەدىم، قابىلدامادىم»، «ابايتانۋ وقۋلارى»، «ادەبيەت تانىتقىش»، «ادەبيەت تەورياسى»، « «ەرتەگى تۋرالى»، «قوبىلاندى باتىر»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى»، «بۇحار جىراۋ»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «ماحامبەت»، «سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ»، «ءسابيت دونەنتاي ۇلى»، «شاڭگەرەي»، «شورتانباي شىعارمالارى»، «م.يۋ.لەرمونتوۆ»، «ل.ن.تولستوي»، «نەكراسوۆ ءومىرى»، «قىرعىز داستانى – «ماناس»»، «جاقسى پەسا – ساپالى ادەبيەت بەلگىسى» ت.ب.
وچەركتەرى: «وڭتۇستىك ساپارىنان»، «شاياندى شەشەن كەرەكەڭ»، «امەريكا اسەرلەرى»، «امەريكا ساپارى»، «ينديا وچەركتەرى»، «ينديا كۇندەلىكتەرى»، «تۇركىستان سولاي تۋعان»، «ول كۇنگى الماتى»، «اباي اۋىلىندا»، «مادەنيەتتى قازاقستان»، «ەر سەرىگى - سەرگەك وي»، «اقىن ەلىندە»، «اسىل ناسىلدەر»، «ءۇشقوڭىر جايلاۋىندا» ت.ب.
ماقالالارى: «ادامدىق نەگىزى – ايەل»، «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى»، «قازاق ايەلى»، «وقۋ ءادىسى»، «عىلىم»، «عىلىم ءتىلى»، «مادەنيەتكە قاي كاسىپ جۋىق»، «مادەنيەت ءھام ۇلت»، «ياپونيا»، «فيلوسوفيا جايىنان»، «وقۋداعى قۇربىلارىما»، «بۇگىنگى زور مىندەت»، «ءولىپ تاۋسىلۋ ءقاۋپى»، «قازاق وقىعاندارىنا اشىق حات»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى ءداۋىرى»، «قىزىل سۇڭقارلار تۋرالى»، «سوت»، «قازاق بولىمدەرى تۋرالى»، «كوركەم ادەبيەت تۋرالى»، «جالپى تەاتر ونەرى مەن قازاق تەاترى»، «قازاقستانداعى ۇلتتار»، «التىنسارى ۇلى ىبىراي» سەكىلدى 300-دەن استام ماقالا، وچەركتەرى بار.
اۋەزوۆ – قازاق بولمىسى مەن مiنەزiنiڭ عاجايىپ ايناسى، قازاق ءومiرiنiڭ كەڭ تىنىستى كوركەم ادەبيەت پەن كوركەم ونەردەگi كەلiستi كەسكiنi، قايتالانباس پولوتنوسى، رەالدى شىندىعى، كەمەڭگەرلiك كەستەسi. ءوزi تۋعان ۇلتىن بار ارتىق-كەمiمەن iشiنەن ۇڭگي وتىرىپ تانۋ، زەرتتەۋ، سونى ءوزiنە عانا، ياعني، قازاققا عانا ەمەس، جۇمىر جەردiڭ ۇلى ءتوسiن جايلاعان كەز كەلگەن ۇلتقا، ءاربiر جۇمىر باستى پەندەگە ءتۇسiنiكتi ەتە وتىرىپ، تانىتۋ – اۋەزوۆ الەمiنiڭ سيقىرلى دا سىرلى قۋاتى.
گ) اۋدارمالارى
م.اۋەزوۆتىڭ قالامىنان الەمدىك جانە ورىستىڭ تاماشا كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ، باۋىرلاس حالىقتار ادەبيەتىنىڭ تانىمال شىعارمالارىنىڭ تارجىمەلەرى تۋدى.
كرىلوۆ مىسالدارىن، ا.س.پۋشكين «بورودينو»، «ەۆگەنيي ونەگين»، نيزامي «ەسكەندىر»، گەتە «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، د.لوندون «قاسقىر»، ن.ۆ.گوگول «ريەۆيزور»، پوگودين «اقسۇيەكتەر»، ل.ن.تولستوي «توي تارقار»، «بۋلكا»، «بۋددا»، ۆ.شەكسپير «وتەللو»، «اساۋعا تۇساۋ»، ي.س.تۋرگەنيەۆ «دۆوريان ۇياسى»، ك.ترەنيەۆ «ليۋبوۆ ياروۆايا»، ا.افينوگەنوۆ «قورقىنىش»، يۋ.ۆاگنەر «جەردىڭ جاراتىلىسى جايىنداعى اڭگىمەلەر»، ا.پ.چەحوۆ «اق قاسقا»، ۆ.ەۆالد «قۇرىلىس ماتەريالدارى»، ا.سەرافيموۆيچ «تەمىر تاسقىن» سەكىلدى اۋدارمالارى بار.
V. «م.اۋەزوۆ – الەم ادەبيەتى مويىنداعان تۇلعا»
م.اۋەزوۆ الەم تىلىندە
العاشقى جازبا كەزدەرi، شۋمەردiڭ قىش كەستەسi، ەجەلگi مىسىردىڭ پاپيرۋستارى، ۆاۆيلون مەن اككادتىڭ سىنا جازۋىنان باستاپ مىڭجىلدىقتاردىڭ، بارلىق عاسىرلار مەن ءداۋiرلەردiڭ، بارلىق مادەنيەت پەن وركەنيەتتiڭ قاتاڭ سۇرىپتاۋىنان ءوتiپ بiزگە جەتكەن تاڭعاجايىپ تۋىندىلاردى جيناقتاعان حح عاسىردىڭ عالامات باسىلىمى – iرiكتەلگەن دانتە مەن شەكسپير، تولستوي مەن توماس مانن قاتارىنان، گوركيي مەن شولوحوۆ قاتارىنان – ۇلى ەسكەرتكiشتەر جيناعى 250 تومىنىڭ ەكi تومى مۇحتار اۋەزوۆكە تيەسiلi بولۋى كەزدەيسوق جايت ەمەس.
«اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءوزى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ 116 تىلىنە اۋدارىلسا، ونىڭ ءبىرقاتار شىعارمالارى اعىلشىن، البان، اراب، ارميان، ءازىربايجان، باشقۇرت، بەلورۋس، بەنگال، بولگار، بۋريات، ۆەنگر، ۆەتنام، گرەك، گوللاند، گرۋزين، يسپان، قىرعىز، سەرب، فرانسۋز، قاراقالپاق، سلوۆاك، تاجىك، تاتار، تۋۆا، تۇرىك، تۇركىمەن، وزبەك، حيندي، پارسى، پولياك، پۋشتۋ، رۋمىن، ۇيعىر، ۋكراين، ۋردۋ، فين، ياكۋت، چەح، ەستون، جۇڭگو، كورەي، لاتۆيا، ليتۆا، ماري، مولدوۆان، مونعول، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان.
مىنەكەي، وسىنىڭ ءوزى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ – تەك قانا قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى الەمدىك ادەبيەتتىڭ قايتالانباس ۇلى تۇلعاسى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
Vءى. «ەستەلىكتەر سىر شەرتەدى»
ا) مۇراجاي، جادىگەرلەر (سلايد ارقىلى تانىستىرۋ)
مۇحتار اۋەزوۆ ومىردەن وتكەننەن كەيىن وكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن 1961 جىلى ءوزىنىڭ تۇرعان ءۇيى مۇراجايعا اينالدى. قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنان كەيىن 1963 جىلى مۇراجاي پايدالانۋعا بەرىلدى. سول جىلدان 1993 جىلعا دەيىن مۇراجايدى جاۋشىنىڭ ءوز قىزى ءلايلا مۇحتار قىزى باسقاردى. ول ۇيدە جازۋشى 1951-1961 جىلدار ارالىعىندا ون جىل كولەمىندە تۇرعان. مۇراجايدىڭ قازىرگى ديرەكتورى ءلايلانىڭ ۇلى – ديار قونايەۆ.
1997 جىلى اەۋزوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو كولەمىندە تويلاندى. سول ءجۇز جىلدىعى قارساڭىندا جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان بولەك ەكسپوزيسيا زالى اشىلدى. ونىڭ ارحيتەكتورى شوقان ماتايبەكوۆ «قازىنا، بايلىق قاشاندا جەر استىندا جاتادى» دەگەن يدەيامەن ەكسپوزيسيا زالىن جارتىلاي جەر استىنا كىرگىزدىرىپ سالدىرعان جانە بۇل عيماراتتىڭ توبەسىن مەككەنىڭ قاعبا تاسى سياقتى بەينەدە كەلتىرگەن. ول دا مۇحتار اۋەزوۆ ۇلىلىعىنا تاعزىم ەتۋ، باس يۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
ءا) ۇلى ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى
مۇحتار اۋەزوۆ – قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر ويشىلى، ۇلى سۋرەتكەرى. وسى بابامىزدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگى ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىن اڭساپ وتكەن. مۇحاڭدى قۇرمەتتەۋ – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قۇرمەتتەۋ، ءوز ەلىڭدى ءسۇيۋ، وتانىڭدى قورعاۋ، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جان اياماۋ»
ن.ءا. نازاربايەۆ
اۋەزوۆ قازاقستان ءۇشىن ەكىنشى اباي، ءبىز ءۇشىن شىعىستىڭ شولوحوۆى ەدى.
ن.پوگودين
ءبىز ءۇشىن اباي قانداي بولسا، مۇحاڭ دا – سونداي دانالىق مەكتەبى. ول مەكتەپتەن ءدارىس الۋ – ءار قازاقتىڭ ابىرويلى بورىشى.
دىنمۇحامەد قونايەۆ، مەملەكەت قايراتكەرى
الەمدى كوز الدىڭا كەلتىرۋ ءۇشىن، باسقالاردىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن، ادام رۋحىنىڭ قادىر-قاسيەتىن اسقاتاتا كوتەرىپ، جار سالۋ ءۇشىن ءوز بيىگىڭ – مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى اسقار شىڭىڭ بولۋ كەرەك.
شىعىس ايتماتوۆ، جازۋشى
مۇحتار اۋەزوۆ – اقىن. ول ءوز ەلىنىڭ دالالارى مەن تاۋلارىن، ادامدارىن ۇلكەن ەپيك اقىنشا اسقان سۋرەتكەرلىكپەن بەينەلەيدى. سونشا ۇلىلىقپەن، سونشا سۋرەتكەرلىكپەن جانە اۋەزوۆتەي كىسى جىرلاعان حالىق شىن باقىتتى عوي.
بەرجەرون، فرانسۋز جازۋشىسى
«مۇقاڭ - ءارى جازۋشى، ءارى عالىم، ءارى ۇستاز، ءارى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. ول وسىنىڭ ءبىر دە بىرىندە وسالدىق كورسەتپەگەن، بارىندە دە وراسان كۇشتى، بارىندە قاتار جانە تەڭ ۇستاعان ادام.» ابايشا ايتقاندا، «قاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي سىلدىراعان وڭكەي كەلىسىمنىڭ ۇلگىسى بولاتىن.»
زەينوللا قابدولوۆ
ب) اقىندار ارناۋلارى
جازۋشىعا تالاي اقىندار جۇرەك جاردى سۇيىكتى جىرلارىن ارناعان. ەندى سولاردىڭ ءبىرقاتارىن وقۋشىلاردىڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستيمىز.
قاسىم امانجولوۆ «مۇحتار اعا!»، سىرباي ماۋلەنوۆ «مۇقاڭا»، راسۋل عامزاتوۆ «مۇحتار اعا»، ءابدىراشتىڭ جاراسقانى «تاريح زاڭى»، مۇحتار شاحانوۆ «مەنىڭ ەسىمىمدى نەگە مۇحتار قويعان؟».
بۇل وقىلعان دۇنيەلەردىڭ ءبارى ءبىز ءۇشىن قۇندى. ءوزىنىڭ عاجايىپ تالانتى، اسقان ەڭبەكقورلىعى ارقاسىندا حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن، كوركەم ءسوزدىڭ شىڭىنا شىعىپ، سوڭىنا ماڭگى ولمەس مۇرا قالدىرعان الەمگە ايگىلى جازۋشىنى دارىپتەۋ - ءبىزدىڭ ابىرويلى مىندەتىمىز دەپ تانيمىز.
Vءىى. قورىتىندى
اۋەزوۆ الەمi دەيتiن كەڭ دۇنيەنىڭ جاراتىلىسى مەن تابيعاتىن ەكى سوزبەن قايىرىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ونى تەرەڭ تانىپ، جان-جاقتى تالداۋ – ءار ءداۋىر، ءار ۇرپاقتىڭ كيەلى مiندەتi. فرانسۋزدار – بالزاكتى، ورىستار – تولستويدى، امەريكاندىقتار – درايزەردi، نەمىستەر – گەتەنى قالاي زەرتتەپ، زەيiندەسە، قازاقتار اۋەزوۆتى ءدال سولاي تانۋعا ۇمتىلعاندا عانا ۇلتتىڭ ءوزiءن-وزi تانۋى، ءوزiءن-وزi باعالاۋى، ءوزiءن-وزi قادiرلەۋi قالىپتاسپاق، كۇشەيمەك، جالعاسپاق. ويتكەنى، اۋەزوۆ الەمiن قازاق الەمiنەن، قازاق ءومiرiنەن ەش بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى.
اۋەزوۆ الەمi كوزگە كورiنبەيتiن عاجايىپ ۇلى سيقىرىمەن، قۇدiرەتiمەن ۇلتتىق رۋح تاۋەلسiزدiگiن قورعاۋعا، ساقتاۋعا ۇيرەتەدi!
كەلەر عاسىردا دا كەمەلدەنە بەرەتiن كەمەڭگەر م.اۋەزوۆ – تەك سiز بەن بiزدiڭ عانا ەمەس، ءالi دۇنيەگە كەلمەگەن جاڭا ۇرپاقتاردىڭ دا سارقىلماس يگiلiگi، ولشەۋسiز باقىتى. ويتكەنi، م.اۋەزوۆ قۇدiرەتi ونىڭ ەلگە دەگەن شەكسiز ماحابباتى مەن سەنiمiندە جاتىر. وسى بiر اقيقاتتى سەزiنۋ مىنا بiزدەرگە، بۇگiنگi تاۋەلسiز مەملەكەتتiڭ iرگەسiن نىعايتىپ جاتقان ۇرپاققا قاجىماس قايرات، جاسىماس جiگەر قوسادى.
ماقساتى:
بىلىمدىلىك: مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءومىر جولى مەن جازۋشىلىق قىزمەتى، شىعارماشىلىعىنان ماعلۇمات بەرۋ. جازۋشىنىڭ الەمدىك مادەنيەتكە قوسقان ۇلەسى تۋرالى
وقۋشىلاردىڭ بىلىمدەرىن جۇيەلەۋ.
دامىتۋشىلىق: وقۋشىلاردى وزىندىك ىزدەنىس ءجۇمىستارىنا باۋلۋ، ءوي-ورىسىن، رۋحاني جان دۇنيەسىن بايىتۋ. پىكىرىن اشىق ءبىلدىرۋ، ەركىن سويلەۋ داعدىلارىن جەتىلدىرۋ.
تاربيەلىك: الەم تانىعان اۋەزوۆتىڭ ۇلىلىعىن دارىپتەۋ. قازاق ەلىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان زاڭعار جازۋشىنى قۇرمەتتەۋگە، ەلىن سۇيۋگە، ادەبيەتتى سۇيۋگە تاربيەلەۋ.
ءتۇرى: عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيا
ءادىسى: شىعارماشىلىق زەرتتەۋ
ءپانارالىق بايلانىس: تاريح، الەم ادەبيەتى، تەاتر، ونەر
كورنەكىلىگى: م.اۋەزوۆ پورترەتى، كىتاپتار كورمەسى، ازاماتتىق شىعارماشىلىعىنا
بايلانىستى پرەزەنتاسيالىق سلايدتار، «اڭىز ادام» جۋرنالى، بۇكتەمەلەر ت.ب.
ءجۇرۋ بارىسى:
جوسپار:
ءى. «بالا مۇحتاردان دانا مۇحتارعا دەيىن»
م.اۋەزوۆ ءومىرىنىڭ تاريحي تىزبەسى
ءىى. «شەجىرە» م.اۋەزوۆ اتاتەگى
ءىىى. «اۋەزوۆ الەمى» (ادەبي قىزمەتى)
ءىV. «اۋەزوۆتىڭ ادەبي مۇراسى» (شىعارماشىلىعى)
ا) «ۇلى سۋرەتكەر» (اڭگىمە، پوۆەستەرى)
ءا) «ۇلىلىق ۇلگىسى» ( روماندارى)
ب) «قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تارلانى» (درامالىق شىعارمالارى)
ۆ) «ۇلت ماقتانىشى» (عىلىمي ەڭبەكتەرى، وچەركتەرى)
گ) اۋدارمالارى
V. «م.اۋەزوۆ – الەم ادەبيەتى مويىنداعان تۇلعا»
م.اۋەزوۆ الەم تىلىندە
Vءى. «ەستەلىكتەر سىر شەرتەدى»
ا) مۇراجاي، جادىگەرلەر
ءا) ۇلى ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى
ب) اقىندار ارناۋلارى
Vءىى. قورىتىندى
ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى:
تۋعان حالقىن تورتكۇل دۇنيەگە ءماشھۇر ەتكەن ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆ - كەمەل ويدىڭ كەنىشى، كەنەن ءسوزدىڭ ءورىسى. قازاق ادەبيەتىنىڭ بارلىق جانرىنا تۇڭعىش رەت قالام تارتىپ، ءبارىن يگەرىپ، سول ارقىلى ءتىلىمىزدىڭ شۇرايىن، ەلىمىزدىڭ شىرايىن تانىتقان قارىمدى قالامگەر، دارىندى عالىم. ۇلى جازۋشى، دانىشپان ويشىل، عۇلاما عالىم، اسىل ازامات مۇحتار ومارحان ۇلى اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 115 جىل تولىپ وتىر.
دۇنيەگە قازاق پەرزەنتى بولىپ تۋىپ، ادامزات پەرزەنتى بولىپ اتتانعان م.و.اۋەزوۆ تاعدىرى – تالاي اقيقاتقا قاپىسىز كوز جەتكىزەتىن تاعىلىم مەكتەبى. زامانمەن بىرگە تەبىرەنىپ، ماڭگىلىكپەن ۇندەسە ءبىلۋدىڭ ايقىن ونەگەسى.
ول تالاي جەر تەڭسەلتىپ، ەل سەندەلتكەن الەۋمەتتىك سىلكىنىستەردىڭ، قيالدى قىسىراتىپ، سانانى توقىراتقان تۇبەگەيلى وزگەرىستەردىڭ جاپپاي تەڭدىككە ۇمتىلىپ، ەلدىككە قۇلشىنعان رۋحاني بۋىرقانىستار كەزەڭى بولىپ، تاريح قويناۋىنا اتتانعالى وتىرعان جيىرماسىنشى عاسىرمەن جارىق دۇنيەگە بىرگە كەلدى.
قازاق حالقى جاڭا حح عاسىر تابالدىرىعىنان اباي سەكىلدى حاس دانىشپاندى الدىنا سالىپ اتتادى. وسىناۋ زورلىق كورگەن سايىن مولىعا تۇسكەن ونەر قۋاتى، سونىڭ شىرقاۋ شىڭىنا اينالعان اباي مۇراسى ۇلتتىق سانامىزدى مەيلىنشە كەمەلدەندىرىپ، جاڭا رۋحاني ىزدەنىستەرگە جىگەرلەندىردى. ەلدىڭ تاعدىرىنا قاتىستى كۇردەلى ماسەلەلەردى العا تارتتى. ۇلتتىق سەزىم ۇلتتىق ساناعا اينالدى.
اۋەزوۆ ءومىرى مەن ەڭبەگىنىڭ حالىق ءۇشىن قانشالىقتى ماڭىزدى بولعانىن كەيىن تاريحتىڭ ءوزى دالەلدەدى. ول الاساپىران كەزەڭدەردە حالقىمىزدىڭ تالاي رەت ءۇزىلىپ قالا جازداعان مادەني-رۋحاني ارقاۋىنا، ۇلتتىق سانا سەزىمىنە دانەكەر بولىپ، كەشەگى كۇننەن بۇگىنگى كۇنگە امان جەتۋىنە سەبەپكەر بولدى.
ولاي بولسا، بۇگىنگى «الەم تانىعان اۋەزوۆ» تاقىرىبىنداعى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنسيانى زاڭعار جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن تولىق تانۋعا ارناماقپىز.
(جوسپارمەن تانىستىرۋ)
وقۋشىلارعا جوسپار بويىنشا ىزدەنىس-تاپسىرمالارى بەرىلگەن بولاتىن.
ءى. «بالا مۇحتاردان دانا مۇحتارعا دەيىن»
م.اۋەزوۆ ءومىرىنىڭ تاريحي تىزبەسى
1897 - 28 قىركۇيەكتە سەمەي ۋەزى، شىڭعىس بولىسى، بورىلىدە دۇنيەگە كەلگەن.
1908 - سەمەيدەگى كاماليددين حازىرەت مەدرەسەسىندە وقىپ، ودان ورىس مەكتەبىنىڭ دايىندىق كۋرسىنا اۋىسادى.
1915 – قالالىق ۋچيليششەنى ءبىتىرىپ، سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا وقۋعا تۇسەدى.
1917 - ماۋسىمدا م.اۋەزوۆتىڭ " ەڭلىك-كەبەك" دراماسى تۇڭعىش رەت ويقۇدىقتا كيىز ۇيدە ساحنالانادى.
1918 – قازاندا ومبىداعى جالپى قازاق جاستارىنىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسىپ، ونىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولىپ سايلانادى.
1919 - سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن ءبىتىرىپ، سەمەي گۋبريەۆكومىنىڭ جانىنان اشىلعان قازاق ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى، كەيىننەن ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
1921 – 12 تامىزدا سەمەي گۋبەرنيالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ سايلانادى.
1921 – قاراشادا ورىنبورداعى قازاقستان ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى قىزمەتىنە اۋىسادى.
1922 – كۇزدە تاشكەنتتەگى ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە ەركىن تىڭداۋشى بولىپ تۇسەدى. «شولپان» جانە «سانا» جۋرنالدارىندا ەڭبەكتەرى جارىق كورەدى.
1923 - لەنينگراد مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندەگى قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ تىل-ادەبيەت بولىمىنە وقۋعا تۇسەدى.
1924-1925 – سەمەيدە مۇعالىمدەر تەحنيكۋمىندا وقىتۋشى قىزمەتىن اتقارا ءجۇرىپ، «تاڭ» جۋرنالىن شىعارادى. لەنينگرادقا قايتىپ بارىپ، وقۋىن جالعاستىرادى.
1928 - ورتا ازيا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسپيرانتۋراسىنا قابىلداندى ءارى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ساباق بەردى.
1930 - 16 قىركۇيەكتە «ۇلتشىل، بۋرجۋازياشىل» دەگەن ايىپپەن تەرگەۋگە الىنىپ، تۇتقىندالادى.
1932 – تۇرمەدەن شارتتى تۇردە بوساتىلادى.
1932-1937 – الماتىداعى قازاق دراما تەاترىندا ادەبي ءبولىم مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
1942 – «اباي جولى» جارىق كورىپ، سىنعا ۇشىرايدى.
1943 – قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنا پروفەسسور بولىپ ورنالاسىپ، ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن سوندا ءدارىس وقىدى.
1945-1956 – ەكى رەت ەڭبەك قىزىل تۋ وردەنىمەن ماراپاتتالادى.
1946 - قازاقستان عىلىم اكادەمياسى قۇرىلعاندا، ونىڭ تولىق مۇشەسى (اكادەميك، №1 كۋالىك) بولىپ سايلانادى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور اتاعى بەرىلدى.
1946-1947 - «اباي جولىنىڭ» ەكىنشى كىتابى جارىق كورەدى.
1949 - «اباي جولى» رومانى ءۇشىن ءبىرىنشى دارەجەلى ستاليندىك سىيلىق بەرىلەدى.
1950 - رومان-ەپوپەيانىڭ «اقىن اعا» اتالاتىن ءۇشىنشى كىتابى جارىق كورەدى.
1951—1954 - ساياسي-يدەولوگيالىق تۇرعىدان تاعى دا قىسپاققا الىنىپ، قايتادان جاپپاي سىناۋ ناۋقانى باستالادى.
1953 – قاماۋعا الىنۋ ءقاۋپى تونگەندىكتەن ءساۋىر ايىندا ماسكەۋگە جاسىرىن كەتۋگە ءماجبۇر بولادى.
1953-1954 - ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ ورنالاسىپ، «كسرو حالىقتارى ادەبيەتىنىڭ تاريحى» دەگەن ارنايى كۋرس بويىنشا ءدارىس بەردى.
1954 - الماتىعا قايتىپ ورالىپ، «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىن اياقتايدى.
1955 – قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتتىعىنا سايلانادى.
1957 – تامىزدا جاپونيادا وتكەن اتوم جانە سۋتەگى بومبالارىنا تىيىم سالۋ جونىندەگى بۇكىلالەمدىك كونفەرەنسياعا قاتىسادى.
1957- 60 جىلدىق مەرەيتويى الماتى مەن ماسكەۋدە سالتاناتتى تۇردە اتالىپ ءوتىپ، لەنين وردەنىمەن ماراپاتتالادى.
1957-1961 – ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى.
1961 - 27 ماۋسىمدا ماسكەۋدە وپەراسيا ۇستىندە كوز جۇمادى.
دۇنيەگە قازاق پەرزەنتi بولىپ تۋىپ، ادامزات پەرزەنتi بولىپ اتتانعان
م.اۋەزوۆ تاعدىرى – تالاي اقيقاتقا قاپىسىز كوز جەتكiزەتiن تاعىلىم مەكتەبi. زامانامەن بiرگە تەبiرەنiپ، ماڭگiلiكپەن ۇندەسە بiلۋدiڭ ايقىن ونەگەسi.
ءىى. «شەجىرە» م.اۋەزوۆ اتاتەگى (سلايد)
ءىىى. «اۋەزوۆ الەمى» (ادەبي قىزمەتى)
1922 جىلى كۇزدە تاشكەنتتەگى ورتا ازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە تىڭداۋشى بولىپ وقۋعا تۇسەدى
1923 جىلى ماۋسىم ايىندا لەنينگراد (قازىرگى سانكت-پەتەربۋرگ) مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قوعامدىق عىلىمدار فاكۋلتەتىنىڭ تىل-ادەبيەت بولىمىنە وقۋعا اۋىسادى.
1925 جىلى لەنينگرادقا قايتىپ بارىپ، وقۋىن جالعاستىرادى. 1926 جىلى جاز ايىندا سەمەيگە ارنايى عىلىمي ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرادى.
1927 جىلى جازدا جەتىسۋ وڭىرىنە ساپارمەن كەلىپ، ءىلياس جانسۇگىروۆپەن بىرگە بولاشاق شىعارمالارىنا ماتەريال جينايدى.
1936 جىلى ماسكەۋدە وتكەن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ ونكۇندىگىنە قاتىسادى
1953 جىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ ورنالاسادى.
1955 جىلى شەت ەلگە ساپارعا شىعىپ، گەرمان دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسى (گدر) جازۋشىلارىنىڭ بەرليندە وتكەن سەزىنە قۇرمەتتى قوناق رەتىندە قاتىستى.
ءۇندىستانعا 40 كۇندىك ساپارمەن بارىپ قايتادى.
1956 جىلى كسرو مادەنيەت قايراتكەرلەرى وكىلدەرىنىڭ قاتارىندا چەحوسلوۆاكيادا بولدى.
اتوم جانە سۋتەك بومباسىن سىناۋعا قارسى حالىقارالىق قوزعالىستىڭ جاپونيادا وتكەن 3-كونفەرەنسياسىنا قاتىسادى.
1958 جىلى تاشكەنتتە وتكەن ازيا جانە افريكا ەلدەرى جازۋشىلارىنىڭ 1-كونفەرەنسياسىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولدى.
1960 جىلى اقش-قا بارىپ قايتىپ، 1961 جىلى ءۇندىستانعا ەكىنشى رەت ساپار شەگەدى.
ءىV. «اۋەزوۆتىڭ ادەبي مۇراسى» (شىعارماشىلىعى)
ا) «ۇلى سۋرەتكەر» (اڭگىمە، پوۆەستەرى)
م.اۋەزوۆ - اۋىز ادەبيەتى مەن كلاسسيكالىق ادەبيەتتىڭ، باتىس پەن شىعىس كوركەم ءسوز مۇراسىنىڭ وزىق ءداستۇرىن جەتە مەڭگەرىپ، قازىرگى داۋىردەگى قازاق ادەبيەتىنىڭ رەاليستىك ساپاسىن ارتتتىرۋعا، ادەبي ءتىلدى بايىتۋعا ەرەسەن ەڭبەك سىڭىرگەن ۇلى جازۋشى.
قارشادايىنان قازاقتىڭ باي اۋىز ادەبيەتiنiڭ iنجۋ-مارجاندارىنان سۋسىنداپ، ءارiسi اسان قايعى، اقتامبەردi، بۇحار جىراۋ، دۋلات، ماحامبەت جىرلارىنان ءتالiم العان، بەسiگiندە جاتىپ، ۇلى اباي ولەڭدەرiمەن كوكiرەگiن تەربەگەن بالا مۇحتاردىڭ وسە كەلە شىعىس پەن باتىس مەكتەپتەرiن بويىنا قاتار سiڭiرگەن دانا مۇحتارعا اينالۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدi.
اۋەزوۆ ۇلتتىق تانىم-تۇسىنىك پەن تالعامعا مۇلدەم جاڭا لەپ اكەلدى. ونىڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «قارالى سۇلۋ»، «قيلى زامان»، «كوكسەرەك» سياقتى العاشقى شىعارمالارىنىڭ ءوزى قازاق ءسوز ونەرى مەن كوركەم ويلاۋ جۇيەسىن جاڭا ساپالىق بيىككە كوتەردى.
20 جىلدارداعى «قاراش-قاراش» - اۋەزوۆ پروزاسىنىڭ شوقتىعى بيىك شىعارماسى. 1930-1940 جىلدار ارالىعىندا ومىرگە كەلگەن پروزالىق شىعارمالارى «ىزدەر»(1932ج)، «بىلەككە بىلەك» (1933ج)، «ءۇش كۇن» (1934ج)، «شاتقالاڭ» (1935ج.)، «اسىل ناسىلدەر» (1947ج) - جاڭا ءومىر شىندىعىن سۋرەتتەگەن تۋىندىلار. سونىمەن قاتار «قىر سۋرەتتەرى»، «قىر اڭگىمەلەرى»، «ۇيلەنۋ»، «وقىعان ازامات»، «كىم كىنالى»، «زامان ەركەسى» («ءسونىپ-جانۋ»)، «كىنامشىل بويجەتكەن»، «ەسكىلىك كولەڭكەسىندە»، «جۋاندىق»، «بۇركىتشى»، «كەشكى ءدوڭ باسىندا»، «سىباننىڭ مولاسىندا»، «تەكشەنىڭ باۋىرىندا» اتتى اڭگىمەلەرى بار.
ءا) «ۇلىلىق ۇلگىسى»
«اباي جولى» – مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الەمگە ايگىلى رومان-ەپوپەياسى. «اباي جولى» – قازاقتىڭ كوركەم پروزاسىن كلاسسيكالىق دەڭگەيىنە كوتەرىپ، الەم ادەبيەتىنە كوركەمدىك قۋات اكەلگەن ۇزدىك تۋىندى. اۋەزوۆ ءوزىنىڭ رومان-ەپوپەياسىندا قازاق حالقىن، ونىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن بارلىق قىرىنان ەنسيكلوپەديالىق دەڭگەيدە جان-جاقتى اشىپ كورسەتتى. اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى الەمدىك دەڭگەيدە: «حح عاسىرداعى ەڭ ۇزدىك شىعارمالاردىڭ ءبىرى» (لۋي اراگون) دەگەن جوعارى باعا الدى. سونداي-اق بۇل رومان-ەپوپەيا قازاق حالقىن، قالا بەردى بۇكىل تۇركى الەمىن دۇنيە جۇزىنە تانىتقان ۇلى شىعارما رەتىندە دە تانىلدى.
اۋەزوۆ العاشقىدا ەكى كىتاپتان تۇراتىن «اباي» (1942، 1947)، ونان كەيىن مۇنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلاتىن «اباي جولى» (بۇل دا ەكى كىتاپتان تۇراتىن؛ 1952، 1956) رومانىن جازدى. وسى ءتورت تومنان تۇراتىن «اباي جولىندا» قازاق قوعامىنىڭ الۋان ءتۇرلى توپتارى كەڭ قامتىلىپ، سان قىرلى تۇتاس گالەرەيا جاسالدى. وندا قازاق حالقىنىڭ ەتنوگرافيالىق، ءدىني، جالپى مادەني-تانىمدىق داستۇرلەرى - ءبارى بار. رومان-ەپوپەيانىڭ تانىمدىق مانىمەن بىرگە ۇلتتىق ادەبيەت پەن مادەنيەتتى، انا ءتىلىن وركەندەتۋدەگى ءرولى زور بولدى. ول ابايدى 17 جىل زەرتتەپ، 12 جىل جازعان.
العاشقى ەكى كىتاپتان تۇراتىن «اباي» رومانى ءۇشىن جازۋشىعا كسرو مەملەكەتتىك سىيلىعى (1949) بەرىلىپ، ءتورت تومدىق «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى جارىق كورگەننەن كەيىن ول لەنيندىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى (1959) اتاندى.
ەپوپەيا دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ءبىر ءجۇز ون التى تىلىنە اۋدارىلىپ، ميلليونداعان وقىرماندى سۋسىنداتىپ، ولارعا ۇلى ابايدى، اباي ارقىلى قازاق حالقىن پاش ەتتى. ول ەكى ءجۇز تومدىق «الەم ادەبيەتى كىتاپحاناسى» توپتاماسىندا ەكى توم بولىپ باسىلدى.
ب) «قازاق دراماتۋرگياسىنىڭ تارلانى»
اۋەزوۆ قالامىنان 20-دان اسا درامالىق شىعارما تۋدى. اۋەزوۆ دراماتۋرگياسىندا جانرلىق فورمالاردىڭ ءبارىن قامتىعان. وندا تراگەديا دا، كومەديا دا، دراما دا بار. اۋەزوۆ كەيبىر شىعارمالارىن بىرىگىپ جازعان. ولار: ل. سوبوليەۆ («اباي»)، س. مۇقانوۆ («اقان - زايرا»)، ع. مۇسىرەپوۆ («قىناپتان قىلىش»)، ءا. تاجىبايەۆ («اق قايىڭ»)، ءا. ابىشيەۆ («نامىس گۆاردياسى»)، «وكتيابر ءۇشىن» (1933) پەسالارى.
اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك - كەبەگى»(1917ج) 1922 جىلى ورىنبوردا باسىلدى. اسا تەرەڭ، ءماندى شىعارمانىڭ ءبىرى - «تۇنگى سارىن». بۇل - قازاق دراماتۋرگياسىندا رەاليزمنىڭ ورنىققانىن كورسەتكەن تۋىندى. «وكتيابر ءۇشىن»، «تارتىس» پەسالارىندا اۋەزوۆ رەاليستىك دراما جاساۋدىڭ ءتۇرلى-تۇرلى قۇرالدارىن پايدالانعان.
1934 جىلى ساحناعا شىققان «حان كەنە»تراگەدياسى - اۋەزوۆتىڭ ازاتتىق يدەياسىن تەرەڭ بەينەلەگەن، اسا كوركەم تاريحي پەساسى.
«دوس - بەدەل دوس»، «قاراگوز»، «شەكارادا»، «بايبىشە-توقال»، «ايمان-شولپان»، «قاراقىپشاق قوبىلاندى»، «بەكەت»، «تاس تۇلەك»، «تارتىس»، «الما باعىندا»، «قۇم مەن اسقار»، «بەس دوس»، «الۋا»، « 50 جىل وتكەن سوڭ»، «رايحان» درامالارى بار.
اۋەزوۆتىڭ درامالىق شىعارمالارى - قازاق ادەبيەتىنىڭ التىن جامبىداي قىمبات، اسىل شىعارمالارى - ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماقتانىشىمىز.
ۆ) «ۇلت ماقتانىشى» (عىلىمي ەڭبەكتەرى، وچەركتەرى، ماقالالارى)
م.اۋەزوۆ جايىندا ايتىلار ءسوز كوپ. ءار دارىننىڭ تابيعاتى ءار باسقا. مۇحتار اۋەزوۆ تابيعاتى ءتىپتى ەرەكشە. ول – 1917 جىلى جازعان «ادامدىق نەگىزى - ايەل» دەپ اتالاتىن پۋبليسيستيكالىق ماقالاسىنىڭ وزىندە ەلدىك، مەملەكەتتىك ويلار ايتقان. «ەل بولامىن دەسەڭ – بەسىگىڭدى تۇزە!» دەگەن م.اۋەزوۆ ءسوزىن قازاقتىڭ ءاربىر شاڭىراعى ءوز ماڭدايشاسىنا ويىپ جازىپ قويسا، جاراسارلىقتاي.
عىلىمي ەڭبەكتەرى: «ادەبيەت تاريحى»، «ءار جىلدار ويلارى»، «ۋاقىت جانە ادەبيەت»، «اباي قۇنانبايەۆ»، ««ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار»، «ابايتانۋ دارىستەرى»، «اباي اقىندىعىنىڭ اينالاسى»، «ەسكەرمەدىم، قابىلدامادىم»، «ابايتانۋ وقۋلارى»، «ادەبيەت تانىتقىش»، «ادەبيەت تەورياسى»، « «ەرتەگى تۋرالى»، «قوبىلاندى باتىر»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى»، «بۇحار جىراۋ»، «قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ»، «ماحامبەت»، «سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆ»، «ءسابيت دونەنتاي ۇلى»، «شاڭگەرەي»، «شورتانباي شىعارمالارى»، «م.يۋ.لەرمونتوۆ»، «ل.ن.تولستوي»، «نەكراسوۆ ءومىرى»، «قىرعىز داستانى – «ماناس»»، «جاقسى پەسا – ساپالى ادەبيەت بەلگىسى» ت.ب.
وچەركتەرى: «وڭتۇستىك ساپارىنان»، «شاياندى شەشەن كەرەكەڭ»، «امەريكا اسەرلەرى»، «امەريكا ساپارى»، «ينديا وچەركتەرى»، «ينديا كۇندەلىكتەرى»، «تۇركىستان سولاي تۋعان»، «ول كۇنگى الماتى»، «اباي اۋىلىندا»، «مادەنيەتتى قازاقستان»، «ەر سەرىگى - سەرگەك وي»، «اقىن ەلىندە»، «اسىل ناسىلدەر»، «ءۇشقوڭىر جايلاۋىندا» ت.ب.
ماقالالارى: «ادامدىق نەگىزى – ايەل»، «قازاقتىڭ وزگەشە مىنەزدەرى»، «قازاق ايەلى»، «وقۋ ءادىسى»، «عىلىم»، «عىلىم ءتىلى»، «مادەنيەتكە قاي كاسىپ جۋىق»، «مادەنيەت ءھام ۇلت»، «ياپونيا»، «فيلوسوفيا جايىنان»، «وقۋداعى قۇربىلارىما»، «بۇگىنگى زور مىندەت»، «ءولىپ تاۋسىلۋ ءقاۋپى»، «قازاق وقىعاندارىنا اشىق حات»، «قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىرگى ءداۋىرى»، «قىزىل سۇڭقارلار تۋرالى»، «سوت»، «قازاق بولىمدەرى تۋرالى»، «كوركەم ادەبيەت تۋرالى»، «جالپى تەاتر ونەرى مەن قازاق تەاترى»، «قازاقستانداعى ۇلتتار»، «التىنسارى ۇلى ىبىراي» سەكىلدى 300-دەن استام ماقالا، وچەركتەرى بار.
اۋەزوۆ – قازاق بولمىسى مەن مiنەزiنiڭ عاجايىپ ايناسى، قازاق ءومiرiنiڭ كەڭ تىنىستى كوركەم ادەبيەت پەن كوركەم ونەردەگi كەلiستi كەسكiنi، قايتالانباس پولوتنوسى، رەالدى شىندىعى، كەمەڭگەرلiك كەستەسi. ءوزi تۋعان ۇلتىن بار ارتىق-كەمiمەن iشiنەن ۇڭگي وتىرىپ تانۋ، زەرتتەۋ، سونى ءوزiنە عانا، ياعني، قازاققا عانا ەمەس، جۇمىر جەردiڭ ۇلى ءتوسiن جايلاعان كەز كەلگەن ۇلتقا، ءاربiر جۇمىر باستى پەندەگە ءتۇسiنiكتi ەتە وتىرىپ، تانىتۋ – اۋەزوۆ الەمiنiڭ سيقىرلى دا سىرلى قۋاتى.
گ) اۋدارمالارى
م.اۋەزوۆتىڭ قالامىنان الەمدىك جانە ورىستىڭ تاماشا كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ، باۋىرلاس حالىقتار ادەبيەتىنىڭ تانىمال شىعارمالارىنىڭ تارجىمەلەرى تۋدى.
كرىلوۆ مىسالدارىن، ا.س.پۋشكين «بورودينو»، «ەۆگەنيي ونەگين»، نيزامي «ەسكەندىر»، گەتە «قاراڭعى تۇندە تاۋ قالعىپ»، د.لوندون «قاسقىر»، ن.ۆ.گوگول «ريەۆيزور»، پوگودين «اقسۇيەكتەر»، ل.ن.تولستوي «توي تارقار»، «بۋلكا»، «بۋددا»، ۆ.شەكسپير «وتەللو»، «اساۋعا تۇساۋ»، ي.س.تۋرگەنيەۆ «دۆوريان ۇياسى»، ك.ترەنيەۆ «ليۋبوۆ ياروۆايا»، ا.افينوگەنوۆ «قورقىنىش»، يۋ.ۆاگنەر «جەردىڭ جاراتىلىسى جايىنداعى اڭگىمەلەر»، ا.پ.چەحوۆ «اق قاسقا»، ۆ.ەۆالد «قۇرىلىس ماتەريالدارى»، ا.سەرافيموۆيچ «تەمىر تاسقىن» سەكىلدى اۋدارمالارى بار.
V. «م.اۋەزوۆ – الەم ادەبيەتى مويىنداعان تۇلعا»
م.اۋەزوۆ الەم تىلىندە
العاشقى جازبا كەزدەرi، شۋمەردiڭ قىش كەستەسi، ەجەلگi مىسىردىڭ پاپيرۋستارى، ۆاۆيلون مەن اككادتىڭ سىنا جازۋىنان باستاپ مىڭجىلدىقتاردىڭ، بارلىق عاسىرلار مەن ءداۋiرلەردiڭ، بارلىق مادەنيەت پەن وركەنيەتتiڭ قاتاڭ سۇرىپتاۋىنان ءوتiپ بiزگە جەتكەن تاڭعاجايىپ تۋىندىلاردى جيناقتاعان حح عاسىردىڭ عالامات باسىلىمى – iرiكتەلگەن دانتە مەن شەكسپير، تولستوي مەن توماس مانن قاتارىنان، گوركيي مەن شولوحوۆ قاتارىنان – ۇلى ەسكەرتكiشتەر جيناعى 250 تومىنىڭ ەكi تومى مۇحتار اۋەزوۆكە تيەسiلi بولۋى كەزدەيسوق جايت ەمەس.
«اباي جولى» ەپوپەياسىنىڭ ءوزى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ 116 تىلىنە اۋدارىلسا، ونىڭ ءبىرقاتار شىعارمالارى اعىلشىن، البان، اراب، ارميان، ءازىربايجان، باشقۇرت، بەلورۋس، بەنگال، بولگار، بۋريات، ۆەنگر، ۆەتنام، گرەك، گوللاند، گرۋزين، يسپان، قىرعىز، سەرب، فرانسۋز، قاراقالپاق، سلوۆاك، تاجىك، تاتار، تۋۆا، تۇرىك، تۇركىمەن، وزبەك، حيندي، پارسى، پولياك، پۋشتۋ، رۋمىن، ۇيعىر، ۋكراين، ۋردۋ، فين، ياكۋت، چەح، ەستون، جۇڭگو، كورەي، لاتۆيا، ليتۆا، ماري، مولدوۆان، مونعول، نەمىس تىلدەرىنە اۋدارىلعان.
مىنەكەي، وسىنىڭ ءوزى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ – تەك قانا قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، كۇللى الەمدىك ادەبيەتتىڭ قايتالانباس ۇلى تۇلعاسى ەكەندىگىن دالەلدەيدى.
Vءى. «ەستەلىكتەر سىر شەرتەدى»
ا) مۇراجاي، جادىگەرلەر (سلايد ارقىلى تانىستىرۋ)
مۇحتار اۋەزوۆ ومىردەن وتكەننەن كەيىن وكىمەتتىڭ قاۋلىسىمەن 1961 جىلى ءوزىنىڭ تۇرعان ءۇيى مۇراجايعا اينالدى. قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىنان كەيىن 1963 جىلى مۇراجاي پايدالانۋعا بەرىلدى. سول جىلدان 1993 جىلعا دەيىن مۇراجايدى جاۋشىنىڭ ءوز قىزى ءلايلا مۇحتار قىزى باسقاردى. ول ۇيدە جازۋشى 1951-1961 جىلدار ارالىعىندا ون جىل كولەمىندە تۇرعان. مۇراجايدىڭ قازىرگى ديرەكتورى ءلايلانىڭ ۇلى – ديار قونايەۆ.
1997 جىلى اەۋزوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى يۋنەسكو كولەمىندە تويلاندى. سول ءجۇز جىلدىعى قارساڭىندا جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنا ارنالعان بولەك ەكسپوزيسيا زالى اشىلدى. ونىڭ ارحيتەكتورى شوقان ماتايبەكوۆ «قازىنا، بايلىق قاشاندا جەر استىندا جاتادى» دەگەن يدەيامەن ەكسپوزيسيا زالىن جارتىلاي جەر استىنا كىرگىزدىرىپ سالدىرعان جانە بۇل عيماراتتىڭ توبەسىن مەككەنىڭ قاعبا تاسى سياقتى بەينەدە كەلتىرگەن. ول دا مۇحتار اۋەزوۆ ۇلىلىعىنا تاعزىم ەتۋ، باس يۋ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
ءا) ۇلى ادامداردىڭ ەستەلىكتەرى
مۇحتار اۋەزوۆ – قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر ويشىلى، ۇلى سۋرەتكەرى. وسى بابامىزدىڭ ءومىرى مەن ەڭبەگى ەلىمىزدىڭ بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىن اڭساپ وتكەن. مۇحاڭدى قۇرمەتتەۋ – ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن قۇرمەتتەۋ، ءوز ەلىڭدى ءسۇيۋ، وتانىڭدى قورعاۋ، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن جان اياماۋ»
ن.ءا. نازاربايەۆ
اۋەزوۆ قازاقستان ءۇشىن ەكىنشى اباي، ءبىز ءۇشىن شىعىستىڭ شولوحوۆى ەدى.
ن.پوگودين
ءبىز ءۇشىن اباي قانداي بولسا، مۇحاڭ دا – سونداي دانالىق مەكتەبى. ول مەكتەپتەن ءدارىس الۋ – ءار قازاقتىڭ ابىرويلى بورىشى.
دىنمۇحامەد قونايەۆ، مەملەكەت قايراتكەرى
الەمدى كوز الدىڭا كەلتىرۋ ءۇشىن، باسقالاردىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن، ادام رۋحىنىڭ قادىر-قاسيەتىن اسقاتاتا كوتەرىپ، جار سالۋ ءۇشىن ءوز بيىگىڭ – مۇحتار اۋەزوۆ سياقتى اسقار شىڭىڭ بولۋ كەرەك.
شىعىس ايتماتوۆ، جازۋشى
مۇحتار اۋەزوۆ – اقىن. ول ءوز ەلىنىڭ دالالارى مەن تاۋلارىن، ادامدارىن ۇلكەن ەپيك اقىنشا اسقان سۋرەتكەرلىكپەن بەينەلەيدى. سونشا ۇلىلىقپەن، سونشا سۋرەتكەرلىكپەن جانە اۋەزوۆتەي كىسى جىرلاعان حالىق شىن باقىتتى عوي.
بەرجەرون، فرانسۋز جازۋشىسى
«مۇقاڭ - ءارى جازۋشى، ءارى عالىم، ءارى ۇستاز، ءارى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى. ول وسىنىڭ ءبىر دە بىرىندە وسالدىق كورسەتپەگەن، بارىندە دە وراسان كۇشتى، بارىندە قاتار جانە تەڭ ۇستاعان ادام.» ابايشا ايتقاندا، «قاس بۇلاقتىڭ سۋىنداي سىلدىراعان وڭكەي كەلىسىمنىڭ ۇلگىسى بولاتىن.»
زەينوللا قابدولوۆ
ب) اقىندار ارناۋلارى
جازۋشىعا تالاي اقىندار جۇرەك جاردى سۇيىكتى جىرلارىن ارناعان. ەندى سولاردىڭ ءبىرقاتارىن وقۋشىلاردىڭ ءوز اۋىزدارىنان ەستيمىز.
قاسىم امانجولوۆ «مۇحتار اعا!»، سىرباي ماۋلەنوۆ «مۇقاڭا»، راسۋل عامزاتوۆ «مۇحتار اعا»، ءابدىراشتىڭ جاراسقانى «تاريح زاڭى»، مۇحتار شاحانوۆ «مەنىڭ ەسىمىمدى نەگە مۇحتار قويعان؟».
بۇل وقىلعان دۇنيەلەردىڭ ءبارى ءبىز ءۇشىن قۇندى. ءوزىنىڭ عاجايىپ تالانتى، اسقان ەڭبەكقورلىعى ارقاسىندا حالقىنا قالتقىسىز قىزمەت ەتكەن، كوركەم ءسوزدىڭ شىڭىنا شىعىپ، سوڭىنا ماڭگى ولمەس مۇرا قالدىرعان الەمگە ايگىلى جازۋشىنى دارىپتەۋ - ءبىزدىڭ ابىرويلى مىندەتىمىز دەپ تانيمىز.
Vءىى. قورىتىندى
اۋەزوۆ الەمi دەيتiن كەڭ دۇنيەنىڭ جاراتىلىسى مەن تابيعاتىن ەكى سوزبەن قايىرىپ ايتۋ مۇمكىن ەمەس. ونى تەرەڭ تانىپ، جان-جاقتى تالداۋ – ءار ءداۋىر، ءار ۇرپاقتىڭ كيەلى مiندەتi. فرانسۋزدار – بالزاكتى، ورىستار – تولستويدى، امەريكاندىقتار – درايزەردi، نەمىستەر – گەتەنى قالاي زەرتتەپ، زەيiندەسە، قازاقتار اۋەزوۆتى ءدال سولاي تانۋعا ۇمتىلعاندا عانا ۇلتتىڭ ءوزiءن-وزi تانۋى، ءوزiءن-وزi باعالاۋى، ءوزiءن-وزi قادiرلەۋi قالىپتاسپاق، كۇشەيمەك، جالعاسپاق. ويتكەنى، اۋەزوۆ الەمiن قازاق الەمiنەن، قازاق ءومiرiنەن ەش بولە-جارا قاراۋعا بولمايدى.
اۋەزوۆ الەمi كوزگە كورiنبەيتiن عاجايىپ ۇلى سيقىرىمەن، قۇدiرەتiمەن ۇلتتىق رۋح تاۋەلسiزدiگiن قورعاۋعا، ساقتاۋعا ۇيرەتەدi!
كەلەر عاسىردا دا كەمەلدەنە بەرەتiن كەمەڭگەر م.اۋەزوۆ – تەك سiز بەن بiزدiڭ عانا ەمەس، ءالi دۇنيەگە كەلمەگەن جاڭا ۇرپاقتاردىڭ دا سارقىلماس يگiلiگi، ولشەۋسiز باقىتى. ويتكەنi، م.اۋەزوۆ قۇدiرەتi ونىڭ ەلگە دەگەن شەكسiز ماحابباتى مەن سەنiمiندە جاتىر. وسى بiر اقيقاتتى سەزiنۋ مىنا بiزدەرگە، بۇگiنگi تاۋەلسiز مەملەكەتتiڭ iرگەسiن نىعايتىپ جاتقان ۇرپاققا قاجىماس قايرات، جاسىماس جiگەر قوسادى.
You Might Also Like
-
اتىراۋ وبلىسى، يندەر اۋدانىم.اۋەزوۆ اتىنداعى ورتا مەكتەپقازاق ءتىلى مەن ادەبيەت پاندەرى ءمۇعالىمىدوسانوۆا گۋلزار
