InfoHub Logo

جاڭا ءالىپبي ماسەلەسىندە ءالى دە اقىلداساتىن تۇستار بار. وسى ورايدا باتىسقازاقستاندىق عالىمدار ورتاق ۇيعارىمعا كەلدى.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور مۇرات سابىر مەن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامدىق بىرلەستىگى بقو فيليالىنىڭ ءتوراعاسى، ءتىلشى-مامان بولات جەكسەنعالييەۆتىڭ ايتۋىنشا، ۇلت تاعدىرىنا، ءتىل بولاشاعىنا قاتىستى ماسەلەدە قاتەلەسۋگە بولمايدى.

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ ەلىمىزدە جۇرگىزىلىپ جاتقان ءالىپبي رەفورماسىنا قاتىستى: «بۇل ماسەلەدە اسىعىستىققا جول بەرىلمەيدى. جاڭا ءالىپبيدى ەنگىزۋدىڭ بارلىق اسپەكتىلەرىن مۇقيات تەكسەرۋ، جان-جاقتى تالداۋ جانە پىسىقتاۋ قاجەت» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن.

وسى رەتتە م.وتەمىسوۆ اتىنداعى باتىس قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە بقو تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسى مەن اتالعان وقۋ ورنى باسشىلىعى ۇيىمداستىرعان لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق ءالىپبيىنىڭ جەتىلدىرىلگەن جوباسىنا بايلانىستى اشىق تالقىلاۋ ءوتتى.

جيىندا اتالعان عالىمداردان باسقا فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، بقمۋ پروفەسسورى عابيت حاسانوۆ، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى قۇسپان ارونوۆ، پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى اسكەن مۇقامبەتقالييەۆ، باسقا دا ءتىل ماماندارى (جوعارى، ورتا مەكتەپ ۇستازدارى) اشىق تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان ماسەلەلەر بويىنشا، سونىمەن بىرگە ءالىپبي قۇرامى مەن جەكەلەگەن ارىپتەرگە قاتىستى ءوز ۇسىنىس-پىكىرلەرىن ورتاعا سالدى.

«تالقىلاۋ بارىسىندا قاتىسۋشىلار ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ورتالىعى ۇسىنعان جەكە ماسەلەلەردەن بۇرىن جالپى قازاق ءالىپبيىن قالىپتاستىرۋعا قاتىستى ۇستانىم، قاعيداتتاردى انىقتاپ الۋ قاجەت دەگەن ورتاق پىكىرگە كەلدى»، - دەيدى عالىمدار.

ولاردىڭ پىكىرىنشە، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىنا قاتىستى ناقتى ءبىر شەشىمگە كەلۋ قاجەت.

«قانداي جازۋ ءتۇرىن الساق تا، ءتىلدى ومىرشەڭ ەتەتىن، ءتىلدى ساقتايتىن سول ءتىلدىڭ ءتول دىبىستارىن تاڭبالايتىن ارىپتەردەن قۇرالعان ۇلتتىق ءالىپبي ەكەنى انىق. بۇرىنعى بەكىتىلگەن، ءبىراق ولقىلىقتارى بار الىپبيدە بولعان چ ءارپى «قازاق ءتىلىنىڭ ءتول سوزدەرىندە كەزدەسپەيدى» دەگەن فونەتيكالىق نەگىزدەمەمەن جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي قۇرامىنان الىنعان ەكەن. دۇرىس شەشىم. ولاي بولسا، Vv (ۆ)، Ff(ف)، Hh (ح،ھ) ارىپتەرىن جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي جوباسىندا قالدىرۋدىڭ قانداي نەگىزى بار؟ بۇل جاعدايدا ءبىز «ەفير، ۆاليۋتا، فيلوسوفيا، ەۆوليۋسيا، حلور، حيميا ت.ب» سوزدەرىن قاي ءتىلدىڭ زاڭىمەن جازامىز؟ بۇل دىبىس تاڭبالارى دا قازاق ءتىلى ءۇشىن جات قوي. ۆ، ف، ح ارىپتەرى قولدانىلاتىن شەتتىلدىك سوزدەر كوپ ەكەنى راس جانە ناقتى شەشىم قابىلدانباسا، جات سوزدەر لەگى تولاستامايتىنى دا انىق. ال ول دىبىس، ءارىپ، سوزدەرمەن بىرگە وزگە ءتىلدىڭ ايتىلىم، جازىلىم ەرەجەلەرى دە كەلمەك. ءتىل تاعى دا قوسامجار ەملەمەن ءومىر سۇرە مە؟ بۇل جازۋىمىزعا ۇلتتىق سيپات بەرۋ ماقساتىنا جانە «ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق جۇيەسىن ايقىن كورسەتەتىن نۇسقا» دەگەن ءالىپبي انىقتاماسىنا قانشالىقتى سايكەس؟»، - دەيدى عالىمدار.

«بۇل تاڭبالاردى اۋىستىرساق، «ءماتىن ىشىندە كوزشالىمعا تانىلۋىن قيىنداتادى» نەمەسە فۋتبول ءسوزىن «putbol دەپ وزگەرتۋ جاساندى بولادى» دەگەن تۇجىرىمداردا عىلىمي نەگىز جوق دەپ ەسەپتەيمىز. شەتتىلدىك سوزدەردى قولدانۋدىڭ بارلىق الەم تىلدەرىندە مويىندالعان يگەرىپ جازۋ ءتاسىلى قالاي جاساندى بولماق؟ سول «فۋتبول» ءسوزىنىڭ ورىس، اعىلشىن (football)، نەمىس (füßall) تىلدەرىندەگى نۇسقالارىن قاراڭىز، ءار ءتىل ءوز جازۋ زاڭى بويىنشا قولدانادى. قازاق تىلىندە potbol دەپ جازساق، نەسى جاساندى، كەرىسىنشە جات ءسوزدى قازاق ءتىلىنىڭ ۇندەسىم زاڭىنا ساي يگەرىپ قولدانۋعا مىسال بولماي ما؟»، - دەلىنگەن باتىسقازاقستاندىق عالىمداردىڭ ۇيعارىمىندا.

ولاردىڭ ايتۋىنشا، ۆ دىبىسىن ءتول ب، پ، ۋ، ال ف دىبىسىن ب، پ دىبىستارىمەن ايتۋعا، ءتول ارىپتەرمەن جازۋعا بولادى جانە وسى جات دىبىستاردى ءتول دىبىستارمەن اۋىستىرىپ ايتۋ، جازۋ بىزگە تاڭسىق ەمەس. ءتىل زاڭى ارقىلى يگەرىلىپ، تىلىمىزگە سىڭگەن سوزدەر لەگىنەن مىسال: بولىس(ۆولوست)، تاۋار(توۆار)، ەۋروپا(ەۋروپا)، زاۋىت(زاۆود)، ماسكەۋ (موسكۆا)، پايدا (فايدا)، داپتەر (دافتار)، پىكىر (فيكر)، سىنىپ (سينف)، ساپار (سافار) ت.ب. ورىس ءتىلى ارقىلى كەلگەن، اراب-پارسى تىلدەرىنەن كەلگەن جات سوزدەردى قازاق ءتىلى زاڭىمەن يگەرىپ قولدانۋ ارقىلى ءتىل زاڭى ءتىلدى جات تىلدىك ىقپالدان قورعايدى.

«ال ح، ھ ارىپتەرىنىڭ كەيبىر ءتول سوزدەردە ق ءارپىنىڭ ورنىنا جازىلۋىن (حات، حابار، داستارحان، گاۋھار، شاھار) زاڭدىلىقتان گورى ءتىل بولمىسىنا جاسالعان قيانات، ءتىل باسقىنشىلىعىنا مىسال رەتىندە كەلتىرۋگە بولادى. سوندىقتان جاڭا ەملە ارقىلى ءتول سوزدەردە ق ءارپىنىڭ جازىلۋىن قالپىنا كەلتىرگەن دۇرىس جانە بۇل ءتىلدىڭ ايتىلىم نورماسىنا سايكەس بولماق، ال شەتتىلدىك سوزدەردە ق، ك ارىپتەرىمەن اۋىستىرىپ جازۋعا بولادى. مىس: qilor، tekniyke)»،- دەيدى عالىمدار.

«بۇل ارادا ءبىز بۇرىن بىردە داۋىستى، بىردە داۋىسسىز دەپ كەلىنگەن ۋ مەن قازاق سوزدەرىندە (ءجيى، قيىن، يىق) داۋىستى دىبىس دەپ ءتۇسىندىرىلىپ كەلگەن ي دىبىستارى مەن ارىپتەرىنە قاتىستى «ءتىل بۇزار ەرەجەگە» نۇكتە قويىلعانىن قۇپتايمىز. بۇل ماسەلەگە، ي، ۋ ارىپتەرىنە قاتىستى شەشۋشى ءسوزدى اكادەميك رابيعا سىزدىقوۆا ايتتى دەپ ويلايمىز»، - دەيدى باتىسقازاقستاندىق عالىمدار ۇيعارىمىندا.

«بۇل دىبىستاردىڭ داۋىسسىز دىبىس ەكەنى بۇگىندە پروف. ءا.جۇنىسبەك ەڭبەكتەرىندە دە جان-جاقتى دالەلدەندى. ەندەشە تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ ەملەسىن جاساۋدا قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىن، شىنايى بولمىسىن تانىتۋىمىز كەرەك. سوندىقتان جۋان بولىپ كەلگەن جەردە ىي (مىي، مىيىق، وقىيدى، تاسىيدى، سىي، سىيلاۋ، سىيادى، تىي، تىيادى، تىيىلدى)، جىڭىشكە بولىپ كەلگەن جەردە ءىي (ءجىبىيدى، ەرىيدى، كەمىيدى،تىيەدى، بىيلەيدى) جازۋىمىز كەرەك. سول سياقتى جۋان ايتىلاتىن سوزدەردە ۇۋ (سۇۋ،سۇۋىق، تۇۋىس، بارۇۋ،جۇۋ، جۇۋىن)، جىڭىشكە ايتىلاتىن سوزدەردە ءۇۋ (گۇۋ، گۇۋلەدى،كەمۇۋ، ءجۇرۇۋ) تاڭبالانۋى كەرەك» («لاتىن جازۋى: ەملە ەرەجەلەرىن تۇزۋدە ەسكەرىلەتىن جايتتار»، «قازاق ادەبيەتى»، 14.09.2018 ج).

ولاردىڭ پىكىرىنشە، بۇل جاعدايدا كوپشىلىك قاۋىمدى، اسىرەسە وقۋشىلارىمىزدى ابدەن شاتاستىرعان ەرەجەلەر تۇزەتىلىپ، ءتىلدىڭ تابيعي بولمىسىن تانۋ، تانىتۋ جۇيەلەنە تۇسپەك، سوزدەردىڭ دىبىستىق قۇرامىن تانۋ، بۋىنعا ءبولۋ جەڭىلدەيدى.

«ال وزگە تىلدىك سوزدەردەگى ي ءارپىن ءتول ءى، ە، ىي، ءىي دىبىستارىمەن ايتۋعا، سايكەسىنشە جازۋعا دا بولادى. ەرتەرەكتە تىلىمىزگە ەنگەن كىرمە سوزدەردى قارايىق. «باتەڭكە (بوتينكا)، كارزەڭكە (كورزينا)، كىرپىش (كيرپيچ) ت.ب.

سول سياقتى ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە داۋىستى دىبىس تاڭباسى رەتىندە جازىلىپ كەلگەن ۋ ءارپى ورنىنا ءتول ۇ،ءۇ،و، ءو ارىپتەرىن جازۋ – ءتىل بولمىسى مەن تابيعاتىنا ساي كەلەدى. تاعى دا ءتىل تاجىريبەسىنەن مىسال: تۇربا (ترۋبا)، سوت (سۋد)، پوشكە (پۋشكا)، كوپەس (كۋپەس)، بوتەلكە (بۋتىلكا) ت.ب.

قازاق ءتىلىنىڭ دىبىستىق قۇرامى ءتىلدىڭ ءتول بولمىسى مەن تابيعاتىن تانىتاتىن 9 داۋىستىدان (ا،ءا،ە،و،ءو،ى،ءى،ۇ،ءۇ) جانە 19 داۋىسسىزدان (ي،ۋ،ر،ل،م،ن،ڭ،ب،گ-ع،د،ج،ز،پ،ك-ق،ت،س،ش) تۇرادى، تيىسىنشە ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىن دا وسى ءتول دىبىستاردى تاڭبالايتىن ارىپتەردەن قۇراۋ تۋرالى ءتىل جاناشىرلارى مەن ءتىلشى-عالىمدار (ءا.جۇنىسبەك، ب.نۇرجەكە ۇلى، ب.قاپالبەك، ب.يحسان ت.ب) پىكىرىن قولدايمىز. ءتىلدىڭ تابيعي بولمىسىن ساقتاۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىندە كەزدەسپەيتىن دىبىس تاڭبالارىن ۇلتتىق ءالىپبي قۇرامىنا الماۋ قاعيداتى بارلىق جات دىبىس ارىپتەرىنە قاتىستى بولۋى ءتيىس، سوندىقتان دا ۇسىنىلعان ءالىپبي جوباسىنان Vv (ۆ)، Ff(ف)، Hh (ح،ھ) تاڭبالارىن الىپ تاستاۋ جانە ۋۋ تاڭباسىمەن تەك سونار ي داۋىسسىزىن تاڭبالاۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز. قازاق ءالىپبيى اتىمەن عانا ەمەس، زاتىمەن دە ۇلتتىق ءالىپبي بولۋى كەرەك. قازاق جازۋى تاريحىنداعى ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ توتە جازۋ ءالىپبيى ۇلتتىق جازۋ بولعانى بەلگىلى. ءالى دە كەش ەمەس، «ۇلت ءۇشىن دەگەن ۇلى ءىستى» (ا.بايتۇرسىن ۇلى) ءتۇزۋ دە داڭعىل جولعا تۇسىرەيىك، اعايىن!»، - دەيدى ءتىل ماماندارى.

ەكىنشى. جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي قۇرامىندا جەكەلەگەن دىبىستاردى تاڭبالاۋ بويىنشا جيىنعا قاتىسۋشىلار تومەندەگىدەي ورتاق پىكىرگە كەلدى.

«ءالىپبي جوباسىنداعى قازاق ءتىلى جۇپ داۋىستىلارىنىڭ جىڭىشكە سىڭارلارىن ۋملاۋت بەلگىسىمەن بەرۋ دۇرىس، سونىمەن بىرگە ءۇ-ۇ جۇپتارىن دا وسى ۇلگىمەن Uu (ۇ)، Ü ü (ءۇ) تاڭبالارىمەن بەرۋ، ءى-ى جۇپ داۋىستىلارىن ۇقساس I ı (ى)، I i (ءى) تاڭبالارىمەن بەرۋ، ال سونار داۋىسسىز ي، ۋ دىبىستارىن ۋۋ (ي)، Ww (y) تاڭبالارىمەن الۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولدايمىز»، - دەيدى باتىسقازاقستاندىق عالىمدار.

ءۇشىنشى. تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان تاعى ءبىر ماسەلە – Ww، Xx، Cc تاڭبالارىن تەك پەرنەتاقتالاردا قالدىرۋ تۋرالى ۇسىنىسقا قاتىستى.

«اتالعان اعىلشىن ارىپتەرى ۇلتتىق الىپبيىمىزدە بولماعانمەن، قازاق ماتىنىندە تاڭبالانادى» تۇجىرىمىن نەگىزسىز دەپ سانايمىز. قازاق ۇلتتىق ءالىپبيى قۇرامىندا بولماسا، بۇل ارىپتەردى قازاق ءالىپبيى پەرنەتاقتاسىندا قالدىرۋدىڭ دا قاجەتتىلىگى جوق، ال حالىقارالىق برەند، ماركا اتاۋلارىن (Windows، Maxima، Coco-colo) بارلىق تىلدەردەگى تاجىريبەمەن اعىلشىن الفاۆيتىمەن دە بەرە بەرۋگە بولادى، اعىلشىن ءالىپبيى بارلىق باعدارلامالاردا بار.

Ww ارپىمەن سونار ۋ داۋىسسىز دىبىسىن تاڭبالاۋ تۋرالى ا.بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ ۇسىنىسىن قولدايمىز.

«تالقىلاۋعا ۇسىنىلعان جەتىلدىرىلگەن ءالىپبي جوباسىنا ۇلتتىق ءتىل مۇددەسى تۇرعىسىنان ساراپتاما جاساپ، وزگەرىستەر ەنگىزۋ قاجەت دەگەن پىكىردى قوستايمىز جانە تالقىلاۋ مەن ساراپتاۋ بارىسىندا ايتىلعان ءار پىكىر مەن ۇسىنىس مۇقيات ەسكەرىلەدى دەپ سەنەمىز. جازۋ جۇيەسى ءتىلدىڭ زاڭىنا باعىنىپ، تىلگە قىزمەت ەتسىن دەسەك، ەڭ الدىمەن، ءتىلدىڭ دىبىستىق قۇرىلىمىن زەرتتەۋشى فونەتيست عالىمداردىڭ (ءا.جۇنىسبەك) پىكىر-ۇسىنىستارى مۇقيات قارالسا دەگەن تىلەك بار. باستى مىندەت - عىلىمي نەگىزدەلگەن، ءتىل زاڭدىلىعىنا سۇيەنگەن، ەڭ باستىسى، تىلگە قىزمەت ەتەتىن، ءتىل بولاشاعىن سەنىمدى ەتەتىن جاڭا ءالىپبي نۇسقاسىن قابىلداۋ»، دەپ تۇيىندەدى ويىن عالىمدار.

---