الپىس ەركەك ات ۇستىندە
ەل ارالاپ، سۋ كەشىپ وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنا كەلدىك. ماقتا جيناۋ ناۋقانىنىڭ قىزۋ كەزى ەكەن. سارىاعاش اۋدانىنداعى كيروۆ اتىنداعى كولحوزعا جاقىندادىق. «بۇل كەڭسەدەن دە ادام تابا الماسپىز»،— دەدى دە، جولداسىم: «قوي، تىپا-تىپا ءتىل-اۋزىم تاسقا، تابىلماسا تابىلماسىن، ايتەۋىر ماقتا جينالا بەرسىن» دەي قالدى. مەن دە مۇنىڭ قاراپ وتىرىپ مازاسىزدانعانىنا تاندانا قويعانىم جوق، جالپى جاقسى تىلەك قوي دەپ وتىرا بەرىپ ەدىم. ءبىراق ول ىلە-شالا:
— تويدى قارا، توي،— دەپ بۇيىرىمنەن ءتۇرتىپ قالدى.
— نە توي، مەزگىلسىز ۋاقىتتا؟—دەيمىن مەن تۇسىنە الماي.
— توپىلداعان تۇياق، توپىرلاعان ادامدى كورمەيمىسىڭ؟ جوق، مىناۋ كادىمگى توي!
— ە، ونىڭ نەسىنە وزەۋرەدىڭ، كولحوز ماقتا تەرىمىن اياقتاپ، «سابان توي» جاساپ جاتقان شىعار. «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەگەندەي، ءوزىمىزدىڭ اۋزىمىزدىڭ سالۋلىسىن-اي!—دەپ مەن دە ءبىر جەلپىنىپ الدىم.
— يا، باستى مەن مۇجىسام، قۇلاعى ساعان تيەر،— دەيدى ول،
توي بولىپ جاتىر دەگەنىمىز كولحوز كەڭسەسى. ءىشى تولعان ادام. اناۋمەن دە، مىناۋمەن دە تانىسىپ قارق بولىپ جاتىرمىز.
— مىناۋ وتىرعان،— دەپ باستادى ورتادا وتىرعان پىسىقشالاۋ جىگىت،—كولحوز تابىسىنىڭ تۇتقاسى — كولحوزدىڭ بۋحگالتەرى قۇلمۇرات تولەيەۆ، مىناۋ ەكى كىتاپتىڭ يەسى، ونىڭ كومەكشىسى ايتمىرزايەۆ. ال مىنا ءبىر جىگىت كومەكشىنىڭ كومەكشىسى، الىپ كەل، بارىپ كەلگە جۇرەتىن ىىىۋمايەۆ.
باسقا وتىرعانداردىڭ لاۋازىمى ەشكىمنەن كەم بولماي شىقتى. مىسالى مىنا ەكى جىگىتتىڭ ءبىرى بريگادير، ءبىرى كومەكشى. يا، شىنىن ايتۋ كەرەك، ءبىر ەرەكشەلىگى: مۇنداعى ءاربىر قىزمەتكەردىڭ ءبىر-بىر كومەكشىسى بار ەكەن. كومەكشى دەگەن قانداي جاقسى. جات دەسەڭ جانىڭدا، تۇر دەسەڭ، قاسىڭدا ەمەس پە؟ وسىنداي قاناتىنا سۋ تيمەس كومەكشى جىگىتتەردى ساناساڭىز، بۇل كولحوزدا وندايلاردىڭ سانى وتىزعا جەتەدى. ناعىز بەلسەندىلەر ءوز الدىنا. يا تولىق بip بريگادا عوي. كومەكشىلەردىڭ اتتارى دا قانداي ادەمى، ايتىپ كور: بايبوسىنوۆ، نۇرسەيىتوۆ، قالدىبەكوۆ، ىرسىمبەتوۆ تاعى تاعىلار.
وسىلاي جەكە تانىسىپ، جەلپىنە سويلەسىپ وتىرعانىمىزدا ورتامىزدان ءبىر شەشەن جىگىت سۋىرىلىپ شىعا بەرگەنى بap ەمەس پە. العا شىققان جۇيرىكتى بەتكە قاعار بولار ما؟
سويلە، سويلە! جىگىتتىڭ جىگىتى قىزىل ەگەستە، قىزىل وڭەشىمەن كوزگە تۇسەدى. بەرمە جولدى، بەرمە،— دەپ بىرەۋلەر ەسىرتىپ قويىپ ەدى، الگى جىگىت اياقتىعا جول، اۋىزدىعا ءسوز بەرەر بولمادى، كەڭەستى كۇبىتتى-اي دەيسىڭ.
ماقتا تەرىمى بۇگىپ 26 پروسەنت بولدى ءقازىر جۇمىس قارقىنى قاۋىرت؛ كۇنىنە ءبىر پروسەنت وسەدى. سوندا ءبىزدىڭ ماقتانى بىتىرۋىمىزگە جەتپىس ءتورت-اق كۇن كەرەك، ياعني يانۆاردىڭ ىشىندە-اق ءبىتىرىپ تاستايمىز. ءبىتىرىپ تاستايمىز دا، تويلايمىز...
بۇدان كەيىنگى اڭگىمەنىڭ سيقى بىلاي كەلدى. تويدى تويلاعاندا كىمنەن باستايدى؟ ارينە، ۇلكەن دەسە، كولحوز باستىعىنان باستاۋ كەرەك شىعار. جوق، وعان كولحوزدىڭ باسقا بەلسەندىلەرى كونە قويا ما؟ اناۋ جۇرگەن بايعابىلوۆ، بۇعىبايەۆ، بورامبايەۆتار ءوزىن كىمنەن كەممىن دەپ ءجۇر. اپىراي ەندى قالاي؟ ە، ەمى تابىلادى. الفاۆيت رەتىمەن باستاۋ كەرەك. ءبىراق، وندا دا العاشقى توي اعايىندى ايتمىرزايەۆتاردىڭ ۇيىندە بولىپ كەتەدى-اۋ. مەيلى-مەيلى، وندا بۇعىبايەۆتار دا، كولحوز پرەدسەداتەلى كۋزميندەر دە جۋان ورتادا بولادى، مىنە قىزىق! ەگەر كولحوزدىڭ اتقامىنەر الپىس بەلسەندىسىنىڭ ۇيىندە الپىس كۇن توي بولسا، جازىڭ تۇگىل التى اي قىسىڭ دا جەتپەس.
بۇل اڭگىمەنىڭ ناق ورتاسىندا، اعايىندى بەلسەندىلەر بايتاقوۆتار، شۋريلوۆ، شۋمايەۆ سياقتىلار دا تىس قالعان جوق، قىزىل كەڭىردەك بولعانشا ايتىسىپ جاتتى...
جۇمىستىڭ قاۋىرت كەزىندە كولحوز بەلسەندىلەرى كەڭسەدە قۇر كەڭەس، قىسىر اڭگىمەنى وسىلاي سوعىپ وتىر ەكەن.
ال وسى كەزدە كولحوزدىڭ ماقتا پلانتاسياسىندا قىزۋ كەدەس تە، قاۋىرت جۇمىس تا جوق ەدى. جاڭاعى وتىرعان كوپ پىسىق، سوزگە پىسىق بولعانىمەن، ىسكە مەشەل جاندار بولىپ شىقتى. ماقتا شىققانمەن، ماقتاشىلار جۇمىسقا شىقپاعان با، ءار جەردە ءبىر ادام. ىزدەپ ءجۇرىپ بىرنەشە ادام باسقوسقان جەردى ارەڭ تاپتىق. پلانتاسياداعىلاردىڭ ءبارى دە ايەل. وسى جەردە ويىمىزعا ءبىر كۇدىك ساپ ەتە ءتۇستى. الدە ماكتا ەر ادامنىڭ ورگانيزمىنە زيان كەلتىرەتىن شىعار. ايتپەسە كولحوز كەڭسەسىندەگى قاپتاعان ەركەك نەگە ماكتا تەرمەي وتىر. ونىڭ ۇستىنە ماقتا جوسپارىن ورىنداۋدا كولحوزدىڭ ارتتا قالعانى مىناۋ.
اپىراي بۇلاي بولسا قيىن ەكەن...
اۋىزعا كەلگەن ءسوزدى ايتپاي كەتە المادىق بىلەم. ماقتا تەرىمشى جەڭگەيلەردىڭ كەنەسىنە ارالاسا كەتتىك.
— قاينىم-اۋ، مايىسىپ ماقتا تەرىپ ءقايتسىن، لاۋازىمدى ارقالاپ جۇرگەن ولاردىڭ وزدەرى تۇگىل، ايەلدەرى دە ماقتانىڭ باسىنا كەلمەيدى. مىسالى، كۋزمينا مەن جۇماتايەۆانىڭ ناق قازىرگى ساعاتتا قوس جاستىق قويىپ، شىنتاقتاپ ءىشى پىسىپ جاتقانىنا مەن كەپىل. الدىندا قالاۋ، كوڭىلىندە قالاۋ.
پەتر ۆاسيليەۆيچ كۋزمين پرەدسەداتەل بولعالى ەركەك اتاۋلى تۇگەل اكىم قويىلدى. ءتىپتى قىزمەت ورنى جەتپەي قالعان مومبايەۆ، شويىمبايەۆ، قۇلجانوۆ سياقتىلاردى دا ورنالاستىرىپ جىبەرىپتى. ولارعا ات ۇستىندەگى قاراۋىل دەگەن اتاق بەرىلدى. ايتەۋىر ءويتىپ-بۇيتىپ ءبارىنىڭ سانىن الپىسقا تولتىرىپتى. ماقتادا باسى قارايعان ەركەك كەزدەسپەيتىنى دە وسىدان ەكەن.
بۇل الپىس بەلسەندىنىڭ قايسىسىنىڭ بولسا دا ۇيالماي-قىزارماي ايتارى: «ماقتا تەرۋ ايەلدىڭ جۇمىسى». ولاردىڭ باسونا بىتكەن ەرەكشە قاسيەتى دە بار. اتقامىنەر اتانسا، سۇيىنشىگە اتان تۇيە بەرۋگە شىدايدى. مانسابىنان ايرىلسا، كولحوزىن تاستاپ، تاشكەنتىن قويىپ، مارعۇلانعا كوشە قاشادى.
اتقامىنەر ەركەكتىڭ ءبارىنىن كوڭىلىن تاۋىپ، ات ۇستىنە ورنالاستىرعان سوڭ، كولحوز پرەدسەداتەلى كۋزمين وز قۇلقىنىن دا ويلاپ شاراپحاناعا ءبىر سۇنگىپ كەتكەن ەكەن، 375 ليتر شاراپتى ءبىرجولا قۇرتىپ جىبەرىپتى، «كولحوز مۇددەسىنە بوسات، قاعازدى قۇرت» دەپ جازىپتى ول قامباشىعا. تاعى ءبىر ادامدى جىبەرىپ: «ءجۇز ليتر شاراپ بەر، شاتاعى بولىپ جۇرمەسىن، جوعالتىپ جىبەر جازۋدى» دەپتى. ارەدىكتە ول اتتان تۇسپەس اعالارىن دا، ىنىلەرىن دە باۋىرىنا تارتىپ وتىرىپتى. ونىڭ ءبىرى بۇرىنعى بۋحگالتەر ءاليموۆ ەكەن. ول راحيموۆ دەگەن بىرەۋ ارقىلى ءبىر كەسپەك شاراپتى تاشكەنتكە ساتتىرىپ، ودان تۇسكەن ون التى مىڭ سومىن باستىق ەكەۋى ءبولىسىپتى. تاعى ءبىر تونناسىن تاعى تاشكەنتكە جونەلتىپتى. جازۋ دەگەن جالاعا ۇرىندىرادى، جازباي-اق قوي دەپتى كۋزمين بۋحگالتەرىنە. ودان كەيىن پرەدسەداتەل ءبىر جارىم توننا بيدايدى ساتتىرىپ، تۇسكەن اقشاسىن بولىسۋگە كەلگەندە بەلسەندىلەر اتتى قويا بەرىپ، بىلەگىن سىبانا كىرىسكەن ەكەن، اقىرى ۇلەستەرىن الىم شىعىپتى. ات ۇستىندەگى جاعدايىمىز كەيدە پايدالى بولسا دا، كەيدە زيان ەكەن، ۇلەستەن ماحرۇم قالا جازداپپىز دەپتى.
باعاناعى، كەڭسەدەگى كەرىس ەسەپتەن ارتىق شىققان ءتورت توننا شاراپتىڭ شاتاعى ەكەن، مۇنداي الاشاق جاعىنا كەلگەندە، اتتان تۇسپەس ەركەكتەردىڭ ەشقايسىسى اتتى كەرەك ەتپەي، بايلاپ تاستاپ اق قىزىل كەڭىردەك داۋعا كىرىسىپ كەتەدى ەكەن دۇنيە كوز تۇندىرادى دەگەن وسى-داعى.
اقىرى بۇل اتتان تۇسپەس الپىس بەلسەندى ماقتا تەرۋدىڭ قاۋىرت كەزىندە دە جۇمىسقا قول ۇشىن تيگىزبەي، «مولدابايدىڭ» انىمەن:
تەرگىزبەي ماقتا ايەلگە
ەركەكتىڭ ءسانى كەلمەيدى،
ات ۇستىندە كۇن كورمەي
اعاڭنىڭ ءسانى كەلمەيدى.
شاراپ ءىشىپ شالقىماي،
اتقامىنەر اتانباي
اعانىڭ ءسانى كەلمەيدى،—
دەپ ىڭىرانا تولعانىپ، ات ۇستىندە شالقيىپ وتىرا بەرەدى ەكەن.
1954
You Might Also Like
-
ايدار زاكىروۆتىڭ وسىدان ءبىراز جىل بۇرىنعى ويى قازىرگى ىسىنەن مۇلدەم باسقاشا ەدى. ول سوۆەت ارمياسى قاتارىنان قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىنداعى ءوز كولحوزىنا كەلىسىمەن ءبىر يگى ءىستىڭ يەسى بولعىسى كەل...
