جەزقازعان
ءى. قاريا
كىلەم ءتۇستى كەڭ دالانى قاق جارىپ كوك تابان تەمىر جول جاتىر. جول بويىندا ەگىنى جايقالىپ، مالى قاپتاپ كولحوزدى كوپ ەل وتىر. ەلدەن شولا توپ-توپ كيىك ورعىپ بارادى. ەلدەن جوعارى سامولەتتەر سامعاپ بارادى. ءبىز پوەزبەن زىمىراپ كەلەمىز. بىزگە قارسى جەر دە زىمىراپ كەلەدى. سارىارقانىڭ جازىعى جەتكىزەر ەمەس، پوەزد جەتپەي قويار ەمەس. كەشەدەن بەرى سالعىلاسا اققان سارىسۋ جايىنا كەتتى. كۇن جازىقتان شىعىپ، جازىقتان باتتى. دوڭگەلەك تام، قاپتاعان مال، ورعىعان كيىك — ءبارى كەيىن قالدى. كوز ۇشىندا بۋرىل بەلەس، بۇرتىك-بۇرتىك بۇيراتتار كورىنەدى. سول كورىنگەن ساپ-سارى مىس بوپ ەلەستەيدى كوڭىلگە. مىس دالاسىن ىنتىقپىز كورۋگە.
مىنە جەتتىك. سوياۋ ءشوپتى، بەلەس-بەلەس بۋرىل دالا قانى قاشقان قاتپار بەت سەكىلدى. سىرىن ىشىنە، ىزعارىن سىرتىنا تارتا قارسى الدى.
كارى دالانىڭ توسىندە مىج-مىج بولعان بۇيراتتار جاتىر. سول بۇيراتتىڭ بىرىندە اققۋ سىندى تارانىپ، اق تاياعىن قولعا الىپ، اق كويلەكتى، اق باس قارت وتىر. «مىس تاريحپىن» دەگەندەي قارسى قاراپ نىق وتىر. ونىڭ ارجاعىندا ويپاتتان كوتەرىلگەن قويۋ شاڭ وقتىن-وقتىن بوراپ كەتەدى. نە تاماشا دەپ كوڭىل ەلەڭ-ەلەڭ ەتەدى.
پوەزدان تۇسە قارتقا تۋرا تارتتىم. ارامىز ءبىرسىپىرا جەر. مەن بۇيراتتىڭ بالاعىنا جەتكەندە، بۇيرات باسىنداعى قارتتىڭ ءۇنى ەستىلدى. ءسوز بە، ءان بە، زار ما، نە ايتىپ وتىرعانى بەلگىسىز، ايتەۋىر ءبىر سارىنعا ءتۇسىپ الىپ ىڭىلدايدى قارت، ىڭىلدايدى...
— اسسالاۋماليكۋم، اقساقال! — دەدىم كەلە.
— اليكسالام، جولاۋشى جىگىت، — دەدى ول، شۇقشيا ءبىر قارادى بەتىمە. وتىرعان جەرى قاراۋىل توبە بولسا كەرەك. وسى ارادان جان-جاقتىڭ ءبارى كورىنەدى. ءدال ەتەكتە، سايدى قۋالاي بەتكەيگە شاشىراي جۇمىسشى پوسەلكەسى وتىر. اياسى كىشى، ايدىنى كۇشتى پوسەلكە: اراسى شيماي-شيماي تەمىر جول، اكەلە جاتقان، اپارا جاتقان پوەزدار، بارىنەن جوعارى مۇنارا سياقتى كوتەرىلگەن شاحتى كوپىرلەرى، توننالاعان تاستى شەڭگەلدەپ لاقتىرعان ەكسكاۆاتورلار... جەر كەۋدەسىن تالقانداپ، جەز تاسىن سابانشا ساپىرادى.
— جەزقازعان وسى بولار، اقساقال؟
— يا، — دەدى دە سويلەپ كەتتى قارت، — جۇمىر باستى ادامنىڭ جەڭبەسى ءسىرا جوق ەكەن. اعىلشىن نوۆەل اق شاتىرمەن، مەن قارا لاشىقپەن كەلىپ، وسىناۋ سايدان ءبىرىنشى شاحتانى اشقاندا وسىلاردىڭ ءبىرى دە جوق ەدى.
سودان بەرى قىرىق جىل ءوتىپتى. «ەلۋ جىلدا ەل جاڭا» دەپ قالاي ايتقان بۇرىنعىلار، ءبىزدىڭ ەل بەس جىلدا ءبىر تۇلەپ تۇرعان جوق پا!
قارت سامعاي بەردى: مىس توبەنىڭ باسىندا جەلمەن بىرگە گۋىلدەگەن وسى قارت سوناۋ وتكەن كۇندەردى تىزبەكتەپ كوز الدىنان وتكىزىپ جاتىر... سونىڭ ءبىرىن وقۋشىمنىڭ الدىنان مەن دە وتكىزەمىن.
* * *
...وكىرە سوققان سۇراپىل جالاڭاش دالانىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردى. ساي پانالاعان قارا لاشىقتاردىڭ ۇستىنەن قار جورعالاپ كەتتى. ەكى جىگىت ءالى بۇراپ تۇر. جەل ىققا، سالماق تۇپكە تارتسا، تەمىر تۇتقا جالاڭاش الاقاندى قارىپ بارادى.
— اتتەڭ قولعاپ!... — دەپ سولاقتاعان جەڭمەن ۇستايدى جىگىتتەر. جەڭ قاتىپ، سىناپشا جىلپىلداعان تۇتقانى كەيىن سەرپكەندە، توسا قالعان يىققا كەلىپ سارت ەتەدى. يىق سالبىراپ، ماناۋراعان بەتتى مۇزداق باستى. جىپتىك ەرىننىڭ قيۋى كەتىپ، ءسوز پىشىراي شىقتى. شىڭىراۋ تۇبىنەن سىزاتتاپ كوتەرىلگەن اعاش شەلەك ءبىر كەزدە ەرنەۋگە اكەلىپ ءبىر جىگىتتى كۇرس سوقتى.
— نەشە شەلەك؟
سەكسەن بەس.
— جاقسى ەكەن. دالا تۇتەپ تۇر عوي. ءۇيدى ىزدەپ كورەلىك، — دەدى جەر استىنان شىققان جىگىت. ۇشەۋى قول ۇستاسا جەلگە قارسى بەتتەگەندە، سۇراپىل ءىشىن تارتا كەيىن ءبىر ەڭسەرىپ تاستادى. جىگىتتەر ەگەسە ىلگەرى ۇمتىلدى. تۋرا قاراسا بەتتى قارىپ، قىرىنداسا تەرىس قاعىپ، بىرەسە ۇيىتقىپ سوعىپ تۇنشىقتىرادى جىندى بوران. بۇرىن بادىرايىپ تۇراتىن قارا لاشىقتار تاپقىزار ەمەس، قارعا كومىلىپ، تەك دىمىن شىعارماي جاتىر. كۇنى بويى نوۆەلدىڭ جۇمىسىمەن، ەندى «ءتاڭىر» الەگىمەن الىسقان ءۇش جىگىت بۇلقان-تالقان دالادا نوۆەلدىڭ دە، ءتاڭىردىڭ دە سىباعاسىن بەرىپ باقتى.
— بۇگىن بەكەر-اق شىققان ەكەنبىز. اجال ما، بەينەت پە ايداعان، — دەيدى ءبىرى.
— جاتقىزدى ما قۋ تاماق. نوۆەل عوي ايداعان، — دەيدى ەكىنشىسى.
— جاتساڭ دا، تۇرساڭ دا ءبىر ازاپ، ودان دا جاعالاسىپ ب ا ق، — دەپ جەر استىنان شىققان جىگىت جەلگە قارسى قارىشتاي ادىمداعاندا، ەتەكتەن ۇستاعان اناۋ ەكەۋى ەت-پەتىنەن ءتۇستى.
— توقتا، كوشەكباي!
— ءبىز قالدىق، كوشەكباي!..
— باۋىرلارىم-اۋ! — دەپ كوشەكباي ەكەۋىن سۇيەمەلەپ تۇرعىزدى دا، قاپسىرا قۇشتى. جەل وتىندە ءوزى. ۇستىندەگى قىرىق جاماۋ شوقپىت شاپان ءازىر قۇرعاق بولسا دا، پاناسى از، ىشتەگى توقتىشاقتىڭ تەرىسى عانا كەۋدەنى وكپەك جەلدەن قورعاپ تۇر. وزگە دەنە مۇزداپ بارادى. سۇراپىل وكىرە تۇسەدى. كوشەكبايدىڭ ءىشى جىلىپ سالا بەردى ءبىر كەزدە.
— تاپتىم! —دەدى جۇلىپ العانداي، — ەندى جۇرسەك تە، تۇرساق تا ولدىك. امالى — جاتقان. كيىمدەرىڭ قاتىپ قالىپتى، وزدەرىڭ قالجىراپسىڭدار. سەندەردى قارعا مىقتاپ كومەيىن دە اۋىل ىزدەيىن مەن.
ءجا دەستى وسىعان. جولداستارىن قارعا كومىپ، جالعىز جونەلدى كوشەكباي. ىسقىرادى، ۇليدى، تۇتەيدى دە تۇنەرەدى. كارىنە مىنگەن كارى دالا قۇتىرىپ كەتتى مۇلدە. جۇگىرە باسىپ كوشەكباي كەلەدى. «اتتەڭ!» دەگەن ارمانىن ايتا كەلەدى ىشىنەن:
— جالىنداعان جيىرما بەس كۇيسىزدە كەلدىڭ قايتەيىن! تەمىر قازىق قولعا الىپ، شايناسا بىتكەن سۇر تاستان جەر استىندا وت شاشتىم. بوراتار ەدىم سول وتتى، اندەمدى قارۋ قولعا السام. شوقپىت شاپان يىقتا. سۇراپىل مىناۋ ىسقىرعان. سايلانىپ كەلىپ كەزدەسسەم كورەر ەدىم سەنى دە!..
كوشەكباي ويىن ءبولىپ ەلەڭ ەتتى. ىسقىرعان جەل مە، ادام داۋىسى ما، الىستا السىرەگەن ءۇن ەستىلەدى. ەستىلەدى دە باسىلادى، باسىلادى دا قايتا كوتەرىلەدى... ايىرا الماي از تۇرىپ:
— قاپ! — دەدى دە كەيىن جۇگىردى، جاڭاعى ەكەۋى تۇرىپ كەتكەن ەكەن. جان شىعارداعى داۋىس بولماسا يگى ەدى.
داۋىستى ىزدەپ جۇگىرە بەردى. سۇراپىل باسىڭ-كوزىڭ دەمەستەن سابالاي بەردى. شوقپىت شاپان قالتايىپ، توقتىشاقتىڭ تەرىسى توڭازىعان كەزدە داۋىسقا دا جەتكەن ەدى. داۋىس اياق استىنان شىعادى ەندى. تاپقىزبايدى. اينالا ىزدەپ ومبىلاپ جۇرگەندە بەت ءبىر شىم ەتتى، كوشەكبايدىڭ ءوزى كۇمپ بەرىپ ءتۇسىپ كەتتى تەرەڭگە... كوزىن اشىپ السا — ۇيىندە وتىر. ءدال شاڭىراقتان ءتۇسىپتى... بۋرىل ساقال وتارباي بايىك بولىپ ۇشىپ ءجۇر. بالاسىن شەشىندىرىپ، ۇستىنە ۇيىندەگى بارىن جاپتى. قۇلاشتاي اق كيىز، قارا تۋلاق، شيدەم كۇپى — ءبارى كوشەكبايدىڭ ۇستىندە.
— اداستىڭ با، قاراعىم؟
— اداسقاندا قانداي.
— جەتتى مە داۋىسىم؟
— جەتپەسە كەلەم بە؟
ءۇي ىشىندەگى مۇلىكتىڭ كوبى دە، اسىلى دا وتىن. ءبىر قابىرعا بايالىش پەن توبىلعىعا سىرەسىپ تۇر. توبەدەن تۇسكەن قاردى بوساعاعا سىرىپ تاستاپ، وتارباي دەرەۋ وت جاقتى. قىزىل ۇشقىن بۇرقىراپ، قويۋ ءتۇتىن كوز اشتىرماي، دەم العىزباي تۇنشىقتىرىپ بارادى. وتىن اراسىندا قاتقان بىرەن-ساران جىلاندار قوسا وتقا تۇسكەندە ىسقىرىپ ءبىر سەكىرەدى دە تىرتىسا قالادى. ءۇي مەن دالا وسىلاي الاي-تۇلەي بولىپ تۇرعاندا قۇرىم كيىز، ەسكى الاشانىڭ استىنان ەشتەمەدەن قاپەرسىز داۋىس ەستىلەدى ءبىر.
— وت جاققانبىسىڭ، بالام؟ كوشەكباي كەلگەن بە؟
— كەلدى، — دەپ بارىنشا ايقايلاپ جاۋاپ بەردى وتارباي.
ۇزىن اقساقالى ءتۇتىن شالىپ سارعايعان، قاسى كوزىنە تۇسكەن، كوزى ءجوندى كورمەيدى، قۇلاعى ايقايدى عانا ەستيدى، ەسكى-قۇسقىنىڭ ىشىنەن ءبىر ادام باس كوتەردى.
— كوشەكباي، ا كوشەكباي، بەرى كەل!
— توڭىپ كەلدى، اكە. وراپ تاستادىم، — دەدى وتارباي.
— وراپ تاستادىم!؟ وسى كۇنگى جاس ەشكى ءتارىزدى-اۋ. قۇرعاق بوراندى ەلەي مە ەكەن كىسى. دابەي زاۆودىندا ىستەپ جۇرگەنىمىزدە بالاقتان سورعالاعان سۋ ۇيگە جەتكەنىمىزشە مۇز بوپ سىرەسىپ قالاتىن ەدى. وسىنداي بورانداردا جالاڭاياق، جالاڭ بۇت ۇيدەن-ۇيگە جۇگىرەتىنبىز بالا شاقتا. وسى جەزقازعاننان قايلامەن، سۇيمەنمەن قازىپ، تۇيەگە ارتىپ، دابەيگە تاس تارتقان كۇندەرىمىز بولعان. سوندا دالاعا، قار استىنا قونا بەرەتىن ەدىك...
اتام سوزىنە قاراعاندا جاڭاعى ەكەۋى ەشتەمە ەتپەس، اكە؟ — دەدى كوشەكباي.
— تۇك تە ەتپەيدى، بالام. كۇن تولاس بولىسىمەن تاۋىپ الامىز، — دەپ وتارباي قارا شوڭكەنى وتتان جۇلىپ الدى دا، كوشەكبايدىڭ الدىنا اكەلدى. شيمەن جاماعان سارى شارا، جىرىم-جىرىم اعاش قاسىق قوسا كەلدى. قىزىل ۇشقىن جاۋىپ تۇر. بۋى بۇرقىراعان قارا كوجەنى كوك تۇتىنمەن قوسا بورىپ-بورىپ ۇرتتاپ جاتتى كوشەكباي...
سول كوشەكباي كەر زاماندى باسىنان كەشىرىپ كەلىپ، بۇگىن مىنە جەز توبەنىڭ باسىندا وتىر. قاسى قانداي اعارسا، كوڭىلى سونداي اعارعان سياقتى. ءسوز اراسىندا قالجىڭداپ قويادى:
— بۇرعى تەسىپ بەرەدى، ءدارى بۇزىپ بەرەدى. اناۋ تۇرعان تۇيە مويىن — دەدى ەكسكاۆاتورعا يەگىمەن نۇسقاپ، — سالىپ بەرەدى. سولاردىڭ ىستەگەنىن مەن ىستەدىم دەپ بۇگىنگى جاستار ماقتان ەتەدى. سابەت ىستەدى، سابەت ىستەدى، دەيمىن مەن وتىرىپ. قايسىمىزدىكى دۇرىس؟
— ولاردىكى دە، سىزدىكى دە دۇرىس.. — دەي بەرگەنىمدە.
— كوڭىل جىقپايتىن جىگىت ەكەنسىڭ، — دەپ قارق-قارق كۇلدى قارت.
جاڭا بايقادىم، توبە بەتى شۇرق-شۇرق تەسىك ەكەن. ءار تەسىككە ءبىر تەمىر قازىق قاعىپ، ونى سەمەنتتەپ بەكىتكەن. ارىرەككە كوز جىبەرسەڭ، اتام زاماندا قازىلعان شۇقاناق، جىرا ۇيىندىلەر كورىنەدى...
— اناۋ شۇقاناقتاردى ەرتە كەزدە سىزدەر قازعان بولارسىزدار.
— وڭىندا جەزدى، سولىندا كەڭگىر وزەندەرى، ارالىقتا، شولدە جاتقان وسى سيىر بۇيرەك تاس بۇيراتتاردى ەل ەشقاشان جايلاماسا» دا، قىستاماسا دا قاسيەتىن ەرتە-اق بىلگەن ءتارىزدى. «جەزدى»، «جەزقازعان» دەگەن ات اتامزاماننان كەلەدى. سول شۇقاناقتار، مەن تۇگىل مەنىڭ اكەمنەن دە، اتامنان دا بۇرىن قازىلعان. قازاق، ءسىرا «جەز» دەگەن ءسوزدى سول شۇقاناقتاردان الدى ما دەيمىن.
— مىنا تەمىر قازىقتار نە؟
— بۇلاردىڭ سىرى تەرەڭدە، ءجۇز مەتردەن ارىدە جاتىر. جەر استىنا تۇسپەي قانباسسىڭ، شىراق.
قاريامەن قوشتاسىپ جەر استىنا تۇسۋگە كەتتىم.
II. جەر استىندا
جەر استىنا اپاراتىن جول — تىپ-تىك قاراڭعى شىدىراۋ. شىدىراۋعا ەكى تەمىر كلەتكە كەزەك-كەزەك سۇڭگىپ شىعادى. كلەتكەنىڭ بىرىنە ءمىنىپ ءبىز دە سۇڭگىپ كەتتىك. سۇڭگىپ كەلە جاتقاندا دا ءانۋاردىڭ باياۋ داۋىسى تىنعان جوق. جاس ينجەنەر جاسامىس ادامشا از سوزدەن كوپ ماعانا تارتىپ، باجايلاپ ايتا بەرەدى:
— كەندى تابۋ بار دا، الۋ بار. تابۋ بولماسا الۋ دا بولمايدى. ءسىز كورگەن تەمىر قازىقتاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ استىنان توننا مىس الامىز. مىس بۇل زاماندا ەلدىكتىڭ تۇلعاسى عوي...
كلەتكە كىلت تۇرا قالدى. جەر استىنا جەتكەن ەكەنبىز. جەردىڭ ءۇشىنشى قاباتىنا جەتىپپىز. مىس تاسى ۇستە، ەكىنشى قاباتتا قالىپتى. ءبىراق، توبەنىڭ ءار جەرى تەسىك. سول تەسىكتەردەن سۇر تاس لەك-لەك قۇيىلىپ تۇر. مىس تاسى وسى. سامسىعان ۆاگونەتكە بىرىنەن سوڭ ءبىرى توسا قالىپ، تولىپ شىعىپ جاتىر. كوپ ۆاگونەتكەنى جالعىز ەلەكتروۆوز سۇيرەپ بارادى. ەلەكتروۆوزعا قازاقتىڭ قارشاداي قوڭىر قىزى ءمىنىپ بارادى.
قىز دا، ەلەكتروۆوز دا بىرەۋ ەمەس، الدەنەشەۋ. تۇس-تۇستان قاعىلعان قوڭىراۋ، جارقىلداعان، ەلەكتر، تارسىل-گۇرسىل ءجۇرىس ءبارى سولاردىكى. ءبىر ادام ونداعان ادامنىڭ، ءبىر ماشينا ونداعان اتاننىڭ قىزمەتىن اتقارىپ ءجۇر. سوندا دا از سياقتى، اسىعىس ءجۇر. اسىرەسە، سىرتقا شىعار اۋىزداعى جىگىتتەردىڭ ۆاگونەتكەلەردى كلەتكەدەن الىپ كلەتكەگە سالعانى اسكەري شاپشاڭدىقتان كەم ەمەس.
كلەتكە مەن ەلەكتروۆوزدار ءبىرى كەتسە ءبىرى كەلىپ ساستىرىپ تۇر. مەنىڭ شامالاۋىمشا ءاربىر ءۇش مينۋت سايىن ءبىر توننا رۋدا شىعىپ جاتىر جەر ۇستىنە.
— اعايلار، ايىپقا بۇيىرماڭىزدار، — دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى، — ءدال ءقازىر سويلەسۋگە ۋاقىت جوق.
جەر استىنداعى بارلىق جۇمىستىڭ اۋماعى مەن سالماعى ولشەنەر جەر وسى ارا. جەر ۇستىنە قانشا ۆاگونەتكە رۋدا شىقسا سمەنا جۇمىسى سوعان قاراي باعالانباق. سوندىقتان، جەر استىنداعى جۇرتتان ءسوز باسى: «قانشا شىقتى؟ نەشە ۆاگونەتكە؟» نورمانى ورىنداۋ، اسىرا ورىنداۋدى باق-داۋلەت دەيدى بۇلار. تەحنيكا جاڭالىقتارىن تەز مەڭگەرگەن جىگىت باق-داۋلەتكە تەز جەتكەن ونەرپاز سانالادى. بۇرعىشى بالمۇقان، ارىستانبەكتەردىڭ، بۇرىنعى بۇرعىشى، ءقازىر شاحتا باستىعى ىسقاق. زەينوللالاردىڭ داڭقى توپتان اسىپ، جۇلدە الۋمەن ەڭبەك جاڭالىقتارىن تەز مەڭگەرە وتىرىپ، بايىتۋمەن شىعىپتى. وسى ادامداردىڭ وزىنە قاراساڭ قارنىڭ اشادى، ىسىنە قاراساڭ كوڭىلىڭ تاسيدى. زەينوللاعا:
— ءسىز رەكوردتى قالاي بەردىڭىز؟ — دەپ ەجىكتەپ تۇرعاندا، مىنا ءبىر سوزدەر اۋزىنان ازەر شىقتى.
ماماندار تەسىك پەن تەسىكتىڭ اراسىن ءجۇز ەلۋ سانتيمەتر، تاستىڭ جالپاقتىعى ءبىر مەتر بولسىن دەپ بەكىتىپ بەرگەن. ماعان وسى از كورىندى دە ءجۇردى. ءبىر كۇنى ءجۇز ەلۋدىڭ ورنىنا ءجۇز سەكسەن، مەتردىڭ ورنىنا ءجۇز ەلۋ سانتيمەتر الىپ جىبەردىم. ول كەزدە پوبەديت جوق، سوعىس تۇسىندا عوي مۇنىڭ كوبەيگەنى. كالەننىي بۇردى باسقاشا سۋارتقامىن. ءسويتىپ، جەتى ساعاتتا ەكى ءجۇز ەلۋ بەس توننا قۇلاتىپ ەدىم، جۇرت رەكورد دەپ الا جونەلدى...
ءبىر كەزدە جەزقازعاندا ستاحانوۆتىق قوزعالىستىڭ الدى بولعان زەينوللانىڭ بار ايتقانى وسى عانا.
بالمۇقاننىڭ اۋزى ءتىپتى ساراڭ. ول نورماسىن ىلعي ەكى-ۇش ەسە ارتىق ورىنداپ كەلەدى. بالمۇقان، ەگىزەك سياقتى بۇرعىشىلاردىڭ ايلىق تابىسى جەتى مىڭ سومعا جەتكەن.
— مەن، تەرەڭ بۇرعىلاپ، پروسترەل جاساۋ ءادىسىن قولدانىپ ءجۇرمىن، — دەيدى بالمۇقان. ودان ءارى ءوزىڭ قازبالاپ تاپپاساڭ، ءما دەرى جوق، ساعان.
سوزىنەن ءىسى، وزىنەن اتاعى زور قاراپايىم ادامداردىڭ ناعىز كەرەمەتى ەكىنشى قاباتقا شىققاندا كورىنەدى. ەكىنشى قابات دەگەنىمىز ەكىنشى ءبىر دۇنيە. جەر بەتىندەگى ۇساق بۇيراتتار جەر استىندا تۇتاسىپ، ۇلكەن تاۋ، شالقار بەل بولىپ العان. سول تاۋ مەن بەلدەردى بۇزا-بۇزا جەر استىن كەۋلەپ، داليتىپ جىبەرىپتى. كوگىلدىر مۇنار كوزدى الىسقا جىبەرمەيدى. مۇنار ىشىندە جارىق جۇلدىزداي جارقىراپ ەلەكتر شامدارى كورىنەدى. بىردە جارتاس، بىردە قۇز، بىردە ادىر، بىردە بەلەستەر كەزدەسەدى. كەڭ جازىققا دا شىعىپ كەتەسىڭ بارىنەن دە وسى جازىقتىڭ تاس الۋى تاماشا. جوعارى قاراساڭ توبەگە كوزىڭ جەتپەيدى. بۋىلدىر اسپان تۇنجىراپ ءتونىپ تۇر. اسپاندى تاس دىڭگەكتەرمەن تىرەپ تاستاعان. دىڭگەكتەردىڭ جۋاندىعى ءۇش قانات ۇيدەي، ارالارى الشاق. تاس اسپانعا قاراپ قويىپ، جيىرەك تىرەر مە ەدى دەيسىڭ. جەر بەتىندە تۇس-تۇستان كورىنگەن شاحتالار جەر استىندا بىرىمەن ءبىرى ءتۇيىسىپ، ۇلان بايتاق تاس الەمى بوپ كەتكەن. بۇل الەمدە كۇندىز-تۇنى تىنىشتىق جوق. ادام بالاسى الەكتى سالىپ جاتىر: كۇرس-كۇرس اتادى، توبەدەن توڭكەرە قۇلاتادى، ساۋدىراپ اقتارىلعان مىس تاسىن سكريپەرلەر سىرىپ اپارىپ، قۇيىپ جاتىر توسەكتەرگە. استىڭعى قاباتتا تەسىكتەن توسىپ الىپ، جەر ۇستىنە جونەلتىپ تۇرعانداردى جاڭا عانا كورىپ شىقتى.
— ەرتەدە وسىنىڭ ءبارىن كۇرەك، تاشكە، بالعا، ۇشپىرمەن ىستەدى-اۋ ادام، — دەپ كوشەكباي قاريانىڭ وتكەن كۇندەرىن ەسكە الساق. ءانۋار قاباعىن شىتادى:
— ول ولشەۋ ەمەس! تەحنيكا قانشا جەتىلسە دە، تىلەكتەن ءالى كەيىن كەلەدى. جەر استىنا لايىقتاپ ەكسكاۆاتور، اۆتوماشينا جاسالسا تيەۋ، تاسۋ جۇمىستارى بۇدان دا ءونىمدى بولار ەدى. مىنا تاس دىڭگەكتەر جەردىڭ جيىرما پروسەنتىن ۇستاپ تۇر. وسىلاردى قاعىپ السا، ۇلكەن ولجا. اتتەڭ تاس اسپاندى قۇلاتپايتىن ءبىر ايلا... — دەپ ارمان ەتەدى جاس ينجەنەر. قول جەتكەنگە ءماز بولماي شارق ۇرىپ ىزدەنە بەرۋ، ۋاقىتتى، كۇشتى نەعۇرلىم از جۇمساپ، تابىستى كوبەيتە بەرۋ ساناسى جاس ينجەنەرگە تىنىشتىق بەرمەي كەلدى. ول كوز شالعاننىڭ ءبىرىن قۇر وتكىزبەي سىناپ كەلەدى…
— انە، بالمۇقان! — دەدى ءبىر كەزدە.
سوناۋ جوعارعى قيادا، ەلەكتر جارىعىنىڭ استىندا، جاپادان-جالعىز تۇر. استى قۇز، ءۇستى شىڭ، تايعاق قيادان تايام دەمەي تىم پاڭ تۇر. ەتەكتە ءيىرىلىپ ىسىلداعان رەزينكا تۇتىكتىڭ ءبىر ۇشى سونىڭ قولىندا جارقىلداعان بولات بۇرعىمەن جالعاسىپتى. قۇز بەتىن قارلىعاش ۇياسىنداي شۇرق-شۇرق تەسىپ تاستاعان. بولات بۇرعى سۋماڭداپ بويلاعان سايىن، ماساشا قادالىپ جارتاسقا جابىسا بەرەدى، بالمۇقان. ونىڭ ءقازىر اڭگىمەگە ۋاقىتى از، ءتىپتى موينىن دا بۇرمادى بىزگە. ەكى كوزى الدىندا، ەڭگەزەردەي دەنەسى سەلك-سەلك ەتىپ، سالماعىن سالا تۇسەدى. بۇرعىعا تۇتىكپەن كەلگەن جاساندى جەل ايداپ بارادى بۇرعىنى. تاس ۇگىندىسى ۇنداي بۇرقىراپ تۇر...
ەكى-اق سۇراق بەردىك بالمۇقانعا. ءبىرىنشى سۇراققا جاۋاپ بەرمەي، قاعاز بەردى دە، ىستەي بەردى. قاعازدا نورماسىن قانشا ورىنداپ كەلە جاتقانى جازىلعان ەكەن. ىلعي ەكى-ۇش نورما.
— بۇدان دا ءارى كەتۋگە بولا ما؟ — دەگەندە:
— ادامى بىلەدى، — دەدى بالمۇقان.
تۇتىكتىڭ ءبىر جەرىنەن جەل شىققان ەكەن، سونى قۇلاعى شالىپ قالىپ، تاستان-تاسقا ارقارشا قارعىپ بارا جاتتى ول...
ءبىز ءبىر تۋننەلگە ەنىپ كەتتىك. سۇرگىلەگەن تاقتايداي تەپ-تەگىس توبەگە، قارا بوياۋمەن شەبەر قول سالعان ادەمى سۋرەتتەر، جازۋلار تۇر. جازۋدىڭ كوبى ادام اتتارى، سۋرەتتىڭ كوبى ادام باستارى، شاحتا قۇرالدارى. ناعىز سۋرەتشى ادەيىلەپ سالعان ءتارىزدى. سۇراستىرا كەلسەك، شاحتەرلەر ارلى-بەرلى ءوتىپ جۇرگەندە قولشامنىڭ كۇيەسىمەن جازىپ كەتكەن ەكەن. تاماشالاپ قاراپ تۇرمىز.
— جۇمىسشىلار تەك جۇمىستى عانا ەمەس، كوركەمونەر، ادەبيەت، عىلىمدى دا سۇيەدى، —دەيدى ءومىرقان.
ءومىرقان بىرنەشە شاحتانى باسقارادى. ۇيىندەگىسىنەن شاحتاسىندا بولۋى كوپ. از سويلەپ، كوپ تىڭدايتىن، جۇمىسشىلارمەن كوپ سىرلاساتىن ينجەنەر. ءانۋاردان مۇنىڭ وزگەشەلىگى قازاق كوركەم ادەبيەتىمەن جاقسى تانىس.
— جەردى جورىتقان بىلەدى، مالدى باققان بىلەدى. ول نە جورىتقان جوق، نە باققان جوق، قايدان بىلەدى... — دەپ ءوزى سۇيگەن روماندارىنىڭ مونولوگتارىن جاتقا سوعادى.
— ...سوعىس كەزىندە سول اقىننىڭ باتىرلىعى شامالى ەدى. سوعىستان كەيىن «مەن قۇربان» دەپ وزەۋرەي قاپتى. انتۇرعاننىڭ اۋزىنا باسقا ءسوز تۇسپەگەن بە، — دەيدى دە مىرس-مىرس كۇلەدى. ول ادەبيەتتى سىناپ كەلەدى. جاقسىسىنا ءسۇيىنىپ، جامانىنا كۇيىنىپ كەلەدى. ادەبيەتتىڭ شىن دوسى، ءادىل سىنشىسى — ءدال وسىنداي سىرتقى قوڭىر، ءىشى سارا وقۋشىلارى كوپ ەكەنىنە كوز تاعى بip جەتتى.
قاراڭعى دۇلەيدەن شىعىپ كەلەدى ەكەنبىز. وسى ارادان قاراعاندا شاحتا استى تابيعاتتىڭ ەڭ ءبىر ادەمى سۋرەتىن ەلەستەتەدى.
جەر تىتىرەتكەن كۇشتى جارىلىستاردان كەيىن توزاق تا، جاڭعىرىققان دىبىستار دا باسىلىپ، جاڭا سمەنا تۇسەر كەز. تاڭ اتىپ قالعان سياقتى. جەر استى جاسىل ساۋلەگە بولەنىپ، تۇنىپ تۇر. ماڭداي الدا، الىستا كورىنگەن ەلەكتر فونارى «شولپان، ونىڭ ماڭىندا جىلتىراعان شامدار كۇن ساۋلەسىمەن ءوشىپ بارا جاتقان ۇساق جۇلدىزدار سەكىلدى. الدەقايدا كومپروسسور ايداعان وكپەك جەلدىڭ لەبى عانا كەلىپ، تاڭ سامالىنداي بەتتى جەلپىپ كەتەدى. باعانادان بەرى كومەسكى كورىنگەن تاس اسپان ەندى شايدان اشىق. بيىكتىگى ون بەس، جيىرما مەتر بولار، جوعارى قاراعاندا كەڭىردەك شورتيىپ شىعىپ تۇرادى. اسپان دا، ونى تىرەگەن ءنان دىڭگەكتەر دە قىزىل، كۇرەڭ، اق سارى، كوك-جاسىل... الۋان ءتۇستى، ينەنىڭ جاسۋىنداي ۇساق نوقاتتارمەن بەزەنگەن. قولدان بەزەگەن ەمەس، جاراتىلىس بەزەگەن، وزىنەن وزگەگە ۇقسامايدى، قۇلپىرىپ تۇر. ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلىپ، ىزىڭداعان ءۇن تاقالعان سايىن انىقتالىپ قوبىز ۇنىنە ۇقساپ بارادى...
ءدارى قۇلاتقان جارتاسقا جەتتىك. جايراپ قاپتى. ەتەكتە وتىرعان بالا جىگىت قوبىز ورنىنا قوبديداي عانا لەبەدكا ۇستاعان، الدىندا ءتورت بۇرىشتى تەسىك، سارناتىپ وتىر لەبەدكانى. بولاتتان ورگەن قوس ارقان لەبەدكانىڭ قىلى سياقتى. ارقاندى بويلاپ بەزەكتەپ، سكريپەر جارتاستىڭ باسىنا كەتەدى. ودان قوپارىلعان بوس تاستى ىسقىرا تومەن ايداعاندا، تاۋدان اققان وزەندەي سارقىراپ كەپ مىس تاسى قۇيىلا بەرەدى تەسىككە. سوقتىققان تاس، قاجاسقان تەمىر، جۇرگەن موتور، ولارعا كوڭىلدى جىگىتتىڭ ىڭىلداعان ءانى قوسىلىپ، ەڭبەكتىڭ وزگەشە ءبىر كۇيىن شەرتىپ تۇر...
— جاڭاعى ماشينيست جاڭا وقىپ شىققان جاس كادر، — دەدى بىلاي شىققان سوڭ ءومىرقان. جاس كادردىڭ ءبىز تالايىن كوردىك. ءدال وسىنداي ءماشينيستىڭ شاحتا ماڭىندا ون ءۇشى ءجۇر. بيىلعى جىلدىڭ سەگىز ايىندا عانا مىڭ جارىمداي ادام كۋرس ءبىتىرىپ شىققان. قازاقتىڭ ءتۇستى مەتالل ينجەنەرلەرىنىڭ كوبى دە جەزقازعان اۋدانىندا سياقتى، ون ءبىر ينجەنەر بار ەكەن. سوندا دا:
— كادر كەرەك، كادر! — دەپ جالاقتاپ وتىر. جالاقتاماسقا امالى جوق. ون التى شاحتا ىستەمەيدى. جەتى شاحتا جاسالىپ جاتىر. بەس جىلدىقتىڭ اقىرىندا جاڭادان ون شاحتا اشىلماق.
ءبىز جەر استىن ارالاپ بولىپ، ۇسكە شىققاندا قارا مۇرتىن يشىرىپ قايىرىپ تاستاعان شاحتا باستىعى ءىسقاق ەستاكادانىڭ ۇستىندە تۇر ەكەن. ءومىرقان كۇلىپ جىبەردى:
— مۇرتى تىم كوتەرىڭكى كورىنەدى، جوسپار ارتىعىمەن ورىندالعان-دى، — دەيدى بىزگە.
— يا،— دەدى ىسقاق ەستىپ قالىپ — بۇگىن ءجۇز جيىرما پروسەنت.
III. قانىش
ەسىك الدىندا تۇرعان قوس كۇرەڭ، ارباعا وتىرار-وتىرماستان الا جونەلدى. سولقىلداق اربا توقىلداق اربادان ءارى ءتۇيىپ-تۇيىپ قالعاندا ىڭق-ىڭق ەتەسىڭ. جول جوندەۋگە جۇرتتىڭ ۋاقىتى جوق. ءنان كلۋبتىڭ ىرگەسىن قالاپ جاتىر، اۋماعىنا اۋىل سيعانداي. مونشا، مەكتەپ دايىن بوپتى، كوركىنە كوز تويعانداي. ەرتەدە سالىنعان قيقىتاس ۇيلەردىڭ اراسىنان سۋىرىلا كوتەرىلىپ، بيىكتەپ بارادى ءبىر ۇيلەر. ءدارى تالقانداي مىج-مىج بولعان بۇيراتتار، جاڭادان كوتەرىلىپ شاحتا كوپىرلەرى، ورناتىپ جاتقان تەلەفون، توك، راديو باعانالارى، تاراۋ-تاراۋ تەمىر جول، كەلىپ-كەتىپ بارا جاتقان پوەزدار — ەسكى جەزقازعاندى باسا كوكتەپ جاڭانىڭ ءبىر الىپ بەينەسىن جاساپ بارادى. سول بەينەنىڭ كوڭىلدەگى ەلەسى قالىڭ كوپتى قايرىلا ءبىر قاراتپاي تارتىپ بارادى وزىنە.
بۇل نەتكەن عاجاپ بەينە! سوناۋ جاتقان شوقات-شوقات دوڭەستە: كوككە قاراپ ماڭقيىپ، كوك ءتۇتىندى شۇيكەلەپ، كوك تاستى نانشا شايناعان قىزىل تۇربا كورىنەدى. تۇربا استىندا مىس بۇلاق سارقىرايدى تىنباستان. پوەزداي قانشا تارتسا دا سارقىلار ەمەس سول بۇلاق...
بۇل نەتكەن عاجاپ بەينە! جۇلدىز با دەسەم جۋساعان، شىتىرلاعان ەلەكتر. نەمەنە دەسەم قالا ەكەن، مىنا دالاعا ورناعان. كوشەسى اسفالت ايناداي، بايتەرەگى كوك تىرەپ، فونتاندارى اتقىپ تۇر. ادامدار شادىمان، “جاسادىق ءبىز...” دەپ شالقيدى...
جەزقازعاننىڭ كەلەشەگى وسىلاي ەلەستەپ كەلە جاتقاندا شىمقاي تاستىڭ بەتىندە جايناعان گۇل جاپىراعى جەلبىرەگەن ب ا ق كەزدەستى. ب ا ق ىشىندە بالاپانداي شىپىرلاپ بالالار ءجۇر. جازعى تەاتر دا وسىندا. وركەستر، ءان، ءبىر جەردە تير، ءبىر جەردە بي، بىرەسە دەنە شىنىقتىرىپ ارپالىسقان جاستار...
استى-ۇستىنە كەلىپ ساپىرىلىسقان ۇلكەن اۋماقتىڭ ورتاسىندا جان تىنىسى، كوڭىل قوشى ازىرگە تەك وسى ب ا ق. ەرتەڭگى ۇلكەن، كوركەم جەزقازعاننىڭ ۇشىپ تۇسكەن ءبىر جاپىراعى بۇل. باسقا ورمان، كول، وزەن تۇگىل قۇدىق تا جوق. سۋ ەسكى شاحتالاردان، گەولوگتاردىڭ جەر استىنان ءتىپتى تاپقان كولدەرىنەن تۇتىكپەن تارتىلدى. قاتپار-قاتپار كارى دالا بار اسىلىن استىنا تىعىپ العان، تارتىپ الماي بەرەر ەمەس. قايلا، شوتى شىقىلداپ بويىنا دارىتپايدى. ەڭ اقىرى وسى باقتى دا بۇرعى ۇشىمەن، ءدارى كۇشىمەن ورناتتى جۇرت.
باقتان شىققان سوڭ ەرتەدە سالىنعان بادەنسىزدەۋ ءبىر قابات ۇيگە كەلىپ توقتادىق. ءۇيدىڭ بولمەلەرى اعاش جاشىكتەرگە تولىپ تۇر، جاشىكتەر تاسقا تولىپ تۇر. ءار ءتۇستى، ءار كولەمدى جۇمىر تاس. ءبارىن نومەرلەپ تاستاپتى، نومەرلەرى جۇزدەپ ەمەس، مىڭداپ سانالادى. ءبىر نومەردىڭ حيكاياسى ءبىر كىتاپ. مەن سول كىتاپتىڭ بىرىنە قادالىپ وتىرعاندا، باعىلان ءبىر جىگىت سويلەپ تۇردى. بيىك بويىن جازعاندا توبەگە، ۇزىن قارىن سوزعاندا قابىرعاعا تىرەلگەندەي قۇنىسا تۇرىپ، كەڭ سويلەدى. ونىڭ جاي شىققان ءۇنى كۇشتى رەپرودۋكتوردان شىققانداي الىسقا كەتىپ جاتتى...
— ...ءتىپتى، سوناۋ ەسكى زاماننىڭ وزىندە، — دەپ باستادى ءسوزىن، — تاسپەن، سۇيەكپەن قازىپ تا وسى ارادان ەڭ كەمى ءبىر ميلليون توننا كەن العانى بايقالادى. بەرتىن كەلە، ون سەگىزىنشى عاسىردا جەزقازعان بايلىعىن ءبىرىنشى رەت حابارلاعان بارون فون ترۋنبەرگ، XIX عاسىردىڭ ورتا كەزىندە ۋشاكوۆ جەزقازعاندى ءبىر قازاقتان ءجۇز سومعا ساتىپ الدى. ونىڭ كاسىبى تەك ارزانعا الىپ، قىمباتقا ساتۋ ەدى، كوزىنىڭ تىرىسىندە مۇددەسىنە جەتە الماي ريازانوۆ كوردى قىزىعىن: ءنىلدى كەنى سۇيىلا باستاعان كەزدە، 1904 جىلى ريازانوۆ ەكى ءجۇز الپىس مىڭ سوم التىنعا اعىلشىندارعا ساتتى. رەسەي مەن ەۆروپا بايلارى جەزقازعاندى قۋىپ جىبەرەتىندەي ۇمتىلسا دا، بىردە-بىر ەن بايلىقتىڭ مۇرتىن دا سىندىرا العان جوق. اعىلشىندار ون جىل زەرتتەگەندە ون جەتى مىڭ مەتر بۇرعىلاپ، ءبىر مىڭ عانا توننا مىس قورىن تاپتى. ءبىز سوۆەت ۋاقىتىندا، ءبىرىنشى بەسجىلدىقتا-اق قىرىق بەس مىڭ مەتر بۇرعىلاعان ەكەمىز... قازىردە جەزقازعان جەر جۇزىندىك باسەكەگە ءتۇسىپ تۇر. جەزقازعاندى تانيتىن ۋاقىت جەتتى!..
ول، جەزقازعاننىڭ بايلىعىن عانا ايتىپ قويعان جوق. ۇلكەن جەزقازعاندى جاساۋ، بۇكىل ورتالىق قازاقستاندى قامتىپ، ەرتەدە ات اياعى، قۇس قاناتى تالعان سارىارقاعا الىپ يندۋستريا ورناتۋ ارمانىن ايتىپ تۇردى...
مەن كىتاپتان باس كوتەرگەندە بۇل ۇيدە جوق ەدى. ءتىپتى مەن كەلگەندە دە جوق بولاتىن. ونىڭ جازىپ كەتكەن ەڭبەكتەرىن وقىپ وتىرعاندا بەينەسى وسىلاي ەلەستەپ تۇردى ماعان. ونىڭ وسى ۇيدە قالعان جولداستارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ۇتىلاپ، سول بەينەنى تولىقتىرىپ جاتتى:
— وندا اسۋ بار ما، ساسۋ بار ما! الدىنا بارعان ادام الماسا دا ريزا بوپ شىعاتىن. كەيىن كەل، ۋاقىتىم جوق دەگەنىن ەستىگەن ەمەن. كوشەدە تۇرا قالىپ تا اڭگىمەلەسە بەرۋشى ەدى، — دەيدى ەسكى بۇرعىشى ەگزەك.
اعا ماستەردىڭ ءبىرى جاعىپار:
— ول، كەلگەن بەتىندە ستانوكتى، سودان كەيىن جۇمىسشىلاردىڭ ۇيلەرىن ارالاپ شىعاتىن ەدى عوي، — دەي بەرگەندە، تولەننىڭ ايەلى ونىڭ اۋزىنان قاعىپ اكەتتى ءسوزدى:
— ءبىزدىڭ كىسىمەن بىرنەشە كۇن دالا كەزىپ كەتەتىن. بالعاسىن، شاپقى، سۋمكاسىن تاستامايتىن ەدى. ماشينا، شاتىر قالادى دەيدى ءبىر جەردە. جالعىز ءوزى جاياۋ ۇزاپ، توبە كەزىپ، تاس جيناپ، سۋمكاسى تولىپ قايتقاندا اندەتىپ كەلە جاتاتىن ەدى دەيدى. ءانشى ەدى...
ءار كىم ءار قيلى سويلەپ جاتقاندا، ستول ۇستىندە تەڭكيىپ ۇلكەن ءبىر توم جاتتى. توم اۆتورى — اۋىر مىنەزدى، باياۋ ءسوزدى، ارىقتاۋ جىگىت اندا-ساندا جىميىپ قويىپ تەك وتىر. تومنىڭ اتى: «جەزقازعان كەنى. (1945 جىلدىڭ 1 يانۆارىنا دەيىن ەسەپتەلگەن كەن قورىنا قوسىمشا گەولوگيالىق تۇسىنىكتەر).
سوۆەت تۇسىنداعى جەزقازعاننىڭ ەسكى كادرلارىنىڭ ءبىرى وسىنشاما ەڭبەك جازعان ينجەنەر ءوزى تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان جولداسىن الدى اۋىزعا:
— ول كىسىنىڭ وزگەشە ءبىر قاسيەتى، بۇل جەردىڭ جەزىن عانا ەمەس، باسقا بايلىقتارىن دا زەرتتەي وتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە ءبىز بۇگىن جەزدەن باسقا تالاي قىمباتتى كەندەر تاپتىق، قۇرىلىسقا كەرەكتەردى وسى ارانىڭ وزىنەن الدىق...
سوزگە ساراڭ، ىسكە باي وسى ادامداردىڭ ءىشى دە تەرەڭدە جاتقان كەن سياقتى، زەرتتەي بەرسەڭ بەرە بەرەتىن ءتۇرى بار. سولار تاپقان نومەرلەۋلى كوپ تاسقا ۇڭىلە-ۇڭىلە قارادىم دا:
— سىرىن ءسىرا وزىڭنەن دە كوپ-اۋ!.. — دەپ ۇيدەن شىقتىم.
اڭىز بولعان جىگىت — قازاق گەولوگى ق. ەدى.
1946 جىل.
You Might Also Like
