InfoHub Logo

XIV عاسىردىڭ سوڭعى ۇشتەن ءبىرى — XV عاسىردىڭ باسىندا قازاقستان حالقىنىڭ شارۋاشىلىق جانە ساياسي ومىرىنە ءامىر تەمىردىڭ جاۋلاپ الۋشىلىق توناۋشىلىق جورىقتارى زور ءقاۋىپ ءتوندىردى.

جاۋلاپ الىنعان ەلدەردىڭ تۇرىك جانە تۇرىكتەنگەن كوشپەلى مونعول اكسۇيەكتەرى مەن جەرگىلىكتى وتىرىقشى اقسۇيەكتەردىڭ ىشكى قايشىلىقتارى، موڭعول مەملەكەتتەرىنىڭ (التىن وردانىڭ، شاعاتاي ۇرپاقتارى مەملەكەتىنىڭ، يرانداعى حۋلاگۋ ۇرپاقتارى مەملەكەتىنىڭ) ساياسي جانە ەكونوميكالىق جاعىنان بەرىك بولماۋى، موڭعولدار باعىندىرعان ايماقتاردىڭ حالىق-ازاتتىق كۇرەسى بۇل مەملەكەتتەردىڭ ىدىراۋىنا اكەپ سوقتى. شاعاتاي ۇرپاعى مەملەكەتىنىڭ باتىس بولىگى — ماۋەرانناحردا XIV عاسىردىڭ 50—60-جىلدارىندا ءىرى-ىرى تۇرىك-موڭعول تايپالارىنىڭ كوسەمدەرى اراسىندا كەسكىلەسكەن كۇرەس ءورشىدى. موڭعولدار جاۋلاپ الۋىنىڭ بارلىق اۋىرتپالىعان موينىمەن كوتەرگەن ەڭبەكشى بۇقارانىڭ، شارۋالار مەن قولونەرشىلەردىڭ جاعدايىنا اۋىر سالماق تۇسىرگەن تالاس-تارتىستار، سونداي-اق شاعاتاي ۇلىسىنىڭ بۇرىنعى اۋماعى شەڭبەرىندە تاريحي جاعىنان كەلمەسكە كەتكەن ەسكى مەملەكەتتى قايتا تۋعىزۋعا تىرىسقان موعولستان حاندارىنىڭ ماۋەرانناحرعا جاساعان جورىقتارى حالىق بۇقاراسىنىڭ قارسىلىعىن تۋعىزىپ، ساربادارلاردىڭ شىنايى پاتريوتتىق قوزعالىسىنا ۇلاستى. حالىق كوتەرىلىسىنىڭ كاۋىپ-قاتەرى ماۋەرانناحردىڭ اقسۇيەكتەرى مەن جوعارى ساۋداگەر توپتارىن ساربادارلاردىڭ حالىق-ازاتتىق قوزعالىسىن باسىپ، ورنىقتى ساياسي بيلىك ورناتا الاتىن باسشى ىزدەستىرۋگە ءماجبۇر ەتتى. ولار موڭعولدىڭ تۇرىكتەنگەن بارلاس تايپاسىنان شىققان تاراعاي بەكتىڭ بالاسى ءامىر تەمىردى (1336—1405 جىلدارى) وسىنداي باسشى دەپ تاپتى. اتاققۇمار، جىگەرلى، العان بەتىنەن قايتپايتىن ءامىر تەمىر اسكەرلەردىڭ شاپقىنشىلىعىن پايدالانىپ، وداقتاستارىنا وپاسىزدىق جاساي وتىرىپ، حالىق قوزعالىسىن باسىپ-جانىشتاپ، كورشىلەس جەردەگى حالىقتى تالاپ-توناۋ مەن كۇيزەلتۋ ارقىلى بايىپ الدى دا، ەشنارسەدەن شىمىرىكپەستەن بيلىككە ۇمتىلدى. 1370 جىلى تەمىر ءماۋارانناحردا بيلىكتى باسىپ الدى. تەمىردىڭ جەكە-دارا بيلىك قۇرعان 35 جىلى (1370-1405 جىلدارى) كورشى ايماقتار مەن ەلدەرگە جاساعان باسقىنشىلىق، توناۋشىلىق جورىقتارعا، دۇنيەجۇزىلىك يمپەريا قۇرۋ ارەكەتتەرىنە تولى. ول جاۋلاپ الۋشىلىق ۇلكەن سوعىستاردى مەيلىنشە مەيىرىمسىز تاعىلىق ادىستەرمەن جۇرگىزدى. تەمىر بۇل سوعىستاردى ماۋەرانناحردىڭ بيلىك ەتۋشى ۇستەم تابى اراسىندا ءوز بيلىگىن نىعايتۋ ءۇشىن كوشپەلى اقسۇيەكتەرگە جاۋلاپ الىنعان ەلدەردىڭ حالقىن تالاپ-توناۋ، ورتا ازيانىڭ دا، باعىندىرىلعان ايماقتاردىڭ دا ەڭبەكشى بۇقاراسىن قاناۋ ەسەبىنەن بايۋعا مۇمكىندىك بەرىپ، ولاردى بۇلىك شىعارۋ مەن ءوزارا قىرقىستان تىيۋ ءۇشىن جۇرگىزگەن ەدى.

تەمىردىڭ ورتا ازيانى بىرىكتىرۋى 18 جىلعا سوزىلىپ، قازاقستان مەن قىرعىزستان اۋماعىنا — شىعىس دەشتى قىپشاققا، جەتىسۋعا جانە تيان-شانعا توناۋشىلىق، باسقىنشىلىك جورىقتار جاساۋمەن بىرگە ناق سونداي قاتىگەزدىك ادىستەرمەن جۇزەگە اسىرىلدى (مىسالى، حورەزمگە بەس رەت جورىق جاساپ، ۇرگەنىشتىڭ تولىق تالقاندالۋى ناتيجەسىندە عانا باعىندىرىلدى). تەمىردىڭ ۇستەمدىككە ۇمتىلىسى 1360—1370 جىلدارداعى تالاس-تارتىستار شايقالتقانىمەن، ءالى دە قۇدىرەتتى التىن وردامەن بەتپە-بەت كەلدى. ءبىراق ونى كۇيرەتپەستەن بۇرىن تەمىر سەمسەرىن ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن كورشىلەرى — اق وردا مەن موعولستانعا سىلتەپ، ولار تەمىردىڭ ورتا ازيادان تىس جەرلەرگە اگرەسسياسىنىڭ العاشقى نىسانادارىنا اينالدى. اق وردا مەن موعولستاننىڭ شارۋاشىلىق جانە ساياسي تاۋەلسىزدىگىنىڭ نىعايۋىنا كەدەرگى جاساۋعا ۇمتىلعان تەمىر 70—90-جىلداردا بۇل مەملەكەتتەردىڭ اۋماعىنا وننان استام جورىق جاسادى.

اق وردا بيلەۋشىلەرى مەن تەمىر اراسىنداعى سوعىس قيمىلدارىنا مۇرىندىق بولعان سوڭعىسى ەدى. التىن وردانىڭ استاناسى سارايدى جاۋلاپ الۋعا قاتىسۋدان باس تارتقانى ءۇشىن ۇرۇس حان ولتىرتكەن، ماڭعىستاۋدىڭ ۇلەستى بيلەۋشىسى، جوشى ۇرپاعى ءتۇي-قوجا وعلاننىڭ بالاسى توقتامىس اق وردادان تەمىرگە قاشىپ باردى. ۇرۇس حان التىن وردادا بولعان كەزدە تەمىر ءوزىنىڭ سولتۇستىكتەگى كورشىسىنىڭ ىستەرىنە ارالاسۋ ءۇشىن قولايلى جاعدايدى پايدالانىپ، توقتامىستىڭ اق وردادا ورنىعىپ الۋى ءۇشىن وعان اسكەر بەردى. ساۋران تۇبەگىندە توقتامىسپەن شايقاستا ۇرۇس حان بالالارىنىڭ ءبىرى قۇتلىع-بۇعا قازا تاپقانىمەن، توقتامىستىڭ حيجرا بويىنشا 776 جىلى (1374-75 جج.) العاشقى ارەكەتى ساتسىزدىككە ۇشىرادى. توقتامىستىڭ سامارقاندتاعى ءوز قامقورشىسىنا قاشىپ بارۋىنا تۋرا كەلدى. تەمىردەن تاعى دا اسكەر الىپ، توقتامىس ساۋرانعا دەيىن جەتتى، ءبىراق ۇرۇس حاننىڭ ۇلكەن ۇلى توقتاقيا ونى تاعى دا تاس-تالقان ەتتى.

تەمىردىڭ اق وردانىڭ وڭتۇستىگىندەگى ارەكەتتەرى، ونىڭ اۋلەت ىشىندەگى ارازدىق پەن تالاس-تارتىستارعا ارالاسۋى ۇرۇس حاندى سارايدان اسىعىس شىعىپ، ءوزىنىڭ بايىرعى جۇرتىنا قايتىپ ورالۋعا ءماجبۇر ەتتى. تەمىر اق ورداعا جورىق جاساۋ ءۇشىن توقتامىستى ءۇشىنشى رەت اسكەرمەن جاساقتادى. سول كەزدە، 1375-76 جىلعى قىستا، ۇرۇس حاننان توقتامىستى قايتارۋدى تالاپ ەتكەن جانە ۇرۇس حان اسكەرلەرىنىڭ تۇركىستان جەرىنە اياق باسقانىن حابارلاعان ەلشى كەلدى. وعان جاۋاپ رەتىندە تەمىردىڭ ءوزى سىرداريادان ءوتىپ، اسكەرىمەن وتىرار ماڭىنا ورنالاستى. ۇرۇس حان سىعاناققا جەتىپ توقتادى. الايدا ەكى اسكەر وسىلايشا بىر-بىرىنە جاقىنداماي، اتالعان مەكەندەردە 3 ايعا جۋىق تۇردى.

ۇرۇس حان سىعاناقتان كەتكەننەن كەيىن ءامىر تەمىر ۇرۇس حاننىڭ ۇلى تەمىر-مالىك وعلاننىڭ 10 مىڭدىق اسكەرىن تالقاندادى. نيزام اد-دين شامي مەن شاراف اد-دين ءيازديدىڭ مالىمەتتەرىنە قاراعاندا، 1376 جىلى ءۇرۇس حان ەلگەن. كوپ ۇزاماي ونىڭ ۇلى ءارى مۇراگەرى توقتاقيا قايتىس بولدى. تەمىر ساۋراندا توقتامىستى تاققا وتىرعىزىپ، «وعان بۇكىل دەشتى قىپشاق پاتشالىعى مەن» ءالى دە جاۋلاپ الىنباعان «جوشى ۇلىسىن بەردى» دە، ءوزى ماۋەرانناحرعا قايتتى.

ۇرۇس حاننىڭ ۇلى، اق وردانىڭ جاڭا حانى تەمىر-مالىك (1376—79 جىلدارى) 1377 جىلى ساۋراندا توقتامىستى تالقاندادى. تەمىر ءوزىنىڭ اسكەرباسىلارىمەن بىرگە توقتامىستى اق ورداعا تاعى دا اتتاندىردى. توقتامىس اق وردانىڭ استاناسى سىعاناقتى باسىپ الدى. تۇركىستاننىڭ وزگە جەرى تەمىردىڭ قولىندا قالدى. تەمىر سىعاناقتى قولدان شىعارىپ العانىنا كونبەگەن اق وردا حانىنىڭ قارسى قيمىلدارىن قالت جىبەرمەي قاداعالاپ، تەمىر-مالىكتى تالقانداۋعا ءامىر بەردى. مۇنى جۇزەگە اسىرعان توقتامىس ءوزىن اق وردانىڭ بيلەۋشىسى دەپ ەسەپتەدى. اق وردانىڭ كوپتەگەن امىرلەرى ونىڭ جاعىنا ءوتتى. 1380 جىلى توقتامىس سارايدى، قاجى-تارحاندى، قىرىمدى، ماماي ورداسىن باسىپ الدى. توقتامىستىڭ تابىسقا جەتۋىن 1380 جىلى كۋليكوۆو دالاسىندا دميتريي دونسكويدىڭ مامايدى تالقانداۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى. التىن وردا ءۇشىن بۇل ءرۋستىڭ موڭعولدارعا تاۋەلدىلىكتەن ازاتتىق الا باستاعانىن بىلدىرگەن باستى سوققى بولدى. التىن وردا ءبىرقاتار شاعىن يەلىكتەرگە (وردالارعا، ۇلىستارعا) ىدىراپ كەتتى. التىن وردا بۇرىنعى ەكى وداقتاستار — تەمىر مەن توقتامىستىڭ ۇرىس الاڭىنا اينالدى.

تۇركىستاندا ءوز بيلىگىنىڭ نىعايۋىمەن بىرگە جانە دەشتى قىپشاققا ءوزى قويعان، اق وردا حانىنىڭ تاعىنان ۇمىتكەر توقتامىستىڭ قولداۋىمەن تەمىر وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستاننىڭ، قىرعىزستان مەن قاشقاريانىڭ اۋماعىندا باسقىنشىلىق سوعىستار جۇرگىزدى.

تەمىر ءوزىنىڭ شاعاتاي ۇرپاعىنىڭ بۇرىنعى يەلىكتەرىندە ءبىر ورتالىققا باعىنعان قۋاتتى مەملەكەت قۇرماقشى بولعان ماقساتتارىنا كەدەرگى جاساي الاتىن موعول بيلەۋشىلەرىن السىرەتۋدى مىندەت ەتىپ قويدى. ول جيىرما جىل بويى وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستان مەن قىرعىزستانعا ۇزدىكسىز شاپقىنشىلىقتار ۇيىمداستىرىپ، ونى دەشتى قىپشاققا، حورەزمگە، تاياۋ جانە ورتا شىعىس ەلدەرىنە جورىقتارمەن كەزەكتەستىرىپ وتىردى. 1371—1372 جىلداردا تەمىر موعولستانعا اسكەر اتتاندىردى، ول «المالىقتىن شەگىنە دەيىن جەتتى» دە، كەرەيىتتەردى تالقانداپ، قايتىپ ورالدى. ناقسول جىلى ونىڭ ءوزى موعولستانعا جورىققا شىعىپ، بۇل جولى ىستىقكول وڭىرىندەگى سەگىزاعاشقا دەيىن جەتتى. تەمىر اسكەرى سانسىز كوپ تۇتقىن الىپ، «سان جەتپەيتىن» ولجا ءتۇسىرىپ قايتتى. بۇل تەمىردىڭ ولجا ءتۇسىرىپ، تۇتقىندار الۋمەن اياقتالعان جانە ءوزىنىڭ كۇشىن كورسەتكەن بارلاۋشىلىق جورىعى بولاتىن. وسىدان كەيىن سول كەزدە موعولستاننىڭ ەڭ ءىرى فەودال بيلەۋشىسى بولعان ءامىر قامار اد-دين دۋعلاتقا كارسى 1375—77 جىلدارداعى جورىقتار تىزبەگى جاسالدى.

1375 جىلى تەمىر اسكەرى ىلەگە دەيىن جەتتى. تەمىر اسكەرلەرىنىڭ جولى سايرام، تالاس القابى ارقىلى ءجۇرىپ، جەتىسۋدىڭ قويناۋىنا قاراي ءوتتى. شارىن وزەنىنىڭ شاتقالىندا تەمىر اسكەرىنىڭ جاھانگەر باستاعان الدىڭعى قوسىنىنىڭ (ماڭداي) قامار اد-دينمەن شايقاسى بولدى. موعولدار قاشا باستادى. تەمىر قۋۋعا ۇلكەن قوسىن جىبەردى، ول موعولداردى ىلە وزەنىنە دەيىن جانە ونى جاعالاي قۋدى: «جاۋ ەلىنە جەتكەن سوڭ، ونى توناپ، بۇكىل مال-مۇلكىن تارتىپ الدى، ال ەل قۇرامىنداعى «مىڭدىقتار» (حازاراحتار) كۇرەندەرگە ءبولىنىپ، سامارقاندقا جونەلتىلدى». تۇتقىنعا الىنعان كوپ ادامدى ايداپ اكەتۋ تەمىردىڭ موعولستانعا شاپقىنشىلىقتارى ءۇشىن سيپاتتى نارسە.

1376 جىلدىڭ كوكتەمىندە حورەزمدى جاۋلاپ الۋمەن اينالىسىپ جاتقان تەمىر موعولستانعا قامار اد-دينگە قارسى 30 مىڭ اسكەرمەن ءامىر ساسى-بۇعا قىپشاقتى، ءادىل شاحتى جانە باسقا امىرلەرىن اتتاندىردى. الايدا امىرلەر موعولستانعا بارماي، تەمىردىڭ ءوزى حورەزمگە كەتكەنىن پايدالانىپ، بۇلىك شىعاردى دا، وزدەرىنىڭ جالايىر جانە قىپشاق تايپالارىن جيناپ الىپ، سامارقاندقا اتتاندى. جەڭىلىسكە ۇشىراپ، اق وردا حانى ۇرۇستان قولداۋ تابامىز دەگەن ۇمىتپەن دەشتى قىپشاققا قاشتى. سونان سوڭ امىرلەر موعولستانعا قامار اد-دينگە بارىپ، ونى تەمىردىڭ ماۋەرانناحردا جوقتىعىن پايدالانۋعا، ءسويتىپ تەمىرگە قارسى قيمىلدارىندا وزدەرىن، امىرلەردى، قولداۋ ءۇشىن وعان اسكەر جىبەرۋگە شاقىردى. الايدا ماۋەرانناحرعا قايتىپ كەلگەن تەمىر قامار ءاد-ديندى اتباسى ماڭىندا (نارىن القابىندا) قۋىپ جەتىپ، تالقاندادى. تەمىر ماۋەرانناحرعا كوپ ولجا ءتۇسىرىپ قايتتى.

1377  جىلى قامار اد-دين ەكى رەت: بىرىنشىسىندە — قاراتاۋ ەتەگىندە، ەكىنشىسىندە شۋ القابىنان ىستىقكولگە باراتىن جولداعى بۇعىم شاتقالىندا تالقاندالدى. دەرەكتەمەلەردە اتاپ ايتىلعانىنداي، ونىڭ اسكەرلەرى جاۋىنگەرلىك قابىلەتتەن تولىق ايىرىلدى؛ تەمىر «قيساپسىز ولجامەن» بىرگە وتە كوپ تۇتقىن الدى. تۇتقىندار ماۋەرانناحرعا اپارىلىپ، قۇلدىققا ساتىلدى. قامار اد-دين ءوزىنىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشتەرىنەن ايرىلدى، ال بۇكىل موعول ۇلىسى دا بۇل تالقانداۋدان كوپ ۋاقىت بويى ەس جيا المادى.

1383 جىلى تەمىردىڭ موعولستانعا جىبەرگەن اسكەرى با'ارين تايپاسىنىڭ اسكەر قوسىنىن تالقاندالى. موعول ۇلىسىنىڭ باسشىسى كامار اد-دين جەتىسۋدىڭ سولتۇستىگىنە كەتىپ ۇلگەرگەن ەدى، ال ءسال كەيىننەن ول دەشتى قىپشاقتاعى توقتامىسقا باردى.

موعولستاندا ۋاقىتشا بولسا دا قولىن بوساتىپ العان تەمىر ماۋەرانناحرعا قايتىپ ورالدى، وندا جاۋلاپ الۋشىنى حورەزم مەن يرانداعى باسقىنشىلىق جوسپارلارمەن قاتار، ءوزىنىڭ اق ورداعا بۇرىن قولىمەن قويعان بيلەۋشىسى توقتامىسپەن اراداعى بارعان سايىن شيەلەنىسە تۇسكەن قاتىناستار كۇتىپ تۇرعان ەدى.

توقتامىس حان اق وردا اقسۇيەكتەرىنىڭ التىن وردانىڭ بۇكىل اۋماعىندا جوشى ۇرپاعىنىڭ بيلىگىن قالپىنا كەلتىرمەك بولىپ، XIV عاسىردا التىن وردا تاعىنا ءوز ۇمىتكەرلەرىن تالاي رەت جىبەرگەن بولىگىنە سۇيەنىپ، سونداي-اق، ءبىر جاعىنان، مامايدى دميتريي دونسكويدىڭ تالقانداعانىن، ەكىنشى جاعىنان — تەمىردىڭ حورەزمدەگى، يرانداعى، موعولستانداعى جاۋلاپ الۋشىلىق ارەكەتتەردەن بوساي الماۋىن پايدالاندى دا، التىن وردادا بيلىكتى باسىپ الدى. توقتامىستىڭ ۇلى دەرجاۆالىق نيەتتەرى تەمىردىڭ قارسىلىعىن تۋعىزدى، وعان التىن وردا مەن اق وردانىڭ ءبىر كۇشتى بيلىككە بىرىگىپ، كۇشەيۋى مۇلدە ۇنامايتىن. تەمىردىڭ توقتامىسقا قارسى ۇزاققا سوزىلعان قيان-كەسكى كۇرەسى باستالدى.1387 جىلى توقتامىس كاۆكازداعى كۋرا وزەنىندە تەمىردەن جەڭىلىس تاپتى، ءبىراق ورتا ازيادا توقتامىستىڭ قامار اد-دين مەن ەنگە تورەنىڭ وداقتاسقان اسكەرلەرى سامارقاند پەن بۇحارانىڭ توڭىرەگىن تونادى. تەمىر حورەزمدى ءبىرجولا تالقانداپ، ونىڭ استاناسى ۇرگەنىش قالاسىن جەرمەن جەكسەن ەتتى دە، 1389 جىلدىڭ كوكتەمىندە سىرداريادان ءوتتى. توقتامىس دالانىڭ تۇكپىرىنە قاشتى، الايدا تەمىر قاراتاۋدان اينالىپ ءوتىپ، ونى تۇركىستان شەگىنەن ءارى قۋعان جوق، قايتا اۋەلى توقتامىستىڭ موعولستاندىق وداقتاستارىن تالقانداۋ ءۇشىن جەتىسۋعا بەت بۇردى.

موعولستان مەن اق وردا بيلەۋشىلەرىنىڭ 80-جىلداردىڭ اياعىنا قاراي قالىپتاسقان، قۇرامىنا قامار اد-دين، ەنگە تورە، ال 1389 جىلدان — موعولستاننىڭ جاڭا باسشىسى قىزىر-قوجا حان جانە توقتامىس كىرگەن ساياسي وداعى اق وردا مەن موعولستاننىڭ بىتىراپ كەتكەن ساياسي جانە اسكەري كۇشتەرىن ءبىر جاۋعا قارسى بىرىكتىرۋگە مۇمكىندىك الدى. وداق تەمىردىڭ قازاقستان مەن قىرعىزستان حالقىن تاۋەلدىلىككە تۇسىرۋگە، دەشتى قىپشاق، جەتىسۋ جانە تيان-شان ءوڭىرى اۋماعىنداعى مەملەكەتتەردىڭ شارۋاشىلىق جانە ساياسي تاۋەلسىزدىگىنىڭ نىعايۋىنا كەدەرگى جاساۋعا تىرىسقان ارەكەتتەرىنە قارسى باعىتتالدى.

اق وردا مەن موعولستان بيلەۋشىلەرىنىڭ كۇش بىرىكتىرۋىنە جاۋاپ رەتىندە تەمىر قازاقستاننىڭ بايىرعى حالقى ءۇشىن زارداپتارى مەيلىنشە اۋىر بولعان ەكى جورىق: 1389 جىلى — موعولستانعا جانە 1390—91 جىلدارى اق وردا مەن التىن ورداعا جورىقتار جاسادى.

1389 جىلى جورىق كەزىندە تەمىردىڭ موعولستانداعى قارسىلاستارى ەنگە تورە مەن قىزىر-قوجا حان ەدى. تەمىر اسكەرى موعولستانعا قاراتاۋدى تەرىسكەي بەتكەيىنەن اينالىپ، سودان سوڭ شۋ وزەنىن بويلاي ءجۇرىپ ءوتتى. ىلە وزەنىنەن وتكەننەن كەيىن اياكوزگە جەتىپ، وندا تەمىر ءوز اسكەرىن ەكى بولىككە ءبولدى. تەمىردىڭ ءوزى قاراكوشىرگە، تارباعاتايدىڭ باتىس جاعىنا بەت الدى. ومار-شايح اسكەردىڭ ەكىنشى توبىمەن كوبىك وزەنىنە دەيىن جەتىپ، وندا ۇلكەن شايقاستا ەنگە تورەنىڭ اسكەرىن تالقاندادى. موعول باسشىسى ەرتىستىڭ ارعى جاعىنا قاشتى، ال جەڭگەندەر قيساپسىز ولجا مەن بايلىققا باتتى، «كوپ جىلقى، تۇيە، سونداي-اق تۇتقىندار» اكەتتى.

ءوزى تارباعاتايدا قالىپ، تەمىر موعولستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە جالپى سانى 120 مىڭ ادامعا دەيىن جەتەتىن 5 قوسىن جىبەردى. سونان سوڭ تەمىر باستاعان نەگىزگى اسكەرلەر ەمەل اۋدانىنان جۇلدىزعا، كۇنگەس جانە تەكەس وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى جازىققا بەت الىپ، جول-جونەكەي بۇلعاشى تايپاسىن تالقاندادى.

قوسىنداردىڭ ءبىرى قىزىر-قوجا حانعا تاپ بولدى. ەكى اسكەر دە شايقاس باستاۋعا تاۋەكەل ەتپەي ەكى كۇن تۇردى دا، ەكى جاققا كەتتى. تەمىر جۇلدىزدان قاراتۇر تاۋ اسۋى ارقىلى ءوتىپ، شىعىس تۇركىستانداعى قارابۇلاق دەگەن جەردە قىزىر-قوجانىڭ اسكەرىنە جەتتى، ونى قاشۋعا ءماجبۇر ەتىپ، شالىسقا دەيىن قۋدى. قىزىر-قوجا وعلان حان اتاعىنان جانە موعولستاندى بيلەۋ قۇقىعىنان ايرىلدى.

بارلىق قوسىندار جينالعان جۇلدىزدا بىرنەشە كۇن بولىپ، 1389 جىلعى 8 تامىزدا تەمىر سامارقاندقا قايتار جولعا بەت تۇزەدى. كەلەسى 1390 جىلى تەمىر اسكەرى ىستىقكولگە، سودان سوڭ كوكتوبەگە بەت الدى، المالىققا سوقپاي، ىلە وزەنىنەن ءوتىپ، قاراتالدا ەنگە تورەنى قۋىپ جەتتى. وسىندا اسكەردىڭ الدىڭعى قوسىندارىنىڭ ءبىرى مەن قامار ءاد-ديننىڭ اسكەرىمەن شايقاس بولىپ، ول جەڭىلىپ ەرتىستىڭ ارعى جاعىنا ءوتىپ كەتتى. تەمىر اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگى ونى جەڭىلدەنىپ، اربالارسىز قۋدى. قامار اد-دين التاي جاققا قاشتى. بۇل جەرلەردىڭ تەمىرگە باعىنعاندىعىنىڭ بەلگىسى رەتىندە ورماندارعا بەلگى سالىنىپ، تاڭبا سوعىلدى.

تەمىردىڭ موعولستانعا جورىقتارىن سيپاتتايتىن دەرەكتەمەلەردە تەمىر اسكەرلەرىنىڭ وراسان كوپ ولجا، نەگىزىنەن جىلقى مەن قويدى، سانسىز كوپ تۇتقىنداردى قولعا تۇسىرگەنى تالاي رەت اتاپ ءوتىلدى، ءسويتىپ موعولستاندى تالاپ-توناپ، ونىڭ بيلەۋشىلەرىن قۋىپ شىققان تەمىر دەشتى قىپشاكقا سونداي مىندەتتى شەشۋگە، ياعني توقتامىس پەن ول بىرىكتىرگەن مەملەكەتتىڭ كۇش-قۋاتىن جويۋعا ورالدى. 1391 جىلعى 21-قاڭتاردا تەمىر 200 مىڭ اسكەرمەن جورىققا شىقتى. وتىراردان، ياسىدان، قاراشىقتان، ساۋراننان ءوتىپ، ءساۋىر ايىندا اسكەرى سارىسۋعا («سارىوزەن») جەتىپ، ۇلىتاۋعا جاقىندادى. بۇدان كەيىن تەمىردىڭ جولى جىلانشىق، توبىل، ساقمار، ورال (جايىق) وزەندەرى ارقىلى ءوتتى. توقتامىس اسكەرىنە قۇندىزشا دەگەن جەردە جەتتى. 1391 جىلعى 18-ماۋسىمدا سول جەردە شايقاس بولىپ، وندا توقتامىس جەڭىلىس تاپتى. تەمىر زور ولجامەن قايتتى، ونىڭ قايتار جولى ءسال وڭتۇستىكتە جايىق، ساۋران، وتىرار ارقىلى ءوتتى. تەمىردىڭ بۇل جورىعى ول ءجۇرىپ ەتكەن وڭتۇستىك، ورتالىق جانە باتىس قازاقستان اۋداندارىنىڭ حالقىنا زور اۋىرتپالىعىن ءتۇسىردى. تەمىر اسكەرى ءوز جولىندا كەزدەسكەننىڭ ءبارىن تالاپ-توناپ، تاپتاپ كەتتى. توقتامىستىڭ جەڭىلىسى سالدارىنان عانا ەمەس، قايتار جولدا دا قيساپسىز ولجا — جىلقى، قوي، الۋان ءتۇرلى مۇلىك، تۇتقىندار قولعا ءتۇسىرىلدى. ولار دەر كەزىندە كەتىپ ۇلگىرمەگەن كوپتەگەن اق وردا ۇلىستارىن تالاپ-تونادى. «مال مەن سوعىس ولجالارى قيساپسىز كوپ ءتۇستى، جاياۋلار 10-نان 20 جىلقىعا دەيىن، ءبىر جىلقىسى بارلار 100 جىلقىعا دەيىن الاالدى... قوي مەن باسقا مالدىڭ سانى كوپتىگىنەن ساناۋعا دا مۇمكىن بولمادى»، — دەپ جازادى نيزام اد-دين شامي «جورىقتىڭ ناتيجەسى تۋرالى»؛ ءابىلعازى دەموگرافيالىق تۇرعىدا «ءامىر تەمىر كوپتەگەن حالىقتاردى قىردى» دەگەن مالىمەتتەر كەلتىرەدى.

توقتامىس 1393 جىلى عانا التىن ورداداعى بيلىگىن ۋاقىتشا قالپىنا كەلتىردى، ءبىراق اق وردانىڭ كوپ بولىگى ونىڭ بيلىگىنە ەنبەي قالدى: مۇندا ەدىگە جوشى ۇرپاعى تەمىر-قۇتلىقتى حان جاريالادى، ولاردى اق وردا اقسۇيەكتەرىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى قولدادى.

1395 جىلى سولتۇستىك كاۆكازدا، تەرەك وزەنى اڭعارىندا تەمىر مەن توقتامىس اراسىندا جاڭا شايقاس بولدى. توقتامىس تولىق جەڭىلىس تاپتى. ونى قۋالاعان تەمىر ورىس جەرىنە كىرىپ، ەلەسكە دەيىن جەتتى، سونان سوڭ التىن وردا قالالارىن ويراندادى: التىن وردانىڭ ەدىلدەگى استاناسى ساراي-بەركەنى باسىپ الىپ، قيراتتى. ەدىل بويى مەن قىرىمداعى ءىرى قالالار — استراحان، كاففا، ازاق جانە باسقالار كيراتىلدى. التىن ورداعا اقتىق سوققى بەرىلدى. ونىڭ دامۋىندا جاڭا — «ساياسي قۇلدىراۋ مەن اۋماعىنىڭ ىدىراۋ» كەزەڭى باستالدى.

سانسىز كوپ جورىقتار مەن جاۋلاپ الۋ ناتيجەسىندە XIV عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ اياعىنا قاراي تەمىر وراسان زور يمپەريا قۇردى، وعان ماۋەرانناحر، حورەزم، كاسپيي ءوڭىرىنىڭ ايماقتارى، قازىرگى اۋعانستان اۋماعى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار يران، ءۇندىستان، يراك، ءىشىنارا كاۆكازدىڭ ارعى بەتى، باتىس ازيانىڭ ءبىرقاتار ەلدەرى ەندى.

تەمىردىڭ قازاقستان مەن قىرعىزستان اۋماعىنا جورىقتارى دا جەرگىلىكتى حالىققا قيساپسىز قاسىرەت اكەلدى. تاريحنامادا دەشتى قىپشاق پەن وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستانعا، قىرعىزستان مەن شىعىس تۇركىستانعا تەمىر وسىندا مەكەندەگەن كوشپەلىلەردىڭ وتىرىقشى ورتا ازيا اۋداندارىنا شابۋىلدارىن تويتارۋ ءۇشىن عانا بارعان دەگەن قاتە پىكىر قالىپتاسقان. اق ورداعا، التىن ورداعا، موعولستان مەن قاشعارياعا جورىقتار اشىقتان-اشىق توناۋشىلىق، باسقىنشىلىق سيپاتتا بولدى، وعان دەرەكتەمەلەردە دالەلدەر بار. سولاردىڭ بىرىندە «تەمىر موعول ەلىن باسقارۋ ءۇشىن جورىققا شىقتى» دەپ جازىلعان.

تەمىردىڭ ىس-ارەكەتى قازاقستان مەن قىرعىستان حالىقتارىنىڭ تاريحىندا تەرىس ءرول اتقاردى. توناۋشىلىق جورىقتار شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ، اسىرەسە وڭتۇستىك-شىعىس قازاقستاننىڭ دەموگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق جاعدايىنا تەرىس اسەر ەتتى: ءبىر بولىگى تۇتقىنعا الىنىپ ايداپ اكەتىلىپ، ءبىر بولىگى قازا تاۋىپ، حالىق سانى ەداۋىر ازايىپ كەتتى؛ بۇعان دەيىن دە موڭعولدار ۇستەمدىگىنىڭ ورناۋى ناتيجەسىندە زارداپ شەككەن جەتىسۋدىڭ ەجەلگى وتىرىقشى-ەگىنشىلىك مادەنيەتىنىڭ قالدىقتارى قۇلدىراپ كەتتى؛ مال شارۋاشىلىعى اسا اۋىر شىعىنعا ۇشىرادى.

تەمىر وزىنە مۇندا جاڭا جەرلەردى، مىسالى، اق وردانىڭ سىرداريا بويىنداعى يەلىكتەرىن — ونىڭ قالا ورتالىقتارىن تىكەلەي باسىپ الۋدى، جەتىسۋ مەن قاشعاريانى يمپەرياسىنا قوسۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. اق وردا مەملەكەتىنىڭ ەكونوميكالىق، اكىمشىلىك، مادەني ءومىرىنىڭ ورتالىقتارى بولعان وڭتۇستىكتەگى وتىرار، ساۋران، ياسى (تۇركىستان)، سايرام جانە باسقا قالالارىنان ايىرىلدى. سىرداريا ءوڭىرىنىڭ بەكىنىس-قالالارىن قاراتىپ الىپ، تەمىر ولاردى ءوزىنىڭ كەڭ-بايتاق مەملەكەتىنىڭ سولتۇستىك شەكارالارىنداعى فورپوستار رەتىندە پايدالاندى، اتاپ ايتقاندا، ءوزىنىڭ قىتايعا جاساعان ەڭ سوڭعى زور جورىعىن ۇيىمداستىرعاندا ول سوعان سۇيەندى.

تەمىردىڭ 1389—1390 جىلدارداعى موعولستانعا جاساعان سوڭعى جورىقتارىنىڭ قورىتىندىسى قىزىر-قوجا حاننىڭ ۆاسسالدىق قاتىناستاردى مويىنداۋى بولدى. 1405 جىلدىڭ باسىندا وتىراردا تەمىردىڭ قايتىس بولۋى عانا موعولستاندى تۇپكىلىكتى باعىنۋ قاتەرىنەن ساقتاپ قالدى. تەمىر ولگەننەن كەيىن ونىڭ قارۋ كۇشىمەن قۇرعان يمپەرياسى بىردەن بۇرق ەتە قالعان اۋلەتتىك كۇرەستىڭ ناتيجەسىندە بولشەكتەلىپ ىدىراپ كەتتى. الايدا ونىڭ ۇرپاقتارى تەمىر باسىپ العان اۋماقتى ءالى دە ءبىرسىپىرا ۋاقىت ءوز قولدارىندا ۇستاپ تۇردى.

تەمىردىڭ قازاقستان مەن قىرعىزستانعا قاتىستى اگرەسسياسى زارداپتارىنىڭ ءبىرى XV عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە اق وردانىڭ قۇلدىراۋى، نوعاي ورداسى مەن ءابىلقايىر حاندىعىنىڭ وقشاۋلانۋى جانە ناق سول كەزدە موعولستاننىڭ بىتىراڭقىلىعىنىڭ كۇشەيۋى بولدى.

ەكى مەملەكەتتە دە ورتالىق حان بيلىگى بۇرىنعىسىنان گورى السىرەپ كەتتى، تالاس-تارتىس ءورىس الىپ، سايىپ كەلگەندە، شىعىس دەشتى قىپشاقتىڭ، جەتىسۋ مەن تيان-شاننىڭ تۇرىك تايپالارىنىڭ ەتنيكالىق جاعىنان حالىق بولىپ توپتاسۋ پروسەسى تەجەلدى، فەودالدىق تارتىستار، مەملەكەتتىڭ جەكەلەگەن يەلىكتەرگە ىدىراۋى اسىرەسە جاۋ اسكەرلەرى باسىپ كىرگەن جاعدايدا قازاقستان مەن قىرعىزستاننىڭ تۇرىك تايپالارىنىڭ ەتنيكالىق جانە ساياسي جاعىنان توپتاسۋىنا تەرىس اسەر ەتتى.

دەرەككوزى:  قازاقستان تاريحى: كونە زاماننان بۇگىنگە دەيىن بەس تومدىق. – ت. 2