InfoHub Logo

نۋميزماتيكا (لات. numءىsma، گرەك. nomءىsma – تيىن، شاقا) – تيىندار، قۇيما اقشا كەسەكتەرى، ت.ب. ەسكەرتكىشتەر (تيىن مورلەرى، قۇجاتتار) ارقىلى تيىن سوعۋ، اقشا تاريحىن زەرتتەيتىن كومەكشى تاريحي ءپان. قاعاز اقشانى (بونيستيكا)، مەدالداردى، جەتونداردى، وردەندەردى (فالەريستيكا) زەرتتەۋ دە نۋميزماتيكا ۇعىمىنا سايكەس كەلەدى.

تيىنداردى اقشا اينالىمىنىڭ قۇرالى، مەملەكەتتىك قۇجات، قولونەر مەن ونەردىڭ تۋىندىسى جانە ەپيگر. دەرەكتەمە رەتىندە زەرتتەۋ باسقا دا تاريحي دەرەكتەمەلەردى – جازبا جانە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن تىعىز بايلانىستا جۇرگىزىلەدى. مەتالل تيىندار شىققانعا دەيىن اقشانىڭ مىندەتىن ءتۇرلى تاۋارلار – مال، ساندىك زاتتار، مەتالل قارۋلار، مەتالل كەسەگى اتقاردى. تيىن سوعۋ جانە ونى بەلگىلى ءبىر قوعامدا تولەم قۇرالى رەتىندە پايدالانۋ سول قوعامنىڭ الەۋم.-ەكون. جانە ساياسي دامۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر ساتىسىندا تابىسقا جەتكەنىن كورسەتەدى. تيىندى جاساپ شىعارۋ قۇقىعى، ادەتتە، مەمل. وكىمەت بيلىگىنىڭ قولىندا بولعان. العاشقى تيىندار ليديادا (كىشى ازيا) جانە ەگينا ارالىندا (گرەكيا) پايدا بولعان (ب.ز.ب. 8 ع-دىڭ اياعى – 7 عاسىردىڭ باسى). تيىننىڭ وڭ بەتىن اۆەرس (Av)، ال سول بەتىن ريەۆەرس (Rv) دەپ ايىرادى. ادەتتە تيىننىڭ وڭ بەتىنە مەملەكەتتىك وكىمەتتى نەمەسە رەسمي ءدىندى دارىپتەيتىن سۋرەتتەر مەن بەينەلەر (ەجەلگى گرەك قالالارىنىڭ تيىندارىندا – قۇدايلاردىڭ بەينەسى، ريم يمپەرياسى مەن ورتاعاسىرلىق بات. ەۋروپا مەملەكەتتەرىنىڭ تيىندارىندا پاتشانىڭ سۋرەتى نەمەسە ونىڭ گەربى، ت.ب.)، ال سول بەتىندە ونىڭ باعاسى، شىققان جەرى مەن جىلى، ت.ب. كورسەتىلگەن. جازۋلار ونىڭ ەكى بەتىندە دە (اۆەرس، ريەۆەرس) كەزدەسەدى. ولار تيىندى شىعارعان ەلدەردىڭ نەمەسە وكىمەت ورگاندارىنىڭ بەلگىلەرىن، مونارحتىڭ اتى مەن مانسابى، تيىن سارايىنىڭ، تيىندى شىعارۋعا جاۋاپتى ادامنىڭ اتىن، تيىننىڭ قۇنىن، شىققان ۋاقىتىن، ت.ب. كورسەتەدى. العاشقى تيىندار گرەكيا مەن كىشى ازيادا كۇمىستەن سوعىلعان. بەرى كەلە ولاردى التىننان، مىستان، سونداي-اق ءتۇرلى قوسىندى مەتالدان (قولا، لاتۋن، بيلون) جاسادى. جاڭا كەزەڭدە سونىمەن قاتار نيكەلدەن، اليۋمينييدەن، ت.ب. قۇيىلاتىن بولدى. اسىل مەتالدارعا (التىن، كۇمىس، ت.ب.) مىقتى بولۋ ءۇشىن مىس قوسقان. وسى قوسىندىلاردى ليگاتۋرا، ال تيىنداعى اسىل مەتالل پايىزىن سىناما دەپ اتاعان. سىنامانى (پروبا) مەملەكەتتىك وكىمەت بەلگىلەگەن. ءبىراق كەيبىر مەملەكەتتەر تيىنداردىڭ بۇرىنعى نومينالدى باعاسىن ساقتاي وتىرىپ، ولاردىڭ سىناماسىن جانە سالماعىن تومەندەتىپ شىعارعان. بۇل ارەكەت، اسىرەسە، ورتا عاسىرلاردا مەملەكەتتەردىڭ كىرىسىن كوبەيتۋ ءۇشىن كوپ قولدانىلدى. تيىندارداعى بەلگىلەر مەن جازۋلار ارقىلى باسقارۋ تۇرلەرىن، پاتشالىقتىڭ اۋىسۋىن، اۋلەت شەجىرەسىن، مەمل. توڭكەرىستەردى، ت.ب. انىقتاۋعا بولادى. ولار كوبىنە ساياسي جانە قوعامدىق ءومىر وقيعالارىن، سوعىستار، جاۋلاپ الۋشى مەملەكەتتەگى ىشكى كۇرەستەر، مەمل. نەمەسە ءدىني رەفورمالار، ت.ب. كورسەتەدى. تيىندار – يدەولوگيا، ءدىن، قوعامنىڭ ساياسي وي-پىكىرى تاريحىن زەرتتەۋدە ايرىقشا دەرەكتەمە. قوعامنىڭ ەكونوميكالىق تاريحىن، قولونەرىنىڭ كوركەم تۋىندىسى رەتىندە تەحنيكا جانە ونەر تاريحىن زەرتتەۋدە نۋميزماتيكا ماتەريالىنىڭ ماڭىزى زور.

عىلىمي نۋميزماتيكا 18 ع-دىڭ 2-جارتىسىندا پايدا بولدى. ونىڭ نەگىزىن سالۋشى – ۆەنا نۋميزماتى ي.ح. ەككەل. نۋميزماتيكالىق زەرتتەۋلەر تيىنداردىڭ ءىرى كوللەكسيالارىن ساقتايتىن ۇلتتىق مۋزەيلەردە، عا-لارىنىڭ تاريح جانە ارحەولوگيالىق ينستيتۋتتتارىندا، كەيبىر ۋنيۆەرسيتەتتەردە جۇرگىزىلەدى. قازاقستاندا تيىندار (نەگىزىنەن ورتا عاسىرلارعا جاتاتىن) كونە قالالاردا، وبالاردا، سونداي-اق تيىن قويمالارىندا (وتىرار، تاراز،ياسى، ت.ب.) جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستاردىڭ ناتيجەسىندە تابىلدى. ولار ارقىلى قازاقستاندى مەكەندەگەن حالىقتاردىڭ ورتا ازيا، الدىڭعى شىعىس، جۇڭگو، جەرورتا تەڭىزى، رۋس مەملەكەتتەرىمەن ساۋدا بايلانىسى بولعاندىعى انىقتالدى. الماتى دا نۋميزماتيكالىق زەرتتەۋ جۇمىستارى قازاقستان عا ارحەولوگيا ينستيتۋتىندا جۇرگىزىلەدى. قازىرگى نۋميزماتيكا تيىنداردى كەشەندى زەرتتەۋ تاۋارلى اقشا قاتىناستارى تاريحىن دەرەكتەمەلەر رەتىندە قاراستىرۋدى الدىنا ماقسات ەتىپ قويىپ وتىر.

مۇسا جىبەك ءسابيت قىزى

---