InfoHub Logo

بەكتاۋ-اتا تاۋى

بەكتاۋ اتا تاۋ جەلىسى ايماقتا ورنالاسقان تابيعي ەسكەرتكىشتەردىڭ ءبىرى بەكتاۋ اتا تاۋىنىڭ شىڭى 1000 مەترگە دەيىن جەتەدى. بەكتاۋ اتا تاۋ سىلەمدەرى — سولتۇستىك بالقاش ماڭى ءوازيسى — بالقاش قالاسىنان سولتۇستىككە قاراي 70 شاقىرىمدا ورنالاسقان. تەڭىز دەڭگەيىنەن 800 مەتر بيىكتىككە اسادى. سول ءۇشىن ونى بالقاش ماڭى شامشىراعى دەپ تە اتايدى. بەكتاۋ اتا تاۋ جەلىسىنىڭ ۇزىندىعى 4000 گا، الايدا ونىڭ اۋماعىندا ءتۇرلى اتقالدار مەن قۇزدار ورنالاسقان. سونىمەن قاتار بەكتاۋ اتا تاۋىندا كيەلى سانالاتىن تۇزششى سۋ كوزى بار «اۋليە» ۇڭگىرى ورنالاسقان. بەكتاۋ اتا تاۋ جەلىسى — تۋريستەردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىراتىن تابيعات الەمىنىڭ ەرەكشە ءبىر تۋىندىسى. بەكتاۋ اتا شاتقالىندا جۇزدەگەن وسىمدىك ءتۇرى وسەدى، ولاردىڭ 45ء-ى سيرەك كەزدەسەدى، ال، سەگىزى قىزىل كىتاپقا ەنگىزىلگەن.

اۋليە اتابەك تۋرالى اڭىز

بالقاش قالاسىنىڭ وڭتۇستىك شىعىسىندا 60 شاقىرىم جەردە اۋليەتاۋ دەپ اتالاتىن تاۋ بار، جەرگىلىكتى حالىق ونى بەكتاۋ اتا دەپ اتايدى. حالىق اڭىزى بويىنشا: قاسيەتتى اتابەك وتكەن عاسىرلاردا ءومىر ءسۇرىپتى. ول بىردە شاپقىنشىلىق كەزىندە جاۋدان قاشىپ كەلىپ، وسىنداعى ەڭ ۇلكەن ۇڭگىرگە تىعىلادى. سول كەزدە اللانىڭ امىرىمەن ۇڭگىر ىشىندە سۋ قاينارى پايدا بولىپتى. تاۋدىڭ 80 مەتر بيىكتىگى ۇڭگىرىندە تىعىلىپ جاتقان اتابەكتى شاپقىنشىلار تابا الماپتى. سودان بۇل جەردى اۋليە دەپ اتايدى. اۋليەتاۋ دەپ اتالۋى — تاۋعا سىيىنۋ، تابىنۋمەن بايلانىستى قويىلسا كەرەك.

اۋليەنىڭ باسىنا كەلىپ، ءتاۋىپ ەتىپ، تۇنەيتىندەر كوپ. ونىڭ سۋى كوپتەگەن اۋرۋلارعا ەم. كەلگەندەر اقتىق بايلايدى، باسىنا مال شالادى. شيپالى سۋىنان ىشەدى. اسىرەسە، بالا كوتەرمەگەن ايەلدەر ءجيى كەلىپ تۇنەيدى. بەكتاۋ اتا «قاسيەتتى»، «اۋليە»، «كيەلى بەكتاۋ» دەگەن ءماندى اڭعارتادى».

ۇڭگىرتاس

جەردىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن ادامدار بۇل جەردە جەر مەن عارىشتىڭ ەرەكشە قۋاتىن قابىلداۋ ءۇشىن كەلەدى. الماتى قالاسىنان 100 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان ۇڭگىرتاس اۋىلىندا جەردەن 8 مەتر ديايەتر اۋماعىندا قۋاتتى ەنەرگيا شىعۋى بايقالدى. اسپانعا باعىتتالعان بۇل ەنەرگيا ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسىنە قۋات بەرىپ، تازارتىپ، كۇشەيتەدى.

ۇڭگىرتاس تاۋ ەتەگىندە ورنالاسقان. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ءدال وسى جەردە اسپان مەن جەردىڭ جۇيەلەرى ءوزارا تۇيىسەدى. ۇڭگىرتاستى “قازاقستان جەرىنىڭ كىندىگى” دەپ اتايدى. مۇندا بيوەنەرگەتيكامەن اينالىساتىن، قاجىلىققا بارعىسى كەلەتىن ادامدار ءجيى كەلەتىن كورىنەدى. دەسە دە بۇل كەنتتە ءتۇرلى تاڭعاجايىپتار ورىن الىپ جاتادى.

اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان اڭىزدارعا سەنسەك، ءدال وسى ۇڭگىرتاستا احمەت ياسساۋي ءومىر سۇرگەن. ول 63 جاسىندا پايعامبار جاسىنان ارتىق عۇمىر كەشكىسى كەلمەيتىنىن ايتىپ، قىلۋەتكە تۇسكەن. جەراستى ۇيگە جاقىن جەرگە ونىڭ شاكىرتتەرى مەن تۋىسقاندارى جايعاسقان. ال كەسەنە ورنالاسقان جەردى “ايدارلى ايداحار-اتا” دەپ اتايدى.

كەيدە، راسىمەن دە، ۇڭگىرتاستىڭ وزىنە ادام اياعىن باستىرمايتىنىن كەزدەرى بولادى. كەز كەلگەن ادام، الدىمەن، كىتاپقا ۇقساعان قاقپانىڭ الدىنا بارىپ توقتايدى. كەيىن قاقپاداعى “تىزەڭدى بۇگىپ دۇعا قىل. سەن اقىل تاۋىنا كوتەرىلىپ بارا جاتىرسىڭ” دەگەن جازۋدى وقيدى. ءبىراق قاقپادان ارى قاراي بارلىعى بىردەي وتە المايدى. كەيدە ادامنىڭ باسى قاتتى اۋىرىپ، كوزى قاراۋىتىپ، وزدىگىنەن تۇنشىعا باستاۋى مۇمكىن. ادامدار تاۋعا كوتەرىلە الماۋىنىڭ سەبەبىن تۇرلىشە تۇسىندىرەدى. مۇندايدا تاۋدان دەرەۋ ءتۇسىپ، ەنەرگەتيكاسىن تازارتقان ءجون. كەيبىر ادامنىڭ كوز الدىنا قالىڭ كەرەگە ەلەستەپ، ودان وتە المايتىنداي كورىنەدى ەكەن.

اقىرتاس

اقىرتاس — كونەنىڭ تاڭ قالارلىق ەسكەرتكىشى، VIII—IX عاسىرلارداعى ساراي كەشەنى. اقىرتاس جامبىل وبلىسىنداعى تاراز قالاسىنان 45 شاقىرىم جەردە ورنالاسقان. ەسكەرتكىش ۇلكەن كۇرەڭ-قىزىل تاس بلوكتارىنان سالىنعان ءبىر قۇرىلىستىڭ ۇيىندەلەرى. كەشەن قۇرىلىسشىلارى ءوز زامانى ءۇشىن تاڭ قالارلىق ينجەنەرلىك تەحنولوگيالاردى بىلگەن.

ەسكەرتكىشتىڭ ناقتى ۋاقىتى مەن ماقساتى بەلگىسىز. بۇل ماسەلەلەر بويىنشا كوپ داۋ جۇرگىزىلۋدە. وسى ۋاقىتقا دەيىن يماراتتىڭ قۇرىلىسشىلارى دا انىقتالمادى. عالىمداردىڭ ءبىر نۇسقاسى بويىنشا اقىرتاس موناحتارعا ارنالعان حۋجرالارى بار نەستورياندىق موناستىر بولۋى مۇمكىن. باسقالارى موناستىر بۋددالىق بولعان دەيدى. زەرتتەۋشىلەردىڭ جارتىسى اقىرتاستى ۇلى جىبەك جولىندا تۇرعان ورتاعاسىرلىق قالا كاسريباسقا ۇقساتادى.

ءقازىر عالىمدار اراسىندا اقىرتاس اراب قولباسشىسى — 751 جىلعى اتلاح شايقاسىنداعى بىرىككەن اراب كۇشتەرىنىڭ باس قولباسشىسى مۋسليم كۋتەيبانىڭ بۇيرىعىمەن 714 — 715 جىلدارى سالىنعان اراب سارايى دەگەن پىكىر كەڭ تارلعان. بۇل تەوريا بويىنشا ساراي ارابتار جاۋلاپ العان اۋماقتى بەلگىلەپ، قولباسشىنىڭ رەزيدەنسياسى بولعان. سونداي-اق ەسكەرتكىش كوشپەندىلەردىڭ دامىعان مادەنيەت وكىلدەرىمەن سالىندى دەگەن بولجام قاراستىرىلۋدا.

اقىرتاس-قىزىل قۇمتاستىڭ باتپانداي بلوكتارىنان تۇراتىن ءتورتبۇرىشتى (205ح185م) قۇرىلىس. قۇرىلىس ءتورت بولىكتەن تۇرادى. قۇرىلىس ورتاسىندا ىشكى اۋلاسى، ەكى سۋ قويماسى — حاۋىزدارى بار باس كىرەبەرىس ورنالاسقان. ساراي قۇرىلىسىنان باسقا اقىرتاس كەشەنى قۇرامىنا قالادان تىس جاتقان جەكە ۇيلەر، بەكىنىس، ساياباق، تاس شىعاراتىن كارەر، ساز كارەرى كىردى. اقىرتاستىڭ ءبىرىنشى بولىگى قۇرىلىس سالىنباعان شارشى ۋچاسكەدەن جانە اۋلاعا شىعاتىن ورىن-جايلار توبىنان تۇرادى. ولاردىڭ ۇشەۋى ءدالىز ءتارىزدى ۇزىن. ەكىنشى بولىگى 12 تۇرعىن جانە 5 شارۋاشىلىق ورىن-جاسدان تۇرادى. ءۇشىنشى بولىكتىڭ سىرتقا ءوز بەتىمەن شىعۋ جولى بار ون ءۇش ورىن-جايى اۋلانىڭ اينالاسىندا توپتاستىرىلعان. ءتورتىنشى بولىكتىڭ تۇرعىن بولمەلەرى دە اۋلانىڭ اينالاسىندا ورنالاسقان (25ح34م). 18 تۇرعىن بولمە، ەكى ايۆان جانە ءۇش تار ورىن-جاي. اقىرتاس عيماراتتان 400 مەتر جەردە الىناتىن تاس پەن بالشىقتان سالىنعان. بلوكتاردىڭ جوعارعى بولىگىندە استاۋ تارىزدەس شۇعىلدار بار، ال تومەنگى جاعى — سوپاقشا شوقى. بلوكتاردى بىر-بىرىنە باستىرعاندا شوقشا مەن شۇڭعىلدار قۇرىلىمدى بەكىتە وتىرىپ ۇشتاسادى. اقىرتاس قابىرعالارىنىڭ قالىڭدىعى 3،5 مەتردەن 5 مەترگە جەتەدى. عيمارات نەگىزىنىڭ بيىكتىگى — 4 م. بۇل كەشەن قۇرىلىسى زاۋلىمدىلىگىن ايعاقتاي تۇسەدى. سۋ قۇبىرى جۇيەسىنىڭ ءساتتى قۇرىلىمىنىڭ ارقاسىندا كەشەن 3-4 كم قاشىقتىقتا ورنالاسقان بۇلاق سۋىمەن قامتاماسىز ەتىلگەن.

وتىرار قالاسى

وتىرار، تۇرارباند، تۇرار، تارباند، فاراب-سىرداريانىڭ ورتا القابىندا ورنالاسقان كونە قالانىڭ ورنى. وتىرار Vءىىى عاسىر باسىنان تارباند دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى. بۇل اتاۋ كۇلتەگىن جانە بىلگە قاعان قۇرمەتىنە ارنالعان كونە تۇرىك رۋنا جازبالارىندا كەزدەسەدى. Vءىىى عاسىرداعى اراب گەوگرافى ياكۋت تارباند تۇرار، تۇرارباند، وتىرار — ءبىر قالا دەپ جازادى. ح عاسىردىڭ گەوگرافيالىق جازبالارىندا كەدەر دەگەن ورتالىق قالاسى بار فاراب ايماعى اتالادى. ال فاراب كەدەردەن كونە ايماق قالا ەكەنى ال-ماگديسيدىڭ ەڭبەگىندە جازىلعان. ونىڭ ايتۋىنشا، باس قالاسى ايماق ەسىمىمەن فاراب اتالعان. ح عاسىردان كەيىن كەدەر تاريحي جانە گەوگرافيالىق جازبالاردا اتالمايدى، ونىڭ ورنىنا استانا دا، ايماق تا فاراب دەلىنگەن. جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا، ءحىى عاسىردان باستاپ وتىرار دەگەن اتاۋ قالاعا ءبىرجولا بەكىتىلگەن سياقتى. جالپى ستراتەگيالىق قازبا جۇمىسى وتىرار قالاسىندا جەتى داۋىردەن تۇراتىن مادەني قاباتى بار ەكەندىگىن دالەلدەپ بەردى.

شۇراتتىڭ نەگىزگى سۋ كوزدەرى ارىس پەن سىرداريا. ولاردان شىعارىلعان كانالدار، قالالار مەن مەكەندەردى سۋمەن قامتاماسىز ەتتى، ەگىستىكتى سۋاردى. تەك، سۋدىڭ مولدىعىنان عانا، بۇل جەردە ەگىنشىلىك مادەنيەتى دامي الدى.

وتىرار شۇراتىنىڭ ورنالاسقان جەرى، ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ ومىرىنە اسەرىن تيگىزىپ وتىردى. ا. ن. بەرنشتام وتىرار، ارىستىڭ سىردارياعا قۇيار تۇسىندا، بوگەنگە جاقىن ورنالاسقاندىقتان، قولايلى پوزيسيادا تۇر جانە جەر سۋارۋ ءۇشىن سۋى جەتكىلىكتى دەپ ءدال ايتقان. بوگەن مەن ارىس بويىمەن تالاسقا، ءۇيسىن، كەيىن قارلىق يەلىكتەرىنىڭ شەكاراسىنا دەيىن جەتكەن. سىرداريا بويىمەن جولدار شاش، فەرعانا جانە سوعدىعا، سولتۇستىككە قاراي ارال ماڭىنداعى الاندار ارقىلى ەدىل بويىنداعى دالاعا، تاۋلى ورالعا جانە قارا تەڭىزدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىنا دەيىن بارعان.

شۇراتتىڭ سولتۇستىكتەن وڭتۇستىككە قاراي ۇزىندىعى 53 كيلومەتردەي، باتىستان شىعىسقا قاراي 54 كيلومەتردەي. شۇرات تەرريتورياسىندا 130 استام ەسكەرتكىشتەر بار.

وتىرار، ورتاعاسىرلىق ۇلى ويشىل ءابۋ ناسىر ءال-فارابي تۋعان ايماق استاناسى رەتىندە كەڭىنەن تانىمال. وتىرار ورنىندا ەلدى مەكەننىڭ پايدا بولۋى ءبىزدىڭ ءداۋىرىمىزدىڭ ءبىرىنشى عاسىرلارىنا سايكەس كەلەدى. العاش رەت «وتىرار» جانە «فاراب» اتاۋلارى جازبا دەرەكتەردە ب.د. IX ع. كەزدەسەدى. X-XII عع. كەزەڭى، موڭعول شاپقىنشىلىعى تامىرىن شاپقان قالالىق ءومىردىڭ گۇلدەنۋ كەزەڭى بولدى. 1219 جىلى وتىرار شىڭعىسحان اسكەرىنىڭ سوققىلارىنان قۇلادى. الايدا، وتىرار قايتا تۇلەپ، XIII عاسىردىڭ ورتاسىندا باتىس پەن شىعىس اراسىنداعى جولدا ءىرى ساۋدا ورتالىعىنا اينالدى. 1405 جىلى وتىرار سارايلارىنىڭ بىرىندە تەمىرلان قايتىس بولادى. وتىرارداعى ءومىر XVIII عاسىرعا دەيىن جالعاستى.

وتىرار — بەسبۇرىش تارىزدەس توبە. قالا دۋالمەن قورشالعان. قالانىڭ ءۇش قاقپاسى بولعان. ورتالىق قاقپا وڭتۇستىك جاعىنا ورنالاسقان.

بەسشاتىر

قاپشاعاي سۋ قويماسىنىڭ سول جاعاسىندا، التىنەمەل ۇلتتىق ساياباعىنىڭ اۋماعىندا  شىلبىر شاتقالىنىڭ تومەنگى ساعاسىندا عاجايىپ بەسشاتىر قورعاندى كەشەنى جاتىر.

بۇل توڭىرەكتەن بارلىعى 30-دان استام قورعان تابىلعان، ولاردىڭ ەڭ ۇلكەنىنىڭ ديامەترى 104، بيىكتىگى 18 مەتر. بايىرعى كوشپەندىلەر قورعاننىڭ كولەمىن قايتىس بولعان ادامنىڭ ءوزى مەن تايپاسىنىڭ قوعامداعى رولىنە قاراي بەلگىلەگەن. ياعني ولگەن ادامنىڭ ابىروي-بەدەلى جوعارى بولعان سايىن قورعاندى قورىم سالۋعا قاتىساتىن ادامداردىڭ سانى دا كوبەيە تۇسكەن. تايپالار مەن تايپالىق وداق كوسەمدەرىنىڭ، بيلەۋشىلەر مەن پاتشالارعا ارنالعان قورعانداردىڭ ديامەترى 50 مەتردەن 100 مەترگە دەيىن جەتكەن، تىپتەن ودان دا اسقان. ال اتاقتى باتىر مەن رۋباسى اقسۇيەكتەردىڭ قورعانى 30-دان 50 مەترگە دەيىن جەتكەن. قاراپايىم جاساقشىنىڭ قورعانى 15، كەيدە 25-30 مەتردەن اسپاعان. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى دا جوبامەن الىنىپ وتىرعان ەسەپ، دەگەنمەن وسىنىڭ وزىنەن-اق بايىرعى كوشپەندىلەر اراسىنداعى الەۋمەتتىك ايىرماشىلىقتى اڭعارۋعا بولادى.

اتىنان كورىنىپ تۇرعانداي بەسشاتىر بەس قورعاندى بىلدىرەدى. بۇل - قورىم ورتاسىنداعى قورعانداردىڭ بىرىنە قاراتا كەيىنگى كەزەڭدە قويىلعان اتاۋ، ال شىندىعىنا كەلگەندە شىلبىر شاتقالىنداعى قورعاندار ودان الدەقايدا كوپ. التى قورعاننىڭ ۇشەۋى وتكەن عاسىردىڭ الپىسىنشى جىلدارى قاپشاعاي سۋ ەلەكتر ستانساسىن سالۋ تۋرالى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە شەشىم قابىلدانعان كەزدە قازىلعان. ويتكەنى ستانسا سالىنعان جاعدايدا بۇل ءوڭىردى سۋ باسىپ قالاتىن ەدى.

№1 قورعاننىڭ ديامەترى 50، بيىكتىگى 7،5 مەتر. قازبا جۇمىستارى بارىسىندا ءۇيىندى استىنان تيان-شان شىرشاسىنان قالانعان ءقابىر-ساعانا تابىلدى. سىرت قاراعاندا جاي عانا اعاش كەسىندىلەرى سياقتانعانىمەن ونى ساق شەبەرلەرى قاراپايىم قۇرىلىس تاسىلدەرى بويىنشا تىگىنەن قويىلعان بورەنەلەردىڭ اراسىمەن كولبەۋ ءورىپ شىققان. ساعانا توبەسى دە اۋەلى بورەنەمەن، سودان سوڭ قامىسپەن جابىلعان. ءقابىر-ساعاناعا ارنايى كىرەتىن اۋىز قالدىرىلعان. ءقابىرحاناعا كىرە بەرىستە تاعى ءبىر شاعىن بولمە بار. جەرلەۋ ءراسىمى جاسالعاننان كەيىن ءقابىرحانانىڭ اۋىزىنا تاس قالاپ، جاۋىپ تاستاعان. سودان سوڭ بۇكىل ءقابىر-ساعانانىڭ ۇستىنە تاس پەن قيىرشىق جانە توپىراق ۇيگەن.

بەسشاتىر قورعاندارىنىڭ قۇرىلىمىندا ءبىرقاتار ەرەكشەلىكتەر بار. مىسالى، №2 ءقابىر-ساعانا ەجەلگى قاباتتان 2 مەتر تومەن قازىلىپ، ءقابىرحانانىڭ وزىنە اپاراتىن جەر استى جول 55 مەترگە دەيىن جەتكەن.   

ۇلكەن «پاتشا» قورعاندارىنداعى ءقابىرحانالار ەرتە كەزدە-اق تونالىپ كەتكەندىكتەن ونىڭ قاشان جاسالعانى تۋرالى بەسشاتىرداعى شاعىن قورعانداردىڭ بىرىنەن ارحەولوگتار تاپقان زاتتار ارقىلى عانا شامالاۋعا بولادى. قاراپايىمداۋ ادامدارعا قۇرىلىسى دا قاراپايىم شاعىن ءقابىرحانالار سالىنعانى تۋرالى جوعارىدا ايتىلدى. وسىنداي شاعىن قورعانداردىڭ ءبىرىن اشقان كەزدە ارحەولوگتار ەكى ادامنىڭ قاڭقاسىن تاپتى. وڭ جاقتاعىسىنىڭ جانىنا قىلىش پەن ۇلكەن قانجار قويىلعان، ال سول جاعىنداعى قاڭقا قاسىندا قىلشان مەن ۇشى قولادان جاسالعان ەلۋ جەبە جانە قالقان جاتىر.

ۇلكەن جانە ورتاشا قورعانداردىڭ شەڭبەر قۇراپ جاتقان تاس قالاندىلار تابىلدى. ۇلكەن قورعاننىڭ توڭىرەگىندەگى ءىرى قويتاستاردان قالانعان ءقابىر قورشاۋلارى قىزعىلىقتى. قازىرگى ۋاقىتتا ونداي 150 قورشاۋ تابىلىپ وتىر. تىكبۇرىشتى بۇل قورشاۋلاردىڭ كولەمى شامامەن 3-4 مەتر. قاتتى قيراعانداردى ايتپاعاندا، وزگە قورشاۋلاردىڭ ءاربىرىنىڭ سىرتىنا بيىكتىگى 1،5-2،5 مەترلىك مەڭگىر تاستار تىگىنەن قويىلعان. كوپشىلىگىنىڭ اينالاسىندا 4 مەڭگىر بار. كەيبىرىندە عانا 2-3 مەڭگىر كەزدەسەدى. ءبىرقاتارى  سىنىپ، قۇلاپ قالعانى بولماسا دەنى سول كۇيى تۇر.

بۇل رەتتە ۇلكەن قورعاننىڭ ءالى كۇنگە قازىلماعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. ونى تاريحي، مادەني جانە ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىش رەتىندە ساقتاۋ جونىندە شەشىم قابىلدانعان. ۇلكەن قورعاننىڭ ۇستىنەن قاراعاندا ءقابىر قورشاۋلاردىڭ ورتالىقتان بىردەي قاشىقتىقتا جاتپاعانى كورىنەدى. ءارقيلى يرەكتەلىپ جاتقان قورشاۋلاردىڭ اراسىنان ورتالىق قورعانعا باراتىن جول قالدىرىلعان بولۋى كەرەك. ءقابىر قورشاۋلاردىڭ جوعارعى جاعىنان ارحەولوگتار ىدىس پەن كومىر قالدىقتارىن كەزدەستىردى. بۇل زاتتار جەرلەۋ ءراسىمىنىڭ بەلگىلەرى بولۋى مۇمكىن. ال مەڭگىرلەردەگى ءتۇرلى تاڭبالار وشپەگەن. بەسشاتىردى العاش زەرتتەۋشىلەر ونى رۋ-تايپالىق تاڭبالار دەپ ەسەپەگەن، الايدا ونىڭ ەشكى بەينەسى سالىنعان پەتروگليفتەر بولۋى دا عاجاپ ەمەس.

جالپى العاندا، بەسشاتىر كەشەنى كورگەن ادامدى عاجاپ اسەردە قالدىراتىنى انىق. ساقتاردىڭ ەجەلگى كوشپەلى وركەنيەتىنىڭ قانداي بولعانىن وسى بەسشاتىر قورعاندارىنان تۇيسىنۋگە بولادى.

قورعانداردى بويلاي، بەتىندە جانۋارلار بەينەسى قاشالعان 45 كەسەك تاس ءتىزىلىپ تۇر. وسى ەرەكشە تاستاردى العاش كورگەن تۋريستەر ولاردى اعىلشىننىڭ تانىمال ستوۋنحەندجىمەن سالىستىرعان ەدى.

سونىمەن قاتار، وسى جەردە بەلگىلى تامعالى تاس — تاستارعا سالىنعان ەجەلگى سۋرەتتەر ەسكەرتكىشى ورنالاسقان. بۇل سۋرەتتەر ەكى مىڭ جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن، شامامەن ءبىزدىڭ زامانىمىزعا دەيىنگى XVI-XIV عاسىرلاردا سالىنعان ەدى. نەگىزىنەن بۇل سۋرەتتەر —ءۇندىستان مادەنيەتى بىلگىرلەرىنىڭ اراسىندا تانىمال بۋدديستىك جازبالار مەن قۇدايلار بەينەسى. تامعالى تاستا VIII-IX عاسىرلاردان قالعان تۇركى سىنا جازۋى دا ساقتالعان. بۇل جازۋ قىپشاقتاردان قالعان بولۋى مۇمكىن.

ءدال وسى ەرتە تەمىر عاسىرىندا، ىلە القابى مەن تيان-شان تاۋىنىڭ بوكتەرىنە ساقتار قونىستانعان كەزدە ءقابىر قورشاۋلاردىڭ جوعارىدا باياندالعانداي ۇلگىسى قالىپتاسقان.

قاتۋتاۋ جانە اقتاۋ

قاتۋتاۋ جانە اقتاۋ جانە ولاردىڭ ەرەكشە كورىنىسى دە التىنەمەلدىڭ تانىمال كورنەكتى جەرلەرىنىڭ ءبىرى. قاتۋتاۋدا بۇرىن بولعان شاعىن جانارتاۋلار وعان ەرەكشە كەلبەت بەرگەن. بۇل تاۋ نەگىزىنەن اتقىلاپ جاتىپ، بىردەن قاتىپ قالعان جانارتاۋ لاۆاسى بولىپ كەلەدى. مىڭداعان جىلدار وتسە دە، ەرەكشە قالىپتار، ياعني ءپىشىنى مەن ۇلكەندىگى ءار ءتۇرلى ويىقتار، ساڭىلاۋلار، يىرىمدەر سول كۇيى ساقتالىپ قالعان. بۇل پىشىندەر بىردە سورەگە ۇقساسا، بىردە ىدىسقا، بىردە حان تاعىنا ۇقسايدى.

اقتاۋدىڭ ەرەكشەلىگى — قىزىل، جاسىل، قىزعىلت، ءتىپتى كوگىلدىر ءتۇستى تەڭىز شوگىندىلەرى تاس بەتكەيلەردى جاۋىپ تۇرادى. بۇل تاۋ بۇرىن وسى جەردە بولعان تەڭىزدىڭ ورنىندا پايدا بولىپتى، ال تەڭىز تاۋ بەتىندە ءوز ءىزىن قالدىرعان. ارحەولوگتار بۇل جەردەن ءتىپتى دينوزاۆردىڭ سۇيەكتەرىن دا تاپقان، ال ودان كەيىن تىرشىلىك ەتكەن تۇرلەردىڭ قالدىقتارىن ءقازىردىڭ وزىندە تابۋ قيىن ەمەس.

---