الماتى ترامۆايىنىڭ تاريحى
جۇمىسىن بيىل قازاننىڭ 31ء-ى كۇنى ۋاقىتشا توقتاتقان الماتى ترامۆايى كوپ ۇزاماي تۋعان كۇنىن اتاپ وتەدى. ول 1937 جىلدىڭ اياعىندا ىسكە قوسىلعان.
الماتى قازاق ءسسر-ى استاناسىنا اينالعاننان كەيىن قالا شاپشاڭ وسە باستادى. 1927-1938 جىلدارى قالا تۇرعىندارىنىڭ سانى بەس ەسە ءوستى. 1939 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا قالادا 222 مىڭ ادام تۇرعان. ول زاماندا جۇرتتىڭ كوبى قالا ماڭايىنداعى بەي-بەرەكەت سالىنعان كەنتتەردە تۇراتىن جانە قالا كاسىپورىندارى مەن مەكەمەلەرىندە جۇمىس ىستەيتىن. ولارعا جۇمىسقا بارىپ-قايتۋ مۇلدە قولايسىز بولدى. مىسالى، ەسەنتاي (ۆەسنوۆكا) وزەنىنىڭ ارعى بەتىندەگى كەنتتە 40 مىڭ ادام تۇرعان.
الما-اتا كەڭەسىنىڭ ترامۆاي قۇرىلىسىن باستاۋ تۋرالى قاۋلىسىنىڭ ءماتىنى. «الماتى ترامۆايىنا - 70 جىل» بروشيۋراسىنان الىندى.
سسسر قالالارىنىڭ كوبىندە وزگە كولىك تۇرلەرىمەن سالىستىرعاندا، ترامۆاي ەڭ ءتيىمدى كولىك بولىپ سانالدى. بىرىنشىدەن، جەكە مەنشىك اۆتوموبيلگە جۇرتتىڭ قولى جەتپەي، كوشەدە كولىك قوزعالىسى باياۋ بولدى. «سوسياليستيچەسكايا الما-اتا» قالالىق گازەتىندەگى ماقالالارعا قاراعاندا، 1930 جىلداردىڭ اياعىندا قازاق سسر-ىندە ءبىر جارىم مىڭ اۆتوموبيل، ونىڭ 70 پايىزى جۇك كولىگى بولعان.
ەكىنشىدەن، سسسر-دە اۆتوبۋس، تروللەيبۋس از شىعاتىن، سوندىقتان ولار قوعامدىق كولىك مارشرۋتتارىن قامتاماسىز ەتۋگە جەتپەدى. ۇشىنشىدەن، اۆتوموبيلدەر مەن اۆتوبۋستاردى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن جاقسى جول قاجەت ەدى. سوعىسقا دەيىنگى الماتى كوشەلەرىنىڭ كولىك جۇرەتىن بولىگىنە كوبىنەسە جۇمىر تاس قانا توسەلگەن ەدى. تورتىنشىدەن، اۆتوبۋسقا قاراعاندا، ترامۆاي - ونشا كوپ شىعىن شىقپايتىن كولىك ءارى پايدالانۋ مەرزىمى ءۇش ەسە ارتىق. ونىڭ ۇستىنە، ول زاماندا ءالى دە كوپ پايدالانىلعان ءارى اۋلا سىپىرۋشىلاردىڭ باس اۋرۋىنا اينالعان ات ارباعا قاراعاندا،ترامۆاي ەكولوگيالىق تۇرعىدان ۇتىمدى كولىك ءتۇرى بولدى.
1930 جىلدارى سوۆەتتىڭ ءىرىلى-ۇساقتى قالالارىنىڭ كوبى ترامۆاي كولىگىنە كوشە باستاعان سوڭ الماتى دا بۇل كوشتەن قالعىسى كەلمەگەن سياقتى.
العاشقى جەلىلەر
1934 جىلى تامىزدىڭ 23ء-ى كۇنى الماتى قالالىق كەڭەسى پرەزيديۋمى ترامۆاي جۇرەتىن تراسسانى، ترامۆاي پاركى مەن شەبەرحانالارى سالىناتىن ورىندار مەنبيۋدجەتتى بەكىتتى. ترامۆاي جولى ەكى كەزەڭمەن سالىنادى دەپ جوسپارلاندى. ءبىرىنشى كەزەڭدە ەكى جول توسەۋ كوزدەلدى. ءبىرىنشى جەلى – قالالىق ۆوكزالدان (قازىرگى الماتى-2) باستالىپ، ۆوكزالنايا كوشەسىنىڭ (قازىرگى ابىلاي حان داڭعىلى) بويىمەن تاشكەنت اللەياسىنا (رايىمبەك داڭعىلى) بۇرىلىپ، ودان ءارى كراسنوارمەيسكايا كوشەسىنىڭ (قازىرگى پانفيلوۆ) بويىمەن جوعارى ورلەپ، لاگەرناياعا (شيەۆچەنكو كوشەسى) بۇرىلىپ، ارى قاراي تارانشىعا (بايتۇرسىنوۆ كوشەسى) دەيىن سوزىلاتىن بولدى. ال پاستەر كوشەسىنەن (قازىرگى ماقاتايەۆ) باستالاتىن ەكىنشى جەلى قاشقار (بۇرىنعى اتاۋى قالعان) جانە تالعار (قايىربەكوۆ كوشەسى) اراسىمەن تارتىلاتىن بولدى. ەكەۋىنىڭ ۇزىندىعى - 8،7 كيلومەتر.
العاشقى ترامۆاي دەپوسىنىڭ سۋرەتى. «الما-اتا ترامۆايىنا - 70 جىل» بروشيۋراسىنان الىنعان سۋرەت.
ەكىنشى كەزەڭدە سالىناتىن جولدىڭ جوسپارى - تالعار كوشەسى بويىمەن پاستەردەن كومسومول (قازىرگى تولە بي) كوشەسىنە دەيىن؛ كومسومولدان تارانشىعا دەيىن؛ تارانشىنىڭ بويىمەن لاگەرنايا كشەسىنەن پاستەرگە دەيىن سوزىلاتىن بولدى. جولدىڭ ۇزىندىعى - التى كيلومەتر. تارانشى، كلادبيششە، قاشعار جانە پاستەر كوشەلەرى اراسىنان ترامۆاي دەپوسى مەن شەبەرحانالار سالۋعا جەر ءبولىندى. كەيىن بۇل جەرگە كيروۆ اتىنداعى زاۋىت سالىندى.
ترامۆاي كولىگىن ىسكە قوسۋعا 2 ميلليون 860 مىڭ رۋبل ءبولۋ ۇيعارىلدى. ونىڭ كوبى (ءبىر ميلليون 340 مىڭى) جول سالۋ مەن اۋەدە سىم جەلىسىن تارتۋعا، 635 مىڭى – ترامۆايلار ساتىپ الۋعا، 260 مىڭى قوسالقى ستانسيا ورناتىپ، جەلى تارتۋعا، 607 مىڭى پارك پەن شەبەرحانالار سالۋعا جوسپارلاندى.
قۇرىلىس جۇمىستارى 1936 جىلى باستالدى. بۇل ءۇشىن 1936 جىلى اقپاننىڭ 29-ى كۇنى «ترامۆايستروي» شارۋاشىلىق ەسەپتەگى كەڭسەسى مەن «ترامۆايترەست» قۇرىلدى. ونىڭ العاشقى باستىعى - الەكساندر پوزدەنكو، ال باس ينجەنەرى اندرەي رەۋتت بولدى.
ستاحانوۆتىق قارقىنمەن
الماتىداعى ترامۆاي جەلىسىن ەلدىڭ ءار تۇكپىرىنەن جينالعان ادامدار سالدى. ماسكەۋ مەتروسىن سالىپ جاتقان ەۆگەنيي ترۋنوۆ ينجەنەر-ەلەكتريك بولىپ كەلدى. رەلستەردى دانەكەرلەۋمەن تۇركسىب تەمىر جولىن سالعاندار اينالىستى. دنەپروگەس، قيىر شىعىس، زاكاۆكازەدە ەلەكتر ستانسيالارىن سالعان ماماندار ەلەكتر جابدىقتارىن ورناتتى. تۇيىسپەلى جانە توكپەن قورەكتەندىرۋ جەلىسىن تارتۋ شەبەرى و.د.ءۆاۋليندى جۇرت «ورىس ترامۆايىنىڭ اتاسى» دەپ اتاپ كەتكەن. ول 1917 جىلعى ريەۆوليۋسياعا دەيىن تاشكەنتتە، ال ريەۆوليۋسيادان كەيىن كۋيبىشيەۆ، نوۆوسيبيرسك، سۆەردلوۆسك، ومبى قالالارىندا ترامۆاي جولدارىن سالعان.
1936 جىلى لەنينگرادتىقتار سىيلاعان موتورلى ۆاگون. ول الماتى ترامۆايىنىڭ قۇرىلىسى كەزىندە قولدانىلعان. «الما-اتا ترامۆايىنا - 70 جىل» بروشيۋراسىنان الىنعان سۋرەت.
ترامۆاي قۇرىلىسىنا اۋەلى دۇرىس كوڭىل بولىنبەدى. 1936 جىلى سەكومبانك ريەۆيزيا جۇرگىزىپ، قۇرىلىس جۇمىستارى سمەتا، جوبا، سىزباسىز جۇرگىزىلىپ جاتقانىن انىقتادى. سوندىقتان قارجىلاندىرۋ ۋاقىتشا توقتادى. بۇل شارۋاعا قازاقستان كوممۋنيستىك (بولشيەۆيكتەر) پارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتى حاتشىسى ليەۆون ميرزويان ارالاسقان سوڭ عانا جاعداي تۇزەلدى.
قۇرىلىس جۇمىستارى تەك 1937 جىلى عانا قارقىن الا باستادى. وزگە قالالاردان كەلۋى ءتيىس ماتەريال، قۇرال-جابدىقتار ۋاقىتىندا جەتپەگەندىكتەن، كەيبىر نىساندار مەرزىمىندە وتكىزىلمەدى. مىسالى، جوعارى ۆولتتى كابەل كەشىگىپ كەلگەندىكتەن، قوسالقى ستانسيانى وكتيابردىڭ 20 جىلدىعى (1937 جىلى قاراشانىڭ 7ء-سى) مەرەكەسىنە وراي ىسكە قوسۋ جوسپارى ورىندالماي، جوعارى كەرنەۋلى اۋە جەلىسى ۋاقىتشا تارتىلدى.
ءبىراق قارقىنمەن جۇمىس ىستەگەننىڭ ارقاسىندا ترامۆاي بەلگىلەنگەن مەرزىمدە پايدالانۋعا بەرىلدى. ترامۆاي ىسكە قوسىلعان كەزدە 1937 جىلدىڭ جوسپارىنداعى ءبىر تاباندى جەلىنىڭ ورنىنا قوس تاباندى جەلى بولدى. ول كەزدەگى گازەتتەر جۇرت «ستاحانوۆشىلار» دەپ اتايتىن وزات جۇمىسشىلار جايلى ءجيى جازاتىن. مىسالى، ترامۆاي جولى قۇرىلىسشىسى جارتاقوۆ بىردە كۇندىزگى نورماسىن 400 پايىزعا اسىرا ورىندادى. ەڭبەك وزاتتارىنىڭ بىرىنە - كوستيۋم-شالبار، بىرىنە پالتو بەرىپ، سىيلىقتارمەن ماراپاتتايتىن.
العاشقى سىناق پەن ءبىرىنشى رەيس
الماتىدا ترامۆاي 1937 جىلى جەلتوقساننىڭ 1-ىنەن باستاپ جۇيەلى تۇردە جۇرە باستادى. ءبىراق قاراشاداعى مەرەكەلەرگە وراي ەڭ العاشقى ترامۆايدى سىناقتان وتكىزۋ ءۇشىن جولعا شىعارۋ ۇيعارىلدى. ترامۆايدىڭ قالاي ىسكە قوسىلعانى تۋرالى قالا گازەتتەرىنىڭ ءبارى جازدى.
قاراشانىڭ 7ء-سى كۇنگى «تۇساۋكەسەردەن» بىرنەشە كۇننەن كەيىن سۋرەتكە تۇسىرىلگەن ترامۆاي ۆاگونى. ايەل اينەكتەردى بەنزينمەن ءسۇرتىپ جاتىر. سۋرەت «سوسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتىنىڭ 1937 جىلعى قاراشانىڭ 19-ى كۇنگى سانىنان الىندى. سۋرەتتى م. ليحاچيەۆ تۇسىرگەن.
«سوسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتىندەگى ن.ۆەرشينيننىڭ «قۇرىش ماگيسترال» ماقالاسىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «قاراشانىڭ 7ء-سى كۇنى تاڭەرتەڭ قالا كوشەلەرىنە شىققان الماتى تۇرعىندارى وكتيابر كوشەسى (قازىرگى ايتەكە بي) مەن قوسالقى ستانسيا عيماراتى جانىندا تۇرعان ترامۆاي ۆاگوندارىن كوردى. قاراشانىڭ 7ء-سى كۇنگى مەرەكەلىك شەرۋدەن كەيىن ترامۆاي ۆاگوندارىنىڭ جانىنا جۇزدەگەن ادام جينالدى. ترامۆايمەن جۇرگىسى كەلەتىندەر قاراسى كوپ بولدى. الماتى ترامۆايلارى حالىققا ءۇش كۇن بويى تەگىن قىزمەت كورسەتىپ، 15 مىڭ جولاۋشى تاسىدى. بۇل قالالىق تەمىر جولدى العاشقى سىناقتان وتكىزگەن كۇندەر بولدى. ترامۆايدى تولىق ەكسپلواتاسياعا (سول زاماننىڭ ورفوگرافيالىق نورماسى. — اۆت.) وتكىزۋگە دەيىن ترامۆاي ۆاگوندارىمەن قالانى ارالاۋ ۋاقىتشا توقتاتىلدى. قۇرىلىسشىلار جەلتوقساننىڭ 1ء-ى مەن 5-ىنە دەيىن ءالى كوپ شارۋا تىندىرۋى ءتيىس».
بۇدان كەيىن قارقىندى جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. مىسالى، مەرەكەگە دەيىن كەلەدى دەپ جوسپارلانعان جوعارى كەرنەۋلى توك وتكىزگىش كابەلدىڭ سوڭعى پارتياسى قاراشانىڭ 27ء-سى كۇنى - ترامۆاي ىسكە قوسىلاردان ءۇش كۇن بۇرىن عانا كەلدى. جۇرت جۇمىلىپ كابەلدى ءۇش كۇندە تارتىپ شىقتى (ايتپەسە بۇعان كەمى 10 كۇن كەتەر ەدى).
ترامۆايلاردىڭ جۇمىسىن تولىق تەكسەرۋ ءۇشىن قاراشانىڭ 30-ى كۇنى ۆاگونداردىڭ ءبارى جولعا شىقتى. تۋلار مەن موتورلى ۆاگونداردىڭ پورترەتتەرىمەن بەزەندىرىلگەن، لاكتالعان بەس ترامۆاي تاڭعى ساعات جەتىدە جولعا شىقتى. ۇزىندىعى جەتى جارىم كيلومەترگە سوزىلاتىن دايىن جەلىنىڭ بويىندا 16 ايالداما بولدى. العاشقى 16 كۇندە ترامۆايدىڭ ءبىرىنشى جەلىسىمەن 300 مىڭ جولاۋشى تاسىمالداندى.
الما-اتا ۆاگون جۇرگىزۋشىلەرى كۋرسىن 1938 جىلى العاشقى تۇلەكتەرى ءبىتىرىپ شىقتى. سۋرەت «الما-اتا ترامۆايىنا - 70 جىل» بروشيۋراسىنان الىنعان.
جاپارقۇل الپىسبايەۆ №1 ترامۆاي جۇرگىزۋشىسى بولدى. ول كۇندىز باللاست (شپال بەكىتەتىن ۇساق تاس، توپىراق ۇيىندىلەرى) ارالاستىرۋمەن اينالىسىپ، جول قۇرىلىسىندا جۇمىس ىستەدى. كەشكىسىن ۆاگون جۇرگىزۋشىلەر كۋرسىندا وقىدى. ترامۆايلار تۇراقتى جۇمىس ىستەي باستاعان كەزدەن باستاپ ول ۆاگون جۇرگىزۋشى بولىپ ورنالاستى. 1938 جىلى العاشقى ەكسپلۋاتاسيا باستىعى بولدى.
ول زامانداعى گازەتتەردىڭ جازۋىنشا، ترامۆاي ارزان كولىك بولدى. جولاۋشىلار تەمىر جول ۆوكزالىنان ترامۆاي دەپوسىنا دەيىن 30 تيىنعا جەتە الاتىن. ال ۆوكزالدان گوركيي كوشەسىنە (قازىرگى جىبەك جولى) دەيىنگى بيلەت -20 تيىن، مەكتەپ وقۋشىلارىنا ارنالعان بيلەت - 10 تيىن (كوپەيكا) تۇراتىن.
بىرتىندەپ ۇيرەنىستى
الماتى تۇرعىندارىنا، اسىرەسە اۆتوموبيليستەرگە كولىكتىڭ جاڭا تۇرىنە ۇيرەنىسۋىنە تۋرا كەلدى. كوشە قيىلىستارىندا ءالى باعدارشامدار ورناتىلماعان كەز بولاتىن، سوندىقتان العاشقى ەكى اپتادا اۆتوموبيلدەر مەن ترامۆايلار بىرنەشە رەت سوقتىعىسىپ قالدى. 1938 جىلدىڭ قاڭتارىنىڭ باسىندا باعدارشامدار ورناتىلعان سوڭ بۇل پروبلەما شەشىلدى.
الما-اتانىڭ ترامۆاي دەپوسى. سوعىسقا دەيىن تۇسىرىلگەن سۋرەت. «الماتىەلەكتروترانس» ارحيۆىنەن الىندى.
ترامۆاي جولى تارتىلعان كوشەلەردىڭ قيىلىستارىنا اۋەلى 11 باعدارشام ورناتىلدى. ەڭ العاشقى باعدارشام – كراسنوارمەيسكايا كوشەسىندە (قازىرگى پانفيلوۆ) پايدا بولدى. باعدارشام ترامۆاي جاقىنداعان مەزەتتە اۆتوماتتى تۇردە قوسىلاتىن ەدى. ولار تۇركسىب تەمىر جول شەبەرحانالارىندا دايىندالدى.
ءبىراق جولاۋشىلارعا ترامۆاي توقتايتىن ايالدامالاردى تابۋ قيىن بولدى. جۇرتتىڭ كوبى گازەتتەر «قۇم تولتىرىلعان ۇسقىنسىز جاشىك» دەپ سيپاتتاعان ايالدامالاردىڭ بەلگىسىن بىلمەيتىن. ءبىراق 1938 جىلدىڭ باسىندا ترامۆاي ايالداما-پاۆيلوندارى دا پايدا بولدى.
ماقالا «سوسياليستيچەسكايا الما-اتا» گازەتى جانە «الماتى ترامۆايىنا 70 جىل» باسىلىمى ماتەريالدارى نەگىزىندە جازىلدى. ەرتەڭ ازاتتىق سايتىندا الماتى ترامۆايىنىڭ بۇگىنگى تىنىس-تىرشىلىگى جايلى ماقالا جاريالانادى. ماقالا «الماتىدا كەمەلدەنگەن سوسياليزم سيمۆولىنا اينالعان ترامۆاي ءقازىر نە سەبەپتى شەتتە قالدى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەيدى.
www.azattyq.org
الەكسەي ازاروۆ
You Might Also Like
-
ىشىك - ءساندى ءارى جىلى كيىم. مۇنىڭ سىرتىن بەرىك ماتادان، ءىشىن اڭ، مال تەرىلەرىنەن تىگەدى. ساندىك ءۇشىن جاعاسىنان باستاپ ءوڭىرى، ەتەگىنە دەيىن تەرىدەن جۇرىندايدى. ىشىك ۇزىن ءارى مول ءپىشىلىپ تىگىلە...
-
قىر حايۋاندارى قىس تايانعانىن سەزەدى دە، ەرتە باستان قام قىلادى. كىرپى مەن تىشقان ىنگە كىرىپ، قىس قاتىپ جاتادى. كىرپى جاپىراق جيناپ سوعان ورانادى. تىشقان قۋ شوپكە ورانىپ، قۇنىسادى.
