اقان سەرى. II كىتاپ
ءبىرىنشى ءبولىم
بارىمتا لاڭى. ايىپ-ايبانا
"سۋ شىقپاس قازعانمەنەن تay باسىنان،
قازاقتىڭ دay كەتپەيدى ساۋ باسىنان..."اقان سەرى
1
جان ۇشىرىپ كوككە قارعىعان اساۋ تورى تىزگىنى بوساسىمەن شىلبىرى شۇباتىلىپ، قىم-قۋىت الاساپىراننان سىتىلىپ شىعا بەردى. وڭ جاق سانىن سوققان زىلدەي دەنەدەن ۇركىپ، ايدالاعا تۇرا شاپتى. بىر-ەكى رەت موڭكىپ قالىپ، شابىنا تيگەن تۇلىپتاي قۇبىجىقتى سارت-سۇرت تەپكىلەپ، قۇيىنداي ۇشتى. سۇيرەتىلگەن دەنە قالار ەمەس، بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتىپ ەربەڭدەپ كەلەدى. جامباسىنا تيگەن سويىل ورنى دا تىز-تىز ەتەدى. مۇنداي سۇمدىقتى توربەستىنىڭ تۋمىسىندا ءبىرىنشى كورۋى.
جەلدى ءتۇن ەدى. كۇندىز كولىكتەرىن ءجيى شالدىرىپ، اعاشتى، سايلى جەرلەرمەن تاسالانا جورتقان سالت اتتىلار ەكى-ۇش كۇندەي بۇلاڭ قۇيرىقپەن وتىرىپ، بۇرىن كورمەگەن ايدىن كولدىڭ ىق جاعىنا تۇندەلەتە جەتكەن.
تور ات ەكى كۇننەن بەرى پايدا بولعان ۇستىندەگى ادامدى تانىمايدى، تۇستەپ تە كورگەن جوق. ءتورتباقتاۋ كەلگەن قاپساعاي جىگىت ۇزەڭگىگە اياق ارتقان سايىن كوزىنىڭ قيىعىمەن وسقىرىنا قاراپ، شىر كوبەلەك اينالىپ، بەلىنە سىلق ەتىپ اۋىر دەنە قونار-قونباستا جۇلا تارتاتىن. ۇيرەتىلگەلى جىلقىشىلار بىر-ەكى مىنگەنى بولماسا، جازداي تابىندا قۇر جۇرگەن وقتاۋداي شايپاۋ تورى الاقاشپا اساۋلىعىنا باسىپ، وقتاي اتىلار ەدى. ءبىراق ۇستىندەگى ادامنىڭ قارۋلى قولى تىزگىندى ىلە جيناپ الىپ سىرەستىرە تارتقاندا، ەرىكسىز كوندىگىپ، بۇلكەككە تۇسەدى. ءبىراز جەر جۇرگەن سوڭ ارىنى باسىلىپ، بەت-اۋزىن تۇك باسقان ىزبارلى قارا شال مىنگەن ەسىك پەن توردەي ۇزىن شابدارمەن قاتارلاسا جورتادى. وڭ جاعىندا جەڭىل سويىلدارىن سۇيرەتكەن ەكى جىگىت كۇنۇزىن قالمايدى. باستارىن قوڭىر شىتپەن شارت بايلاپ العان الپامساداي ءىرى، يىقتى جىگىتتەردىڭ اتتا وتىرىستارى دا كەلىستى. قوس ايىلمەن تارتىپ، قۇيىسقانداعان ەر ۇستىنە جابىستىرىپ قۇيىپ تاستاعانداي. جولۋشىلار ادەتتەگى جىلقىشىلارداي ءان سالىپ، ىسقىرىپ، نە دابىرلاپ سويلەسپەيدى دە. ات بەلىنەن تۇسكەندە عانا تاسالاۋ جەرگە ىقتاعانداي از تىنىستاپ، كۇبىرلەسكەندەرى بولماسا، ۇزاق كۇنگە ءۇنسىز جورتادى.
بۇلار ءۇشىنشى ءتۇنى بەيۋاقتا ايدىن كولگە تۇمسىق تىرەگەن كەڭ جىلعادا، قالىڭ كودەلى قاباقتا شاشىلا جۋساعان مىڭعىرعان جىلقىنىڭ ۇستىنەن شىققان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، استىنداعى شابدارىنىڭ ءتورت تۇياعىن دا تاعالايتىن اتتاي تىزەسىنە قويىپ، كيىز بە، شۇبەرەك پە ايتەۋىر جەم دورباداي بىردەمەمەن شاشاسىنا دەيىن وراپ، قىلعىندىرا شاندىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جالعىز كەتكەن قارا شال جىلقىلاردى الىستان توراۋىلداعان جىگىتتەرگە ءبىر بيە ساۋىمداي مەزگىلدەن سوڭ قايتا ورالىپ، ولارمەن ۇزاق كەڭەستى. سودان سوڭ اياڭمەن عانا سىبدىرسىز كەلىپ، ءار تۇستان بولىنە تۇسكەن جولاۋشىلار ءۇيىر-ۇيىر بەيعام جىلقىنى الدارىنا سالىپ ايداي باستادى. العاشقىدا، توسىننان كەزىككەن بوتەن مال بالاسىنا توربەستى انادايدان كىسىنەگىسى دە كەلىپ ەدى. باعانا كەشكى مەزگىلدە تۇمسىعىنا كيگىزگەن تۇمىلدىرىق جاعىن اشتىرمادى. تاناۋى جەلبىرەپ، وقىرىنىپ، پىسقىرا باستاعاندا، ۇستىندەگى ادام تىزگىندى وقىس جۇلقىپ-جۇلقىپ قالىپ، اۋىزدىقپەن ەكى ەزۋىنىڭ جانىن شىعاردى.
الدارىنا سالىپ سىبدىرسىز ايداعان كوپ جىلقى العاشقىدا جۇرە وتتاپ، جايباراقات جىلجي بەرگەن... الدەن ۋاقىتتا شەتكە قاعىلىپ ساياقسىعان بىرلى-ەكىلى بەدەۋ بيەلەر باستارىن كوتەرىپ، "وسى ءبىزدى مەزگىلسىز ۋاقىتتا قاي قۇداي مازالادى، قايدا جوسىپ بارامىز" دەگەندەي ەلەڭدەپ، قۇلاقتارىن قايشىلاپ، ارتتا قالعان باسقا قوستىڭ جىلقىلارىنا الىستان قاراپ، تىڭ-تىڭداعانداي ءۇنسىز مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. ءبىراز جەر جۇرگەن سوڭ، سالتاتتىلار جىلقىنىڭ ءار تۇسىنان ءبولىنىپ، جەپپەلەتە ايداپ، قىسا ءتۇسىپ ەدى، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ءار جەردە شوشىنا وشارىلىپ، بىر-بىرىنە بەلگى بەرگەندەي وقىرىنا باستادى. باسىن قايتا-قايتا كوتەرىپ، الدە نەدەن سەزىكتەنگەندەي ءالسىن-السىن جەر تارپىپ، ويقاستاي بەرگەن جال-قۇيرىعى توگىلگەن بيىك الا ايعىر ءبىر كەزدە قارسى تۇرا قالىپ كىسىنەپ جىبەردى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا توسىن شىققان قۋاتتى ۇننەن تۇنگى دالا ءدۇر سىلكىنگەندەي، بۇكىل ساي-سالا، جىرا، جىلعالار جاڭعىرىقتى. تاعى دا قالىڭ كودەنى تامىرىنا دەيىن قوپارا تارپىپ-تارپىپ قالعان ايعىر ءىشىن تارتىپ، ىشقىنا ارقىرادى دا، قۇلاعىن قايشىلاپ، قازديىپ، ۇزاق كۇتتى. تەك الىستا قالعان جىلقىلاردىڭ تالىپ جەتكەن كىسىنەسىن ەستىگەسىن بارىپ تاناۋىنا دەيىن تۇسكەن قالىڭ كەكىلىن جەلپىپ تاستاپ، كوستەڭدەپ، ءۇيىرىن قابىرعالاي سوعىپ كەيىن بۇرۋعا قارەكەت ەتتى. سوڭىنان تىقسىرا ايداعان سويىلدى ادامداردان قايمىققان ءۇيىرى قايىرۋ بەرمەپ ەدى، قۇيرىقتاي موينىن اتا قازداي سوزا ۇمتىلىپ، ەكى-ۇش بيەنىڭ ساۋىرىنان، شوقتىعىنان ساق-ساق ەتىپ قىرشىپ ءوتتى. جەلماياداي جايقانداي جەلىپ، جالقۇيرىعى جەلك-جەلك ەتكەن اشۋلى ايعىر اپ-ساتتە ءۇيىرلى جىلقىنى قىم-قۋىت بىتىراتىپ، شاشىپ جىبەردى. جاسامالى كوسەم ايعىرعا قوسىلا كىسىنەگەن باسقا ءۇيىردىڭ ايعىرلارى دا بۇل كەزدە جەر تارپىپ تىقىرشي باستاعان ەدى.
تاستاي قاراڭعىدا جالعىز تارىنى كورەتىن جىلقى بالاسى كوزدەرى شاتىناپ، توسىنان پايدا بولعان مىنا جات ادامداردىڭ قيمىلىنان سەكەم الىپ، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ەندى سەزگەن سياقتى. بىر-بىرىنە ۇركە قاراپ، ءار تۇستان كىسىنەيدى. توربەستى ءبارىن كورىپ كەلەدى. سالت اتتىلار دا ەندى بىتىراي جوڭكىلگەن جىلقىلارعا سويىل سىلتەپ، ءيىرىپ، قۋىپ بەردى. ءبىراق، اشەيىندە قايىرۋعا كونبەگەن اككى قاشاعانداردى "اھاي!" دەپ، ايبارمەن جونگە تۇسىرەتىن جىلقىشىلارداي ەمەس، مىنا جورتۋشىلاردا سەس بار دا، ءۇن جوق.
قارا شال سالىپ ۇرىپ الا ايعىردىڭ قاسىنا جاقىنداماي، الداۋسىراتىپ، الىستان وراعىتىپ، جانامالاي بەرىپ ەدى، ەرعاشتى ايعىر ماڭىنا جۋىتپادى. ەندى ءبىر كەزدە، تۇنگى بەيتانىستىڭ پيعىلىنا ابدەن كوزى جەتكەندەي، جىلقىلاردىڭ ارا-اراسىمەن جىلىسىپ، مەزەتىن كۇتكەن ايعىر وقىس ۇركىپ، ءبىر موڭكىپ كەيىن قاراي تۇرا شاپتى. بار جىلقى دۇرلىگىپ، دۇرسىلدەتە شاپقان كوسەم ايعىردىڭ سوڭىنان بۇرىلا بەرگەنشە بولعان جوق، ارشىندى شابدارىن ۇشىرتقان جەردەن ناجاعايداي زۋ ەتىپ، قۇرىق مويىنعا وق جىلانداي ءتاپ ەتتى. قارا شال بىلەگىنە وراپ العان شالمانى سىرەستىرە ساۋمالاي تارتقاندا قاپىدا قولعا تۇسكەن اشۋلى ايعىر قۇرعاققا شىعىپ قالعان جايىنداي موينىن بۇراپ-بۇراپ تۋلادى. كوككە قارعىعان الا ايعىر ىزالى ۇنمەن ىشقىنا كىسىنەپ، قۇلشىنا شىڭعىردى.
بۇدان ارعىسى توربەستىگە ءوڭ مەن تۇستەي. سوڭدارىنان تۇنگى دالانى بورىكتىرە "اتتانداعان" ادام داۋسى شىعىپ، بۇلار ۇرىككەن مالدى قاۋمالاي قۋىپ قالىڭ توعايعا ەنە بەرگەندە، جەر سولقىلداتا شاپقان قۋعىنشىلار دا جەتكەن. قاراسى تورت-بەس ادام. كولدەنەڭدەي ۇستاعان جەڭىل سويىل، قۇرىقتارىن عانا كوزى شالىپ قالدى. وپىر-توپىر، ويران-اسىر بولدى دا كەتتى. ساتىر-سۇتىر سويىل، قۇرىق ءۇنى. اتتان وكىرە قۇلاعان ادام داۋسى. بۇل دا قۋعىنشىلارعا قارسى ۇمتىلعان. الدە شوقپار، الدە سويىل جامباسىنا ساق ەتىپ ءتيىپ ەدى، جان ۇشىرىپ، شىر كوبەلەك اينالىپ، قايتا بۇرىلعانشا بولعان جوق، ۇستىندەگى يەسى ءبىر جامباستاي اۋىپ، اۋدارىلا بەردى.
تىزگىنى بوس قالعان توربەستى ءوز بەتىمەن شاپقىلاپ كەتە باردى. وڭ جاعىنان باسقان زىلدەي تۇلىپقا دا بۇرىلىپ قاراۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. زارەسى ۇشىپ ۇرىككەن بويى، ايدالاعا لاعىپ، تاسىرلاتا شاپتى. العاشقىدا باسى اينالىپ، ەل باعىتىن دا اڭعارماي قايدا كەلە جاتقانىن بىلمەدى. ايتەۋىر سوڭىنان كوپ قۇبىجىق قۋعانداي جانۇشىرىپ، بار شابىسقا سالدى. الگى الاساپىراننان قانشا جەر ۇزاعانىن دا جىلقى بالاسى مولشەرلەگەن جوق. قياق جالى سۋ-سۋ ەتىپ، ءوز دۇبىرىنەن ءوزى شوشىپ قۇيعىتىپ كەلەدى. گۋلەگەن جەلدەن باسقا بوتەن سىبىس جوعىن سەزىپ، كەيدە سارى جەلىسپەن جورتاقتاسا دا، جاڭاعى ارتتاعى سۇمدىق قايتا ەسىنە ءتۇسىپ قولىنا كولدەنەڭدەي سويىل، قۇرىق ۇستاعان قورقىنىشتى جات ادامدار سوڭىنان قالماي وكشەلەپ قۋعانداي ەلەڭدەپ، تاعى دا ۇركەدى. باۋىرىڭداعى سالباڭداعان قۇبىجىق تا قالار ەمەس.
الدەن ۋاقىتتا قاراقۇرىم تارتقان ون شاقتى كيىز ءۇيلى اۋىلدى ەس كورىپ بۇرىلا تارتىپ ەدى، قارسى الدىنان ەرە شىققان ماڭ توبەتتەر قاتارلاسا تاقىمداپ، ۇزاق قۋدى. ۇيقىداعى اۋىلدان شىققان ءتىرى جان كورىنبەيدى.
ابدەن قارا تەرگە مالىنىپ، تيتىقتاعان تورى تاڭ اتا بۇلكەككە ءتۇسىپ، ايدالاداعى ءبىر ەلسىز تومارعا تىرىلگەن. كوزىن تەر باسىپ، شاتقاياقتاعان اساۋ سەندەلىپ، قاتتى بولدىرىپتى. مال باسپاعان كوكورايلى تومار سۋىنا قۇنىعا باس قويا بەرە وڭ جاعىنا كوز تاستاعان بەيعام تورى ۇركىپ شوق باسقانداي ەكىنشى جاققا شورشىپ ءتۇستى. ۇزەڭگىدە اياعى قالعان ادامنىڭ جانسىز دەنەسى باۋىرىنا قاراي بۇلعاڭ ەتتى.
تۇسكە قاراي جۇرە وتتاپ بارا جاتقان ات باۋىرىندا سالباڭداعان ولىكتى سونادايدان كورگەن وگىزدى قويشى قۋا ءتۇسىپ قالا بەردى. قاتارلاسا جانامالاپ وگىزىنەن تۇسكەن ادامدى ماڭىنا جۋىتپاي، تور ات بولىمسىز بۇلكەكپەن العا وزعان. استىنداعى شابان كولىگىن دە، الدىنداعى ءجۇز قارالى قويىن دا ايدالاعا تاستاعان قويشى ءوز كوزىمەن كورگەن جان تۇرشىگەرلىك قايعىلى ءحالدى ەلىنە جەتكىزگەنشە، ءبىر اتتاپ، ءبىر توقتاپ قىبىرلاعان تورى ات قالىڭ اعاشتىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ، ۇزاپ تا كەتتى.
بۇل سۇمدىقتى لەزدە ەستىگەن اۋىل-اۋىلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى اتتارىنا قونىپ، ولىك سۇيرەتكەن تورىنىڭ باعىتىمەن جان-جاقتى شولا شاۋىپ، توپتالا ءتۇستى.
كۇزدىڭ قارا سۋىق جەلدى كۇنىندە قالىڭ توعايدىڭ قۋىس-قۋىسىن تىنتە ءسۇزىپ:
— كىم بولدى ەكەن؟
— سورلاپ قالدى-اۋ ءۇي-ىشى!
— قاي ەلدىڭ ازاماتى؟ — دەسىپ بىر-بىرىنەن سۇراسىپ، اقىرى جاڭبىرشى اۋىلىنىڭ قوتانىندا جينالعان توپ ادامنىڭ ۇستىنەن شىققان. قاراسى ون شاقتى ءۇيلى شاعىن اۋىلدىڭ جۇپىنى جەر كەپەلەرىنە جۇگىرە-جۇگىرە ۇمتىلعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعا توپىرلاپ ءبىر اراعا شوعىرلانا قالىپتى. جاڭبىرشى اقساقالدىڭ ءۇيىنىڭ الدى ۇيمە-جۇيمە.
اۋىل شەتىنە دەيىن ەكپىندەتە جەتكەن اتتىلار، قارالى ۇيگە جاقىنداي بەرە تىزگىندەرىن تەجەپ، جيىرما-وتىز ساجىن جەردەن اتتارىنان ءتۇسىپ، جاياۋلاپ كەلدى.
بۇل كەزدە ولىكتى ۇزەڭگىدەن بوساتىپ العان. استىنا ءبىر قولتىقتاي ولەڭ ءشوپ توسەپ، زەرەندەي دومالاق تاسپەن كەۋدەسىن باستىرىپ، سۇلاتىپ قويىپتى. بەتى جابۋلى.
— بۇل كىم؟
— كىم؟ — دەسىپ، قالاي كوڭىل ايتۋدىڭ دا قىبىن تابا الماي، مويىندارىن سوزا جەتكەن اتتىلار قول قامشىلارىن تاستاپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا-وتىرا كەتىستى. ءمايىت باسىندا قۋ جاق، اق شال جاڭبىرشى جۇگىنىپ، قۇران وقىپ وتىر. قايعىلى ولىممەن قازاسى جەتكەن بەلگىسىز جانعا "يماندى بولسىن!" دەپ سوڭعى باتاسىن قايىرىپ، بەتىن سيپادى. سوندا بارىپ، ارىستاي بوپ جاتقان قويىن-قونشى باتتاسقان قان، كيىمى ءورىم-ورىم مايىتكە انادايدان ۇرەيلەنە قاراپ تۇرعان ايەلدەر جاعى جاۋلىقتارىنىڭ ۇشىمەن كوزدەرىن ءسۇرتىپ سىڭسي باستادى. كوكىرەككە سىيماي لىقسىپ تۇرعان ايانىش شەرى بىرەۋىنەن ىقىلىق اتىپ شىعۋى مۇڭ ەكەن، ءقايسىبىر كەمپىرلەر ءۇن سالىپ، داۋىس قىلىپ، كۇزگى دالا اپ-ساتتە بوزداعان ۇنمەن كۇڭىرەنىپ كەتتى. جالاڭ اياق، جالاڭ باس بالالار دا كوزدەرى شاراسىنان شىعا شوشىنىپ، شەشەلەرىنىڭ جەل ۇرلەگەن جاۋلىعىنا، ەتەكتەرىنە جارماسىپ، باۋىرلارىنا تىعىلا تۇسكەن. جاڭبىرشى اق ساقالى جەلبىرەپ باسىن كوتەرىپ الدى دا، سالقىن عانا:
— بارىڭدار. ۇيلەرىڭە بارىڭدار، تاراڭدار، — دەپ، قىسقا قايىرىپ، بالا-شاعا تاراعان سوڭ، ءمايىتتىڭ بەتىن اشتى.
— تانيسىڭدار ما؟ قاراڭدارشى، مۇمكىن كيىمىنەن ايىرارسىڭدار، — دەپ ءىشى قالتىراپ، دىرىلدەگەن جاڭبىرشى باسى تومەن سالبىراپ، جۇگىنگەن قالپى ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
باسىنىڭ مىلجا-مىلجاسى شىققان ءمايىتتىڭ ۇسقىنسىز ءجۇزى جان تۇرشىگەرلىك. تۇلا بويى تۇلىپتاي ءىسىپ كەتكەن بەيتانىس جاندى ەشكىم تانىماي بىر-بىرىنە قاراسقاندا جاڭبىرشى ولىك بەتىن قايتا جاپتى.
ەندى ءبارى ءۇنسىز كەلىپ، ۇيدەن الىسىراق ورناتقان جۋان ماما اعاشقا بايلاۋلى تورى اتتىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ، ۇزاق قاراستى. قارا تەرگە مالىنعان تورىنىڭ ءۇستى-باسى اق ايران. قوس تىلەرسەگىنە دەيىن ساۋلاعان اششى تەردىڭ سورى اق جولاقتانىپ، جەل وتىندە كەۋىپ قالىپتى. تەگى جاز بويى مىنىلمەگەن قۇر ات بولسا كەرەك، جاياسى توڭكەرۋلى قازانداي، ۇزاق، ءۇردىس شابىستان تيتىقتاپ، ءارى بارىنشا قاتتى شوشىنىپ ۇرىككەن مالدىڭ قولتىعىنا عانا اندا-ساندا جىبىرلاپ، دىرىلدەگەنى بولماسا، قۇلاعى سالبىراپ، سالماعىن ءتورت اياعىنا بىردەي سالىپ مۇلگىپ تۇر. اتتانار جاق قارا سانىنا باسقان كومەسكى كوز تاڭباعا تەسىلە قاراپ، بۇل — جالپى ارعىنداردىڭ تاڭباسى ەكەنىن اجىراتقانمەن اركىم وزىنشە ءار جورامال ايتىپ، قاي ەلدىڭ مەنشىكتى مالى ەكەنىن تاپ باسىپ تانيتىن ەشكىم شىقپادى. ايىل-تۇرمانى بەرىك، جەڭىل قوزىقۇيرىق ەردەن ءبىر بەلگى تاۋىپ ايىرۋ قيىن.
— بۇل ماڭنىڭ جىلقىسىنا ۇقسامايدى.
— تەگى الىس جاقتان جۇرگەن جولاۋشى بولسا كەرەك.
— الدە كوكپار تارتىسىپ ءجۇرىپ جىعىلدى ما ەكەن بەيباق؟!
— قوي، وندا باسقا كوكپارشىلار سونشاما كوز جازىپ قالماسا كەرەك ەدى عوي.
— قاسقىر قۋىپ كەلە جاتىپ جازىم بولدى ما؟
— مىنا قارا قاتقاقتا كىم قاسقىر قۋۋشى ەدى، ەسسىز بىرەۋ بولماسا...
— ە، كىم بىلەدى، جولدا كەزدەسىپ قالسا...
— نە دە بولسا بۇل تەگىن ادام ەمەس. مۇندا ءبىر گاپ بار: اتتان قۇلايتىن كىسىنىڭ سيقى كورىنبەيدى، — دەسكەننەن باسقا، ءدوپ باسىپ ساۋەگەيلىك ايتا قويۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايتىن سەكىلدى. ءولىم جولى اۋىر. جورامال ايتىپ جوبالاپ، نوبايلاپ تون ءپىشۋ بۇل ارادا ىڭعايسىز.
بۇل اۋىل — كەرەي، قاراۋىلمەن شەت پۇشپاقتاي قوڭسىلاس ارالاسىپ جاتقان قانجىعالىلار. جاڭبىرشى — وسى توڭىرەكتە قونىس تەپكەن قانجىعالىلار ىشىندەگى ءقادىرلى اقساقال. الدىندا شاعىن عانا مالى بار قارابايىر ورتا شارۋا. قاق-سوقتا جۇمىسى جوق، ەل ءىشىنىڭ اعايىن اراسىنىڭ تاتۋلىعىن تاۋبە ەتىپ، ءۇيلى-باراندى بولىپ ەنشى العان ۇلدارىنىڭ تىلەگىن تىلەپ، قۇداي بەرگەن ريزىقتى بويىنا قۇت ساناپ وتىرعان، مۇسىلماندىق جولىنا بەرىك جان. اۋىلىنا كەلگەن قۇدايى قوناقتى قول قۋسىرىپ قارسى الار قازاقشىلىق جولدان تايمايتىن ءپىرادار تاپ وسى جولى سەڭ سوققانداي ۇزاق ويدا وتىردى دا، اۋزىنان شىعار اتالى ءسوزدى كۇتكەن ەل ادامدارىنا قاراپ ءۇن قاتتى:
— ال، جاراندار، ەندى نە وتىرىس بار. اۋىلىمىزدىڭ تۇسىنا كەلىپ قازاسى جەتكەن ءمايىتتى تەلمىرتىپ قويعانىمىز جاراماس. بۇل دا مۇحامبەتتىڭ ءۇمماتى، قۇدايدىڭ ق ۇلى، سۇيەگىن جۋىپ، جانازاسىن شىعارايىق. وسى ماڭنان موللا شاقىرىڭدار. مەنىڭ ءبىر عانا قينالىپ وتىرعانىم — اپاش-قۇپاش كومە سالعانىمىزدىڭ رەتى قالاي بولار ەكەن؟ توپىراعى ءوز جەرىنەن بۇيىرعانى دۇرىس ەمەس پە. نە ايتاسىڭدار، قوسار اقىلدارىڭ بار ما؟ — دەپ توڭىرەگىندەگىلەرگە قارادى.
— ەلىن تاۋىپ، سوندا جەرلەنگەنى دۇرىس شىعار.
— دۇرىسى سول. ەلىن تابۋ كەرەك.
— ءيا، ءيا، جىلقى بالاسى — جەرشىل. مىنا اتىن بوس قويا بەرسەك، ءوزى-اق الىپ بارار، — دەستى، باعانادان وسى ويدى ىشتەي تولعاتقان جۇرت.
— مەنىڭ ويىم دا سول. ءبىراق... — دەدى جاڭبىرشى ءسال ويلانىپ، — تاعى دا ءبىر تىعىرىق، اناۋ اتتىڭ ءتۇرىن وزدەرىڭ كوردىڭدەر. مۇتتەم زورىعىپ، سەندەلىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە قاتتى شوشىنىپ، ماڭگىرىپ قالعان ءتۇرى بار. ەسى شىعىپ ۇرىككەن مال قاي جاققا لاعىپ اداسىپ كەتكەنىن دە بىلمەۋى مۇمكىن. بىر-ەكى كۇن تىنىقتىرىپ ەس جيعىزىپ، سودان سوڭ الدارىڭا ساپ قۋا ايداساڭدار ءوز تابىنىنا — ۇيرەنشىكتى مەكەنىنە الىپ بارۋى ىقتيمال. وعان دەيىن ءمايىت شىداي ما؟ ءقازىردىڭ وزىندە كەۋدەسى كوتەرىلىپ كەتكەن: سۇيرەتپەگە سالىپ ءجۇرۋىمىز قۇداي الدىندا كۇنا، ولىككە وبال. بۇل ماڭدا مۇزى بار شىڭىراۋ قۇدىق تا جوق، امالداي تۇراتىن.
جۇرت ويلانىپ قالدى. قازالى جايدى ەستىپ تۇس-تۇستان كەلىپ جاتقان ادام قاراسى كوبەيىپ، وتىرعانداردىڭ وتاۋى قالىڭداي ءتۇستى. كوپتىڭ اتى كوپ. ۇزاق ويلانىپ، تالاي امالدى ءجونسىز دولبارلاعانداردىڭ ىشىنەن ءبىر جاس جىگىت توسىن اقىل ايتتى:
— جاكە، وسى بىلتىر قايتقان وجان سەرىنى تۋ-تۋ قوجا جاساۋى دەي مە، سونىڭ زيراتىنا اپارىپ جەرلەپتى عوي. مارقۇمنىڭ سۇيەگىن قالاي يىستەندىرمەي، بۇلدىرمەي جەتكىزدى ەكەن؟
— الگى سەرى وجان با؟
— سول، سول! ءوزى دە، مارقۇم، قاسيەتتى ادام ەكەن-اۋ. كوزىنىڭ تىرىسىندە جوق-جىتىككە مالىن تاراتىپ بەرىپتى دەيدى. سوندا كوپ مالدى تاراتىپ بەرگەنشە، ىلعي كۇن باتىپ، قاس قارايىپ كەتە بەرسە كەرەك. سوندا، جۇرت: "وجاننىڭ مالى تاراتۋعا جەتكەندە، قۇدايدىڭ كۇنى قاراي تۇرۋعا جەتپەدى" دەيتىن كورىنەدى! سوناۋ اۋليەلەردىڭ قاسىنا اپارسا اپارعانداي-اق سەرىڭ عوي!
— ويپىرىم-اي، مەن دە ەستىپ ەم، ءوزى كەمى ايشىلىق جەر شىعار-اۋ!
— وۋ، قوجا جاساۋى دەگەنىڭ قاي جاساۋ، قاي قوجا؟
— قاي قوجا ەكەنىن قايدان بىلەيىن، كوپ قوجانىڭ ءبىرى شىعار.
— ءا-اي، مۇنىڭ ايتىپ تۇرعانى تۇركىستانداعى حوجا-جاسساۋعي زيراتى دا!
— ە، سولاي دەمەيسىڭ بە؟
ونى اۋليە ازىرەت سۇلتان زيراتى دەيتىندەرى قايدا؟
— ە، وندا ابىلاي مەن قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ دە سۇيەكتەرى جاتىر، — دەسىپ، اركىم شالا-شارپى ەستىگەن، بىلگەندەرىن ءسوز قىلا باستاپ ەدى:
— ءيا، ءسوزىڭنىڭ جانى بار، — دەپ، جاڭبىرشى كەۋكەۋلەپ كەتكەن جۇرتتى باستى. — ول وجاندى جىلقىنىڭ تەرىسىمەن قاپتاپ اپاردى دەسەدى، ءوزىم ەستىگەنىم بولماسا، كورمەگەن ءىسىم.
— اپىر-اي، قاپتاعاندا قالاي، تۇلىپ قىپ تىگەتىن شىعار-اۋ!
— ءيا، سۇيتەتىن كورىنەدى. ول ءۇشىن جاڭا سويعان جىلقى تەرىسى كەرەك. سوعان وراپ، اۋا كىرمەيتىندەي ەتىپ تاسپامەن بىتەۋ تىگىپ، سىرتىن قارا مايمەن مايلاپ تاستايتىن كورىنەدى.
— وندا جىلقىنىڭ ەسەبىن قالاي تابامىز، سوعىم كەزى دە ەمەس.
— جىلقىنى بىردەمە ەتەرمىز-اۋ ورتامىزدان شىعارساق تا، — دەپ جاڭبىرشى سوڭعى كەسىمىن ايتتى. — نە دە بولسا بۇگىنگى ءتۇن اسىقپايىق. مۋفتاحتى الدىرايىق، كوپتى كورگەن قاريا، ءارى مۇسىلماندىق ءراسىمدى بىلەتىن ادام.
2
ايعاي-سۇرەڭمەن ەرەيمەننىڭ باۋىرىنا اتتان سالىپ قۇيعىتىپ جەتكەن جىلقىشىلار استاعىلاردى دۇرلىكتىرىپ جىبەردى. ءۇش ءجۇز ءۇيدىڭ استىنان بورىگە شىققان قالىڭ جۇرت كۇزدىڭ قارا داۋىلىندا سابالاي سوققان جاۋىنعا قاراماستان ەتەكتەرى جالپىلداپ، پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ ۇيىنە قاراي يلەۋىنە قايتقان قۇمىرسقاداي ءار تۇستان جوڭكىلە جۇگىرىستى. اتتان دومالاي تۇسكەن جىلقىشىلاردى ۇلگەرگەندەرى تەز قاۋمالاپ، ءقايسىبىرى اپشىسىن قۋىرىپ جۇلقىلاپ جاتىر. قوتاندانا قالعان قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنان سىنالاپ وتە الماي، ۇرەيلى حابار اكەلگەن جىلقىشىلاردىڭ ءسوزىن ەستي الماعاندار سىرتتاي اينالىپ، ءبىرىنىڭ يىعىن ءبىرى جۇلىپ، تارتقىلاپ، ورتاعا كيمەلەپ، بىرىنەن-بىرى سۇرايدى. قۇلاقتارىن توسىپ، العا ۇمتىلىپ:
— نە بوپ قالدى؟
— مەن قايدان بىلەيىن.
— نە ايتىپ جاتىر؟
— مەن دە وزىڭدەي، ەستي الماي تۇرعان جوقپىن با؟
— داۋرىقپاڭدار، ەستيىك، — دەپ جۇرت قوتاندى باستارىنا كوتەردى.
باسىن اق شىتپەن تاڭىپ العان بالا جىگىت قالىڭ قۇرساۋدان سىتىلا شىعىپ نۇرماعانبەت ۇيىنە بەتتەگەندە، وندىرشەكتەگەن قالىڭ جۇرت تا سولاي قاراي لاپ قويدى.
بۇل كەزدە پاڭنىڭ اق ۇيىندە استارىنا اتلاس كورپەلەردى قابات-قابات كوپىرتە سالعان فەروفونتوۆ، يزمايلوۆتار اندا-ساندا كارلەن شىنى اياقپەن ىشىمدىكتى جۇتىپ قويىپ، اقمولا شونجارلارىمەن بىرگە نوكەردىڭ قىزىعىنا كەنەلىپ، راحات ءبىر بەيعام تىرشىلىكتە وتىرعان. ۋ-شۋ داڭعازامەن ءجۇز-جۇز ءنوپىر باسىپ كەلىپ قالعاندا قارتاشىلار باستارىن كوتەرىپ الدى. جەز مۇرتى دip-دip ەتكەن يزمايلوۆ اتىپ تۇرىپ، كيىز ءۇي بۇرىشىنداعى سۇيەك توسەك ۇستىندە جاتقان قىلىشىن قالاي باس سالعانىن بايقاماي قالدى. جاۋىرىندى، كەۋدەسى العا شىعىڭقى سۇلۋ ءمۇسىندى فەروفونتوۆ ەسىك جاققا قاسقايا قاراپ، قاسىن كەرە ءتۇسىپ، سابىرلى وتىر. تەك اعىتۋلى ءمۋنديرىنىڭ تۇيمەلەرىن سالا باستاعاندا سالالى ساۋساقتارى بولىمسىز دىرىلدەگەندەي بولدى، اننا يۆانوۆنا الدەنەدەن ۇرەيلەنگەندەي ەكى ويازعا الما-كەزەك جاۋتاڭداي بەرەدى، قولىنداعى قارتىن توپتاي ۇستاپ، قاسقالداق كەۋدەسىنە قىسا تۇسكەن. سوۆەتنيك كۇشەن ۇلى تۇرلىبەك پەن اقمولا دۋان باسى ساندىباي ۇلى ەردەن عانا ءقادىرلى قوناقتارى الدىندا تۇرىپ كەتۋگە ىڭعايسىزدانىپ، دەگبىرسىزدەنە بەردى. جاراتىسىلىندا اسىقپايتىن پاڭ نۇرماعانبەت التىن كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن ەسىك جاققا سۇزە قاراپ، ورنىنان ىرعالىپ تۇرعانشا قالىڭ جۇرت تا ەسىككە تىرەلگەن. ەسىكتى جۇلقا اشىپ، ۇيگە كىرە جۇرەلەي قۇلاعان جىگىت:
— بارىمتا، بارىمتا! قارا باسىپ... — دەي بەرگەندە:
— دوعار، ۇلىعاتسىز نەمە! — دەپ زەكىگەن نۇراماعانبەت ەسىكتەن ءيىن تىرەسە سىعىلىسقان ارتىنداعىلاردى ارقاسىمەن جاۋىپ تۇرا قالعان شونجارلارعا دا قولىمەن "شەگىنىڭدەر" دەگەن سۇستى بەلگى بەردى.
باسىن تاڭعان كىر ورامالدىڭ قالىڭ قاتقان تۇسىن سيپالاپ، نە ىستەرىن بىلمەي، وزىنە تونگەن يەسىنە تومەننەن جاۋتاڭداپ، ۇركە قاراعان ءتۇبىت مۇرت، بۇيرەك بەت بالاڭ جىگىت اۋزى اشىلىپ، كوزى جىپىلىق قاعادى. مۇرتى ەدىرەيگەن قىزىل لامپاستى سوتنيك قازاق-ورىس ەسىكتەگىلەردى قاعا-ماعا ىشكە ۇرەيلەنە كىرىپ، قالشيا قالدى. ويازدان بۇيرىق كۇتىپ، جامباسىنداعى قىلىش قىنابىن قىسا تۇسەدى.
— ۆاشا بلوگوروديە، مىرزالار، اننا يۆانوۆنا، عافۋ ەتىڭىزدەر، لۇقسات بولسا، مىنا ادامداردىڭ ءمان-جايىن ءبىلىپ قايتايىن، — دەپ، پاڭ نۇرماعانبەت سىزىلا تۇرىپ، وقالى شاپانىن جامىلدى.
— چتو سلۋچيلوس؟ — دەپ فەروفونتوۆ كۇشەنۇلىنا بۇرىلعاندا:
— ا، ستارايا بولەزن! — دەپ قازاقشا "بارىمتانى" تۇسىنەتىن يزمايلوۆ قايتا جايعاستى.
— زارە-قۇتىڭىز قالمادى، وسىنشا سۋجۇرەك بولارمىسىز. قيمىلىڭىز قوياننىڭ كوجەگىن ەلەستەتەدى ەكەن، — دەپ فەروفونتوۆ قاتتى قالجىڭداعاندا:
— ءسىزدىڭ دە ساۋساقتارىڭىز بەزگەكپەن اۋىرعان ادامنىڭ مۇشكىل ءحالىن ەلەستەتەدى ەكەن، — دەپ، ويازدىڭ قيمىلىن اڭداپ قالعان اننا يۆانوۆنا جۇبايىن اراشالادى.
— ول — نەرۆ، اننا يۆانوۆنا، وسىنداي ارتىق شۋ ەستىسەم پەتروگرادتاعى يۋنكەرلىك كەزىم ەسىمە تۇسەدى. بۇل توبىر نەرۆىنى توزدىرادى عوي، سولاي ەمەس پە، تۋرلۋبەك كۋشەنوۆيچ!
— ءالباتتا، ءالباتتا! توبىر دەگەن ۇرىككەن قوي سياقتى، ءبىرى ۇرىكسە، ءبارى ءبىرىن-بىرى باسىپ، ولتىرگەنشە توقتامايدى، — دەپ، كۇشەن ۇلى سىرتتاعىلاردىڭ كەلىسىن جۋىپ-شايعان بولدى.
پاڭ نۇرماعانبەت قاتتى جەل كەۋلەگەن جەلبەگەي شاپانىن قاۋسىرىنىپ، جاۋىننان قورعالاماي باسىن تىك ۇستاپ، بار پاڭدىق قالپىمەن كورشى كيىز ۇيگە كىرگەنشە ەكى جاعىنان الما كەزەك شىعىپ، بودەنەشە جورعالاعان جىلقىشىعا ءلام دەپ ءتىل قاتپادى. استىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن كەرەيدىڭ اتاقتى باي، شونجارلارى مەن باتىراش كىردى ىشكە. سىرتتا باتا الماي ىركىلگەندەردىڭ ءبىرازى كورشى كيىز ۇيلەردىڭ ىعىنا پانالاپ، ءوزارا گۋ-گۋ. ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇز ازاشىلار ادەپ ساقتاپ، ارالارىنان بىرەر جاستارىن جىبەرگەنمەن، بۇل جاقتان ەش حابار الا الماي تىقىرشىپ، قوناق ۇيلەرىنە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، الىستان قۇلاق تۇرەدى.
بارىمتانى عانا قۇلاعى شالىپ قالعاندار جىلقىشىلار اكەلگەن حاباردى دولبارمەن نەشە ساققا جۇگىرتىپ، ءوزدى-وزى اۋرە. "ءبىرى "اقانمەن كەتكەن انشىلەر شىعار، ەش الامىز دەپ مال بارىمتالاعان"، "ونىمەن قايدا بارادى، ەرتەڭ-اق تاۋىپ الماي ما" دەسە، ەندى ءبىرى "ونىڭ رەتى كەلمەس، اقان ونداي ىسكە بارماسا كەرەك، تەگى ەل جاعىنان بولعان قيمىل بۇل"، "كىم بىلەدى، مۇلدەم باسقا جاقتان كەلگەن ۇرىلار شىعار. Ac بەرىپ جاتقان ەلدىڭ بەيعام تۇسىن اڭدىعان بوتەن قاسكويلەر بولار"، "مۇمكىن اۋىپ كەلگەن سىعانداردىڭ ءبىرى بولماسىن" دەسىپ، اركىم وزىنشە نوبايمەن سوعادى.
بۇل كەزدە كيىز ءۇي ىشىندەگىلەر دە اپانعا اكەپ توقتى دومالاتقان قىزىلكوز بورىلەرشە جىلقىشى جىگىتتى سوزبايلاپ جاتقان.
— جىلقىنى تالاپ كەتتى، اعاتاي-اۋ، ءبىزدىڭ جازىعىمىز جوق، بار كىنامىز ۇيىقتاپ قالىپپىز، — دەپ الگى بۇيرەك بەت اقتالا باستاپ ەدى، ماڭدايىندا ات تەپكەن ايشىق تاڭباسى بار ەكىنشى جىلقىشى بالا:
— ۇيىقتاماعاندا نە ىستەيتىن ەدىڭ، ال، قۋىپ جەتتىك، سوندا نە قايرات قىلدىق، — دەپ، وڭ يىعىن ۇستاپ قاباعىن شىتىنىپ، جاراسىن اۋىرسىنعان سىڭاي ءبىلدىردى، — ءبارىمىزدى دوپشا اتقان جاق پا. وڭ يىعىم شىعىپ كەتىپتى. سۇيەگى دە سىنسا كەرەك.
— سۇيەگىڭ سىنسا وسىنشا جەردەن سالت كەلەرسىڭ جامان قاتتى. ۇرى كورمەك تۇگىل قاسقىر كورسەڭ بۇتىڭا جىبەرەتىن نەمە... ودان دا، كىمدەر ءوزى، قايدان كەلگەن جاۋىزدار، — دەپ ءماتى شال باس سالدى. — ءبىزدىڭ مال امان با ەكەن؟! اقكولدىڭ وڭ قاباعىندا ءبىراز جىلقىم بار ەدى.
— ءسىزدىڭ جىلقىنى ادام تۇگىل قاسقىر دا جەمەيدى، نەسىنە ۋايىمدايسىز، — دەپ نۇرماعانبەت ۇناتپاي، تويتارىپ تاستادى. — ءاي، سەن ءوزىڭ بىلجىراماي، ەكەۋىڭ جارىسپاي، بىرەۋىڭ عانا ايتشى.
— شىنىندا اۋەلى ءبىلىپ الايىق. باسىنان باستاپ ايتشى. اسىققانمەن پايدا جوق. اۋەلى، اعايىندار، كىم ەكەنىن جوباسىنان بولسا دا بىلەيىك. سوسىن، كورەرمىز، قايدا قۇتىلار دەيسىڭ. جەردىڭ تەسىگىنە كىرىپ كەتسە دە تابامىز... — دەپ جۇرتتى وزىنە قاراتا سويلەگەن جانبوتا مىقتىلىق كورسەتتى.
— جوبا-موبا!.. ءاي، وسى، كەرەيلەر، سەندەر-اق وتىرىك اڭعال بولا قالادى ەكەنسىڭدەر. بۇدان بەس كۇن بۇرىن كەتكەن اقانداردىڭ ءىسى ەكەنىن تۇسىنبەي وتىرعان شىعارسىڭدار. ودان دا نامىس، جىگەرلەرىڭ بولسا، قۋعىن سالمايسىڭدار ما؟ باسقا نە اڭگىمە كەرەك. مىجىعان ءسوز نەمە كەرەك!
— باتىراش، سەن دە كىشكەنە سابىر ەت. ءبىلىپ العاننىڭ، ەستىگەننىڭ ارتىعى جوق. ەشكىم ايىپ سالىپ جاتقان جوق قوي. نەسىنە سەن... سەنىڭ مالىڭ ەمەس ۇرلانعان، نەسىنە قيماڭ قىشيدى؟ — دەپ داۋلەن باتىراشتى شىمشىپ قالعاندا، ور باتىراش گۇر ەتە ءتۇستى.
— ءوي، الجىعان نەمە، مەنىڭ مالىمدا نە شارۋاڭ بار؟ مەنىڭ مالىما ادامنىڭ دا، قۇدايدىڭ دا ءتىسى باتپايدى. كورەيىن كانە اۋسەلەسىن، بىرەۋ شاشاۋ شىعارسىن. جامان كەرەيلەر دەپ وتىرسىڭ با باسىندىرىپ قوياتىن؟ كەت ءارى، كۇل بولماساڭدار، بۇل بولىڭدار، — دەپ ودىراڭداپ، ايعايىن سالا تۇرەگەلدى، — ءاي، جىگىتتەر، كەتەمىز، قامدانىڭدار، جەتتى جاتۋىمىز!
اركىمگە ءبىر جاۋتاڭداپ، ايىپتى جانداي ساسقالاقتاعان جاس جىگىت اۋزىنان ءسوزى ءتۇسىپ، زورعا سويلەپ وتىر:
— ءتۇن جەلكەم بولاتىن. باسقا بالالار قوستا ۇيىقتاپ جاتقان... مەن كۇزەتتەمىن دە. مەن دە جۋساعان جىلقى شەتىندە ۇيىقتاپ جاتقام...
— ءوي، قارا باسسىن سەنى.
— مىڭقىلداماي دۇرىستاپ ايتساڭشى.
— سودان ءبىر مەزەتتە ويانىپ كەتتىم... جوق، ويانعان جوقپىن. تۇسىمدە قۇلاعىما شۇرقىراپ كىسىنەگەن ايعىر داۋسى كەلدى. ويانا كەلسەم، شىنىندا دا الىستان كىسىنەگەن ايعىر داۋسى ەكەن...
— ايعىر داۋسىن قايدان تاني قويدىڭ؟
— كەيىن ءبىلدىم. الا ايعىر ەكەن كىسىنەگەن. سودان كوڭىلىم ءبىرتۇرلى تۇيىتكىلدەنىپ، جىلقىلاردى ارالاسام، كوزىمە ازايىپ قالعان سياقتى كورىندى. سودان... سودان الا ايعىردىڭ ءۇيىرىن ىزدەسەم — جوق. ۇشتى-كۇيلى جوق. قۇلا ايعىردىڭ دا، جيرەن ايعىردىڭ دا، تاعى انا كىشى الا ايعىردىڭ دا ۇيىرلەرى...
— ءوي، انت اتقىر، ءوزىڭ نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ مەن جوعالتىپ كەلگەنىڭ كوپ بولسا جيىرما-وتىز جىلقى شىعار دەسەم، نە قوزداتىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ پاڭ نۇرماعانبەت ءار ءسوزىن ساعىز شايناعانداي سوزىپ تۇنەرە ءتۇستى.
— مىناۋىڭ شىنىندا دا تۋىنداتىپ كەلەدى عوي. ءوي، ءوزى قانشا مال جوق، — دەپ، جانبوتا ءسوزىنىڭ اياعىن زورعا كۇتىپ، جىلقىشىعا ءتوندى.
— ايتتىم عوي. قاراسى بەس جۇزدەن اسادى.
— بەس ءجۇزىڭ نە، ودان دا اسادى، — دەدى ەكىنشى بالا.
— ءماسساعان، كەرەك بولسا!
— وۋ، مىناۋ ناعىز جاۋدىڭ ءىسى عوي، جاۋدىڭ ءىسى.
— اياماي تالاعان نەعىلعان جاۋىزدار!
وتىرعاندار ورتالارىنا جاي تۇسكەندەي بولدى.
— ءوي، سورلى، سەندەردى سوندا نە قارا باستى، نەعىپ ۇيىقتاپ جۇرسىڭدەر قىرۋار مالدى تىك كوتەرىپ ايداپ كەتكەنشە؟
— مۇمكىن جىن كوتەرىپ اكەتكەن شىعار؟ شىن قارا باسقان ەكەن سەندەردى!
— جوق، ءبىزدى قارا باسقاندا... قارا باسقاندا... تۇگەل... مۇلدەم باسقان جوق. ءبىز سوڭىنان باردىق.
— ءيا، ءيا، سونىڭدى ايتشى تەزىرەك.
— مەن باسقا قوستاعىلاردى وياتىپ، ءبارىمىز جىلقىلاردى ارالادىق. راس ەكەن. جىلقىنىڭ كوبى جوق. سودان جوسىلىپ جاتقان ءىزدى ءتۇن ىشىندە زورعا تاۋىپ، سونىڭ باعىتىمەن شاپقىلاپ، قۋدىق. سودان... سودان قاي جەردە جەتتىك-اي؟ — ول قاسىنداعى سەرىگىنە بۇرىلدى.
— قاي جەردى بىلەمىز... الگى، بىلتىر جيدەك تەرەتىن سايدىڭ ارعى قىرى ەمەس پە.
بولىس مۇسا شىداي الماي تارق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— نۇرەكە، جىلقىشىلارىڭ دا وڭكەي سۇرىپ قوي تەگى.
نۇرماعانبەت كوزىلدىرىگىن ىزالانا ءسۇرتىپ وتىرعان:
— ءبارى دە جاۋدىڭ مالىنداي كورىپ، دالاعا تاستاپ كەتكەن جوق پا؟ وڭكەي مالپەكتەردى قالدىرىپ، ولىكتى ءتىرىلتىپ الاتىننان جامان ءبارى وسىندا كەلىپتى. وسىدان مال تابىلماسىن... ءيا، سودان كەيىن...
— سوسىن... سوسىن مالدىڭ قاراسىن كورگەندە، اۋزىمنان قالاي شىققانىن بىلمەيمىن "اتتان، اتتان!" دەپ، قۇرىعىمدى كوتەرە ۇمتىلدىم. ءوزىم... ءبىر ءتۇرلى، داۋسىمنان قورقىپ كەتتىم. سودان... ەشكىم جوق سياقتى ەدى. قايدان شىققانىن قايدام... شاماسى... قانشا-ەي...
— قاپتاعان ادام عوي، ايتەۋىر.
— ءيا، جان-جاعىمىزدان قارا قۇرتشا قاپتاعان قول قاماپ الدى. سودان... سارت-سۇرت سوعىسىپ كەتتىك.
— ءاپ، بارەكەلدى، مىنالارىڭ ءدال قوبىلاندىنىڭ قىزىلباستارمەن سوعىسىنداي عوي، — دەپ، مۇسا مىسقىلداپ قويدى.
ءوزى دە سوزىنەن جاڭىلىپ، بەرەكە-قۇتى قاشىپ وتىرعان بۇيرەك بەت ودان سايىن ىڭقىلداپ-سىڭقىلداپ قالىپ ەدى، مال يەلەرى كەيىپ:
— ءتۇھ، مۇسەكە، بالا بوپ كەتتىڭ بە؟ قالجىڭنىڭ ورنى ەمەس قوي، بىرەۋ مالىنان ايىرىلىپ جاتسا...
— ە-ە، بەلى اۋىرماعاننىڭ، بالتىرى سىزداماس، — دەپ رەنجىپ ەدى.
— ەندى، مال ۇرلاندى دەپ قان جۇتايىق پا. "مال ايداسا جاۋدىكى، ىسقىرسا جەلدىكى". مىنا الپامىس، قوبىلاندىلارىڭ سويلەمەسكە قويىپ وتىر ما؟ ءجارايدى، ايتا بەر، سودان كوك سۇڭگىنى قالاي سۇڭگىتىپ، الداسپاندى قالاي سەرمەدىڭ؟ — دەپ، مۇسا بۇيرەكبەتكە قارادى.
— سودان... كوزىم الدى جارق ەتىپ، مەن دە اتتان جالپ ەتتىم، بۇيرەكبەت سەرىگىنە بۇرىلدى.
— مەن قايدان بىلەيىن، اتتان ەسىم اۋىپ قۇلاعام جوق پا.
— سودان... كوزىم الدى جارق ەتىپ، مەن دە اتتان جالپ ەتتىم.
— ءوي، سابازدارىڭ-اي سول! بۇيتپەسەڭدەر قابانبايدىڭ تۇقىمى بولارمىسىڭدار؟ — دەپ، مۇسا تاعى كەڭكىلدەپ كۇلدى.
— ءاي، وزدەرى قاي جەردىڭ ۇرىلارى ەكەن، بىلدىڭدەر مە؟ — دەپ تولكە بالالارىنىڭ ءبىرى بۇيىردەن قوسىلىپ ەدى، بۇيرەكبەت ءماز بوپ ىرجالاقتاپ كۇلدى:
— قايدان بىلەيىك، ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا سىبىرلادى دەيسىز بە، پەردى-پەردى دە كەتتى.
— ءوي، س-ساناسىز، نەمەنەگە جەتىسىپ ىرجياسىڭدار؟ ءبىلدىڭ بە دەگەندە، بەت-جۇزىن، نوبايىن كورىپ قالدىڭدار ما، تىم قۇرىماسا كەپ ۇرىنىڭ ءبىرىن تاني المادىڭدار ما؟..
— ءبىز تۇندە كورەتىن جاپالاق دەدىڭىز بە، — دەپ، باعاناعىداي ەمەس، ەتى ۇيرەنە باستاعان بۇيرەكبەت "تاۋىپ ايتتىم-اۋ" دەگەندەي ءوز سوزىنە ءماز بوپ قىلجالاققا باستى. بۇدان ءارى ەكى بالا "بارى وسى — بىتىرگەن شارۋامىز" دەگەندەي، بىر-بىرىنە قاراپ وتىرىپ قالدى.
— وۋ، ءيتتىڭ عانا بالالارى، بارى سول ما، — دەپ انادايدان بىرەۋ كىجىنىپ ەدى، بۇيرەك بەت سۇرلانىپ، ەندى اشۋعا باستى:
— ءسىز ولاي اكەگە تيىسپەڭىز. اكەمدە نە جۇمىسىڭىز بار؟ ءتىلىڭىزدى تارتا سويلەڭىز وزىڭىزدىكى بولسا! ايتپەسە!..
مۇسا بۇل جولى قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى:
— باسە، ۇرىلارعا كەتكەن ءوشىڭدى وسى اعالارىڭنان ال، وسىلاردى جايراتشى، با-ا-لە-م-دەردى ءبىر...
جانبوتا اقىرا تۇرەگەلدى:
— ءوي، يتتەن جاراتىلعان نەمەلەر! بۇل شىرىكتەردىڭ شامشىلىنا نە بەرەرسىڭدەر. ال، مەنى قيراتىپ ال! و نەسى ەكەن-اي! ءاي، يتتەن تۋعان كۇشىكتەر، بارى سول ما، ءارى قاراي نە بولدى، ايتپايسىڭدار ما؟ بۇل ءوزى قاشان بولعان سويقان؟! جاقتارىڭ قارىسىپ قالدى ما؟! — ەندى... ۇرىسىپ... ايتقىزبايسىزدار... بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن بولعان.
— ءۇش كۇن! سودان بەرى قايدا جۇرسىڭدەر. قاپ، ەندىگى ۇرىلار قاراسىن ءۇزىپ كەتتى-اۋ! — دەپ ءماتى باي سانىن شاپالاقتاپ، ايەلدەرشە ويبايىن سالدى.
— ەندى... حابارلاسۋعا بولماسا قايتەمىز. ءبارىمىز ايدالادا اتسىز جاياۋ قالدىق. ونىڭ ۇستىنە مەن كۇنى بويى ميىم اۋزىما ءتۇسىپ، ەسىمنەن تانىپ جاتتىم.
— شىلتىنايدىڭ بالاسىنىڭ جىلىنشىگىن ءۇزىپ جىبەرىپتى. بارىمىزدەن گورى قۋات كورسەتىپ، كوپ ايقاسقان سول ەدى. ۇزىنتۇرا بەستايدىڭ توبىعىنان ۇرىپ ۇرشىقشا اينالدىرىپ ءتۇسىرىپتى، — دەپ ەكىنشى جىلقىشى ۇرىلارعا ايىزى قانعانداي اڭگىمەنى زورعا دوعاردى.
— ءاي، سوندا كوبەن قايدا ءجۇر، كوبەن؟ سەندەرگە باس بوپ سول ءوزى قالىپ ەدى عوي، — دەپ ەسىك جاقتا جۇرەلەپ وتىرعان ءداۋ قارا جىگىت قايمىعا ءۇن قاتتى. — ول جوپشەڭدى ۇرى-قارىعا وڭايلىقپەن الدىرا قويماۋشى ەدى. وعان نە بولدى؟!
ەكى بالا دا تومسىرايا قالدى. بۇيرەكبەت باسى سالبىراپ:
— ول تىلگە كەلمەي جاتىر، اۋزىنان قارا قان اعىپ... — دەپ سوڭعى ءسوزىن جىلامسىراپ جۇتىپ قويدى. — بىزگە ونى... ءازىر... ايتپاي-اق قويىڭدار دەپ ەدى...
— نە دەيدى؟! كوبەنگە بوي بەرمەگەن سوڭ... قويا بەر، مىنا ۇرىلارىڭ وندا تەگىن ۇرى ەمەس. ويپىرىم-اي، مىناۋ سايلانىپ كەلگەن جىرىڭدى، الپاۋىت نەمەلەر عوي...
Ac اياعى وسىلايشا دەمدە سۇيىلدى. مالى ۇرلانىپ، نامىسقا بۋلىعىپ، قاباعى تۇسكەن كەرەي جۇرتىنىڭ اسسۋىن ەندى سالتانات ەتەر جاي قالمادى. ءۇش جۇزدەن كەلگەن ازاشىلار ءجۇرۋ قامىنا كىرىسىپ، كولىكتەرىن دايىنداي باستادى.
ءتۇنى بويى ەل ازاماتتارىن جيىپ، كەڭەس قۇرىپ، اقىل قوسقان پاڭ نۇرماعانبەتتەر تاڭ قىلاڭ بەرە وتىز قارالى قارۋلى جىگىتتەردى اتقا قوندىردى.
قارسى بەتتەن سابالاي سوققان مۇزداي قارا جاۋىندا سويىل سۇيرەتكەن سالت اتتى قۋعىنشىلار مال ۇرلاعان جەردى بەتكە الىپ، سۋىت ءجۇرىپ كەتتى.
3
جاڭبىرشى اۋىلىنداعى بەلگىسىز ءمايىتتى تۋعان جەرىنە، ءوز مەكەنىنە اپارا المادى. سول كۇنى كەشتە كورشى اۋىلدان جەتكەن قارت موللا مۋفتاح شاريعات ەحتامىنان، قۇران سۇرەلەرىنەن مول-مول شاعادات كەلتىرىپ، "بۇل فاني جالعاننان كوز جۇمعان پاحيردىڭ سۇيەگىن تەنتىرەتىپ ەل اقتاتۋ وبال عانا ەمەس، تىرىلەرگە كۇنا"، — دەپ، جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىردى.
— سۇيرەتپەگە سالىپ جىلقى بالاسى وسىندا اكەلگەن ەكەن. ول مال ەمەس پە، قايدان ءبىلسىن. نە دە بولسا، سول مال ەكەش مالدىڭ ءوزى اۋىلعا اكەپ جەتكىزگەندە، ونى تانىمايمىز، بىلمەيمىز دەپ، قاشىرتقىعا سالعانداي، اۋىل قوتانىنان الاپەستەي الاستاۋ — مۇسىلمان بالاسىنا جات قىلىق. قۇداي مۇنىمىزدى كەشىرمەيدى. پەندەنىڭ اجالى قايدا جەتسە، كورى دە سول ارادا قازىلماق. اجالدى كوردەن كۇپىرشىلىك ەتكەن قورقىت تا قۇتىلماعان. جازمىشتان وزمىش جوق. مۇسىلمان بالاسى ەكەن، بۇل ارا دا ءوز توپىراعى. ەگەر ۇزەڭگىدەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، ايدالادا — قۋ مەكەندە كومۋسىز قالىپ، قارعا-قۇزعىنعا جەم بولسا قايتەر ەدى. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ىشىنە كەلىپ وتىر. وعان دا شۇكىرشىلىك. ءمۇساپىردىڭ ءمايىتىن تەلمىرتپەي، ءوز جورالعىسىمەن جونەلتۋ — تىرىلەردىڭ قۇداي الدىنداعى پارىزى! — دەپ، ەل جۇگىنەرلىك اقىلدى سوزدەر ايتقاندا، ەلىن تاۋىپ اپارامىز دەپ بايبالامعا كەلگەندەر ءبىراز ءۋاج ايتىپ، موللانى يلىكتىرمەك بولدى.
— موللەكە، قاراۋىلداعى وجان سەرىنى، اتاقتى قازبەك سىندى ادامداردىڭ سۇيەگىن قاستەرلەپ، تۋ-تۋ الىستاعى قوجا ءجاساۋعيدىڭ زيراتىنا نەگە تاسىعان؟ ال مۇنىڭ ەلى كوپ بولسا ەكى-ۇش كۇنشىلىك جەر شىعار، ەل-جۇرتى كورسىن، — دەگەندەرگە موللا شامىرقانىپ ۇرسىپ تاستادى.
— سەندەر نە ايتىپ وتىرسىڭدار؟ قاي ءراسىم، قاي تارتىپكە سۇيەنىپ وتىرسىڭدار؟ قۇداي سالعان اق جول بىرەۋ-اق: وجاندار بولسا ءوز ۇيىندە، ولەڭ توسەگىندە اق ولىممەن اللادان يمان تىلەپ، ءتىلى كاليماعا كەلىپ كوز جۇمعان جاندار. ولاردىڭ سوڭعى تىلەۋى دە سول حوجا ياسساۋيدىڭ زيراتى شىعار. وندا نەگە ونىڭ تىلەگىن ورىنداماسقا. ول — امانات. ال بۇل بولسا، جاپان تۇزدە بەلگىسىز ولىممەن ولگەن بەيشارا. جاۋگەرشىلىك تۇسىندا ەلى، جۇرتى ءۇشىن اتا جاۋىمەن ايقاسىپ، پالەن توبەنىڭ ۇستىندە، پالەن جىرانىڭ ىشىندە شاھيت بولعانداردىڭ دا سۇيەگىن، سورەلى ءۇي بولماعان كۇندە، جەرىنە تاسىمايتىن. يمانىن ايتىپ، اۋەل باستا اللا تاعالا لاۋحيلعا جازعان سول اراعا جەر تومپايتاتىن. ماگاركىم، ءمايىتتىڭ ءتانىن ساسىتىپ، تۇلىپتاي سۇيرەتىپ اكەتەم دەسەڭدەر، مەنىڭ بۇعان ارالاسىم جوق. قۇداي پەندەسىن مازاق ەتەر، كۇناھار بولار جايىم جوق، شىراقتارىم. وندا ءوز ەرىكتەرىڭ! مەنى ارالاستىرماڭدار!.. بۇزىلماستاي ەتىپ ءمۇميالاپ بەرەر ەم، اتتەڭ پايعامباردىڭ قاسيەتتى ءمۇميا سۋى جوق قولىمدا.
وزدەرى شاقىرتقان ءدىن يەسىنە بۇدان ءارى ەشكىم قارسى بولا المادى. "جاساعاننىڭ جازۋى سولاي. توپىراعىن وسى ارادان بۇيىرتقان ەكەن حاق تاعالا. ەلى، يەسى تابىلسا، وسى اراعا كەلىپ تە باسىنا قۇران وقىر. بۇل دا كاپىر مولاسى ەمەس، مۇسىلمان مولاسى" دەسىپ، ءباتۋاعا كەلگەن جاڭبىرشى اۋىلى ءبىر دونەن قويمەن جانازاسىن شىعارىپ، ءمايىتتى اقىرەتكە وراپ، شوق اعاشتىڭ باۋىرىنداعى كوپ زيراتتىڭ شەتىنە جەرلەدى. كەيىن بەلگىسىز بولىپ قالماسىن دەپ، باسىنا قاققان اعاشقا تاقتاي شەگەلەپ، ونىڭ بەتىنە "قازاسى جەتىپ، توپىراعى وسى ارادان بۇيىرعان قۇداي پەندەسى" دەپ، تەمىرمەن كۇيدىرگەن جازۋ جازىلدى. نە ءاتى-جونى جوق، ءداۋىر اينالدىرىپ انىقتاعان جاسى جوق بەلگىسىز بەيباقتىڭ مولاسى وسىلايشا جات جەردەن بۇيىردى. سارى توپىراعى جەل ۇرلەگەن جاس قابىر قوڭىر كۇزدىڭ كولەڭكەلى، جاڭبىرلى مازاسىز شاعىندا، الابوتا، قۋراي باسقان ءتورت قۇلاقتى كوپ زيراتتاردىڭ تاساسىندا ەلەۋسىز قالا بەردى. ادام بالاسىنىڭ الدىنان توتەدەن كەلەر تاعدىر دەگەنىڭنىڭ، ايتپاي جەتەر اجال تۇزاعىنىڭ بۇل دا ءبىر ءتۇرى شىعار...
ەكى كۇننىڭ ىشىندە بابىنا كەلىپ تىڭايىپ قالعان توربەستىنىڭ جۇگەنىن ءۇشىنشى كۇنى باسىنان سىپىرىپ، نوقتامەن جايداق جىبەردى. بايلاۋلى تۇرعان جەرىندە ۇزىن بيشىكپەن ءبىراز شىقپىرتىپ، شوشىتىپ الىپ، بوس قويا بەرگەن توربەستى اۋەلى ىشقىنىپ تۇرا شاۋىپ، اۋىل شەتىنە شىققان سوڭ، قۇلاعىن قايشىلاپ، تاناۋى جەلبىرەپ باسىن كوتەرىپ تۇرىپ، ءۇيىرىن ىزدەگەندەي قاتتى كىسىنەگەن. الدەن ۋاقىتتا جان-جاعىنا الاقتاپ، مەكەنىن دۇرىس باعدارلاي الماي جالعىز قۇلازىعان جانۋار الدەنەنىڭ ءيسىن سەزگەندەي جالبارىنا ارقىراپ، تەرىستىككە قاراي قاز موينىن سوزىپ، تۇرا تارتقان. الىستان، شوق-شوق اعاشتاردىڭ ساڭلاۋ-ساڭلاۋىنان باقىلاعان ءۇش جىگىت، توربەستى باعىتىن تۇزەپ العان سوڭ، سوڭىنان قۋىپ بەردى.
جىلقى مالىنان ەستى جانۋار جوق-اۋ، ءسىرا. مىڭ-مىڭ شاقىرىم جەردەگى تاۋ مەن تاستىڭ اراسىنا، يت مۇرنى وتپەيتىن جىڭعىلدىڭ ىشىنە، نە جال-جال بولىپ سۋسىپ، كۇنى-تۇنى كوشىپ جاتاتىن ساپانىڭ سارى دالاسى — سارى قۇمعا اكەپ تاستاساڭ دا، ءوز ءۇيىرىن تاۋىپ الاتىن جولشىل مال. يسىنەن بىلە مە، الدە جەر باعدارىن تۇياعىمەن سەزەتىن قۇدىرەتى بار ما، ايتەۋىر اۋرە−سارساڭعا ءتۇسىپ، ءبىراز جاڭىلسا دا، اقىرى كوپ اداستىرماي مەكەنىنە جەتكىزەتىنىنە ءتۇز ەلى ابدەن كانىگى.
كۇزگى تۇماندى بوزامىق تاڭدا ەلىنە بەت تۇزەگەن توربەستى ارتىنان ەرگەن قۋعىنشىلاردان دا ۇرىكتى مە، جەرگە باسىن ءبىر سالماستان، كەشكە دەيىن دامىلسىز جورتتى. كەڭ ساحارادا شاشىلا قونعان اۋىل-اۋىلداردىڭ اراسىنان سىنالاي ءوتىپ، جولدا كەزدەسكەن قوس-قوس جىلقىلارعا دا بۇرىلماستان، جات جەرلەردەن اينالا ءوتىپ، ءۇردىس ءجۇرىپ كەلەدى.
قاشان بويى ۇيرەنىپ، ەركىندىگىن سەزىنگەنشە ماڭىنا جۋىماي شاقىرىم جەردەن قارا ۇزبەي سارى جەلدىرگەن جىگىتتەر دە توربەستىنى ىقتيارىمەن جىبەرگەن. "مەنىڭ بويىمدى كورىپ وتىرىڭدار" دەگەندەي توربەستى دە شوق اعاشتارعا، ساي، جىراعا جولاماي، قايدا الاڭقاي، قايدا جازىق بولسا سولاي قاراي بۇرىلا سالىپ، جىگىتتەردىڭ سىڭايىن تۇسىنگەندەي الىستان كورىنىپ بارادى.
جاۋگەرشىلىك، قۋعىن-سۇرگىندى كورمەسە دە، جارتى تىرشىلىگى ات ۇستىندە وتەتىن اۋىل جىگىتتەرى كۇنۇزىنعى جورتۋىلعا قىڭق ەتەر ەمەس. تەك ءتۇس ولەتىندە عانا ات بەلىنەن ءتۇسىپ، قانجىعاعا بايلاعان تورسىقتىڭ اۋزىن اشىپ، شايقالعان ساۋمالدى ءسىمىرىپ-سىمىرىپ العان. بۇلاردىڭ ايالداعانىن كوز قيىعىمەن اڭعارعان توربەستى دە بۇل كەزدە بۇلكەككە، ودان اياڭعا ءتۇسىپ، كودەنىڭ شاشاعىن جۇرە شالىپ، جان-جاعىنا الاقتاي بەرگەن. سوڭىنداعىلار اتتارىنا مىنگەندە، قايتادان ەلەڭدەپ تاعى دا جىلى ورنىنان قۋىلعان قىردىڭ تۇلكىسىندەي ايدالادا جورتا جونەلدى.
كۇن كەشكىرە كۇزگى سۇيىق تۇمان سەيىلدى دە، جەل تىنىپ، جىلى جاڭبىر سەبەلەدى. الدان كەڭ وزەك كەزىكتى. قالىڭ شالعىندا شاشاسى سۋلانىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ جىلتىراعان تۇياققا باتپاق جابىسا باستاعاندا توربەستى قالىڭ ىزگە ءتۇستى. اياڭمەن جايباراقات جىلجىعان جىلقى تۇياعىنىڭ شۇباتىلعان ءىزى ەمەس، قاتتى قۋعىن كورىپ، توپىرلاي جورتقان مالدىڭ جوسىلعان ءىزى. بۇدان ەكى ءۇش كۇن بۇرىن تۇسكەن ءىزدى توربەستى ءار جەردە شاشىلا تۇسكەن جىلقى قيىنان-اق ايىرىپ كەلەدى. جاسىنان ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن قىر قازاقتارى دا توسىن كەزدەسكەسكەن ءىزدىڭ تەگىن ەمەسىن توربەستىدەن كەم تۇسىنگەن جوق.
اقشام كەزىندە ەنى تار اعىنسىز قارا وزەنگە تىرەلگەن توربەستى قالاي وقىرانىپ قالعانىن دا اڭعارمادى. كەلە، سۋعا باس قويدى. كوز قيىعى ارتتاعىلاردا. تۇششى، ءدامدى سۋدان ءبۇيىرى شىققانشا قانا ءىشىپ، باسىن كوتەرە بەرگەنشە، سوڭىنداعىلار دا جەتتى. باسقا جاققا بۇلتارا الماي قالعان تورى ساسقالاقتاپ، تەرەڭگە قويىپ كەتتى. بىر-ەكى اتتاعاندا-اق قۇلاما ەكەن، كەۋدەسىمەن بالدىرلى سۋعا كۇمپ بەرگەن ات باسى قالتاقتاپ جۇزە جونەلدى.
بۇل ۋاقىتتا كوز بايلانا باستاعان. جارعاباقتاۋ، تايعاناق جاعاعا اۋپىرىمدەپ شىققان تورى ات ءدۇر سىلكىنىپ الىپ، جىلىستاي تارتتى. ءشولى قانىپ، كادىمگىدەي تىڭايىپ قالىپتى. سوڭىنداعىلاردان قۇتىلىپ كەتۋدىڭ ءساتى تۇسكەن سياقتى. قاپ-قارا بوپ ءتۇن قاراڭعىلىعى بۇركەگەن تەرىستىك اسپانىن بەتكە الىپ، توربەستى قالاي شوقىراقتاپ كەتكەنىن دە بايقامادى. ارتىنان تاسىرلاتا شاپقان ات تۇياعى ەستىلگەندە، بۇل دا تۇمسىعىن سوزا ءتۇسىپ كوسىلە تارتتى. تاڭەرتەڭنەن بەرى نەگە وسىلاي قاشپاعان؟ ارتتاعىلاردىڭ اتتارى بولدىرعان با، جاي انشەيىن جامان جابىلار ما — ءا دەگەندە-اق سىتىلىپ شىعا بەرگەن توربەستىگە جەتۋ بىلاي تۇرسىن، دالاقتاپ الىستا قالىپ قويدى. قۇتىلعان دەگەن وسى شىعار؟
جوق، مىنا بىرەۋى كىم تاعى؟ قولىندا باۋى شۇباتىلعان قۇرىق، تاپ ىرگەدەن شىعا سالىپ ۇشىرتىپ كەلەدى. توربەستى جالت بەرىپ ەكىنشى جاققا بۇلتاڭ ەتتى. قايتا وڭعا، قايتا سولعا... ءوزىنىڭ قاشاعاندىعىنا سالىپ قالاي جالتارسا دا، مىنا توتەدەن قوسىلعان بىرەۋ وكشەلەپ قالار ەمەس. بار پارمەنىمەن شاپقان تورى ءبىر كەزدە وقىس توقتاپ، كەرى بۇرىلىپ ەدى، قۇرىق ۇستاعان نەمە زۋ ەتىپ وتە شىعىپ، قايتا جالت بۇرىلدى. ناجاعايدىڭ وعىنداي زۋىلداپ، سىپ ەتىپ تاعى جەتكەن اككى نەمە، مۇلدەم قۇتىلتار ەمەس. توربەستى ەندى دارمەنسىزدىگىن سەزىپ، باسىن كەكجەڭدەتىپ ىشتەگى سۋ سىلق-سىلق ەتىپ جالتارا بەردى، جالتارا بەردى. سۇيتكەنشە بولعان جوق، قۇرىق تا ءتۇستى موينىنا. بۇل كەزدە كەشەدەن بەرى سوڭىندا سالپاقتاعان ەكەۋ دە جەتكەن ەدى.
كۇزگى دالا لەزدە سۇرقاي تارتىپ، قاس قارايدى. الىستان ماڭىلداي ۇرگەن يتتەردىڭ داۋسى كەلەدى قۇلاققا. سول تۇستان جالعىز وت جىلتىرايدى. توربەستىگە قۇرىق سالعان وسى ماڭنىڭ جىلقىشىسى ەدى. جولاۋشىلاردى باستاپ، سارى جەلدىرىپ وت كورىنگەن جاققا بەتتەدى. الا مويىن قارا يتتەر الدىنان شاۋىلدەپ شىعىپ، يەسىن تانىعان سوڭ، قاتارلاسا جارىسىپ، شاعىن قوسقا دەيىن بىرگە كەلدى.
بۇل — قالىڭ كەرەي جايلاعان اۋىلدىڭ اتىعاي-قاراۋىلدارمەن جاپسارلاس جىگى ەكەن. جىلقىشىلار دا كەرەيلەر. الىستان ات سابىلتقان جولاۋشىلاردان ەشكىم وزەۋرەپ ءمان-جايدى سۇراعان جوق. بۇلار نە شارۋامەن جۇرگەنىن، قاشاعان تورىنىڭ سوڭىنان ىلەسىپ، بەلگىسىز مارقۇمنىڭ ەلىن ىزدەپ كەلە جاتقاندارىن ايتقاندا دا ەشكىم ەشتەمە دەمەدى.
جولاۋشىلار اتتارىن كىسەندەپ قارا قوستان قوناعاسى جەپ بولعان سوڭ بارىپ، تار قوستىڭ تورىندە جاستىققا شىنتاقتاي ءتۇسىپ، تىڭقىلداتىپ دومبىرا تارتىپ جاتقان قىزىل كوز شال مالداسىن قۇرا جايعاسىپ وتىردى دا، سوزگە كىرىستى:
— ال، جىگىتتەر، ءبارىمىز الاشتىڭ ازاماتتارىمىز، بوتەندىگىمىز جوق، قوڭسى وتىرعان قانجىعالى ەكەنسىڭدەر. مۇسىلماندىق جولىمەن، ادامگەرشىلىك ىزبەن كەتىپ بارا جاتىر ەكەنسىڭدەر. ساپارلارىڭ وڭ بولسىن. مارقۇمنىڭ ەلىن تاۋىپ، كومگەن جەرىن حابارلاۋلارىن — قۇدايعا قاراعاندىقتارىڭ. ءجون ءىس... ءبىراق قوي... سول ايدالادا ات باۋىرىندا ولگەن ادامنىڭ نەدەن جازىم بولعانىن بىلمەيسىڭدەر، كىم ەكەنىن دە، نەمەن ءجۇرىپ ولگەنىن دە بىلمەيسىڭدەر؟..
— ارينە بىلمەيمىز.
— قايدان بىلەيىك.
— ايتەۋىر مىنا توربەستى ەلىنە اپارار دەگەن دالباسامەن كەلەمىز.
— ات ەلىن تاپسا، يەسى دە وڭاي تابىلماي ما؟ — دەسىپ قانجىعالىلار جامىراسا جاۋاپ قاتىپ ەدى، سەمىز شال تەرەكتەن ويعان دومبىراسىن قايتادان الىپ، باياۋ شەرتىپ، قۇنجيىپ وتىرىپ الدى. ءسوز سوڭىن كۇتپەي جارىسا سويلەگەنىنە قىسىلعان جىگىتتەر بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراستى. ەندى ءالىپتىڭ ارتىن كۇتەيىك دەگەندەي ەكەۋى دە جىم بولدى.
— ولارىڭ دۇرىس قوي، ات يەسىن تابارسىڭدار-اۋ، — دەگەن شال دومبىرانىڭ قوڭىر سازىنا قوسىلا كۇڭىرەنە وتىرىپ، تاعى سويلەدى.
— وسىدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن وسى جايلاۋدىڭ تۇسىنان نامازدىگەر كەزىندە مىڭ قارالى جىلقى ءوتتى. توپىرلاتا ايداپ، سارتىلداتا قۋىپ بارا جاتقان ءۇش-تورت-اق ادام. جايلاۋ اۋىستىرىپ، جەر تاڭداعان كەيپى كورىنبەيدى. قارا قوسقا قايىرىلعان دا جوق. ءجون ءبىلىپ قالايىق دەپ سوڭدارىنان بالامدى جىبەرىپ ەم، الگىلەردىڭ ءبىرى ارتتا بوگەلىپ، ونى توسقاۋىلداپتى. قولىندا سويىل دەيدى. نيەتى جامانعا ۇقسايدى. بالام قاسىنا بارۋعا باتا الماي، كەرى بۇرىلىپتى.
وتكەن تاڭدا، تاعى دا سويىل سۇيرەتىپ، شوقپار كوتەرگەن وتىز شاقتى جاسانعان كەرەي جىگىتتەرى وسى قوستان قىمىز ءىشىپ اتتاندى. قۋعىنشىلار ەكەن. قانشا بۇلتاققا سالىپ، توعاي-توعايدىڭ اراسىمەن، وزەندى، كولدى كەشىپ ءوتىپ جاڭىلدىرسا دا، كوپ جىلقىنىڭ ىزىنەن اداسپاي كەلە جاتقان اككى ىزشىلەردىڭ دە سۇسى جامان. انادا كوپ جىلقى ايداپ وتكەندەر بارىمتاشىلار ەكەن دە، مىنا قارۋلى قول قۋعىنشىلار بولىپ شىقتى. ايدالعان كىمنىڭ مالى، قۋعىنشىلار كىم — ونشا اشىپ ايتقان جوق. ولار جاسىرعان سوڭ، مەن دە ونشا اشىلعان جوق. نوبايىنا قاراعاندا ايدالعان دا ءبىر بايدىڭ مالى، بارىمتاشىلار دا ءبىر بايدىڭ ۇرىلارى. نەم بار وعان ارالاسىپ، ەكى قوشقار تالاسسا، ورتاسىندا شىبىن بوپ ولەر جايىم جوق. كوردىم دەگەن كوپ ءسوز، كورمەدىم دەگەن ءبىر ءسوز. جوبالارىڭا قاراعاندا، قاق-سوقتا جۇمىسى جوق مومىن ەلدىڭ ازاماتتارىنا ۇقسايسىڭدار. قوساق اراسىندا بوس كەتىپ، تەككە كۇيىپ جۇرمەڭدەر. مومىن ادام قاشاندا جاقسىلىق ەتەم دەپ باسىنا پالە تىلەپ الادى. اتتان قۇلاپ ولگەن ادامدارىڭ جاڭاعى بارىمتاشىلاردىڭ ءبىرى بوپ شىقپاسىن.
قانجىعالىلار مىنا جاندى سوزدەن ۇرەيلەنەيىن دەدى. اي دالادا ولگەن مارقۇمنىڭ ەلىن تاۋىپ، تىم قۇرماسا قازاسى جەتىپ جەرلەنگەن مولاسىن ايتىپ، سىيلى قايتامىز با دەگەن جىگىتتەر ەندى جوق جەردە باسىمىز داۋعا قالا ما دەپ، تىقىرشي باستادى.
— وۋ، اقساقال، سوندا، بۇل ولگەن ادام بارىمتاشى بولسا، باسقا جولداستارى ونى ايدالادا قالدىرىپ نەگە كەتەدى؟ تاۋىپ الماي ما؟ ارتىندا باقانداي ءبىرى كىسى بەلگى بوپ قالسا، ونىڭ نەسى ۇرىلار؟ ەرتەڭ-اق ۇرى ارتى اشىلماي ما؟ — دەپ قانجىعالى جىگىتتىڭ ءبىرى ءوز تۇسپالىن ايتىپ ەدى.
— سولايى-سولاي-اۋ، ءبىراق ول مارقۇمنىڭ ءمايىتىن ات باۋىرىنان الىپسىڭدار. تەگى ۇلكەن ايقاس، ۇرىستا سويىل ءتيىپ قۇلاعان ادام بولار. ونىڭ قايدا لاعىپ، اتتىڭ قايدا اكەتكەنىن كوردى دەيسىڭ بە. ۇرلىق كۇندىز ەمەس، تۇندە جاسالادى. كوز جازىپ قالعان دا... ايتەۋىر نە دە بولسا، ساق بولىڭدار دەگەنىم عوي. جولدارىڭنان قايت دەپ وتىرعام جوق. رەتى كەلسە، مارقۇمنىڭ ەلىنە تەرەڭدەپ كىرمەي، شەت جاعىنان عانا قۇداي اماناتىن جاساپ كەتەرسىڭدەر دەگەنىم دە. كىسى ءولىمىن دابىرايتىپ، بۇكىل جۇرتتى داڭعازالاپ قايتەسىڭدەر دەگەنىم دە. جاي كىسى ءولىمى ەمەس، داۋلى ءولىم، قۇنى مەن قىجىڭى كوپ ءولىم دەگەنىم دە... ايتپادى دەمەڭدەر، تاپ مىنا بارىمتانىڭ ءتۇرى جامان. بۇل كەدەي-كەپشىكتىڭ توقتى-تورىمىن، نە از شارۋالى ادامنىڭ ءۇيىرلى جىلقىسىن قۋىپ كەتەتىن ەل اراسىنداعى ۇساق ۇرلىق ەمەس. مىڭداپ ايداتىپ الدىرار بەلدى شونجارلاردىڭ مىقتى بارىمتاسى. مۇندا سۇمدىق قانا ەمەس، جاۋلىق تا بار. ونىڭ ارتى اشىنعان كەككە، الىنار وشكە اينالماق. نە دە بولسا، ەل باسىنا تۇسەر لاڭ بولماق، — دەپ شال دومبىراسىن قوستىڭ ىرگەسىنە سۇيەي سالدى...
قانجىعالى جىگىتتەرى كەلەسى كۇندەرى توربەستىنى اسا قىسپاي كوز كورىم جەردەن باقىلاپ، ەركىنە جىبەرگەن. كەشەگىدەي ەمەس تورى ات كەي تۇستا ۇيپالانعان كۇزگى قاۋدانعا جابىسا وتتاپ، تومارلى كولشىكتەردەن قانا ءىشىپ، جايباراقات جىلجۋعا اينالدى. اندا-ساندا عانا جات جەردە كورگەن تاۋقىمەتى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي، ەلەڭ ەتىپ باسىن وقىس كوتەرىپ الادى دا، جالعىزسىراپ كىسىنەيدى. سودان سوڭ كوپ ۋاقىتقا دەيىن تىنىمسىز جورتىپ، ۇزاق جولدىڭ ءبىرازىن ۇتادى.
جىگىتتەر جولدا تاعى دا ەكى قونىپ، ءتورتىنشى كۇنگى تىنىمسىز جۇرىسپەن قاراۋىل ەلىنىڭ قالىڭ قونىسى مەزگىل بولىسىنىڭ جەرىنە ىلىككەن. بۇل كۇنى ەكىندىدەن بىلاي ولار ەش جەردە تۇستەنبەستەن، كەشكە دەيىن ءۇردىس جورتىپ كەتتى. وعان سەبەپ بولعان الدىمەن دالا ءبورىسى.
بۇلار اندا-ساندا تىربىق شىلىك وسكەن توعايسىز جازىققا شىققان سوڭ، سوڭعى كەزدەسكەن ءبىر شوق قىزىلدىڭ باۋىرىندا اتتارىن شالدىرىپ، جولدا تۇنەگەن جەردە تورسىققا قۇيىپ العان قىمىزدارىن ءىشىپ، بەل جازىپ وتىرعان. بۇلاردىڭ بوگەلگەنىن كورىپ توربەستى دە از تىنىمداپ بەتەگەدەن جۇلىپ جەپ، وتتاي باستاعان. الدەن ۋاقىتتا جىگىتتەردىڭ ءبىرى:
— اۋ، جاقىن جەردە ەل بار ما؟ انا قارا، تور اتتىڭ الدىندا يت ءجۇر، — دەدى. الدە كۇزەمگە كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىندا قالعان بۇرالقى ما ەكەن؟
جىگىتتەر توربەستى جاققا قارادى. قۇيرىعى شۇباتىلعان يت اتتىڭ الدىنا شىعىپ، توڭقالاڭ اسىپ قۇلايدى. شالقالاپ جاتىپ، اتتى ويىنعا شاقىرعانداي ەركەلەيدى. ەندى بىردە ءدال تۇمسىعىنا جاقىنداپ كەلىپ، وقىس جالت بۇرىلىپ، تۇرا قاشتى. الىستان جۇگىرىپ كەلىپ جاتا قالادى. تىشقانشىلاعانداي ەتپەتتەپ ءتۇسىپ، قىبىرسىز جاتادى دا، كوككە قارعىپ، تاعى دومالايدى.
— ءاي، مىناۋ نەعىلعان زەرىككەن يت؟ مىناۋىڭ بۇرالقى ەمەس، ويىن ىزدەگەن قارنى توق نەمە عوي. تۇلكى ەمەس پە.
— قايداعى تۇلكى؟!
— مۇمكىن جىندانعان يت شىعار؟
— وندا اتپەن ويناپ نە شارۋاسى بار؟ ءبىر كەزدە ات تۇمسىعىنا جاقىنداي-جاقىنداي كەلىپ جاتا قالىپ، ەتپەتتەي جىلجىپ ەدى، تورى ات ۇركىپ ارتىن بۇردى. يت تە قارعىپ ءتۇسىپ، الدىنا شىقتى. ات تاعى بۇرىلدى، اناۋ ەندى قۇيرىعىن بۇلعاپ، الدىنا جۇگىرە بەرەدى. توربەستى شىرق اينالا بەردى. تۋرا اينالماعا شالدىققانداي ءبىر ورىندا ۇرشىقشا يىرىلەدى.
— ءماسساعان! — دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى ۇرەيلەنىپ، — مىناۋىڭ يت ەمەس، قاسقىر عوي، انا قارا تۇمسىعىنا قارعيىن دەپ ءجۇر.
جىگىتتەر شىدەرلەۋلى اتتارىنا جۇگىرىسىپ لەزدە قيقۋدى سالا تۇرا شاپتى. ايدالانى باستارىنا كوتەرىپ، اۋزىنا تۇسكەن ءسوزدى ايتىپ ايعايلاعان ادام داۋسىنان شوشىعان قاسقىر قۇلاعىن جىميتىپ الىپ زىتىپ بەردى. باسى اينالعان تورى ات العاشقىدا قارسى قاراپ ماڭگىرىپ تۇرىپ قالدى دا، وزىنە قاراي تاسىرلاتا شاپقان سالتاتتىلاردان تەرىس بۇرىلىپ، بۇرىنعى باعىتىمەن جەلە شاۋىپ كەتە باردى.
— انا قارا، انا قارا!
الىستا شوشايعان ءۇش-تورت ءتۇپ ءشيدىڭ باۋىرىنان ورە تۇرەگەلگەن بەس-التى قاسقىر وڭ قولداعى قىرعا قاراي سولەڭدەي جونەلدى. جاڭاعى بولتىرىك ماڭايدا ادام جوق پا دەپ، ادەيى جىبەرگەن ءۇيىرلى قاسقىرلاردىڭ جانسىزى ەكەن. ەندى از كەشىككەندە، تورى اتتىڭ قارنىن اقتارىپ سالاتىن ەدى...
بۇدان ءارى ايالداۋ بولمادى. بەسىندىگە تاياۋ سىركىرەپ جاۋىن باستالعان. بارا-بارا ۇدەي ءتۇستى دە، ىڭىرگە قاراي كادىمگى كۇزدىڭ قارا جاۋىنىنا اينالىپ، توپەپ كەتتى. جىگىتتەر تورى اتپەن قۇيرىق تىستەسە سوڭىنان ءبىر ەلى قالماي cap جەلدىرىپ كەلەدى.
كوكشە جەرىنىڭ ويدىم-ويدىم قايىڭ، تەرەكتى توعايلارى ءجيى ۇشىراي باستادى. جۇرە كەلە قالىڭداپ، قىلقاندى قاراعاي ارالاسقان جىنىسقا اينالىپ كەتتى. تورى اتتان سول الىستاسا، مۇلدەم كوز جازىپ ايىرىلىپ قالۋ كادىك.
وسىلايشا بۇلار قارا جاۋىن استىندا ءتۇنى بويى ءجۇردى.
نە دەگەن ەلسىز جاتقان كەڭ جەر. نە وڭنان، نە سولدان ءبىر ەلدىڭ وتى جىلتىراسايشى. ۇڭىرەيگەن مەڭىرەۋ اعاش ىشىندە توپەلەي جاۋعان جاۋىن سىرىلى مەن جەلگە گۋىلدەگەن، سۋىلداعان توعاي ۇنىنەن باسقا تىرس ەتكەن بوتەن دىبىس ەستىلمەيدى. اسپان كوزگە تۇرتسەڭ كورىنبەيتىن قاراڭعى. توعاي ءىشى ودان بەتەر ۇرەيلى — سۋ تامشىلاعان ەسكى تام سياقتى.
ويدا جوقتا ازاپ شەككەن جىگىتتەر ءۇنسىز.
ءقازىر بۇلاردان تۇرا شاۋىپ قاشىپ قۇتىلارلىق تورى اتتا دا ءال جوق، قۋىپ جەتىپ ۇستاپ الارلىق باسقا اتتاردا دا شاما جوق. شاشاسىنا دەيىن باتقان قارا بالشىقتان تيتىقتاعان جىلقىلار جىنىس-جىنىستىڭ اراسىمەن زورعا سۇيرەتىلىپ كەلەدى.
ءتۇن ورتاسىنان اۋا اتتار مۇلدەم بولدىردى.
4
وڭكەي الەكەدەي جالانعان، "مەن اتايىن، سەن تۇر" دەيتىن قارۋلى جىگىتتەر جىلقى ۇرلاعان جەردەن تىڭ اتتاردى اۋىستىرىپ، ىزگە تۇسكەن. ءبارىنىڭ قاباعى قاتۋلى، ەڭ ءقادىرلى بابالارىنىڭ اسىن بەرىپ، قۇداي جولىندا اق نامازعا ۇيىعانداي بولعان كەرەي جۇرتىن باسىنىپ، مالعا قول سۇققان بەلگىسىز ۇرىلاردى قۋىپ جەتسە، تابان اۋزىندا جۇندەي تۇتەتىن وردالى قاسقىرلار سياقتى. اسىرەسە كوبەننىڭ ءولىمى بىلاي دا زىعىردانى قايناپ كەلگەن جىگىتتەردى بۇرىنعىدان بەتەر اشىندىرىپ، شيىرشىق اتقىزدى.
بۇدان ءتورت كۇن بۇرىن ۇرىلاردىڭ سوققىسىنان اتتان قۇلاپ مەرتىككەن جىلقىشى، بۇلار جەتكەندە قان قۇسۋدان تيىلىپ، ۇزاق ازاپ شەگىپ، جانى قينالىپ، ىقىلىق اتىپ جاتىر ەكەن. تىلگە دە كەلە المادى، بارىمتاشىلاردىڭ جوباسىن ءبىر بىلسە دالا سىرىنا كانىگى وسى جىلقىشى بىلەر دەگەن ءۇمىت ءۇزىلدى. تىم قۇرىسا ىمعا دا كەلمەي، كوزى الاقتاپ، اۋزى اقسيىپ، بەتى قيسالاڭداپ جاتىپ جان ءتاسىلىم ەتكەنى-اق ايانىشتى. وتىز جىلداي ساعىنايدىڭ مالىن باققان جالشى كوبەن، يەسىنىڭ اسىنا دا شاقىرىلماي، نە اۋىلدا جاتقان قاراشا ۇيىنە دە جەتە الماي، جۇلىنى ءۇزىلىپ، جىلقى ىشىندە، قارا قوستا و دۇنيەگە ساپار شەكتى. تۇلابويى تىرىسىپ، قايتا كوسىلە بەرگەن كوبەننىڭ اۋزىنان: "اھ، دۇنيە-اي" دەگەن ىشقىنعان ءۇن شىقتى دا، ساقىلداعان سارى ايازدا جالاڭ قول جۇرەتىن جىلقىشىنىڭ بۇركىتتىڭ ۋىسىنداي كۇستى الاقانى دىرىلدەپ بارىپ، جۇمىرىعى، قارىسىپ قالدى. سوڭعى رەت ازاپپەن، قاسىرەتپەن وتكەن تاعدىردىڭ القىمىنان الدى ما، الدە وقىستا كەتكەن بالۋاننىڭ قاپىدا ۇرعان جاۋىنىڭ تاماعىنان قىلعىندىرعانى ما ەكەن، كىم ءبىلسىن. باسىندا وتىرعان كەرەي جىگىتتەرىنىڭ دە جۇدىرىعى كوبەننىڭ جۇدىرىعىمەن بىرگە ءتۇيىلىپ، ءبارى دە اتتارىنا اششى كەكپەن كەپ مىنگەن.
جول باستاۋشى — وسى توڭىرەككە ايگىلى ءىزشى شال جايىق. ەتەك-جەڭى كەڭ كوسىلگەن قازاق دالاسىنىڭ ادام اياعى باسپاعان، مال تۇمسىعى تيمەگەن قالىڭ جىنىستى توعايلارى، ءتىرى پەندە كورمەگەن ساي-سالا، ىڭعىل-جىڭعىلى دا سونشا كوپ. تارام-تارام ىزدەر، تابانىنا كوپ شىعىپ، قازىلىپ قالعان كونە جولدار، سۇرلەۋلەر قيساپسىز كوپ. كاسىبى مال بولعان تۇز ەلى شارۋا سوڭىندا ايدالادا، قۋ مەكەندە ايسىز قاراڭعى تۇندەردە، تۇتەگەن بورانداردا جالعىز كەزىپ، اداسپاي شىعۋعا ماشىقتانعان. سولاردىڭ ىشىندە الابوتەن كوزى قىراعى، ءبىر كورگەن بەلگىنى عۇمىرى ۇمىتپاي تاپ باساتىن جاراتىلىسى بولەك ەرەكشە جاندار بولادى. ونى ءىزشىل، جولشىل جان دەپ ەل ماداق ەتەدى. جايىقتىڭ اتىن شىعارعان كوپ اتاعىنىڭ ءبىرى — وسى ونەرى. جىلقىلارى ۇرلانعان جۋاندار بۇل شالدى تۇنەۋگى استاعى مىنەزى ءۇشىن جەك كورىپ، سازايىن تارتقىزامىز دەپ زىعىردانى قايناپ قالسا دا، مىناداي قىسىل تاياڭدا وتكەندى ەلەمەگەن بولىپ، قۋعىنشى جىگىتتەرگە جولدا جايىقتى الا كەتۋدى تاپسىرعان ەدى. قۇلاگەر ولىمىنەن سوڭ استان رەنىش، قايعىمەن كەتكەن قارت، ەل ازاماتتارىنىڭ ءقايسىبىرى قيىلا سۇراپ، ءقايسىبىرى دىگىر سالىپ تۇرعان سوڭ، ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيتىن قارالى ايەلدەرشە، كولدەنەڭ تارتقان اتقا امالسىز قونعان.
— ءاي، بالالار، قايىر سۇراپ تەنتىرەپ كەتسەم دە، ەندى نۇرماعانبەتتىڭ ءجۇزىن قايتىپ كورمەسپىن، اقان سەرىدەي التىن ازاماتقا قاسىرەت ەككەن قياناتشىل ەلگە ەرمەسپىن دەپ ەم، قايتەيىن، سەندەر دە اۋىزدىقتارىڭدى قارش-قارش شايناپ، بوي بەرمەي تۇر ەكەنسىڭدەر. الدەنەگە ۇرىنىپ، الدەكىمدى قان قاقساتىپ، جازىقسىزدى زار ەڭىرەتپەسەڭدەر ەكەن. نە دە بولسا اقىل كەرەك. اپتىقپاڭدار. ۇرى ءىزى قايدا كەتەر دەيسىڭدەر، تابىلار، ءبىراق مەنى تىڭداپ ءىس قىلساڭدار بارامىن، ال اقىل الدىنا اشۋ-كەكتى سالساڭدار، بەتتەرىڭنەن جارىلقاسىن. وندا وزدەرىڭ بارا بەرىڭدەر. ءبارىڭ دە تۇتانعالى تۇر ەكەنسىڭدەر. بايقاڭدار! — دەپ، ءبىراز ويدىڭ ۇشىعىن سەزدىرىپ، جىگىتتەردىڭ ءسوزىن العان سوڭ بارىپ زورعا يلىككەن.
قۋعىنشىلار شىنىندا دا قۇتىرعان يتتەر سياقتى. پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ، ءماتى، داۋلەننىڭ اڭعا سالاتىن تازىلارداي جىلماڭ قاققان ۇرى جىگىتتەرى. بۇلار تالاي بارىمتانى، تالاي تۇنگى جورىقتى باستارىنان وتكەرگەن اككىلەر. بۇل جولى اسقا كەلگەن ءۇش بايدىڭ ەركە، تەنتەك باۋكەسپەلەرىنىڭ باسىن ادەيى قوسىپ، ون-وننان سۇرىپتاپ جىبەرىپ وتىر. شاش ال دەسەڭ، باس الاتىن قانىپەزەر ۇرىلار ءقازىر ات ۇستىندە تىنىش وتىرا الماي، وڭكەي جۇيرىك اتتارمەن جارىسقا، نە اڭعا شىققانداي جايراڭ قاعىپ، جۇتىنىپ كەلەدى. ىشتەرىندە جايىقتان باسقا، ەل اعاسى بوپ قالعان ءماتىنىڭ ەلۋلەردەگى ۇلى تاسەمەن بار. جايىق ءىزشى بولعاندا، بۇل — باسشى. جىلقىشىلاردان العاندارى — اسقا حابار جەتكىزەتىن بۇيرەكبەت بالا جايناق قانا.
اقكولدىڭ قىرقاسىنان ەلەڭ-الاڭدا شىققان قۋعىنشىلار كوپ جىلقىنىڭ تۇياعى شيىرلاپ، كەي تۇسىن قازىپ، ويرانداپ كەتكەن اشىق دالامەن، تەرىستىككە قاراي شوقىتىپ، مىڭداپ كوشەتىن دالا كيىكتەرىنىڭ جولىنداي جوسىلعان قالىڭ ىزگە ءتۇسىپ العان العان سوڭ، لەكىتە جونەلگەن. سىزدى اۋادا، كۇزدىڭ تۇماندى كۇنىنە بۋلانعان قالىڭ قاۋ دىمدانىپ، بىر-بىرىنە جابىسىپ، تۇياق استىندا جانشىلعان قالپىندا باستارىن كوتەرە الماي، شۇلەن قويدىڭ جۇنىندەي ەزىلىپ جاتىر. ەكى-ۇش ءجۇز ساجىنداي جەر جاباعىداي ۇيىسىپ، جوسىلعان مال ءىزىن ايقىن تانىتادى. كەي تۇسىندا ايداۋعا كونبەي قيىستاي تارتقان جىلقى تۇياقتارى دا شاشىلا ءتۇسىپ، كوپ ىزگە قايتا ويىسىپ، قوسىلادى. بارا-بارا ءىز ەنى تارىلىپ شۇبىرعان ىزدەر بىرىنە-بىرى ۇيمەلەي، قوسىلا باستاعان ەدى. سوسىن تاعى دا داليىپ، جان-جاققا بىتىراعان تۇياقتار كوبەيىپ كەتتى. قازىلىپ، شاڭى شىعىپ جاتقان تۇستارعا كەلگەندە:
— ءا، مىنا ءبىر ءتۇس ءبىزدىڭ جىلقىشىلاردىڭ قۋىپ جەتكەن تۇسى ەكەن، جىگىتتەر، اينالا شاۋىپ، وسى ارانى ءبىر شولىپ الايىقشى، ۇرىلاردان قالعان بەلگى بولماس پا ەكەن، — دەپ، جايىق قۋعىنشىلاردى جان-جاققا جونەلتتى.
تىڭ اتتارمەن شوقىتا شاۋىپ، ماڭايدى شولىپ، ءسۇزىپ شىققان جىگىتتەردىڭ ءقايسىبىرى اتتان ءتۇسىپ الدەنەلەردى تاۋىپ العان سياقتى ەدى. سىنعان سويىل، باۋى شۇباتىلىپ قولدان ۇشقان قۇرىق، بۇلدىرگىسى ۇزىلگەن قامشى ەكەن. جايىق قارت ءبارىن دە جيىپ الىپ، اينالدىرا قاراپ، ۇرىلاردان ءبىر بەلگى ىزدەگەندەي ەدى، بۇيرەك بەت جايناق بۇلاردى قولمەن قويعانداي تانىدى. ءبارى — ءوز جىلقىشىلارىنىڭ زاتتارى بولىپ شىقتى. بارىمتاشىلاردان قالعان ءبىر-اق بەلگى — ەسكى پۇشپاق بورىك. جيەگى قاق ايىرىلعان بورىكتىڭ ءبىر جاق سارى-الا پۇشپاعى قىزىلالا قان. ءبىر عاجابى ات تۇياعىنا باسىلماعان، ويران-توپان بوپ جاتقان جەردەن شەتكەرى ءبىر شوق قالىڭ ەرمەننىڭ اراسىنا تۇسكەن. سول ارامەن جەكە دارا كەتكەن جالعىز ات ءىزى سايراپ جاتىر. ءبارىن قاداعالاي قاراپ تاڭدايىن قاققان جايىق:
— عاج-ا-اپ! — دەدى. قۋعىنشىلاردىڭ كوزى جايىقتا. — بۇلار ونشا اككى ۇرىلار ەمەس سياقتى. تويعا باراتىنداي باسىنا مىنا بورىكتى كيۋىن قاراشى. شىن ۇرىلار بۇيتپەسە كەرەك ەتتى. ال قان نە؟ جەكە دارا شاۋىپ، ءوزى قايدا كەتكەن. مۇلدەم لاعىپ كەتىپتى. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— ءا، مۇمكىن بۇل ەرتەدەن جاتقان بورىك شىعار، — دەپ، الگى بۇيرەكبەت بىلگىشسىنىپ ەدى.
— جوق، مىنا اتتىڭ ءىزى — ەسكىرمەگەن جاڭا ءىز. مىنا قان دا ءالى قابىرشاقتانىپ تۇسە قويماعان، جاقىنداعى قان. قان قاتسا كۇنگە، جەلگە كەۋىپ جارىلىپ كەتەر ەدى. جانە دە بارىمتاشى بولماسا، ايدالادا باسىن جارىپ اپ جۇرگەن نەعىلعان جان، — دەپ، جايىق قارت بورىكتى دە قانجىعاسىنداعى قورجىنعا سالىپ الدى...
بۇدان ءارى قۋعىنشىلار ءىز كەسىپ ونشا اۋرە بولعان جوق، سايراپ جاتقان بارىمتاشىلار جولىمەن سالدىرتتى دا وتىردى. "بۇل تالاققا سالىپ تابىندى ۇيىر-ۇيىرىمەن ءبولىپ، بىتىرلاتىپ اكەتىپ، كەلىسكەن ءبىر مەجەدە جان-جاقتان قوسىلاتىن ايلاكەر ۇرىلارداي ەمەس، بۇلار ارتتاعى ەل قاشان حابارلاسىپ سوڭىنان قۋعانشا جەردى ۇتۋعا اسىققان نەمەلەر ەكەن" دەپ، جايىق جىگىتتەردى اتتان دا تۇسىرمەي، كەشكە دەيىن جورتتى.
سۇرقاي بۇلت جوڭكىلە كوشكەن كۇزگى كۇننىڭ وتكىر جەلى قارسى بەتتەن شىعىپ اپ، ىزىڭداپ سوقسا دا، جاۋىننىڭ جاۋماعانىنا قۋانعان قارت سويىلدى توپتى اسىقتىرىپ كەلەدى. قارا جاۋىن توپەلەي ءبىر جاۋسا، كوزدى اشتىرماي ءىز ۇشىعىنان ايىرىلىپ قالۋلارى دا كادىك. ەڭ بولماعاندا كوزدەرىن جەردەن الماي، جۇرىستەرى ءونىمسىز بولار ەدى.
بۇلار العاشقى كۇنى كوپ جەردى ۇتىپ تاستادى. تاڭسارىدەن تاماق ىشپەگەن جىگىتتەر ات بەلىنەن ءتۇسىپ تىنىقپاسا دا ەشقايسىسى شي شىعارماي ءۇنسىز كەلەدى. كۇن تۇماندانعانداي بوزامىق تارتىپ، اسپان بەتىن تورلاعان بۇلت باۋىرىنا كولەڭكە تۇسكەندەي دالا قارا قوشقىلدانعان كەشكى مەزگىلدە تىڭ اتتار دا سىر بەرە باستادى. العاشقىداعىداي لەكىتىپ، الا-الا قاشىپ، بىر-بىرىنەن جارىسا وزعان اتتاردىڭ كوبى بوساڭسىپ، قۇيرىق-جالى سالبىراپ، بۇلىككە تۇسكەن.
شوق-شوق بالا قايىڭ وسكەن قىزىلدىڭ ارا-اراسىمەن يرەلەڭدەي شۇباتىلعان توپ كوز بايلانا بەرە اعاش باۋىرىندا سونادايدان كورىنگەن مالعا لاپ قويىستى. قايىڭ تۇبىندە تۇرعان الا بايتال ەكەن. وزىنە قاراي ۇمتىلعان كوپ اتتىلىنى كورگەندە جارىقتىق باسىن كوتەرىپ الىپ، جالبارىنعانداي وقىرانىپ قويا بەردى. الدىندا جاتقان الدەنەنى تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ، يىسكەلەگەندەي بولادى. اتتان دومالاي ءتۇسىپ، تىزگىنىن قاسىنداعى بىرەۋگە ۇستاتا سالعان جايىق بايتالدىڭ قاسىنا كەلگەندە، قۇلاعىن جىميتقان قىزعانشاق مال شويناڭ ەتىپ ارتىمەن بۇرىلادى... "تەبەمىن، جولاما" دەگەندەي سەس كورسەتكەنى. الدىندا ادامدى ەس كورىپ ەدى.
— وي، انت اتقىر قايتەدى، "قۋلىق — قۇلىن جاندى" دەمەكشى، قاراشى پاتشاعاردىڭ قىزعانشاعىن، — دەپ، قامشىسىمەن جاسقاپ، قورقىتقان جايىق بايتالدىڭ الدىندا بۋى بۇرقىراپ جاتقان قاعاناقتى باس سالدى. قۋلىق جاڭا قۇلىنداعان ەكەن. قاعاناقتى قولىمەن جالما-جان جىرتىپ، جارىپ جىبەرگەندە، قۇلىننىڭ تۇمسىعى كورىندى. قۇلىن جانسىز، تۇياق سەرپىپ تىپىرلاپ قيمىلدامايدى. قارت قۇلىننىڭ تۇمسىعىن شارانادان تازارتىپ اۋزىنان ۇرلەپ ەدى، وعان دا قوزعالا قوياتىن قۇلىن جوق.
— ءولىپ قالىپتى، شالا تۋعان عوي، وبال-اي، — دەپ جايىق بەلىن جازعاندا تاسەمەن باسقا جىگىتتەرگە:
— اتتارىڭدى ءبىراز تىنىقتىرىپ، سارعىتىپ الىڭدار.
— يا، قىزىلماي بوپ ولەر.
— ارينە، سەمىز توق اتتار ەمەس پە، قارا وكپە بوپ قالۋى دا ىقتيمال، — دەسكەن قۋعىنشىلار اتتان دۇرسىلدەتىپ تۇسە باستادى.
— ءاي، جىلقىشى بالا، كىم ەدى اتىڭ؟ قايدانسىڭ؟
— ءا، سارىتوقاش پا، بەتى جاڭا پىسكەن باۋىرساقتاي بوپ تۇر عوي، — دەپ ءبىر قىلجاقپاس قاعىتقاندا.
— مەنىڭ بەتىم قارىندارىڭ اشقاسىن سارى توقاش تا، باۋىرساق تا بوپ كورىنەدى عوي، — دەپ كەلگەلى الا بايتالدىڭ قاسىندا تۇرعان بۇيرەك بەت جايناق جىگىتتەرگە بۇرىلدى.
— E، قارىن اشسا سەنىڭ بەتىڭ توقاش ەمەس، ءبىر تاباق ەت بوپ تا كورىنەر، — دەپ تاعى ءبىر جىگىت قارقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى.
— ءاي، سارىتوقاش، — دەدى تاسەمەن جۇرتتىڭ قالجىڭىنا قاباق شىتا تۇرىپ، — مىنا بايتالدى بىلەمىسىڭ، تانيمىسىڭ؟
— ە، تانىعاندا قانداي. ءبىزدىڭ ءۇش قوستا ەكى مىڭ جىلقى بار، ءار تۇياعىنىڭ تۇر-تۇسىنە، قىل-قىبىرىنا دەيىن بىلەم. ول تۇگىلى سىزدەردىڭ مالدارىڭىزدى، ءداۋاعامنىڭ جەتى مىڭ جىلقىسىنىڭ قىلاڭى، باراندارىن جازباي تانيمىن. مەنى سونشا... — دەپ شۇبىرتا جونەلگەن جايناقتى ات سوعىپ قاجىپ، اشۋلى تۇرعان تاسەمەن اقىرىپ توقتاتتى.
— جەتتى، ءدىلمارسىماي! مەن سەنەن ءداۋاعاڭ مەن ءبىزدىڭ مالدى سۇراپ تۇرعام جوق، مىنا بالانى بىلەمىسىڭ؟!
— بىلەمىن دەدىم عوي. ەندى سونى ايتىپ كەلە جاتقان جوقپىن با. اۋەلى، ەسىڭىزدە بولسىن، مەن سارىتوقاش تا، باۋىرساق تا ەمەسپىن. مەنىڭ اتىم، ازان شاقىرىپ، قۇلاعىما ءۇش رەت ايعايلاپ قويعان اتىم — جايناق. جەتتى باسىنۋلارىڭ. مەن دە اداممىن. قاجەتىم جوق ەكەن، وسى ارادان كەرى بۇرىلامىن.
— قاپ مىنانى قايتەيىن، ساسىق كۇزەنشە شاقىلداۋىن قاراشى بەتتەن الىپ، قۇداي تاعالا، باسقا جىلقىشىلاردى تاستاپ، وسىنى قوسىپ بەرگەن قۇدىرەتىڭنەن اينالايىن، — دەپ، تاسەمەن كەيىگەندە باسقا جىگىتتەر كۇلىپ تۇردى. — ءيتتىڭ قيى ءدارى بولسا دارياعا...
— باسقا جىلقىشىلاردى قوسقاندا ولار نەمدى بىتىرەدى، نە ۇرىنى تانىمايدى، نە ءبىر ۇرعان سويىلدان قالمايدى، — دەپ، جايناق تاعى تىقىلداپ، شۇبىرتا باستاپ ەدى، ارت جاعىندا تۇرعان قاراگۇجبون جىگىت قۇلىن جارعاق كيگەن تاپ جاۋىرىن ورتاسىنان قولقامشىمەن تارس ەتكىزىپ تارتىپ قالدى:
— جەتتى ەندى، مۇنداي جامان كۇلگەن سايىن قۇتىرا تۇسەدى. ايت ايتاتىن بولساڭ، ايتپەسە ءقازىر شىقشىتىڭدى ايىرامىن.
— ەندى... ەندى، — دەپ ارقاسىنا قامشى ءوتىپ، قايقاڭ ەتكەن جايناق كەمسەڭدەپ قالدى، — تانىدىم دەدىم عوي.
بۇل — بايتالىندا ايعىردان شىققان قۋلىق. اۋەلى اقباقاي جيرەن ايعىردان شىعىپ ەدى، سودان الا ايعىر قىزىعىپ، بۇزىپ كەتكەن. سودان، اقىرى ەشكىمگە بيلەتپەي، بۋاز قىلدى عوي، سەن قىزعانىپ تۇرسىڭ با؟
جىگىتتەر دۋ كۇلدى.
— شاقارىن قاراش، شاقارىن، ءتىلى ءمىردىڭ وعىنداي! — دەپ، قامشى سىلتەگەن قارا جىگىت تە ءتىسىنىڭ اراسىنان ەرىكسىز كۇلدى.
— باسە، باعىتىمىز دۇرىس ەكەن. مىنا بايعۇس ءجۇرىستى كوتەرە الماي قولاۋ بوپ قالعان با دەسەم، جامباسى سىنىپتى. سويىل تيگەن عوي. قيرالاڭداپ ەرە الماعان سوڭ تاستاپ كەتكەن ەكەن. بىرەر اي ەرتە قۇلىنداعانى دا سودان بولار، — دەپ جايىق كارت تاسەمەنگە بۇرىلدى دا، ىمىرت تۇسكەن دالاعا قاراقوشقىل اسپانعا قارادى. — بۇدان ءارى ەندى جۇرە المايمىز. ءىز كورىنبەيدى ەكەن. بايقايسىزدار ما، جەل تىنعانىن. مۇنىڭ ارتى جاۋىنعا اينالماسا نەعىلسىن.
— سوندا دالادا تۇنەمەكپىز بە؟
— قارىن دا اشا باستادى.
— ەشتەمە ەتپەيدى، ساعىناي اتالارىڭنىڭ اسىندا تويعان جوقسىڭدار ما، توقتىقتارىڭ ءالى تارقاعان جوق شىعار، — دەپ قاراڭ-قۇراڭ ەتىپ ۇيىرىلگەن توپقا جايىق سىناي قارادى. — تاماق ىزدەيتىن قوناققا كەلە جاتىر ما ەڭدەر.
— اۋ، جاكە، اتتاردى تىنىقتىرىپ، سۋارىپ تاڭ اسىرىپ دەگەندەي...
— جارايدى، وسى ماڭدا اۋىل بار ما، انا شەتتەگى جۋان قايىڭنىڭ بىرىنە شىعىپ، جان-جاققا كوز سالىڭدار. وت كورىنەر مە ەكەن. ۇمىتپاسام، مىنا وڭ جاق وكپە تۇستا قانجىعالىلاردىڭ بىر-ەكى اۋىلى بولاتىن...
سارىارقانىڭ ۇزىنى مەن كولدەنەڭىن ايقىش-ۇيقىش كەزىپ، تالاي شارلاپ، كوپ جەرلەردىڭ وزەن، كول، تاۋ-تاسى تۇگىل، كىشى-گىرىم ساي جىرالارىنا دەيىن، ءتىپتى اسىرا ايتقاندا ءار بۇتاسى مەن شۇقاناعىن جاتقا بىلەتىن جايىق قارت جاڭىلماپتى. بەس شاقىرىمداي جەردە ون شاقتى ءۇيلى اۋىل بار ەكەن...
جىگىتتەر وننان بەستەن ءبولىنىپ، جايلاۋعا شىعا الماي اۋىل توڭىرەگىنىڭ وتىمەن وتىراتىن شاعىن ەلدىڭ جەر كەپەلەرىنە تۇنەپ شىقتى.
بۇل ەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا دا قۋعىنشىلاردىڭ باعىتى دۇرىس ەكەن. تاڭ نامازىنا تۇرىپ، تىسقا شىققان بىر-ەكى شالدىڭ، جول ءجۇرىپ كەلگەن ءبىر ەرەسەك ادامنىڭ الىستان كورگەنى سول — بۇدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن باعاناعى شوق اعاشتاردىڭ تۇسىنان كوپ مال ءوتىپتى. جايلاۋ، نە قونىس اۋىستىرىپ، الدە كۇزەمگە ەرتە بەتتەگەن شارۋانىڭ قيمىلى ەمەس، قارا قۇرتشا قاپتاعان كوپ جىلقىنى توپىرلاتا ايداپ، اسىققان بىرەۋلەردىڭ سۋىق، ءۇردىس جۇرىسىنە ۇقسايدى. تاسەمەن مەن جايىق مۇنى كورگەن ادامداردان ەجىكتەپ، بارىمتاشىلاردىڭ ءتۇر-تۇسىن، جالپى نوبايىن سۇراپ، سۋىرتپاقتاپ تارتسا دا، بۇدان باسقا ەشتەمە بىلە المادى. قايدان ءبىلسىن. شىنىندا دا اۋىل تۇسىن اينالا ءوتىپ ەلدى مەكەنگە سوقپاي، ميداي دالا، ەلسىزبەن جۇرەتىن ۇرىلار ءىز-تۇزىن وڭايلىقپەن تانىتسىن با. ەگەر بىلگەن كۇندە دە ەكى ەلدىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، باسىن بالەگە بايلاپ ءقايتسىن. از اۋىل ۇرىلاردى اڭگىمە ەتكەننەن گورى، كەرەي جىگىتتەرىنەن قۇلاگەر جايىن كەتە-كەتكەنشە سۇراۋمەن بولدى. كەشە ەل ارالاپ قايتقان ادام ساعىناي اسىنداعى سۇمدىقتى ايتىپ كەلگەندە، ءبارى جاعالارىن ۇستاپ، قازاق جۇرتىندا بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن مۇنداي حايۋاندىق يەسى كىم ەكەنىن بىلە الماي، ۇزاق تۇندە باس قوسقاندار اڭگىمەنى ءار ساققا جۇگىرتىپ، اركىم وزىنشە جورامالداپ تون پىشكەن. داستارقانىن جايىپ، ءبىر قورا قۋعىنشى كەرەيلەرگە بارىن توگىپ وتىرىپ تا قۇلاگەر ولىمىنەن ءجىبى ءتۇزۋ ءسوز ەستي الماي قالا بەردى...
كەلەسى ەكى كۇن قۋعىنشىلار ءۇشىن ەڭ اۋىر جول بولدى. تۇندە ءبىراز قۇيعان قارا جاۋىن اشىلىپتى دا، قاراۋىل ەلىنە قاراي قالىڭداي تۇسكەن توعاي ءىشىن قالىڭ تۇمان سىرەسىپ باسىپ الىپتى. سالقىن اق بۇلتتاي سوقىر تۇماننىڭ اراسىمەن جىلجىعان توپتىڭ ءجۇرىسى ماڭدىمادى. كوشىپ كەتكەن، قونىس اۋدارعان تالاي ەلدىڭ جۇرتىمەن وتكەن مال ءىزى كوبەيىپ، ەسكى، جاڭا تۇياق ورىندارىن ايىرۋ وڭايعا سوقپادى. جان-جاققا بىتىراعان كوپ جىلقىنىڭ تۋرا باعىتىن تاپ باسىپ تابا الماي، وتىز جىگىت وتىز جاققا شولعىنشىلاپ، ءىز كەسىپ اۋرە بولدى. جايىق قارت اتىنان تالاي ءتۇسىپ، مال قيىنا دەيىن زەر سالىپ، ءىزشىل، جولشىل سۇڭعىلالىعىمەن عانا جاڭىلماي كەلەدى...
كوكشە ەلىنە تەرەڭدەي كىرگەن سايىن تارام-تارام ءبولىنىپ، ءار جاققا ءىز تاستاپ، قايتا قوسىلىپ، قايتا اجىراسىپ بۇلتالاققا سالعان بارىمتاشىلاردىڭ باعىتىنان كوپ اداسىپ، كوپ جاڭىلعان توپ، ءتورتىنشى كۇنى زورعا دەگەندە مەزگىل بولىسىنىڭ قالىڭ قاراۋىل جايلاعان تۇسىنا ىلىككەن.
بۇل ماڭدا وڭنان دا، سولدان دا اۋىلدار ءجيى ۇشىراي باستادى. قالىڭ قاراعايلى، كەيدە قايىڭ مەن تەرەك ارالاس توعايدىڭ قالتارىسىنان شىعا كەلسە، انادايدان ءتۇتىنى شۇباتىلعان ەلدىڭ قاراسى كورىنىپ، ءتىپتى كەيدە جەر وشاقتا مازداعان قوي قيىنىڭ ءيىسى كەلەدى مۇرىنعا. سوندا دا جوسىلعان ءىز بۇل اۋىلداردىڭ بىرىنە سوقپايدى. ەڭ جاقىنداعانى قوزى كوش جەردەن، نە يت داۋسى تالىپ ەستىلەر جەردەن جىراق وتەدى.
كوز بايلانا باستاعان كەز ەدى. تۇمان سەيىلىپ، قاتتى جەل تۇرعان. ساباعى دىمدانعان كۇزگى بوزدىڭ ءتۇبىن سۋىرا ۇرلەگەن جەل ارتى قارا داۋىلعا اينالدى. جاڭبىرعا سۋلانعان قاڭباقتار ىمىرتتا جوڭكىگەن مال قۇساپ، توڭقاڭداپ، ەربەڭدەپ دالا كەزىپ، جوسىلا باستاعان. اشەيىندە، تىنىق كۇننىڭ وزىندە سىبىرلاسىپ، داۋىل شاقىرىپ تۇراتىن اعاشتار جاپىراعىن ۇشىرىپ، ۇشار باستارى تەڭسەلىپ، جەل وتىندە زارلى گۋىلگە سالىپ، شۋلايدى. ەسكى ۇيالارى جەلگە شىداماي قالباڭ ويناپ بورىكشە ۇشقاندا، زارەسى كەتىپ قارقىلداعان قارعا اتاۋلى شىرق اينالىپ، توعاي ۇستىندە قارا بۇلتشا قاپتاپ، ولەكسە كورگەندەي دالانى باسىنا كوتەردى. ءار بۇتاققا قوناقتاعان مومىن قىرعاۋىلدار عانا اتكەنشەك تەپكەندەي تەڭسەلگەن اعاشپەن بىرگە ىرعالادى. ءدال تۇسىنان قاپتاعان سالت اتتىلار وتكەندە دە، قاراتاعان، ساۋىسقاندارشا بايبالام سالمايتىن جۋاس قۇستار مارعاۋ.
الدان كەڭ الاڭ — كولەمى ات شاپتىرىمداي اعاشسىز جازىق كەزدەسىپ ەدى، ءدال ورتا تۇسىندا بەيعام جۋساعان قالىڭ مال ۇشىرادى. جىلقى ەكەن، كولەمى — ەكى ءۇش قوس. ءىز تۋرا وسى اراعا تىرەلدى.
قۋعىنشىلار قاتتى جەلىسكە سالىپ لەكىتە تارتقاندا، جايىق اتىن تەجەپ، قولىن كوتەردى. تاسەمەن دە قاتارلاسىپ بوگەلە بەرگەن.
— جىگىتتەر، — دەدى قارت ءوزىن اينالا قورشاپ، ىققا الىپ تۇرا قالعان سۇستى جىگىتتەرگە. قۋعىنشىلار ءىز تىرەلگەن قالىڭ جىلقىنى كورگەندە جۇرەكتەرى تارسىلداي سوعىپ، ءقايسىبىرى شوقپار، سويىلدارىن وڭتايلاي باستاپتى. جايىق كەرەيلەر جايلاعان بۋراباي تۇسىنان وتكەن سوڭ-اق قولدى بولعان كوپ مالدىڭ قاراۋىلداردان كەلگەن كەر ەكەنىن تۇسىنگەندەي ەدى. سودان بەرى بۇلاي قاراي باسۋعا كەگەجەسى كەيىن تارتىپ، ءوزىنىڭ جيەندىگىنەن عانا ەمەس، كەشە عانا قۇلاگەرى ءولىپ، قارا جەردەي بوپ، نامىسقا بۋلىعىپ، اششى قىمىزداي شۋلىعىپ تۇرعان ەلدى بورىكتىرىپ، ءىستى ناسىرعا شاپتىرعىسى كەلمەي، بارىنە جول كورسەتىپ، ءىز قۋىپ كەلە جاتقان ءوزى بولعاندىعىنا كەيىپ، قۋعىنشىلاردىڭ بەتىن باسقا جاققا دا بۇرىپ كەتۋ نيەتىندە ەدى. ءبىراق، بىرەۋگە قىزمەت ەتسە اقىرىنا دەيىن بارىن سالىپ تازا ەڭبەك ەتەتىن، جاراتىلىسىندا ادال جان ونداي قۋلىققا تابان اۋزىندا باسا المادى. — ال، ءىز ۇشىعىنا ءتۇسىپ ەك، اقىرى تۇيىنىنە دە جەتكەن سياقتىمىز. بايقاڭدار، تەنتەكتىك جاساپ جۇرمەڭدەر. اۋەلى ءبىلىپ الايىق انىق-قانىعىن. مۇمكىن، مۇلدەم ءبىزدىڭ مال ەمەس شىعار. بولعان كۇندە ونى بىلاي ەركىن جايىپ قويا بەرمەسە كەرەك. قاقپانعا تۇسىرەر ايلا ەمەس ەكەنىن قايدان بىلەسىڭدەر. ايتەۋىر ساق بولىڭدار. ابايلاڭدار. مۇندايدا توعاي اراسىندا كۇتىپ جان-جاعىڭنان لاپ قويار قالىڭ قولدىڭ تۇرماسىن كىم بىلەدى. "شەشىنگەن سۋدان تايىنباس" دەپ، ماگاركىم جىلقى ۇرلاعان وسى ەل بولسا، كۇتىنبەي بەيعام وتىرماس.
ات جالىن تارتقاننان بەرى بايلاردىڭ بارىمتاسىمەن اۋىزدانىپ، تالايدى زار جىلاتقان ءوز ەلىنىڭ مىنا اۋمەسەر، وركوكىرەكتەرىنە سوڭعى ساقتىقتى ادەيى قورقىتا ايتتى. ونىڭ ۇستىنە، ەگەر تاسادان شىعىپ شىن سوقتىعىپ قالار سايلانعان جۇرت بولسا، پانداردىڭ مالى ءۇشىن قوساق اراسىندا كەتەرمىن دەگەن ءوز ءقاۋپى دە بار ەدى.
سويىل سۇيرەتكەن سۇستى توپ اتتارىنان ءتۇسىپ، ايىل-تۇرماندارىن جوندەپ، اتتان سالار ءۇن شىقسا لاپ قويار قاندى ايقاسقا دايىندالىپ تۇردى دا، ەكى-ۇش اتتىلىنى، ىشىندە جايناق بار، الدا جۋساعان كوپ مالدى ارالاپ كورىپ قايتۋعا جىبەردى. ولار ءبىر ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىتتا قايتا ورالدى.
— ەشتەمە بىلىنبەيدى.
— بۇل جاتقان نۇرتازا بولىستىڭ مالى ەكەن. بۇل اراعا كەشە عانا كەلىپتى.
— ءتىپتى جىلقىشىلارى دا از. جوعالعان جىلقى ىزدەپ ءجۇر ەدىك دەسەك: "كورگەن جوقپىز"، "بۇل جاقتا بەيساۋات جۇرگەن مال كورمەدىك" دەگەننەن باسقا، تۇستەرىنەن دە ەشتەمە اڭعارىلمايدى. اشەيىن ەشتەمەدەن حابارسىز، جايباراقات جاندار...
بۇلار ەكىدەن، ۇشتەن ءبولىنىپ، قاس قارايعانشا جان-جاقتى شولعىنشىلاپ، ماڭايداعى اۋىلداردى ارالاپ، اركىمنەن ءسوز تارتىپ كورىپ ەدى، ۇرالاعان مالدان تۇك سىبىس ەستىلمەيدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قاتتى جاۋىن باستالعان. جەل ارالاس قيىستاي سوققان نوسەر، بارا-بارا شەلەكتەپ قۇيىپ، كۇزەمدەگى مالدى دا ءبۇرىستىرىپ، ساي سالاعا قۋىپ تىقتى. ءار توعاي باۋىرىن پانالاپ، مال قايعىسىنان باس قايعىسىنا تۇسكەن كەرەيلىكتەر، ءتۇن ورتاسىندا مالمانداي سۋ بوپ، كەلىسكەن ءبىر قوسقا جينالعان.
— تاسەمەن، — دەدى، قوس بۇرىشىندا قۇنىسىپ وتىرعان جايىق قارت. — مەن ەرتەڭ اتىمدى تىنىقتىرىپ الىپ، ەلگە قايتام. سەندەر قىزىلجارعا دەيىنگى اۋىلداردى تۇس-تۇسقا ءبولىنىپ، ارالاڭدار. اي، قولدى بولعان مال ەندى تابىلار دەيمىسىڭ.
— جاكە، ءبارىمىز بىرگە قايتارمىز. ءسىزدىڭ بىرگە بولعانىڭىز ءجون، — دەپ ەدى تاسەمەن.
— جوق، مەن ءوز مىندەتىمدى اتقاردىم. ءىزدىڭ تىرەلگەن جەرىنە دەيىن اكەلدىم، ەندىگىسىنە مەنىڭ قولىمنان كەلەر دە جوق، سەندەرگە ماسىلدىقتان باسقا پايدام دا جوق، — دەپ جايىق العان بەتىنەن قايتپادى...
تاڭ اتا شىرت ۇيقىدا جاتقان كەرەيلىكتەر الىستان شۇرقىراپ نۇرتازانىڭ كوپ جىلقىسىنا كەپ قوسىلعان تورى اتتى بىلگەن جوق. تورى ات سوڭىنان كەلگەن قانجىعالىلاردىڭ بەلگىسىز مارقۇمنىڭ قان-قان كيىمىن جىلقىشىلارعا بەرىپ، اتى-جوندەرىن دە ايتپاستان بولدىرعان اتتارىن تەبىنىپ، ءقاۋىپتى جەردەن باس ساۋعالاپ كەتكەندەرىن دە سەزگەن جوق.
قانشاما جول ءجۇرىپ، ءوز ءۇيىرىن تاپقان تورى اتتىڭ سول ءتۇنى پىشاققا ىلىنگەنىن دە ەشكىم بىلمەدى.
5
بۇل كۇندەرى شاعىن قاراشا اۋىل قارا تەرەكتىڭ شەت جاعىنداعى اتامزامانعى ەسكى ۇيدە تۇراتىن ءانشى ءباتجاننىڭ جاماعاتى ءاليمانىڭ كاپەرىندە تۇك جوق. كۇندە ەرتەمەن سيىر ساۋا شىققاندا جاقىندا جولاۋشىلاپ كەتكەن ەرىن ءبىر رەت ەسىنە الىپ، سونادايدان قاراۋىتقان قالىڭ توعايعا شۇباتىلىپ كىرەر قارا جولعا از ۋاقىت كوز تاستار ەدى دە، شوشالا ىعىندا كۇيىسىنەن جاڭىلعانداي پىس-پىس ەتىپ، ىڭىرانا ءتۇسىپ جاتقان ۇيقىلى-وياۋ سيىرىنىڭ ساۋىرىنان الاقانىمەن ۇرىپ، اۋىز قوراداعى قاق اشاعا بايلاۋلى بۇزاۋىن باسجىبىمەن بوساتىپ، ورنىنان ىرعاتىلا تۇرعان ەنەسىن يدىرۋگە جىبەرەر ەدى.
بۇگىن دە وسى ادەتىمەن مەڭسىز قىزىل بۇزاۋىن ءيدىرىپ الدى دا، قىزىلقاسقا سيىردىڭ جىلى باۋىرىندا وتىرىپ، جەلىنى بوساپ سۋالا باستاعان بولبىر ەمشەكتەردى سوزبالاي بەرگەن.
كۇز اسپانىنىڭ مازاسىز شاعى. تاڭ اتىپ، كۇن شىعۋعا جاقىنداسا دا تۇماندى، سىزدى دالا الاكولەڭكە. كەشە كۇن باتا تىنعان جەل ءالى كوتەرىلە قويماپتى. اۋادا بەتكە جىلبىسقى تيەر دىم بار. بۇل كەزدە اۋىل ءۇيدىڭ باسقا ايەلدەرى دە كۇپىلەرىنىڭ بەلىن قاۋسىرىنا بايلاپ، بۇرسەڭدەپ ءجۇرىپ مال ساۋۋ قامىنا كىرىسكەن ەكەن. ەندى ءبىر پىسىقشا كەمپىرلەر سيىرلارىن الدىنا ساپ ورىسكە قاراي بەتتەپ بارادى.
ءاليمان سيىر ساۋىپ وتىرىپ، كۇندەگى ويعا ءتۇستى: جازداعىداي ەمەس، قاسقا سيىردىڭ ءسۇتى اعاش شەلەككە كۇرپىلدەپ قۇيىلمايدى، سىزدىقتاپ جىڭىشكە شۇباتىلادى. بۇرىن ءتورت ەمشەگىنىڭ ۇشىنداعى جاسۋداي كوزدەردەن ساۋساق تيەر-تيمەستە مولدىرەگەن اپپاق ءسۇت اعىلىپ، باسىپ قالعاندا ۇرپىدەن سىر ەتىپ اتقىلاۋشى ەدى. كۇزدە سۋالعاندا دا تاپ مۇنداي بولمايتىن. بيىل ءبىر ەمشەگى كەتكەننەن بەرى، باسقا ەمشەكتەرى دە قوجىرماقتانىپ، ءبىراز ساۋعاننان كەيىن سيىر دا اۋىرسىنعانداي تىقىرشىپ ورنىنان قوزعالاقتاپ، قۇيرىعىمەن سابالاي باستايدى. كۇزدە قوجىراپ ءسۇتى ازايعانمەن، ماڭىزى كەمىمەي، قايتا قويۋلانا تۇسەتىن سياقتى ەدى، ەندى پىسپەكپەن ماي الۋ بىلاي تۇرسىن، شايلىقتان ارتىلعاننان ۇيىتقان قاتىققا بالالار جارىماي ءجۇر. قاسقا سيىر ءسۇتتى ەدى، كوز تيەيىن دەدى مە؟ الدە قارتايعان دا شىعار-اۋ. يميگەن ءمۇيىزىنىڭ تۇبىندەگى بۋىلتىقتارى دا كوبەيە باستاپتى. كۇيىس قايىرىپ مالجاڭداپ جاتۋىنان كورى، پىسىلداپ، اۋىر ىڭىرانىپ، ماۋجىراپ جاتاتىن كۇندەرى كوبەيىپ كەلەدى. انا جىلى كوپەس سۇلەيمەننەن ەل بولىپ كوپ ساۋىن سيىردى جالعا اكەلگەندە، ءباتجان وسى قاسقا سيىردى العانىنا قۋانىپ جۇرەتىن. سودان بەرى نەشە جىل ءوتتى: بەس جىل ەكەن-اۋ. بەس رەت بۇزاۋلاپ، ۋىزىن ءىشىپ، تايىنشا بولعانشا اسىراعان بۇزاۋلارىن يەسىنە امان-ەسەن بەرىپ وتىردىق-اۋ. ەندى عوي، بەس-اق جىل قالدى. اماندىق بولسا بەس جىلدان سوڭ، قىزىل قاسقا سيىر باسىمەن بۇلاردىڭ يەلىگىنە قالادى. ودان كەيىنگى بۇزاۋلارى دا وزىنىكى. اپىرىم-اي، سوندا ەندى نەشە رەت بۇزاۋلار ەكەن. ءوزى سيىر نەشە جاساۋشى ەدى. ونى ءباتجان دا بىلمەيدى. ءاي، ءباتجان-اي! ەل ارالاۋعا ءبىر شىقسا، كوپكە دەيىن ورالا قويمايدى، بيىلعى جۇرتپەن بىرلەسىپ اۋىل ىرگەسىنەن شاپقان ءشوبىڭ دە ءالى تاسىلماي دالادا جاتىر. ونى دۇرىستاپ شوشايتىپ ۇيسەڭ جاقسى عوي. جاۋىن ءوتىپ قارايىپ، قىزىپ كەتپەسىن ءالى. انشىلىگىندە ءمىن جوق-اۋ. جيىن-تويلاردا شىرقاتا ءان سالعانىندا اۋىل كەلىنشەكتەرىنىڭ اراسىندا يىعىم ءبىر كوتەرىلىپ قالادى. شارۋاعا دا سونداي بولساڭ عوي. قايتەيىن. مىنا ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى تورت-بەس كۇشىگىمىز دە ءوسىپ قالدى. انا كىشكەنتايلارىندا ءالى ءجىبى ءتۇزۋ كيىم دە جوق. ەرتەڭ بوزقىراۋ تۇسكەندە دالاعا كىرىپ-شىعار لىپا جوق. جالاڭاياق شىعىپ، تاباندارى جالتىراپ، ۇيگە قايتا دىزىلداپ كىرگەن سايىن، بۇكىل تۇلابويىمدى سۋىق تەمىر قارىپ وتكەندەي بولىپ، كوزىمنەن جاس تا ىرشىپ كەتەدى. ساعان بىلدىرمەيمىن. بىلدىرگەندە سەن قايدان تابا قوياسىڭ. ءاي، وسى قۋ كەدەيلىكتەن قاشان قۇتادى ەكەنبىز. ە، وڭايلىقپەن قۇتىلۋ قايدا. ماڭدايعا مىقتاپ جازعان عوي؟! قاشان بالالار ەسەيىپ، ءوز قولدارى ءوز اۋىزدارىنا جەتكەنشە نە زامان. قويشى، ءتاۋبا، ءتاۋبا.! اقان اعاي مال بەرىپ بوساتىپ الماعاندا، ءباتجان ءالى كۇنگە دەيىن انا تورەلەردىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلا الماي، مال سوڭىندا سالپاقتاۋمەن جۇرەر ەدى-اۋ مىنا بالالار عوي وندا... ە، ولار تۇگىلى مەنىڭ ءوزىم، كىم ءبىلسىن، كىمنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتەرىمدى... ءوي، مىنا ءبىر كىمنىڭ مالىگى، سۇيكەنۋگە جەر تاپپاعانداي قاراش، ،اپ، ا بىلاي!"
توبەسىن، شاڭىراقشالاپ، تالدان ورگەن دوڭگەلەك شوشالانىڭ سىرت جاعىنان ءبىر مالدىڭ قۇيرىعى كورىنگەندەي بولدى. قىشىماسى بار بوتەن سيىر ما سۇيكەنىپ جاتقان دەپ، ءاليما شەلەگىن الىپ ورنىنان تۇرا بەرگەندە، الگى مال تاعى دا قوزعالىپ، قۇيىمشاعىن كورسەتتى. قۇيرىعى دا شولتاڭ ەتتى. ات ەكەن.
"ە، بۇل كىمنىڭ اتى، شوشالانىڭ باۋىرىندا نە عىپ تۇر" دەپ كۇبىرلەي ءجۇرىپ، شەلەگىن ەسىك اۋزىنا قويا سالىپ، اتقا بارعان ءاليما اۋەلى سوستيىپ تۇرىپ قالدى دا، سالدەن سوڭ قۋانىشتان جىميىپ، كۇلىپ جىبەردى. سىلاۋى ءتۇسىپ، بۇگىلگەن ساۋساقتاي كورىنگەن جالعىز تالعا بايلاۋلى ءباتجاننىڭ تايبۋرىلى. ءاليمانىڭ الدىندا تاڭىرقاپ قالعانى — بۋرىل اتتىڭ قۇيرىق-جالى، ءتىپتى كەكىلىنە دەيىن كۇزەلىپتى. بۇرىن ۇيرەنشىكتى كوزگە سىمپيىپ، جاراسپاي تۇر. ءاليما، "مۇنىسى نەسى، ۇيدە-اق كۇزەمەيتىن بە ەدى" دەدى دە قويدى. ەردىڭ جىرىمىندا ۇلكەن قورجىن. ءباتجان بۇل قورجىندى جول شىققان سايىن استە تاستامايدى، كەيدە جۇرگەن جەرىنەن بيداي، تارى، بالالارعا اعايىنداردان سالەم-ساۋقات دەپ، ەلدەن قيسسا، ءان ايتىپ تاپقان ول-پۇل تابىسىن الا كەلەدى. ايتپەسە اتادان تۋا جەتىم ءباتجانعا قايداعى تۋىس. وسى جولى قورجىن تومپيىپ، تارسىلداپ تۇر. "تەگى ولجالى ورالعان-اۋ. قايدا باراتىنىن ايتپاي كەتكەندە ءبىر گاپ بار ەكەن عوي، باسە!"
ءاليما العاشقىدا اتتىڭ ىق جاعىنا قاراي جاسىرىنىپ، ءباتجان ءبىر ارادا تىعىلىپ تۇرعان شىعار دەپ كورىنبەي، قۋلانىپ ەدى. ءبىراق، جۋىق ارادا شىعا قوياتىن ءباتجان جوق. جۇرت مالىن ورىسكە ايداپ، تۇگەل اياعىنان تىك تۇرىپ، اۋىل شەتىنە بەتتەگەندە، بۇل دا سيىرىنا اسىعىپ:
— ءباتجان، ءباتجان، جارايدى ەندى، تىعىلماي-اق قوي، — دەپ كۇلىپ ەدى، ءباتجان جاۋاپ قاتقان جوق. ءاليما ءۇيدى اينالا جۇگىردى. جوق.
"ە، مۇنىسى نەسى، الدە ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ، ۇيقىداعى بالالاردى مازالامايىن دەپ، اران ىشىنە جاتا سالدى ما ەكەن؟" ءاليما جۇگىرىپ ارانعا باردى. وندا دا جوق. "ە، اتى بولدىرعاسىن اياپ، توعاي سىرتىنداعى ءشوبىن كورىپ كەلۋگە جاياۋ كەتكەن شىعار. ءبىراق قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلىنداي دەپ ماقتايتىن بۋىرىلى اۋىل اراسىنا بولدىرا قويۋشى ما ەدى. وندا تۇندەلەتىپ جۇرگەنى نەسى؟ بۇيتپەۋشى ەدى عوي".
— ءباتجان، ءباتجان، — دەپ ساعىنىش ارالاس ۇنمەن ايعايلاعان ءاليما: "ءۇيباي-اۋ، مال ورىستەن قالىپ قويار" دەپ، سيىرىن الدىنا سالىپ جۇرە بەردى. قاشان سيىر ايداۋشىلارعا جەتكەنشە ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ بارادى.
از كۇن ەرى جولاۋشىلاپ كەتسە ەلەگىزىپ، قوڭىلتاقسي قالاتىن ءاليما بۋرىل اتتى كورگەن سوڭ، بۇرىنعىدان بەتەر ءباتجانىن ساعىنا تۇسكەن سياقتى. ەلدى ءجيى ارالاپ، ءان سالىپ، كوبىنەسە اقان قاسىندا كوبىرەك ايالداپ، ءجۇرىپ قالاتىن ەرىنىڭ مىنەزىنە ەتى ۇيرەنسە دە، ونى ويلاماۋعا، ساعىنباۋعا توسەلە الماي ءجۇر. ءباتجان كەلگەن سايىن بەس بالا بەس جاقتان باسسالىپ اياعىنا ورالىپ، جابىسىپ جاتسا، ءاليما دا دارداي بوپ كىشكەنتايلارىنان قىمسىنباي موينىنا اسىلىپ، قۇشاقتاپ جاتقانى.
وسى جولى دا ورىستەگى مالعا سيىرىن قوسىسىمەن جالت بۇرىلىپ توعاي باۋىرىنداعى شوپتەرىنە تارتتى. جۇرت پىشەندەرىن تاسىپ العان. شابىندىق ورنىندا ءۇش شوشاق شەپ قانا قالىپتى. بۇل باتجاندىكى. ءاليما جۇگىرىپ ءجۇرىپ ۇشەۋىن دە قاراپ شىقتى. قانشا قىرسىز دەگەنمەن، ءباتجان جاسىنان تورەلەردىڭ ەسىگىندە جالشىلىقتا ءجۇرىپ، ءار شارۋانىڭ باسىن ءبىر شالىپ، قاي جۇمىسقا سالسا دا تارتىنۋعا شاراسىز جىگىت كومبىس بوپ توسەلگەن جوق پا. مىنا تاپ-تۇيناقتاي سالىنعان شوشاقتاردىڭ سول ىقتياتتى شارۋاقور ادامنىڭ قولىمەن ۇيىلگەنى كورىنىپ-اق تۇر. باۋىرىندا شاشىلعان ءبىر كولەم ءشوپ جوق، كۇننەن كۇنگە باسىلىپ، وتاۋلانا شوككەن شوشاقتىڭ توبەسى جەلگە قوپسىماي، سۋاعارلانىپ جانشىلا تۇسكەن. ءاليما سوڭعى شوشاقتىڭ بۇيىرىنە كۇستى قولىن اعاش جۇتقىششا تەرەڭ سۇعىپ جىبەرىپ، ءبىر ۋىس ءشوپتى دۋدىراتا جۇلىپ الىپ يىسكەدى. ءسال دىمقىل تارتقان جيدەك جاپىراعى ارالاس كوكپەڭبەك جوڭىشقادان كوكتەم ءيسى مۇرىن جارادى. "وي اللاي، — دەدى ىشتەي ءاليما، — تۋرا ءباتجاننىڭ ءيىسى سياقتى!" جازدا ءباتجان كۇن باتقانشا قالىڭ جوڭىشقادا شالعى تارتىپ، ۇيگە كەلە كەشكى تاماعىن ۇيقىلى وياۋ قالعىپ-شۇلعىپ ىشەتىن دە توسەككە قۇلايتىن. كۇن ۇزاق دالادا ويناپ، كۇلگە اۋناعان تاۋىق بالاپاندارىنداي قارا قوجالاق بولعان شيتىمدەي بالالارىن جۋىندىرىپ، جايعاستىرعان سوڭ ءاليما دا توڭ مايعا شىتىرلاي جانعان سىعىرايمانى ءوشىرىپ، ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان ءباتجاننىڭ كەڭ كەۋدەسىنە قالىڭ شاشىن توگىلتە تاستاپ، بالاشا ەركەلەپ، باسىن سۇيەيتىن. سوندا ەرىنىڭ تۇلابويىنان مىنا دالا ءشوبىنىڭ جۇپار ءيىسى كەلەتىن مۇرنىنا.
تيتتەي قىز كۇنىندە بايلاردىڭ اتقوسشىسى بوپ جارمەڭكەدەن ورالعان اكەسى قول باسىنداي ءبىر شيشا ءاتىر اكەلگەن. سول شيشانى ءبىر جىلداي ۇنەمدەپ، گۇل جاپىراعىندا مولدىرەگەن تاڭعى شىقتاي عانا ساۋساعانىڭ باسىنا تامىزىپ، قوس تۇلىمىنىڭ تۇبىنە جاعاتىن. مۇنى كورگەن اكەسى بىردە: "ءوي، قىز بولماي كەتكىر!" دەپ قارقىلداپ تۇرىپ كۇلگەن. اقىرى سول شيشانىڭ تۇبىندە قالعان ەكى-ۇش تامشى ءيىسسۋ اكەسىنىڭ مايىتىنە بۇيىرعان. سۇيەككە تۇسكەندەر ءمايىتتى جۋىپ، اقىرەتكە وراپ، وڭ جاقتان شىعارار كەزدە ءاليما بويتۇمارداي ساقتاعان ءاتىر شيشاسىن سارقىپ، سوڭعى تامشىلارىن اكەسىنىڭ ءولى دەنەسىنە تامىزىپ، سوڭعى كوز جاسىن دا توگىپ جىبەرىپ، وكسىگىن باسا الماي، كەۋدەسىنە ماڭدايىن تىرەپ مۇسىلمان راسىمىنە جات مىنەزبەن ولىكتى قۇشاقتاپ، ايىرىلماي ۇزاق جىلاعان. ومىرىندە ءبىرىنشى كورگەن سول ءاتىر ءيىسىن قامقور اكە وزىمەن بىرگە سۋىق كورگە الا كەتىپ ەدى. تەك ەسەيىپ، ەتەك جاۋىپ، تۇرمىسقا شىققاننان سوڭ عانا ءاليما سول ءيىستى ءباتجاننىڭ ىستىق قۇشاعىنان يىسكەپ ەدى. ءباتجاننىڭ كەۋدەسىنە باسىن سالىپ ماۋجىراپ جاتقاندا دا ءاليماعا وسى ويلار كەلەتىن.
كەيدە قارشادايىنان اكەدەن جەتىم قالعان، قىز بولىپ بوي تۇزەپ ءبىر ءجىبى ءتۇزۋ كيىم كيە الماعانى، اقىرى اقان سىندى قامقور ادامنىڭ جالشىلىقتا جۇرگەن ءانشى ءباتجانعا مەيىرى ءتۇسىپ، قۇلدىق تاۋقىمەتىنەن ايىرىپ، ءاليمانىڭ سىرتتان بيلەگەن ءبىر الىس اعايىندارىنا قالىڭىن تولەپ ەكەۋىن قوسقانى، سودان ءۇبىرلى-شۇبىرلى قاتارداعى ءۇي بوپ كەتكەن باقىتتى تۇرمىستارى ەسىنە ءتۇسىپ، قۋانىشتان ىستىق جاسىن ءباتجاننىڭ كەۋدەسىنە توگىپ تە الاتىن. كوبىنشە ءباتجاننىڭ جۇرەك سوعىسىن تىڭداپ جاتىپ، قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىن دە بىلمەيتىن ەدى-اۋ".
ءاليما ۇيىنە تاياپ قالعان ەكەن، الدىندا، اۋدەم جەردە كەتىپ بارا جاتقان يميگەن بۇكىر كەمپىر مۇنى توسىپ الدى. ەتىكشى تەمىرتاي شالدىڭ جاماعاتىن كورگەندە ءاليمانىڭ بويى سەرگىپ، ەندى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك ەسىنە ءتۇسىپ، شيراق ادىمداي ءتۇستى. تەمىرتاي قارت ايتۋلى ەتىكشى بولماعانمەن، قاتار قونعان ەكى-ۇش اۋىلدىڭ كەدەي-كەپشىكتەرىنىڭ ەڭ ءقادىرلى ادامى. جىل ون ەكى اي بويى قىستا قورجىن ۇيدەگى جىلى جارما پەشكە ارقا سۇيەپ، جازدا كۇن شۋاقتا ەسىك الدىنداعى كوگالدا وتىرىپ الىپ، ەتىك تىگۋمەن الەك. كوبىنەسە تىگەتىنى جاڭا ەمەس، اۋىل ادامدارىنىڭ ۇلكەنى بار، ەركەك-ۇرعاشىلارىنىڭ اياعىنان تۇسكەن ەسكى-قۇسقىلارىن جاماپ-جاسقاپ، بۇتىندەپ وتىرعانى. "ەسكى قۇراعاننىڭ ەسى كەتەدى" دەمەكشى، مىنەزى تىك، جوق نارسەگە اپى كىرىپ، كۇپى شىعاتىن باياپار قارا شالدىڭ قاسىنا ەشكىم باتىپ بارمايدى. ۇزاق جاتىپ قالعان اياق كيىمدەرىنىڭ جايىن بىلۋگە كەلىپ، باس سالىپ شارۋاسىن ايتا الماي مىڭگىرلەپ، كور-جەردى سىلتاۋراتىپ، ەتىكشىگە كوپشىك تاستاپ مايموڭكە سوزبەن دوڭگەلەتە باستاعانداردى: "ءاي قاراعىم، ەتكىشىنىڭ قاسىندا وتىرما، ءسوزى تيەر وزىڭە، ءبىزى تيەر كوزىڭە" دەپ، ماڭىنان ايداپ سالادى. ودان ءارى جايىڭدى تۇسىندىرە باستاساڭ: "ءاي، كەمپىر، مىنا پاحىردىڭ كوك جۇلىقتارى قايدا ەدى، اكەل تەز" دەيدى. قىرىق جىل وتاسقان كەمپىر شالىنىڭ مىنەزىنە قانىق، ەكى سوزگە كەلمەي، ەتەگىنە سالعان بىلعارىسى كۇلىمسى ساسىعان وڭكەي قيقى-شويقى ۇسقىنسىز اياق كيىمدەردى قاسىنا اكەپ توگە سالادى دا، بۇدان ءارى نە بولارىن بىلسە دە، ءىس-مىس جوق، شارۋاسىنا كەتە بەرەدى. شال الدىنداعى ءىسىن بىلاي قويادى دا، الگى كيىمدەردى بىرتىندەپ الىپ قۇلاشى كەتكەن ل.ەرگە لاقتىرا بەرەدى، لاقتىرا بەرەدى. "بار، باسىمدى قاتىرما، مەن شابان ەكەم، جىلدام تىگەتىن قارويداعى دوسقا، كەرەكۋدەگى ەسكە، قاروتكەلدەگى جايىققا، قىزىلجارداعى مەكەشكە اپار، ولار كون ەتىگىڭدى كوزەل ەتىپ، كوتتىگىن كوك جىپپەن، قونىشىن قىزىل جىپپەن جيىپ، جيىرما جىل سىقىرلاپ، قىرىق جىل شيقىلداپ ءوزى جۇرەتىن ەتىك ەتىپ بەرەدى" دەپ، اتىشۋلى ەتىكشىلەردىڭ قۇلاعىن شۋلاتىپ، قۋىپ جىبەرەدى. نە كەرەك، سوڭىنان، ءبارىبىر سول ەسكىلەردى جاماپ، ىلدەباي عىپ بەرەتىن ءوزى. الدىنا قايتا كەلەتىن جاڭاعى كوك جۇلىقتاردى ول تانىمايدى دا، ونىڭ كىمدىكى ەكەنىن سۇراپ تا جاتپايدى. ونى يەسىنەن قايتىپ الاتىن دا، قايتىپ بەرەتىن دە كەمپىرى. اقى-بۇلىنا كەلىسەتىن دە سول. ايتەۋىر قىسقا جىپتەرى كۇرمەۋگە، ۇزىن جىپتەرى جورمەۋگە كەلمەيتىن. قولى قىسقا جوق-جىتىكتىڭ جىرتىق، جاماۋىن بۇتىندەيتىن وسى شال.
ءاليما بالالارىنىڭ ۇلكەنىنەن تۇسكەندى كىشىسىنە كيگىزىپ، ءباتجاننىڭ توزعان كيىمدەرىن تارىلتىپ، اۋدارىپ، ايتەۋىر ءىلدالدالاپ كىشكەنتايلارىنىڭ ءۇستىن اسا جۇدەتپەۋگە تىرىسادى. مىنا كەمپىرگە كوبىرەك باراتىن دا وسى اۋىلدا ءوزىم دەپ ويلايدى.
— ءا، اپا، ءتاۋىر، تيىشسىز با؟ — دەپ كەمپىردى قۋىپ جەتىپ جايراڭداپ امانداستى.
— مىنا كۇزىڭىز قايتەدى. سۋىتاتىن ءتۇرى بار-اۋ. اپا، ءجۇرىڭىز، جاڭا قولامتاعا قۇمان تىعىپ كەتىپ ەم، ءشاي ىشەيىك.
— ە، بارەكەلدى، ىشسەك ىشەيىك، — دەپ كەمپىر دە تەز يكەمگە كەلىپ، ەكەۋى ۇيگە تاقاي بەرگەن. ءاليمانىڭ جۇرەگى ءبىرتۇرلى الىپ-ۇشىپ، باعاناعى ورنىنان تاپجىلماعان بۋرىل اتتى كورگەندە ۇرەيلەنەيىن دەدى.
— ءباتجان جولدان كەلگەن بە، الدە ءبىر جاققا ساپار شەكپەك پە؟ — دەپ، اتقا كوزى تۇسكەن قىراعى كەمپىر ەرنىن سىلپ ەتكىزدى، — قاراعىم-اۋ، مىناسى نەسى، قايداعى جامان ىرىمدى باستاپ!
— و، نە اپا، نە كوردىڭىز؟ — دەپ ءاليما دا كەمپىرگە سەزىكتەنە قاراپ ەدى.
— مىنا ءباتجانعا نە بولعان، جاسىنان جىلقى باعىپ، كوزى شىققان قازاق بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ ءمىنىس اتىنىڭ سىناداي سيقىن الىپ، كۇزەگەنىن كورسەم كوزىم شىقسىن، — دەپ، بۋرىل اتتىڭ قارا جالىن تۇبىنە دەيىن تىپ-تيپىل كۇزەپ، قويۋ قۇيرىعىن كوتەنشەگىنەن ءبىر سۇيەمدەي عانا قالدىرا شولتيتىپ، شۇناق ەشكىدەي شورت كەسىپ تاستاعانىنا تاڭىرقادى دا، تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي ءتۇيىپ، ۇشىن قيعان كەكىلىنە كوزى تۇسە بەرگەندە ءىشىن تارتتى. — سۇمدىق-اي، مىناۋ تۇلدانعان ات قوي. جانىم-اۋ، ءباتجان قايدا، امان با ءوزى، قاراعىم!
بۇكىر كەمپىردىڭ ايعىز-ايعىز ءاجىمدى بەتى كەڭ قازانعا قايناتقان قويۋ ىركىتتەي تۇگەل جىبىرلاپ، ۇسقىنى وزگەرىپ كەتتى. تۇلدانعان اتتىڭ جايىن بىلمەسە دە، قارتتىڭ جۇزىنەن ءبىر جاماناتتى سەزگەن ءاليما دا اششى داۋىسى شىعىپ ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ:
— ءباتجان، ءباتجان! — دەپ جانۇشىردى. ءباتجان جوق. بۋرىل ات وقىراندى ءاليمانىڭ داۋسىنان ويانعان بالالاردىڭ ءبىرى جىلى توسەگىنەن اتىپ تۇرىپ: "كوكە-كوكەلەپ" قارنى جالتىراپ سىرتقا شىقتى.
— ءباتجان، ءباتجان قايداسىڭ؟ قايدا كەتتىڭ، ءباتجان! — دەپ ەرنى دىرىلدەپ، كەمسەڭدەپ، الدەنەدەن سەكەم العان ءاليما جۇگىرىپ بارىپ قانجىعاداعى قورجىندى شەشتى. ونى نەگە شەشتى، نەگە اشتى — ءوزى دە بىلمەيدى. ءباتجان جولاۋشىلاپ كەلگەندە قاشان جىرىمدى شەشىپ، قورجىندى ءوزى ۇيگە كىرگىزبەيىنشە ءاليما ات ماڭىنا جولامايتىن. ەرى كەلەر كەلمەستە، باس سالىپ تۇيە جۇندەگەندەي نە اكەلگەنىن كورۋگە اسىققان ءقايسىبىر قاتىنداردىڭ جامان ىرىمىنان اۋلاق ەدى.
ءاليما قورجىنعا قولىن قالاي سالعانىن دا بىلمەدى. ىشىنەن ءباتجاننىڭ قان باتتاسقان شاپانى، جۇلىعىنا دەيىن قان-قان ەتىگىن سۋىرىپ العاندا بوپ-بوز بوپ قۋارىپ كەتكەن كەلىنشەك ءبىر-اق رەت ىقىلىق اتىپ قالدى دا، اۋەلى باياۋ كۇلدى. سودان سوڭ ماڭگىرىپ وتىرىپ، تاعى كۇلدى. بۇل جولى كوزى شاراسىنان شىعىپ، بەت پەردەسى بۇزىلىپ ساقىلداپ كۇلدى. "ءباتجان، ءباتجان!" دەپ ەسى شىعا ەلەۋرەي كۇلىپ، قاندى شاپاندى باس سالىپ وكىردى. باسىن كوتەرىپ تاعى كۇلدى. تاعى وكىردى. ودان كەيىنگى كەيپى ساۋ ادام ەمەس، ەسى شىعىپ، اياق استىندا جىندانعان جاننىڭ بەينەسىنە تۇسكەن ەدى.
بۇدان ءارى ءاليما ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەدى. بۇكىر كەمپىردىڭ دە قوسىلا جىلاعانىن، بۇكىل اۋىل ادامى تايلى-تاياعىنا دەيىن جينالىپ شىعىپ، جۇرتتىڭ جايسىز تۇرىسىنان قورىققاننان بالالارىنىڭ كۇزگى جەل وتىندە بوتاداي بوزداپ ەڭىرەگەنىن دە بىلمەدى. قاي ۋاقىتتا تالىقسىپ بارىپ، ەستەن تانىپ سۇلق تۇسكەنىن دە بىلمەدى.
6
دالا تىرشىلىگىنىڭ قىزىعى دا، بۇزىعى دا كوپ، جاراتىلىسىندا اقجارقىن، ساۋىقشىل مومىن حالىقتىڭ ەل اقساقالىن ءپىر تۇتىپ، ونىڭ الدىندا يمەنىپ، يبالىقپەن تىزگىنىن ۇلكەننىڭ قولىنا بەرەر ۇلگىلى ءراسىمى بولسا، ءبىر داۋرىقسا توقتامايتىن، ءبىر قىزسا تەز سۋىمايتىن، شەكتەن شىعىپ كەتەر جۇگەنسىز قىلىعى دا كوپ.
بارىمتانىڭ قاراۋىل جۇرتىنىڭ قايسىسىنان كەلگەنىنە كوزدەرى انىق جەتپەسە دە، ايتەۋىر وسى ەلدىڭ ءىسى ەكەنىن جازباي تانىعان كەرەي جىگىتتەرىنىڭ ءبىر جۇمادان بەرى قىلماعانى جوق. ەسسىز جاتقان ەسىل مالعا كەزىككەن اش قاسقىرلارداي بۇگىن ءبىر اۋىلدىڭ شاڭىن قاقسا، سول كۇننىڭ كەشىندە ەكىنشى اۋىلدى ءتىنتىپ، تىمىسكىپ، الەك-سالەگىن شىعارادى. كەز كەلگەن جىلقىشى، مالشىنى ۇستاپ اپ، كوكپارشا سوزبايلاپ، ءىز-تۇزسىز جوعالعان جىلقىلارىن قازبالاي سۇراپ، ەشتەمە كورمەگەن ەلدىڭ زارە-قۇتىن الىپ، ءقايسىبىرىن سوققىعا جىعىپ كەتەدى. جاسانعان وتىز جىگىتتىڭ ازىعى دا ەل ۇستىندە، بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان دەپ تاڭداعان مالىن الىپ ۇرىپ، جاۋكەمدەپ، سابا-سابا قىمىزدى سارقا ءىشىپ، ءبىر اۋىلدان تۇستەنىپ، ءبىر اۋىلدان "قوناعاسى جەپ" ەركىن سايرانداپ ءجۇر.
بۇرىن-سوڭدى وسى ولكەنىڭ ءتىسى باتىپ كورمەگەن باراقپاي اۋىلىن دا ۇركىتىپ، ءبىر تۋ بيەسىن جايراتىپ كەتىپتى. باراقپاي اۋىلى — ءيسى اتىعاي-قاراۋىلعا، قالا بەردى كورشىلەس كەرەي، قىپشاقتارعا ايگىلى، اتىشۋلى اۋىل.
الدارىنا سالعان مالدارى بولماسا دا، اسا تارشىلىق كورمەي، جۇرت ريزىعىنا ورتاقتاسىپ جۇرگەن اشقاراق ەل. ارعى اتالارى اقمالشىدان قالعان اتا ءداستۇرى بولماسا دا، قازىرگى باراقپايدا ات جالىن تارتقان جاستارىنان باستاپ، اتقا مىنۋگە جارايتىن شالدارىنا دەيىن باۋكەسپە ۇرى. الىستان، جاقىننان دەمەي، جىل ون ەكى ايدا جىمىن بىلدىرمەي مال ايداتىپ الىپ كاسىپ ەتكەن ەلگە وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم ەشتەمە قىلا الماي كەلەدى. مال ۇرلاعاندا ەشكىمنىڭ شىمبايىنا باتىپ، شارۋاشىلىعىن ويسىراتىپ كەتپەيدى، ءبىر مال، كوپ بولسا، ەكى مال عانا الىپ، قايتىپ ول اراعا سوقپايدى. مال ءىزىن سۋىتپاي سوڭىنان بارار جان بولسا، تەرىسى تۇگىل سۇيەگىن تابا الماي، ءىستى ناسىرعا شاپتىرسا، ءبىر قاعابەرىستە، نە قايتار جولدا سىباعاسىن الادى. وندا دا ەشكىمگە ءىز-تۇزىن بىلدىرمەيدى. سودان دا ولار باتىل، سودان دا ولار جۇرەك جۇتقان. ونىڭ ۇستىنە كەيىنگى جىلدارى قاراۋىل شونجارلارىنىڭ قولشوقپارى — سولار. بىرەۋگە وشىكسە، كەك العىسى كەلسە، باراقپاي جىگىتتەرىن جۇمساپ، ۇرلىق ارتىن جىم-جىلاس ەتەدى. بىرلى-ەكىلى قاراسى جوعالعان ءالسىز ادامدار باراقپاي اۋىلىنىڭ جىگىتتەرىنەن قولدى بولعانىن سەزسە "وندا كەتتى دەي بەر"، "شىعاسىعا شىققان مال عوي، قۇداي تاعى ءبىر ءجونىن بەرەر" دەپ قۇدايىنا سىيىنعاننان باسقاعا نەمەسە "اللانىڭ كارى ۇرسىن!" دەپ قارعاپ، سىرتتاي كىجىنگەننەن باسقاعا دارمەندەرى جوق.
نۇرتازانىڭ ۇرىلارىنىڭ كوبى — وسى اۋىلدىڭ جىگىتتەرى. كەرەيلىكتتەردىڭ كوپ شۇيلىققانى دا سودان. ءار ءۇيدى جەكە-جەكە ارالاي ءجۇرىپ سۇراسا دا، نە بالاسى، نە كارىسىنەن ءبىر ءتۇزۋ جاۋاپ الا الماي اشىنعان قۋعىنشىلار ەكى جىگىتىن ۇرىپ، ءبىر مالىن جەگەننەن باسقا تۇك شىعارا الماپتى. اۋىل ۇرىلارىنىڭ كوبى جورتۋىلدا، ساپاردا ەكەن، حابار تيىسىمەن تەز جينالىپ، كەرەيلىكتەردىڭ سوڭىنان كەك الۋعا اتتانعالى جاتقاندا نۇرتازادان حابار ءتيىپ، توسىلىپ قالعان.
الدارىنان ەش بوگەسىن، توسقاۋىل كورمەگەن قۋعىنشىلار كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ باتىسىن جايلاعان بار بولىستى شارلاپ ءجۇر. ادەيى سوقتىعۋعا قارا تابا الماي، بەرىسى مەزگىل، شالقار بولىسىنان باستاپ، جىلاندى، يمانتاۋ، زەرەندى، ايىرتاۋ بولىستارىندا لاڭ سالماعان جەرلەرى كەم دە كەم. قاراۋىل يەمدەنگەن ەسىلدىڭ سالالارى اقانبورلىق، تايسارى، جاباي، اقسوراڭ، جىلاندى جايلاۋلارىن كۇزەمدەرىنە دەيىن ءسۇزىپ ءجۇر. اق كيىك، قويلى اتىعايلار مەكەندەگەن ۇزىنكول، قاندىكول، ارالاش، بىلقىلداق كولدەرىنە دەيىن بويلاپ، قۇدايبەردى، ەسەنباي، شوقتىباي، بەيىمبەت رۋلارىنىڭ جايلاۋلارى — قالماكول، سالقىنكول، اششىلى، جەكەبوقتى ارالاپ، قۇلايعىر، توقتى وزەندەرىنىڭ جاعالاۋىندا جاتقان مالداردى تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى. بەس التى جىگىتتەرىن جان-جاققا تاراتىپ، الىستاعى قىزىلجار كەرەيلەرىنە دەيىن شولعىنشىلاتىپ جىبەرگەن. تىنىش، بەيعام جاتقان ەلدى قان قاقساتقان ەسەر توپ ەكىلەنە-ەكىلەنە تۇسەدى. قارسى كەلىپ، جاعادان الىپ جاعالاسار جان بولماعانىنا ىزالانا تۇسكەندەي. ءبىراق، اتويلاي داقپىرت سالماي سوڭدارىنان ەرىپ، مىسىقشا باسىپ جىمىن بىلدىرمەي الىستان ىزدەرىن اڭدىعان نۇرتازانىڭ جانسىزدارىن سەزگەن بۇلار جوق.
تەك سوڭعى كۇندەرى عانا، الدىندا مەزگىل بولىسىن باسىنىپ، كۇشىگىن الدىرعان قاسقىرلارشا تاپ بەرگەن كەرەيلىكتەردىڭ سويقاندارىن ەستىسە دە، ەلەمەگەن باسقا بولىستار ءوز ەلدەرىنە دە شوقپار ويناتا باستاعاندا، باستارىن كوتەرىپ، اشۋعا مىنگەن.
سۇلەيمەننىڭ كۇتكەنى وسى ەدى.
— ال، نۇرتازا، ەندى ەل جيناۋىڭا بولادى. ءبىراق، بايقا مىنەز كورسەتەر ءتۇس بۇل ارا ەمەس. ءالى دە ايلا كەرەك، — دەپ بولىس ىنىسىنە كەڭەس بەرگەن.
— تاعى دا سايقالدىق قوي سەنىڭ ايتارىڭ. قاتىن قۇساپ سايقالسي-سايقالسي ءبىتتىم عوي.
— ءبىر قاتىننىڭ ايلاسى قىرىق ەسەككە جۇك بولادى. ەكاتەرينا ۇلانعايىر رەسەي يمپەرياسىندا تالايلاردى ات قىپ ءمىنىپ، وتىز جىلداي تاقىمىندا ۇستاعان، — دەدى سۇلەيمەن كۇلىپ. — قاتىنداردىڭ تاقىمىن وسال دەمە.
— ە، قاتىن بولساڭ ءوزىڭ بول، اتامنان اۋلاق!
— مەيلى، قايتكەنمەن اقىل، ايلا دەگەنىم دە.
وسى سوزدەن سوڭ نۇرتازا بار بولىسقا شاپقىنشىلارىن جىبەرىپ، جىلاندىداعى قىلىشباي ءبيدىڭ ۇيىنە ءماجىلىس قۇردى.
قاشاندا ۇيىمداسىپ ىستەر ءىس، اقىلداسىپ شەشەر ماسەلە بولسا، ءدۇيىم قاراۋىلدىڭ ەڭ ۇلكەن اقساقالى، سوزگە دە، ويعا دا كەمەڭگەر قىلىشبايدى قالىس قالدىرماي، اۋەلى سونىڭ الدىندا كەڭەسەر ەدى. تۇنەۋگۇنى ساعىناي اسىنا شاقىرىلماي مازاق وتىنا كۇيىپ، ىشتەي كۇيىنىپ جۇرگەن شوعىرماق، جاس بولىس اقبۇزاۋ، مىرزالى ۇرپاعىنان بايالى، سەردالى، بوقاننىڭ شونجار ۇلدارى — بالاپاي، قالاق، كەرەي قۋعىنشىلارىنىڭ كارىنە بىر-ەكى مالى ىلىككەن تىلەۋباي، نازاربايلار، سۇتەمگەننىڭ ىنىلەرى شالتىك، ساپارلار حابار تيىسىمەن جىلاندىداعى قارساق اۋىلىنا تەز جەتكەن.
باس-اياعى جينالىپ، قىلىشباي سوزگە قۇلاق ءتۇرىپ، كەڭەسەرلىك ىقلاس بىلدىرگەندە، باسقالارى اماندىق-ساۋلىق سوڭىنان، سويىل سۇيرەتكەن كەرەي جىگىتتەرىنىڭ لاڭىن ءبىراز ءسوز ەتتى دە ەندى ءباتۋاعا كەلەر تۇستا باس قوسۋدىڭ سەبەپكەرى نۇرتازا باستادى كەپتى.
— قىلىشەكە، مىنا مۇنداردى ءوزىم باستاپ شاقىرتپاسام، وزدەرى ءبىلىپ جينالا قويار تۇرلەرى جوق. قاراۋىلدىڭ ءبىر جاق بۇيىرىنەن ءبورى ءتيىپ، بوكسەرىپ جاتسا دا، جاندارى اشىمايتىن نايساپتار ەمەس پە، قايتا "شوق-شوق" دەپ وتىرعاندارى دا بار شىعار ىشتەرىندە، — دەپ، نۇرتازا قالجىڭداعان بوپ، ءبىراق ءتۇسى كەلمەي، تىستەنە ءتۇسىپ، باسقا باي بولىستارعا الا كوزىمەن وقتانا قاراعاندا:
— نۇرەكە، ەكپىنىڭىزگە قاراعاندا قاسقىر تارتقان قوي سياقتى ەمەسسىز، قايتا جۇرتتى جەرلەپ، جەر جەبىرىنە جەتۋگە كەلگەن، ۇزىننان ءوشى بار ادامشا سويلەيسىز. قاراۋىلدىڭ ءبۇيىرى عانا ەكەن ويلايتىنىڭىز، وندا اتىعايلارعا نەسىنە اتوي سالدىڭىز، — دەپ اقبۇزاۋ نۇرتازاعا باس سالدى.
نۇرتازانى سۋحانى سۇيمەيتىن اقبۇزاۋدىڭ قاراۋىلدى عانا اۋزىنا العان بولىس ءسوزىن ءىلىپ تۇسكەن قارشىعا مىنەزى وتىرعاندارعا ۇناسا دا، ۇدىقتاسىپ شەشەر ىسكە كەسەلىن تيگىزەرى ايدان-انىق ەدى. ءسوزدى ورشىتپەي بالاپاي باسۋ ايتتى:
— اينالايىن اقبۇزاۋ، ءسوزىڭ ورىندى. اشىنعان ىزالى ادام نە دەمەيدى. ءوزىمىز دە كەشەلى بەرى كەرەي جۇرتىنىڭ كوشەمىزدە ى ويناتقانىنا جارىلىپ كەتپەي «زورعا وتىرمىز. نۇرتازانىڭ قاراۋىل دەپ وتىرعانى اتىعاي. ەكەۋى جۇبى جازىلماس ءبىر اعايىن ەمەس پە. اعاي — قاراۋىل نامىسى ءبىر بولعان سوڭ، ول ەكەۋىنىڭ قايسىسىنىڭ اتى اۋىزعا بۇرىن تۇسسە سول ايتىلادى، ونى ساراپقا سالىپ قايتەمىز. وكپە ايتىسۋعا جينالعامىز جوق.
— ءيا بۇل ارادا ايتىسىپ-تارتىساتىن ەشتەمە جوق. مىنا كەرەيلەر ابدەن باسىندى. قايداعى جوعالعان مالىن سىلتاۋ ەتىپ، كەشەگى ساعىناي اسىنا جۇمساعان شىعىنىن بىزدەردەن ءوندىرىپ الاتىنداي ادەيى ءتيىسىپ وتىر. وسىلاي تايراڭداتىپ قويامىز با، الدە "قاسقىر تارتقان ارتىمدى يتتەن نەسىن ايايىن" دەگەن قويداي بوكسەمىزدى توسا بەرەمىز بە؟ ولاي دەسەڭدەر، وزدەرىڭ بىلىڭدەر، مەيىلدەرىڭ. مەن ءوز قامىمدى جاسارمىن، ءشىلدىڭ بوعىنداي بىتىراڭدار ەندەشە اتىعاي مەن قاراۋىلدىڭ ەزدەرى، — دەپ نۇرتازا ورنىنان تۇرىپ كەتەتىن ادامداي قوپاڭداپ قويدى.
— ءوزى قاراسى قانشا مال ەكەن جوعالتقاندارى؟ — دەپ بالاپاي ءسوزدى جۇمسارتا سۇراپ ەدى، نۇرتازا:
— ءيتىم ءبىلسىن، "مىڭعا تارتا جىلقى قولدى بولدى، ءىز وسىندا الىپ كەلدى" دەپ تانتيتىن كورىنەدى. مەنىڭ وزىممەن سويلەسكەن جوق، كوزدەرى جەتپەگەن سوڭ نە دەسىن. ال، مەن، ىشىندە ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر ادام جوق، وڭكەي مۇرنىنان سوراسى اققان بالا-شاعاعا نە دەپ بارام ۇلكەن باسىممەن. سويقاندارىنىڭ اياعىن كۇتىپ جاتا بەردىم.
— نۇرتازانىڭ مۇنىسى دۇرىس. بۇلار ءبىزدىڭ ەلگە دە كوپ ويرانىن سالىپ كەتتى. مەن دە نەسىنە "جاۋ كەلدىلەپ" جاۋلىعىمدى الا جۇگىرەيىن. ءبىر كەسىرلى ەسەرلەردىڭ قىلىعى شىعار دەپ ىشتەن تىندىق. ءبىراق ءبىرجولا كەردەن كەتىپ بولدى، ەندى، شىدار مەندە دە حال جوق، — دەپ شوعىرماق قوسىلدى. — كانە، ءبىر ءباتۋاعا كەلەيىك. اي قاراپ وتىرماقپىز با.
— سەندەر اي قاراماق تۇگىلى جۇلدىز ساناساڭدار دا مەيىلدەرىڭ مەن ەرتەڭنەن باستاپ جىگىتتەرىمدى اتقا قوندىرامىن، قايتىپ سوعار سويقاندار بولسا، سىباعاسىن بەرگىزەمىن، تورىمدە تالتاڭداتىپ، باسىما شىعارا المايمىن! — نۇرتازا باسقا شونجارلارعا ىزامەن كۇيىنە قارادى.
جۇرت ءار تۇستان تاعى دا كيمەلەي، داۋرىعا باستاپ ەدى، ءۇنسىز وتىرعان قىلىشباي قارت، قاراعايدىڭ دىڭىندەي ءتۇزۋ، ۇزىن بويىنا لايىق ساۋساقتارى سالالى قولىن كوتەرىپ، باسىپ تاستادى:
— ءجا، ازاماتتار، مىنا از سوتقارلاردىڭ قىلىعى شىنىندا دا نامىسقا تيەتىن، شىمبايعا باتاتىن اقىلسىزدىق ەكەن. مۇندايدا شىدامنىڭ شىدامى-اق جەتەدى. ءبارى ورىندى. ەل اقساقالى دەپ ماعان جينالعاندارىڭا اللا ريزا بولسىن. بيلىك ايتىپ، كەسىم، جاساماسام دا، بايقايمىن مەنىڭ كەڭەسىمدى كەرەك ەتىپ، سونىمەن ءىس قىلعىلارىڭ كەلەدى ەكەن. وندا تىڭداي قالىڭدار، مەن ءوز تۇسپالىمدى، ءوز تۇسىنگەنىمدى ايتايىن. ەڭ الدىمەن مىناعان جاۋاپ بەرىڭدەرشى.
ەگەر كەرەي جۇرتىنان مىڭداعان جىلقى ۇرلانعان ەكەن، ول نۇرتازانىڭ ورىسىنە دەيىن كەلگەن ەكەن. سودان ءارى بوتەن ءىزدى دە، بوتەن مالدى دا تابا الماپتى. بۇل — ەل اراسىن بۇلىنشىلىككە سالىپ، ۇستاستىرۋدىڭ، ەكى ەلدى قىرىلىستىرۋدىڭ امالىنا ۇقسامايتىن سەكىلدى. مىڭ بولماسا دا، ءبىراز مالى ۇرلانعانى راس شىعار. ەندەشە، ەرتەڭ قازى الدىندا ادال بولىپ، ار الدىندا تازا بولۋ ءۇشىن، قولمەن ىستەلەر ءىستى، مويىنمەن كوتەرەر شاقتا، تايسالماي تۇرار مىقتى، ۇيالماي شىعار ءادىل بولۋ ءۇشىن اۋەلى ءبىر نارسەنى ءوز ارامىزدا انىقتاپ، ارشىپ الايىقشى. كىنالاعانىم دا ەمەس، تۇيتكىلدەنگەنىم دە ەمەس — قانە، ەشقايسىڭ مال بارىمتالاعان جوقسىڭدار ما؟
قىلىشباي ەكى يىعىن قومداي ءتۇسىپ، ۇشۋعا ىڭعايلانعان جارتاستاعى كارى بۇركىتشە ورنىنان ءبىر ىرعالىپ، ەل جۋاندارىنا سابىرلى كوزىن جۇگىرتىپ ءوتتى. ءبىرى ەتىگىنىڭ قونىشىن شۇقىلاپ، ءبىرى قولىنداعى شاقشاسىنا قارام، ءسوز تىڭداپ وتىرعاندار قارتتىڭ توسىن سۇراعى ماڭدايلارىنا ۇرعانداي باستارىن كوتەرىسىپ الدى.
ءبىرىنشى ءبولىم
بارىمتا لاڭى. ايىپ-ايبانا
"سۋ شىقپاس قازعانمەنەن تay باسىنان،
قازاقتىڭ دay كەتپەيدى ساۋ باسىنان..."اقان سەرى
1
جان ۇشىرىپ كوككە قارعىعان اساۋ تورى تىزگىنى بوساسىمەن شىلبىرى شۇباتىلىپ، قىم-قۋىت الاساپىراننان سىتىلىپ شىعا بەردى. وڭ جاق سانىن سوققان زىلدەي دەنەدەن ۇركىپ، ايدالاعا تۇرا شاپتى. بىر-ەكى رەت موڭكىپ قالىپ، شابىنا تيگەن تۇلىپتاي قۇبىجىقتى سارت-سۇرت تەپكىلەپ، قۇيىنداي ۇشتى. سۇيرەتىلگەن دەنە قالار ەمەس، بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتىپ ەربەڭدەپ كەلەدى. جامباسىنا تيگەن سويىل ورنى دا تىز-تىز ەتەدى. مۇنداي سۇمدىقتى توربەستىنىڭ تۋمىسىندا ءبىرىنشى كورۋى.
جەلدى ءتۇن ەدى. كۇندىز كولىكتەرىن ءجيى شالدىرىپ، اعاشتى، سايلى جەرلەرمەن تاسالانا جورتقان سالت اتتىلار ەكى-ۇش كۇندەي بۇلاڭ قۇيرىقپەن وتىرىپ، بۇرىن كورمەگەن ايدىن كولدىڭ ىق جاعىنا تۇندەلەتە جەتكەن.
تور ات ەكى كۇننەن بەرى پايدا بولعان ۇستىندەگى ادامدى تانىمايدى، تۇستەپ تە كورگەن جوق. ءتورتباقتاۋ كەلگەن قاپساعاي جىگىت ۇزەڭگىگە اياق ارتقان سايىن كوزىنىڭ قيىعىمەن وسقىرىنا قاراپ، شىر كوبەلەك اينالىپ، بەلىنە سىلق ەتىپ اۋىر دەنە قونار-قونباستا جۇلا تارتاتىن. ۇيرەتىلگەلى جىلقىشىلار بىر-ەكى مىنگەنى بولماسا، جازداي تابىندا قۇر جۇرگەن وقتاۋداي شايپاۋ تورى الاقاشپا اساۋلىعىنا باسىپ، وقتاي اتىلار ەدى. ءبىراق ۇستىندەگى ادامنىڭ قارۋلى قولى تىزگىندى ىلە جيناپ الىپ سىرەستىرە تارتقاندا، ەرىكسىز كوندىگىپ، بۇلكەككە تۇسەدى. ءبىراز جەر جۇرگەن سوڭ ارىنى باسىلىپ، بەت-اۋزىن تۇك باسقان ىزبارلى قارا شال مىنگەن ەسىك پەن توردەي ۇزىن شابدارمەن قاتارلاسا جورتادى. وڭ جاعىندا جەڭىل سويىلدارىن سۇيرەتكەن ەكى جىگىت كۇنۇزىن قالمايدى. باستارىن قوڭىر شىتپەن شارت بايلاپ العان الپامساداي ءىرى، يىقتى جىگىتتەردىڭ اتتا وتىرىستارى دا كەلىستى. قوس ايىلمەن تارتىپ، قۇيىسقانداعان ەر ۇستىنە جابىستىرىپ قۇيىپ تاستاعانداي. جولۋشىلار ادەتتەگى جىلقىشىلارداي ءان سالىپ، ىسقىرىپ، نە دابىرلاپ سويلەسپەيدى دە. ات بەلىنەن تۇسكەندە عانا تاسالاۋ جەرگە ىقتاعانداي از تىنىستاپ، كۇبىرلەسكەندەرى بولماسا، ۇزاق كۇنگە ءۇنسىز جورتادى.
بۇلار ءۇشىنشى ءتۇنى بەيۋاقتا ايدىن كولگە تۇمسىق تىرەگەن كەڭ جىلعادا، قالىڭ كودەلى قاباقتا شاشىلا جۋساعان مىڭعىرعان جىلقىنىڭ ۇستىنەن شىققان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، استىنداعى شابدارىنىڭ ءتورت تۇياعىن دا تاعالايتىن اتتاي تىزەسىنە قويىپ، كيىز بە، شۇبەرەك پە ايتەۋىر جەم دورباداي بىردەمەمەن شاشاسىنا دەيىن وراپ، قىلعىندىرا شاندىپ ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا جالعىز كەتكەن قارا شال جىلقىلاردى الىستان توراۋىلداعان جىگىتتەرگە ءبىر بيە ساۋىمداي مەزگىلدەن سوڭ قايتا ورالىپ، ولارمەن ۇزاق كەڭەستى. سودان سوڭ اياڭمەن عانا سىبدىرسىز كەلىپ، ءار تۇستان بولىنە تۇسكەن جولاۋشىلار ءۇيىر-ۇيىر بەيعام جىلقىنى الدارىنا سالىپ ايداي باستادى. العاشقىدا، توسىننان كەزىككەن بوتەن مال بالاسىنا توربەستى انادايدان كىسىنەگىسى دە كەلىپ ەدى. باعانا كەشكى مەزگىلدە تۇمسىعىنا كيگىزگەن تۇمىلدىرىق جاعىن اشتىرمادى. تاناۋى جەلبىرەپ، وقىرىنىپ، پىسقىرا باستاعاندا، ۇستىندەگى ادام تىزگىندى وقىس جۇلقىپ-جۇلقىپ قالىپ، اۋىزدىقپەن ەكى ەزۋىنىڭ جانىن شىعاردى.
الدارىنا سالىپ سىبدىرسىز ايداعان كوپ جىلقى العاشقىدا جۇرە وتتاپ، جايباراقات جىلجي بەرگەن... الدەن ۋاقىتتا شەتكە قاعىلىپ ساياقسىعان بىرلى-ەكىلى بەدەۋ بيەلەر باستارىن كوتەرىپ، "وسى ءبىزدى مەزگىلسىز ۋاقىتتا قاي قۇداي مازالادى، قايدا جوسىپ بارامىز" دەگەندەي ەلەڭدەپ، قۇلاقتارىن قايشىلاپ، ارتتا قالعان باسقا قوستىڭ جىلقىلارىنا الىستان قاراپ، تىڭ-تىڭداعانداي ءۇنسىز مەلشيىپ تۇرىپ قالدى. ءبىراز جەر جۇرگەن سوڭ، سالتاتتىلار جىلقىنىڭ ءار تۇسىنان ءبولىنىپ، جەپپەلەتە ايداپ، قىسا ءتۇسىپ ەدى، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ءار جەردە شوشىنا وشارىلىپ، بىر-بىرىنە بەلگى بەرگەندەي وقىرىنا باستادى. باسىن قايتا-قايتا كوتەرىپ، الدە نەدەن سەزىكتەنگەندەي ءالسىن-السىن جەر تارپىپ، ويقاستاي بەرگەن جال-قۇيرىعى توگىلگەن بيىك الا ايعىر ءبىر كەزدە قارسى تۇرا قالىپ كىسىنەپ جىبەردى. مەزگىلسىز ۋاقىتتا توسىن شىققان قۋاتتى ۇننەن تۇنگى دالا ءدۇر سىلكىنگەندەي، بۇكىل ساي-سالا، جىرا، جىلعالار جاڭعىرىقتى. تاعى دا قالىڭ كودەنى تامىرىنا دەيىن قوپارا تارپىپ-تارپىپ قالعان ايعىر ءىشىن تارتىپ، ىشقىنا ارقىرادى دا، قۇلاعىن قايشىلاپ، قازديىپ، ۇزاق كۇتتى. تەك الىستا قالعان جىلقىلاردىڭ تالىپ جەتكەن كىسىنەسىن ەستىگەسىن بارىپ تاناۋىنا دەيىن تۇسكەن قالىڭ كەكىلىن جەلپىپ تاستاپ، كوستەڭدەپ، ءۇيىرىن قابىرعالاي سوعىپ كەيىن بۇرۋعا قارەكەت ەتتى. سوڭىنان تىقسىرا ايداعان سويىلدى ادامداردان قايمىققان ءۇيىرى قايىرۋ بەرمەپ ەدى، قۇيرىقتاي موينىن اتا قازداي سوزا ۇمتىلىپ، ەكى-ۇش بيەنىڭ ساۋىرىنان، شوقتىعىنان ساق-ساق ەتىپ قىرشىپ ءوتتى. جەلماياداي جايقانداي جەلىپ، جالقۇيرىعى جەلك-جەلك ەتكەن اشۋلى ايعىر اپ-ساتتە ءۇيىرلى جىلقىنى قىم-قۋىت بىتىراتىپ، شاشىپ جىبەردى. جاسامالى كوسەم ايعىرعا قوسىلا كىسىنەگەن باسقا ءۇيىردىڭ ايعىرلارى دا بۇل كەزدە جەر تارپىپ تىقىرشي باستاعان ەدى.
تاستاي قاراڭعىدا جالعىز تارىنى كورەتىن جىلقى بالاسى كوزدەرى شاتىناپ، توسىنان پايدا بولعان مىنا جات ادامداردىڭ قيمىلىنان سەكەم الىپ، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولعانىن ەندى سەزگەن سياقتى. بىر-بىرىنە ۇركە قاراپ، ءار تۇستان كىسىنەيدى. توربەستى ءبارىن كورىپ كەلەدى. سالت اتتىلار دا ەندى بىتىراي جوڭكىلگەن جىلقىلارعا سويىل سىلتەپ، ءيىرىپ، قۋىپ بەردى. ءبىراق، اشەيىندە قايىرۋعا كونبەگەن اككى قاشاعانداردى "اھاي!" دەپ، ايبارمەن جونگە تۇسىرەتىن جىلقىشىلارداي ەمەس، مىنا جورتۋشىلاردا سەس بار دا، ءۇن جوق.
قارا شال سالىپ ۇرىپ الا ايعىردىڭ قاسىنا جاقىنداماي، الداۋسىراتىپ، الىستان وراعىتىپ، جانامالاي بەرىپ ەدى، ەرعاشتى ايعىر ماڭىنا جۋىتپادى. ەندى ءبىر كەزدە، تۇنگى بەيتانىستىڭ پيعىلىنا ابدەن كوزى جەتكەندەي، جىلقىلاردىڭ ارا-اراسىمەن جىلىسىپ، مەزەتىن كۇتكەن ايعىر وقىس ۇركىپ، ءبىر موڭكىپ كەيىن قاراي تۇرا شاپتى. بار جىلقى دۇرلىگىپ، دۇرسىلدەتە شاپقان كوسەم ايعىردىڭ سوڭىنان بۇرىلا بەرگەنشە بولعان جوق، ارشىندى شابدارىن ۇشىرتقان جەردەن ناجاعايداي زۋ ەتىپ، قۇرىق مويىنعا وق جىلانداي ءتاپ ەتتى. قارا شال بىلەگىنە وراپ العان شالمانى سىرەستىرە ساۋمالاي تارتقاندا قاپىدا قولعا تۇسكەن اشۋلى ايعىر قۇرعاققا شىعىپ قالعان جايىنداي موينىن بۇراپ-بۇراپ تۋلادى. كوككە قارعىعان الا ايعىر ىزالى ۇنمەن ىشقىنا كىسىنەپ، قۇلشىنا شىڭعىردى.
بۇدان ارعىسى توربەستىگە ءوڭ مەن تۇستەي. سوڭدارىنان تۇنگى دالانى بورىكتىرە "اتتانداعان" ادام داۋسى شىعىپ، بۇلار ۇرىككەن مالدى قاۋمالاي قۋىپ قالىڭ توعايعا ەنە بەرگەندە، جەر سولقىلداتا شاپقان قۋعىنشىلار دا جەتكەن. قاراسى تورت-بەس ادام. كولدەنەڭدەي ۇستاعان جەڭىل سويىل، قۇرىقتارىن عانا كوزى شالىپ قالدى. وپىر-توپىر، ويران-اسىر بولدى دا كەتتى. ساتىر-سۇتىر سويىل، قۇرىق ءۇنى. اتتان وكىرە قۇلاعان ادام داۋسى. بۇل دا قۋعىنشىلارعا قارسى ۇمتىلعان. الدە شوقپار، الدە سويىل جامباسىنا ساق ەتىپ ءتيىپ ەدى، جان ۇشىرىپ، شىر كوبەلەك اينالىپ، قايتا بۇرىلعانشا بولعان جوق، ۇستىندەگى يەسى ءبىر جامباستاي اۋىپ، اۋدارىلا بەردى.
تىزگىنى بوس قالعان توربەستى ءوز بەتىمەن شاپقىلاپ كەتە باردى. وڭ جاعىنان باسقان زىلدەي تۇلىپقا دا بۇرىلىپ قاراۋعا مۇرشاسى كەلمەدى. زارەسى ۇشىپ ۇرىككەن بويى، ايدالاعا لاعىپ، تاسىرلاتا شاپتى. العاشقىدا باسى اينالىپ، ەل باعىتىن دا اڭعارماي قايدا كەلە جاتقانىن بىلمەدى. ايتەۋىر سوڭىنان كوپ قۇبىجىق قۋعانداي جانۇشىرىپ، بار شابىسقا سالدى. الگى الاساپىراننان قانشا جەر ۇزاعانىن دا جىلقى بالاسى مولشەرلەگەن جوق. قياق جالى سۋ-سۋ ەتىپ، ءوز دۇبىرىنەن ءوزى شوشىپ قۇيعىتىپ كەلەدى. گۋلەگەن جەلدەن باسقا بوتەن سىبىس جوعىن سەزىپ، كەيدە سارى جەلىسپەن جورتاقتاسا دا، جاڭاعى ارتتاعى سۇمدىق قايتا ەسىنە ءتۇسىپ قولىنا كولدەنەڭدەي سويىل، قۇرىق ۇستاعان قورقىنىشتى جات ادامدار سوڭىنان قالماي وكشەلەپ قۋعانداي ەلەڭدەپ، تاعى دا ۇركەدى. باۋىرىڭداعى سالباڭداعان قۇبىجىق تا قالار ەمەس.
الدەن ۋاقىتتا قاراقۇرىم تارتقان ون شاقتى كيىز ءۇيلى اۋىلدى ەس كورىپ بۇرىلا تارتىپ ەدى، قارسى الدىنان ەرە شىققان ماڭ توبەتتەر قاتارلاسا تاقىمداپ، ۇزاق قۋدى. ۇيقىداعى اۋىلدان شىققان ءتىرى جان كورىنبەيدى.
ابدەن قارا تەرگە مالىنىپ، تيتىقتاعان تورى تاڭ اتا بۇلكەككە ءتۇسىپ، ايدالاداعى ءبىر ەلسىز تومارعا تىرىلگەن. كوزىن تەر باسىپ، شاتقاياقتاعان اساۋ سەندەلىپ، قاتتى بولدىرىپتى. مال باسپاعان كوكورايلى تومار سۋىنا قۇنىعا باس قويا بەرە وڭ جاعىنا كوز تاستاعان بەيعام تورى ۇركىپ شوق باسقانداي ەكىنشى جاققا شورشىپ ءتۇستى. ۇزەڭگىدە اياعى قالعان ادامنىڭ جانسىز دەنەسى باۋىرىنا قاراي بۇلعاڭ ەتتى.
تۇسكە قاراي جۇرە وتتاپ بارا جاتقان ات باۋىرىندا سالباڭداعان ولىكتى سونادايدان كورگەن وگىزدى قويشى قۋا ءتۇسىپ قالا بەردى. قاتارلاسا جانامالاپ وگىزىنەن تۇسكەن ادامدى ماڭىنا جۋىتپاي، تور ات بولىمسىز بۇلكەكپەن العا وزعان. استىنداعى شابان كولىگىن دە، الدىنداعى ءجۇز قارالى قويىن دا ايدالاعا تاستاعان قويشى ءوز كوزىمەن كورگەن جان تۇرشىگەرلىك قايعىلى ءحالدى ەلىنە جەتكىزگەنشە، ءبىر اتتاپ، ءبىر توقتاپ قىبىرلاعان تورى ات قالىڭ اعاشتىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ، ۇزاپ تا كەتتى.
بۇل سۇمدىقتى لەزدە ەستىگەن اۋىل-اۋىلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتتارى اتتارىنا قونىپ، ولىك سۇيرەتكەن تورىنىڭ باعىتىمەن جان-جاقتى شولا شاۋىپ، توپتالا ءتۇستى.
كۇزدىڭ قارا سۋىق جەلدى كۇنىندە قالىڭ توعايدىڭ قۋىس-قۋىسىن تىنتە ءسۇزىپ:
— كىم بولدى ەكەن؟
— سورلاپ قالدى-اۋ ءۇي-ىشى!
— قاي ەلدىڭ ازاماتى؟ — دەسىپ بىر-بىرىنەن سۇراسىپ، اقىرى جاڭبىرشى اۋىلىنىڭ قوتانىندا جينالعان توپ ادامنىڭ ۇستىنەن شىققان. قاراسى ون شاقتى ءۇيلى شاعىن اۋىلدىڭ جۇپىنى جەر كەپەلەرىنە جۇگىرە-جۇگىرە ۇمتىلعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعا توپىرلاپ ءبىر اراعا شوعىرلانا قالىپتى. جاڭبىرشى اقساقالدىڭ ءۇيىنىڭ الدى ۇيمە-جۇيمە.
اۋىل شەتىنە دەيىن ەكپىندەتە جەتكەن اتتىلار، قارالى ۇيگە جاقىنداي بەرە تىزگىندەرىن تەجەپ، جيىرما-وتىز ساجىن جەردەن اتتارىنان ءتۇسىپ، جاياۋلاپ كەلدى.
بۇل كەزدە ولىكتى ۇزەڭگىدەن بوساتىپ العان. استىنا ءبىر قولتىقتاي ولەڭ ءشوپ توسەپ، زەرەندەي دومالاق تاسپەن كەۋدەسىن باستىرىپ، سۇلاتىپ قويىپتى. بەتى جابۋلى.
— بۇل كىم؟
— كىم؟ — دەسىپ، قالاي كوڭىل ايتۋدىڭ دا قىبىن تابا الماي، مويىندارىن سوزا جەتكەن اتتىلار قول قامشىلارىن تاستاپ، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا-وتىرا كەتىستى. ءمايىت باسىندا قۋ جاق، اق شال جاڭبىرشى جۇگىنىپ، قۇران وقىپ وتىر. قايعىلى ولىممەن قازاسى جەتكەن بەلگىسىز جانعا "يماندى بولسىن!" دەپ سوڭعى باتاسىن قايىرىپ، بەتىن سيپادى. سوندا بارىپ، ارىستاي بوپ جاتقان قويىن-قونشى باتتاسقان قان، كيىمى ءورىم-ورىم مايىتكە انادايدان ۇرەيلەنە قاراپ تۇرعان ايەلدەر جاعى جاۋلىقتارىنىڭ ۇشىمەن كوزدەرىن ءسۇرتىپ سىڭسي باستادى. كوكىرەككە سىيماي لىقسىپ تۇرعان ايانىش شەرى بىرەۋىنەن ىقىلىق اتىپ شىعۋى مۇڭ ەكەن، ءقايسىبىر كەمپىرلەر ءۇن سالىپ، داۋىس قىلىپ، كۇزگى دالا اپ-ساتتە بوزداعان ۇنمەن كۇڭىرەنىپ كەتتى. جالاڭ اياق، جالاڭ باس بالالار دا كوزدەرى شاراسىنان شىعا شوشىنىپ، شەشەلەرىنىڭ جەل ۇرلەگەن جاۋلىعىنا، ەتەكتەرىنە جارماسىپ، باۋىرلارىنا تىعىلا تۇسكەن. جاڭبىرشى اق ساقالى جەلبىرەپ باسىن كوتەرىپ الدى دا، سالقىن عانا:
— بارىڭدار. ۇيلەرىڭە بارىڭدار، تاراڭدار، — دەپ، قىسقا قايىرىپ، بالا-شاعا تاراعان سوڭ، ءمايىتتىڭ بەتىن اشتى.
— تانيسىڭدار ما؟ قاراڭدارشى، مۇمكىن كيىمىنەن ايىرارسىڭدار، — دەپ ءىشى قالتىراپ، دىرىلدەگەن جاڭبىرشى باسى تومەن سالبىراپ، جۇگىنگەن قالپى ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
باسىنىڭ مىلجا-مىلجاسى شىققان ءمايىتتىڭ ۇسقىنسىز ءجۇزى جان تۇرشىگەرلىك. تۇلا بويى تۇلىپتاي ءىسىپ كەتكەن بەيتانىس جاندى ەشكىم تانىماي بىر-بىرىنە قاراسقاندا جاڭبىرشى ولىك بەتىن قايتا جاپتى.
ەندى ءبارى ءۇنسىز كەلىپ، ۇيدەن الىسىراق ورناتقان جۋان ماما اعاشقا بايلاۋلى تورى اتتىڭ الدى-ارتىنا شىعىپ، ۇزاق قاراستى. قارا تەرگە مالىنعان تورىنىڭ ءۇستى-باسى اق ايران. قوس تىلەرسەگىنە دەيىن ساۋلاعان اششى تەردىڭ سورى اق جولاقتانىپ، جەل وتىندە كەۋىپ قالىپتى. تەگى جاز بويى مىنىلمەگەن قۇر ات بولسا كەرەك، جاياسى توڭكەرۋلى قازانداي، ۇزاق، ءۇردىس شابىستان تيتىقتاپ، ءارى بارىنشا قاتتى شوشىنىپ ۇرىككەن مالدىڭ قولتىعىنا عانا اندا-ساندا جىبىرلاپ، دىرىلدەگەنى بولماسا، قۇلاعى سالبىراپ، سالماعىن ءتورت اياعىنا بىردەي سالىپ مۇلگىپ تۇر. اتتانار جاق قارا سانىنا باسقان كومەسكى كوز تاڭباعا تەسىلە قاراپ، بۇل — جالپى ارعىنداردىڭ تاڭباسى ەكەنىن اجىراتقانمەن اركىم وزىنشە ءار جورامال ايتىپ، قاي ەلدىڭ مەنشىكتى مالى ەكەنىن تاپ باسىپ تانيتىن ەشكىم شىقپادى. ايىل-تۇرمانى بەرىك، جەڭىل قوزىقۇيرىق ەردەن ءبىر بەلگى تاۋىپ ايىرۋ قيىن.
— بۇل ماڭنىڭ جىلقىسىنا ۇقسامايدى.
— تەگى الىس جاقتان جۇرگەن جولاۋشى بولسا كەرەك.
— الدە كوكپار تارتىسىپ ءجۇرىپ جىعىلدى ما ەكەن بەيباق؟!
— قوي، وندا باسقا كوكپارشىلار سونشاما كوز جازىپ قالماسا كەرەك ەدى عوي.
— قاسقىر قۋىپ كەلە جاتىپ جازىم بولدى ما؟
— مىنا قارا قاتقاقتا كىم قاسقىر قۋۋشى ەدى، ەسسىز بىرەۋ بولماسا...
— ە، كىم بىلەدى، جولدا كەزدەسىپ قالسا...
— نە دە بولسا بۇل تەگىن ادام ەمەس. مۇندا ءبىر گاپ بار: اتتان قۇلايتىن كىسىنىڭ سيقى كورىنبەيدى، — دەسكەننەن باسقا، ءدوپ باسىپ ساۋەگەيلىك ايتا قويۋعا ەشكىمنىڭ باتىلى بارمايتىن سەكىلدى. ءولىم جولى اۋىر. جورامال ايتىپ جوبالاپ، نوبايلاپ تون ءپىشۋ بۇل ارادا ىڭعايسىز.
بۇل اۋىل — كەرەي، قاراۋىلمەن شەت پۇشپاقتاي قوڭسىلاس ارالاسىپ جاتقان قانجىعالىلار. جاڭبىرشى — وسى توڭىرەكتە قونىس تەپكەن قانجىعالىلار ىشىندەگى ءقادىرلى اقساقال. الدىندا شاعىن عانا مالى بار قارابايىر ورتا شارۋا. قاق-سوقتا جۇمىسى جوق، ەل ءىشىنىڭ اعايىن اراسىنىڭ تاتۋلىعىن تاۋبە ەتىپ، ءۇيلى-باراندى بولىپ ەنشى العان ۇلدارىنىڭ تىلەگىن تىلەپ، قۇداي بەرگەن ريزىقتى بويىنا قۇت ساناپ وتىرعان، مۇسىلماندىق جولىنا بەرىك جان. اۋىلىنا كەلگەن قۇدايى قوناقتى قول قۋسىرىپ قارسى الار قازاقشىلىق جولدان تايمايتىن ءپىرادار تاپ وسى جولى سەڭ سوققانداي ۇزاق ويدا وتىردى دا، اۋزىنان شىعار اتالى ءسوزدى كۇتكەن ەل ادامدارىنا قاراپ ءۇن قاتتى:
— ال، جاراندار، ەندى نە وتىرىس بار. اۋىلىمىزدىڭ تۇسىنا كەلىپ قازاسى جەتكەن ءمايىتتى تەلمىرتىپ قويعانىمىز جاراماس. بۇل دا مۇحامبەتتىڭ ءۇمماتى، قۇدايدىڭ ق ۇلى، سۇيەگىن جۋىپ، جانازاسىن شىعارايىق. وسى ماڭنان موللا شاقىرىڭدار. مەنىڭ ءبىر عانا قينالىپ وتىرعانىم — اپاش-قۇپاش كومە سالعانىمىزدىڭ رەتى قالاي بولار ەكەن؟ توپىراعى ءوز جەرىنەن بۇيىرعانى دۇرىس ەمەس پە. نە ايتاسىڭدار، قوسار اقىلدارىڭ بار ما؟ — دەپ توڭىرەگىندەگىلەرگە قارادى.
— ەلىن تاۋىپ، سوندا جەرلەنگەنى دۇرىس شىعار.
— دۇرىسى سول. ەلىن تابۋ كەرەك.
— ءيا، ءيا، جىلقى بالاسى — جەرشىل. مىنا اتىن بوس قويا بەرسەك، ءوزى-اق الىپ بارار، — دەستى، باعانادان وسى ويدى ىشتەي تولعاتقان جۇرت.
— مەنىڭ ويىم دا سول. ءبىراق... — دەدى جاڭبىرشى ءسال ويلانىپ، — تاعى دا ءبىر تىعىرىق، اناۋ اتتىڭ ءتۇرىن وزدەرىڭ كوردىڭدەر. مۇتتەم زورىعىپ، سەندەلىپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە قاتتى شوشىنىپ، ماڭگىرىپ قالعان ءتۇرى بار. ەسى شىعىپ ۇرىككەن مال قاي جاققا لاعىپ اداسىپ كەتكەنىن دە بىلمەۋى مۇمكىن. بىر-ەكى كۇن تىنىقتىرىپ ەس جيعىزىپ، سودان سوڭ الدارىڭا ساپ قۋا ايداساڭدار ءوز تابىنىنا — ۇيرەنشىكتى مەكەنىنە الىپ بارۋى ىقتيمال. وعان دەيىن ءمايىت شىداي ما؟ ءقازىردىڭ وزىندە كەۋدەسى كوتەرىلىپ كەتكەن: سۇيرەتپەگە سالىپ ءجۇرۋىمىز قۇداي الدىندا كۇنا، ولىككە وبال. بۇل ماڭدا مۇزى بار شىڭىراۋ قۇدىق تا جوق، امالداي تۇراتىن.
جۇرت ويلانىپ قالدى. قازالى جايدى ەستىپ تۇس-تۇستان كەلىپ جاتقان ادام قاراسى كوبەيىپ، وتىرعانداردىڭ وتاۋى قالىڭداي ءتۇستى. كوپتىڭ اتى كوپ. ۇزاق ويلانىپ، تالاي امالدى ءجونسىز دولبارلاعانداردىڭ ىشىنەن ءبىر جاس جىگىت توسىن اقىل ايتتى:
— جاكە، وسى بىلتىر قايتقان وجان سەرىنى تۋ-تۋ قوجا جاساۋى دەي مە، سونىڭ زيراتىنا اپارىپ جەرلەپتى عوي. مارقۇمنىڭ سۇيەگىن قالاي يىستەندىرمەي، بۇلدىرمەي جەتكىزدى ەكەن؟
— الگى سەرى وجان با؟
— سول، سول! ءوزى دە، مارقۇم، قاسيەتتى ادام ەكەن-اۋ. كوزىنىڭ تىرىسىندە جوق-جىتىككە مالىن تاراتىپ بەرىپتى دەيدى. سوندا كوپ مالدى تاراتىپ بەرگەنشە، ىلعي كۇن باتىپ، قاس قارايىپ كەتە بەرسە كەرەك. سوندا، جۇرت: "وجاننىڭ مالى تاراتۋعا جەتكەندە، قۇدايدىڭ كۇنى قاراي تۇرۋعا جەتپەدى" دەيتىن كورىنەدى! سوناۋ اۋليەلەردىڭ قاسىنا اپارسا اپارعانداي-اق سەرىڭ عوي!
— ويپىرىم-اي، مەن دە ەستىپ ەم، ءوزى كەمى ايشىلىق جەر شىعار-اۋ!
— وۋ، قوجا جاساۋى دەگەنىڭ قاي جاساۋ، قاي قوجا؟
— قاي قوجا ەكەنىن قايدان بىلەيىن، كوپ قوجانىڭ ءبىرى شىعار.
— ءا-اي، مۇنىڭ ايتىپ تۇرعانى تۇركىستانداعى حوجا-جاسساۋعي زيراتى دا!
— ە، سولاي دەمەيسىڭ بە؟
ونى اۋليە ازىرەت سۇلتان زيراتى دەيتىندەرى قايدا؟
— ە، وندا ابىلاي مەن قاز داۋىستى قازىبەكتىڭ دە سۇيەكتەرى جاتىر، — دەسىپ، اركىم شالا-شارپى ەستىگەن، بىلگەندەرىن ءسوز قىلا باستاپ ەدى:
— ءيا، ءسوزىڭنىڭ جانى بار، — دەپ، جاڭبىرشى كەۋكەۋلەپ كەتكەن جۇرتتى باستى. — ول وجاندى جىلقىنىڭ تەرىسىمەن قاپتاپ اپاردى دەسەدى، ءوزىم ەستىگەنىم بولماسا، كورمەگەن ءىسىم.
— اپىر-اي، قاپتاعاندا قالاي، تۇلىپ قىپ تىگەتىن شىعار-اۋ!
— ءيا، سۇيتەتىن كورىنەدى. ول ءۇشىن جاڭا سويعان جىلقى تەرىسى كەرەك. سوعان وراپ، اۋا كىرمەيتىندەي ەتىپ تاسپامەن بىتەۋ تىگىپ، سىرتىن قارا مايمەن مايلاپ تاستايتىن كورىنەدى.
— وندا جىلقىنىڭ ەسەبىن قالاي تابامىز، سوعىم كەزى دە ەمەس.
— جىلقىنى بىردەمە ەتەرمىز-اۋ ورتامىزدان شىعارساق تا، — دەپ جاڭبىرشى سوڭعى كەسىمىن ايتتى. — نە دە بولسا بۇگىنگى ءتۇن اسىقپايىق. مۋفتاحتى الدىرايىق، كوپتى كورگەن قاريا، ءارى مۇسىلماندىق ءراسىمدى بىلەتىن ادام.
2
ايعاي-سۇرەڭمەن ەرەيمەننىڭ باۋىرىنا اتتان سالىپ قۇيعىتىپ جەتكەن جىلقىشىلار استاعىلاردى دۇرلىكتىرىپ جىبەردى. ءۇش ءجۇز ءۇيدىڭ استىنان بورىگە شىققان قالىڭ جۇرت كۇزدىڭ قارا داۋىلىندا سابالاي سوققان جاۋىنعا قاراماستان ەتەكتەرى جالپىلداپ، پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ ۇيىنە قاراي يلەۋىنە قايتقان قۇمىرسقاداي ءار تۇستان جوڭكىلە جۇگىرىستى. اتتان دومالاي تۇسكەن جىلقىشىلاردى ۇلگەرگەندەرى تەز قاۋمالاپ، ءقايسىبىرى اپشىسىن قۋىرىپ جۇلقىلاپ جاتىر. قوتاندانا قالعان قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنان سىنالاپ وتە الماي، ۇرەيلى حابار اكەلگەن جىلقىشىلاردىڭ ءسوزىن ەستي الماعاندار سىرتتاي اينالىپ، ءبىرىنىڭ يىعىن ءبىرى جۇلىپ، تارتقىلاپ، ورتاعا كيمەلەپ، بىرىنەن-بىرى سۇرايدى. قۇلاقتارىن توسىپ، العا ۇمتىلىپ:
— نە بوپ قالدى؟
— مەن قايدان بىلەيىن.
— نە ايتىپ جاتىر؟
— مەن دە وزىڭدەي، ەستي الماي تۇرعان جوقپىن با؟
— داۋرىقپاڭدار، ەستيىك، — دەپ جۇرت قوتاندى باستارىنا كوتەردى.
باسىن اق شىتپەن تاڭىپ العان بالا جىگىت قالىڭ قۇرساۋدان سىتىلا شىعىپ نۇرماعانبەت ۇيىنە بەتتەگەندە، وندىرشەكتەگەن قالىڭ جۇرت تا سولاي قاراي لاپ قويدى.
بۇل كەزدە پاڭنىڭ اق ۇيىندە استارىنا اتلاس كورپەلەردى قابات-قابات كوپىرتە سالعان فەروفونتوۆ، يزمايلوۆتار اندا-ساندا كارلەن شىنى اياقپەن ىشىمدىكتى جۇتىپ قويىپ، اقمولا شونجارلارىمەن بىرگە نوكەردىڭ قىزىعىنا كەنەلىپ، راحات ءبىر بەيعام تىرشىلىكتە وتىرعان. ۋ-شۋ داڭعازامەن ءجۇز-جۇز ءنوپىر باسىپ كەلىپ قالعاندا قارتاشىلار باستارىن كوتەرىپ الدى. جەز مۇرتى دip-دip ەتكەن يزمايلوۆ اتىپ تۇرىپ، كيىز ءۇي بۇرىشىنداعى سۇيەك توسەك ۇستىندە جاتقان قىلىشىن قالاي باس سالعانىن بايقاماي قالدى. جاۋىرىندى، كەۋدەسى العا شىعىڭقى سۇلۋ ءمۇسىندى فەروفونتوۆ ەسىك جاققا قاسقايا قاراپ، قاسىن كەرە ءتۇسىپ، سابىرلى وتىر. تەك اعىتۋلى ءمۋنديرىنىڭ تۇيمەلەرىن سالا باستاعاندا سالالى ساۋساقتارى بولىمسىز دىرىلدەگەندەي بولدى، اننا يۆانوۆنا الدەنەدەن ۇرەيلەنگەندەي ەكى ويازعا الما-كەزەك جاۋتاڭداي بەرەدى، قولىنداعى قارتىن توپتاي ۇستاپ، قاسقالداق كەۋدەسىنە قىسا تۇسكەن. سوۆەتنيك كۇشەن ۇلى تۇرلىبەك پەن اقمولا دۋان باسى ساندىباي ۇلى ەردەن عانا ءقادىرلى قوناقتارى الدىندا تۇرىپ كەتۋگە ىڭعايسىزدانىپ، دەگبىرسىزدەنە بەردى. جاراتىسىلىندا اسىقپايتىن پاڭ نۇرماعانبەت التىن كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن ەسىك جاققا سۇزە قاراپ، ورنىنان ىرعالىپ تۇرعانشا قالىڭ جۇرت تا ەسىككە تىرەلگەن. ەسىكتى جۇلقا اشىپ، ۇيگە كىرە جۇرەلەي قۇلاعان جىگىت:
— بارىمتا، بارىمتا! قارا باسىپ... — دەي بەرگەندە:
— دوعار، ۇلىعاتسىز نەمە! — دەپ زەكىگەن نۇراماعانبەت ەسىكتەن ءيىن تىرەسە سىعىلىسقان ارتىنداعىلاردى ارقاسىمەن جاۋىپ تۇرا قالعان شونجارلارعا دا قولىمەن "شەگىنىڭدەر" دەگەن سۇستى بەلگى بەردى.
باسىن تاڭعان كىر ورامالدىڭ قالىڭ قاتقان تۇسىن سيپالاپ، نە ىستەرىن بىلمەي، وزىنە تونگەن يەسىنە تومەننەن جاۋتاڭداپ، ۇركە قاراعان ءتۇبىت مۇرت، بۇيرەك بەت بالاڭ جىگىت اۋزى اشىلىپ، كوزى جىپىلىق قاعادى. مۇرتى ەدىرەيگەن قىزىل لامپاستى سوتنيك قازاق-ورىس ەسىكتەگىلەردى قاعا-ماعا ىشكە ۇرەيلەنە كىرىپ، قالشيا قالدى. ويازدان بۇيرىق كۇتىپ، جامباسىنداعى قىلىش قىنابىن قىسا تۇسەدى.
— ۆاشا بلوگوروديە، مىرزالار، اننا يۆانوۆنا، عافۋ ەتىڭىزدەر، لۇقسات بولسا، مىنا ادامداردىڭ ءمان-جايىن ءبىلىپ قايتايىن، — دەپ، پاڭ نۇرماعانبەت سىزىلا تۇرىپ، وقالى شاپانىن جامىلدى.
— چتو سلۋچيلوس؟ — دەپ فەروفونتوۆ كۇشەنۇلىنا بۇرىلعاندا:
— ا، ستارايا بولەزن! — دەپ قازاقشا "بارىمتانى" تۇسىنەتىن يزمايلوۆ قايتا جايعاستى.
— زارە-قۇتىڭىز قالمادى، وسىنشا سۋجۇرەك بولارمىسىز. قيمىلىڭىز قوياننىڭ كوجەگىن ەلەستەتەدى ەكەن، — دەپ فەروفونتوۆ قاتتى قالجىڭداعاندا:
— ءسىزدىڭ دە ساۋساقتارىڭىز بەزگەكپەن اۋىرعان ادامنىڭ مۇشكىل ءحالىن ەلەستەتەدى ەكەن، — دەپ، ويازدىڭ قيمىلىن اڭداپ قالعان اننا يۆانوۆنا جۇبايىن اراشالادى.
— ول — نەرۆ، اننا يۆانوۆنا، وسىنداي ارتىق شۋ ەستىسەم پەتروگرادتاعى يۋنكەرلىك كەزىم ەسىمە تۇسەدى. بۇل توبىر نەرۆىنى توزدىرادى عوي، سولاي ەمەس پە، تۋرلۋبەك كۋشەنوۆيچ!
— ءالباتتا، ءالباتتا! توبىر دەگەن ۇرىككەن قوي سياقتى، ءبىرى ۇرىكسە، ءبارى ءبىرىن-بىرى باسىپ، ولتىرگەنشە توقتامايدى، — دەپ، كۇشەن ۇلى سىرتتاعىلاردىڭ كەلىسىن جۋىپ-شايعان بولدى.
پاڭ نۇرماعانبەت قاتتى جەل كەۋلەگەن جەلبەگەي شاپانىن قاۋسىرىنىپ، جاۋىننان قورعالاماي باسىن تىك ۇستاپ، بار پاڭدىق قالپىمەن كورشى كيىز ۇيگە كىرگەنشە ەكى جاعىنان الما كەزەك شىعىپ، بودەنەشە جورعالاعان جىلقىشىعا ءلام دەپ ءتىل قاتپادى. استىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن كەرەيدىڭ اتاقتى باي، شونجارلارى مەن باتىراش كىردى ىشكە. سىرتتا باتا الماي ىركىلگەندەردىڭ ءبىرازى كورشى كيىز ۇيلەردىڭ ىعىنا پانالاپ، ءوزارا گۋ-گۋ. ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇز ازاشىلار ادەپ ساقتاپ، ارالارىنان بىرەر جاستارىن جىبەرگەنمەن، بۇل جاقتان ەش حابار الا الماي تىقىرشىپ، قوناق ۇيلەرىنە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ، الىستان قۇلاق تۇرەدى.
بارىمتانى عانا قۇلاعى شالىپ قالعاندار جىلقىشىلار اكەلگەن حاباردى دولبارمەن نەشە ساققا جۇگىرتىپ، ءوزدى-وزى اۋرە. "ءبىرى "اقانمەن كەتكەن انشىلەر شىعار، ەش الامىز دەپ مال بارىمتالاعان"، "ونىمەن قايدا بارادى، ەرتەڭ-اق تاۋىپ الماي ما" دەسە، ەندى ءبىرى "ونىڭ رەتى كەلمەس، اقان ونداي ىسكە بارماسا كەرەك، تەگى ەل جاعىنان بولعان قيمىل بۇل"، "كىم بىلەدى، مۇلدەم باسقا جاقتان كەلگەن ۇرىلار شىعار. Ac بەرىپ جاتقان ەلدىڭ بەيعام تۇسىن اڭدىعان بوتەن قاسكويلەر بولار"، "مۇمكىن اۋىپ كەلگەن سىعانداردىڭ ءبىرى بولماسىن" دەسىپ، اركىم وزىنشە نوبايمەن سوعادى.
بۇل كەزدە كيىز ءۇي ىشىندەگىلەر دە اپانعا اكەپ توقتى دومالاتقان قىزىلكوز بورىلەرشە جىلقىشى جىگىتتى سوزبايلاپ جاتقان.
— جىلقىنى تالاپ كەتتى، اعاتاي-اۋ، ءبىزدىڭ جازىعىمىز جوق، بار كىنامىز ۇيىقتاپ قالىپپىز، — دەپ الگى بۇيرەك بەت اقتالا باستاپ ەدى، ماڭدايىندا ات تەپكەن ايشىق تاڭباسى بار ەكىنشى جىلقىشى بالا:
— ۇيىقتاماعاندا نە ىستەيتىن ەدىڭ، ال، قۋىپ جەتتىك، سوندا نە قايرات قىلدىق، — دەپ، وڭ يىعىن ۇستاپ قاباعىن شىتىنىپ، جاراسىن اۋىرسىنعان سىڭاي ءبىلدىردى، — ءبارىمىزدى دوپشا اتقان جاق پا. وڭ يىعىم شىعىپ كەتىپتى. سۇيەگى دە سىنسا كەرەك.
— سۇيەگىڭ سىنسا وسىنشا جەردەن سالت كەلەرسىڭ جامان قاتتى. ۇرى كورمەك تۇگىل قاسقىر كورسەڭ بۇتىڭا جىبەرەتىن نەمە... ودان دا، كىمدەر ءوزى، قايدان كەلگەن جاۋىزدار، — دەپ ءماتى شال باس سالدى. — ءبىزدىڭ مال امان با ەكەن؟! اقكولدىڭ وڭ قاباعىندا ءبىراز جىلقىم بار ەدى.
— ءسىزدىڭ جىلقىنى ادام تۇگىل قاسقىر دا جەمەيدى، نەسىنە ۋايىمدايسىز، — دەپ نۇرماعانبەت ۇناتپاي، تويتارىپ تاستادى. — ءاي، سەن ءوزىڭ بىلجىراماي، ەكەۋىڭ جارىسپاي، بىرەۋىڭ عانا ايتشى.
— شىنىندا اۋەلى ءبىلىپ الايىق. باسىنان باستاپ ايتشى. اسىققانمەن پايدا جوق. اۋەلى، اعايىندار، كىم ەكەنىن جوباسىنان بولسا دا بىلەيىك. سوسىن، كورەرمىز، قايدا قۇتىلار دەيسىڭ. جەردىڭ تەسىگىنە كىرىپ كەتسە دە تابامىز... — دەپ جۇرتتى وزىنە قاراتا سويلەگەن جانبوتا مىقتىلىق كورسەتتى.
— جوبا-موبا!.. ءاي، وسى، كەرەيلەر، سەندەر-اق وتىرىك اڭعال بولا قالادى ەكەنسىڭدەر. بۇدان بەس كۇن بۇرىن كەتكەن اقانداردىڭ ءىسى ەكەنىن تۇسىنبەي وتىرعان شىعارسىڭدار. ودان دا نامىس، جىگەرلەرىڭ بولسا، قۋعىن سالمايسىڭدار ما؟ باسقا نە اڭگىمە كەرەك. مىجىعان ءسوز نەمە كەرەك!
— باتىراش، سەن دە كىشكەنە سابىر ەت. ءبىلىپ العاننىڭ، ەستىگەننىڭ ارتىعى جوق. ەشكىم ايىپ سالىپ جاتقان جوق قوي. نەسىنە سەن... سەنىڭ مالىڭ ەمەس ۇرلانعان، نەسىنە قيماڭ قىشيدى؟ — دەپ داۋلەن باتىراشتى شىمشىپ قالعاندا، ور باتىراش گۇر ەتە ءتۇستى.
— ءوي، الجىعان نەمە، مەنىڭ مالىمدا نە شارۋاڭ بار؟ مەنىڭ مالىما ادامنىڭ دا، قۇدايدىڭ دا ءتىسى باتپايدى. كورەيىن كانە اۋسەلەسىن، بىرەۋ شاشاۋ شىعارسىن. جامان كەرەيلەر دەپ وتىرسىڭ با باسىندىرىپ قوياتىن؟ كەت ءارى، كۇل بولماساڭدار، بۇل بولىڭدار، — دەپ ودىراڭداپ، ايعايىن سالا تۇرەگەلدى، — ءاي، جىگىتتەر، كەتەمىز، قامدانىڭدار، جەتتى جاتۋىمىز!
اركىمگە ءبىر جاۋتاڭداپ، ايىپتى جانداي ساسقالاقتاعان جاس جىگىت اۋزىنان ءسوزى ءتۇسىپ، زورعا سويلەپ وتىر:
— ءتۇن جەلكەم بولاتىن. باسقا بالالار قوستا ۇيىقتاپ جاتقان... مەن كۇزەتتەمىن دە. مەن دە جۋساعان جىلقى شەتىندە ۇيىقتاپ جاتقام...
— ءوي، قارا باسسىن سەنى.
— مىڭقىلداماي دۇرىستاپ ايتساڭشى.
— سودان ءبىر مەزەتتە ويانىپ كەتتىم... جوق، ويانعان جوقپىن. تۇسىمدە قۇلاعىما شۇرقىراپ كىسىنەگەن ايعىر داۋسى كەلدى. ويانا كەلسەم، شىنىندا دا الىستان كىسىنەگەن ايعىر داۋسى ەكەن...
— ايعىر داۋسىن قايدان تاني قويدىڭ؟
— كەيىن ءبىلدىم. الا ايعىر ەكەن كىسىنەگەن. سودان كوڭىلىم ءبىرتۇرلى تۇيىتكىلدەنىپ، جىلقىلاردى ارالاسام، كوزىمە ازايىپ قالعان سياقتى كورىندى. سودان... سودان الا ايعىردىڭ ءۇيىرىن ىزدەسەم — جوق. ۇشتى-كۇيلى جوق. قۇلا ايعىردىڭ دا، جيرەن ايعىردىڭ دا، تاعى انا كىشى الا ايعىردىڭ دا ۇيىرلەرى...
— ءوي، انت اتقىر، ءوزىڭ نە وتتاپ وتىرسىڭ؟ مەن جوعالتىپ كەلگەنىڭ كوپ بولسا جيىرما-وتىز جىلقى شىعار دەسەم، نە قوزداتىپ وتىرسىڭ؟ — دەپ پاڭ نۇرماعانبەت ءار ءسوزىن ساعىز شايناعانداي سوزىپ تۇنەرە ءتۇستى.
— مىناۋىڭ شىنىندا دا تۋىنداتىپ كەلەدى عوي. ءوي، ءوزى قانشا مال جوق، — دەپ، جانبوتا ءسوزىنىڭ اياعىن زورعا كۇتىپ، جىلقىشىعا ءتوندى.
— ايتتىم عوي. قاراسى بەس جۇزدەن اسادى.
— بەس ءجۇزىڭ نە، ودان دا اسادى، — دەدى ەكىنشى بالا.
— ءماسساعان، كەرەك بولسا!
— وۋ، مىناۋ ناعىز جاۋدىڭ ءىسى عوي، جاۋدىڭ ءىسى.
— اياماي تالاعان نەعىلعان جاۋىزدار!
وتىرعاندار ورتالارىنا جاي تۇسكەندەي بولدى.
— ءوي، سورلى، سەندەردى سوندا نە قارا باستى، نەعىپ ۇيىقتاپ جۇرسىڭدەر قىرۋار مالدى تىك كوتەرىپ ايداپ كەتكەنشە؟
— مۇمكىن جىن كوتەرىپ اكەتكەن شىعار؟ شىن قارا باسقان ەكەن سەندەردى!
— جوق، ءبىزدى قارا باسقاندا... قارا باسقاندا... تۇگەل... مۇلدەم باسقان جوق. ءبىز سوڭىنان باردىق.
— ءيا، ءيا، سونىڭدى ايتشى تەزىرەك.
— مەن باسقا قوستاعىلاردى وياتىپ، ءبارىمىز جىلقىلاردى ارالادىق. راس ەكەن. جىلقىنىڭ كوبى جوق. سودان جوسىلىپ جاتقان ءىزدى ءتۇن ىشىندە زورعا تاۋىپ، سونىڭ باعىتىمەن شاپقىلاپ، قۋدىق. سودان... سودان قاي جەردە جەتتىك-اي؟ — ول قاسىنداعى سەرىگىنە بۇرىلدى.
— قاي جەردى بىلەمىز... الگى، بىلتىر جيدەك تەرەتىن سايدىڭ ارعى قىرى ەمەس پە.
بولىس مۇسا شىداي الماي تارق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— نۇرەكە، جىلقىشىلارىڭ دا وڭكەي سۇرىپ قوي تەگى.
نۇرماعانبەت كوزىلدىرىگىن ىزالانا ءسۇرتىپ وتىرعان:
— ءبارى دە جاۋدىڭ مالىنداي كورىپ، دالاعا تاستاپ كەتكەن جوق پا؟ وڭكەي مالپەكتەردى قالدىرىپ، ولىكتى ءتىرىلتىپ الاتىننان جامان ءبارى وسىندا كەلىپتى. وسىدان مال تابىلماسىن... ءيا، سودان كەيىن...
— سوسىن... سوسىن مالدىڭ قاراسىن كورگەندە، اۋزىمنان قالاي شىققانىن بىلمەيمىن "اتتان، اتتان!" دەپ، قۇرىعىمدى كوتەرە ۇمتىلدىم. ءوزىم... ءبىر ءتۇرلى، داۋسىمنان قورقىپ كەتتىم. سودان... ەشكىم جوق سياقتى ەدى. قايدان شىققانىن قايدام... شاماسى... قانشا-ەي...
— قاپتاعان ادام عوي، ايتەۋىر.
— ءيا، جان-جاعىمىزدان قارا قۇرتشا قاپتاعان قول قاماپ الدى. سودان... سارت-سۇرت سوعىسىپ كەتتىك.
— ءاپ، بارەكەلدى، مىنالارىڭ ءدال قوبىلاندىنىڭ قىزىلباستارمەن سوعىسىنداي عوي، — دەپ، مۇسا مىسقىلداپ قويدى.
ءوزى دە سوزىنەن جاڭىلىپ، بەرەكە-قۇتى قاشىپ وتىرعان بۇيرەك بەت ودان سايىن ىڭقىلداپ-سىڭقىلداپ قالىپ ەدى، مال يەلەرى كەيىپ:
— ءتۇھ، مۇسەكە، بالا بوپ كەتتىڭ بە؟ قالجىڭنىڭ ورنى ەمەس قوي، بىرەۋ مالىنان ايىرىلىپ جاتسا...
— ە-ە، بەلى اۋىرماعاننىڭ، بالتىرى سىزداماس، — دەپ رەنجىپ ەدى.
— ەندى، مال ۇرلاندى دەپ قان جۇتايىق پا. "مال ايداسا جاۋدىكى، ىسقىرسا جەلدىكى". مىنا الپامىس، قوبىلاندىلارىڭ سويلەمەسكە قويىپ وتىر ما؟ ءجارايدى، ايتا بەر، سودان كوك سۇڭگىنى قالاي سۇڭگىتىپ، الداسپاندى قالاي سەرمەدىڭ؟ — دەپ، مۇسا بۇيرەكبەتكە قارادى.
— سودان... كوزىم الدى جارق ەتىپ، مەن دە اتتان جالپ ەتتىم، بۇيرەكبەت سەرىگىنە بۇرىلدى.
— مەن قايدان بىلەيىن، اتتان ەسىم اۋىپ قۇلاعام جوق پا.
— سودان... كوزىم الدى جارق ەتىپ، مەن دە اتتان جالپ ەتتىم.
— ءوي، سابازدارىڭ-اي سول! بۇيتپەسەڭدەر قابانبايدىڭ تۇقىمى بولارمىسىڭدار؟ — دەپ، مۇسا تاعى كەڭكىلدەپ كۇلدى.
— ءاي، وزدەرى قاي جەردىڭ ۇرىلارى ەكەن، بىلدىڭدەر مە؟ — دەپ تولكە بالالارىنىڭ ءبىرى بۇيىردەن قوسىلىپ ەدى، بۇيرەكبەت ءماز بوپ ىرجالاقتاپ كۇلدى:
— قايدان بىلەيىك، ءبىزدىڭ قۇلاعىمىزعا سىبىرلادى دەيسىز بە، پەردى-پەردى دە كەتتى.
— ءوي، س-ساناسىز، نەمەنەگە جەتىسىپ ىرجياسىڭدار؟ ءبىلدىڭ بە دەگەندە، بەت-جۇزىن، نوبايىن كورىپ قالدىڭدار ما، تىم قۇرىماسا كەپ ۇرىنىڭ ءبىرىن تاني المادىڭدار ما؟..
— ءبىز تۇندە كورەتىن جاپالاق دەدىڭىز بە، — دەپ، باعاناعىداي ەمەس، ەتى ۇيرەنە باستاعان بۇيرەكبەت "تاۋىپ ايتتىم-اۋ" دەگەندەي ءوز سوزىنە ءماز بوپ قىلجالاققا باستى. بۇدان ءارى ەكى بالا "بارى وسى — بىتىرگەن شارۋامىز" دەگەندەي، بىر-بىرىنە قاراپ وتىرىپ قالدى.
— وۋ، ءيتتىڭ عانا بالالارى، بارى سول ما، — دەپ انادايدان بىرەۋ كىجىنىپ ەدى، بۇيرەك بەت سۇرلانىپ، ەندى اشۋعا باستى:
— ءسىز ولاي اكەگە تيىسپەڭىز. اكەمدە نە جۇمىسىڭىز بار؟ ءتىلىڭىزدى تارتا سويلەڭىز وزىڭىزدىكى بولسا! ايتپەسە!..
مۇسا بۇل جولى قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى:
— باسە، ۇرىلارعا كەتكەن ءوشىڭدى وسى اعالارىڭنان ال، وسىلاردى جايراتشى، با-ا-لە-م-دەردى ءبىر...
جانبوتا اقىرا تۇرەگەلدى:
— ءوي، يتتەن جاراتىلعان نەمەلەر! بۇل شىرىكتەردىڭ شامشىلىنا نە بەرەرسىڭدەر. ال، مەنى قيراتىپ ال! و نەسى ەكەن-اي! ءاي، يتتەن تۋعان كۇشىكتەر، بارى سول ما، ءارى قاراي نە بولدى، ايتپايسىڭدار ما؟ بۇل ءوزى قاشان بولعان سويقان؟! جاقتارىڭ قارىسىپ قالدى ما؟! — ەندى... ۇرىسىپ... ايتقىزبايسىزدار... بۇدان ءۇش كۇن بۇرىن بولعان.
— ءۇش كۇن! سودان بەرى قايدا جۇرسىڭدەر. قاپ، ەندىگى ۇرىلار قاراسىن ءۇزىپ كەتتى-اۋ! — دەپ ءماتى باي سانىن شاپالاقتاپ، ايەلدەرشە ويبايىن سالدى.
— ەندى... حابارلاسۋعا بولماسا قايتەمىز. ءبارىمىز ايدالادا اتسىز جاياۋ قالدىق. ونىڭ ۇستىنە مەن كۇنى بويى ميىم اۋزىما ءتۇسىپ، ەسىمنەن تانىپ جاتتىم.
— شىلتىنايدىڭ بالاسىنىڭ جىلىنشىگىن ءۇزىپ جىبەرىپتى. بارىمىزدەن گورى قۋات كورسەتىپ، كوپ ايقاسقان سول ەدى. ۇزىنتۇرا بەستايدىڭ توبىعىنان ۇرىپ ۇرشىقشا اينالدىرىپ ءتۇسىرىپتى، — دەپ ەكىنشى جىلقىشى ۇرىلارعا ايىزى قانعانداي اڭگىمەنى زورعا دوعاردى.
— ءاي، سوندا كوبەن قايدا ءجۇر، كوبەن؟ سەندەرگە باس بوپ سول ءوزى قالىپ ەدى عوي، — دەپ ەسىك جاقتا جۇرەلەپ وتىرعان ءداۋ قارا جىگىت قايمىعا ءۇن قاتتى. — ول جوپشەڭدى ۇرى-قارىعا وڭايلىقپەن الدىرا قويماۋشى ەدى. وعان نە بولدى؟!
ەكى بالا دا تومسىرايا قالدى. بۇيرەكبەت باسى سالبىراپ:
— ول تىلگە كەلمەي جاتىر، اۋزىنان قارا قان اعىپ... — دەپ سوڭعى ءسوزىن جىلامسىراپ جۇتىپ قويدى. — بىزگە ونى... ءازىر... ايتپاي-اق قويىڭدار دەپ ەدى...
— نە دەيدى؟! كوبەنگە بوي بەرمەگەن سوڭ... قويا بەر، مىنا ۇرىلارىڭ وندا تەگىن ۇرى ەمەس. ويپىرىم-اي، مىناۋ سايلانىپ كەلگەن جىرىڭدى، الپاۋىت نەمەلەر عوي...
Ac اياعى وسىلايشا دەمدە سۇيىلدى. مالى ۇرلانىپ، نامىسقا بۋلىعىپ، قاباعى تۇسكەن كەرەي جۇرتىنىڭ اسسۋىن ەندى سالتانات ەتەر جاي قالمادى. ءۇش جۇزدەن كەلگەن ازاشىلار ءجۇرۋ قامىنا كىرىسىپ، كولىكتەرىن دايىنداي باستادى.
ءتۇنى بويى ەل ازاماتتارىن جيىپ، كەڭەس قۇرىپ، اقىل قوسقان پاڭ نۇرماعانبەتتەر تاڭ قىلاڭ بەرە وتىز قارالى قارۋلى جىگىتتەردى اتقا قوندىردى.
قارسى بەتتەن سابالاي سوققان مۇزداي قارا جاۋىندا سويىل سۇيرەتكەن سالت اتتى قۋعىنشىلار مال ۇرلاعان جەردى بەتكە الىپ، سۋىت ءجۇرىپ كەتتى.
3
جاڭبىرشى اۋىلىنداعى بەلگىسىز ءمايىتتى تۋعان جەرىنە، ءوز مەكەنىنە اپارا المادى. سول كۇنى كەشتە كورشى اۋىلدان جەتكەن قارت موللا مۋفتاح شاريعات ەحتامىنان، قۇران سۇرەلەرىنەن مول-مول شاعادات كەلتىرىپ، "بۇل فاني جالعاننان كوز جۇمعان پاحيردىڭ سۇيەگىن تەنتىرەتىپ ەل اقتاتۋ وبال عانا ەمەس، تىرىلەرگە كۇنا"، — دەپ، جۇرتتىڭ زارەسىن ۇشىردى.
— سۇيرەتپەگە سالىپ جىلقى بالاسى وسىندا اكەلگەن ەكەن. ول مال ەمەس پە، قايدان ءبىلسىن. نە دە بولسا، سول مال ەكەش مالدىڭ ءوزى اۋىلعا اكەپ جەتكىزگەندە، ونى تانىمايمىز، بىلمەيمىز دەپ، قاشىرتقىعا سالعانداي، اۋىل قوتانىنان الاپەستەي الاستاۋ — مۇسىلمان بالاسىنا جات قىلىق. قۇداي مۇنىمىزدى كەشىرمەيدى. پەندەنىڭ اجالى قايدا جەتسە، كورى دە سول ارادا قازىلماق. اجالدى كوردەن كۇپىرشىلىك ەتكەن قورقىت تا قۇتىلماعان. جازمىشتان وزمىش جوق. مۇسىلمان بالاسى ەكەن، بۇل ارا دا ءوز توپىراعى. ەگەر ۇزەڭگىدەن سىپىرىلىپ ءتۇسىپ، ايدالادا — قۋ مەكەندە كومۋسىز قالىپ، قارعا-قۇزعىنعا جەم بولسا قايتەر ەدى. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ىشىنە كەلىپ وتىر. وعان دا شۇكىرشىلىك. ءمۇساپىردىڭ ءمايىتىن تەلمىرتپەي، ءوز جورالعىسىمەن جونەلتۋ — تىرىلەردىڭ قۇداي الدىنداعى پارىزى! — دەپ، ەل جۇگىنەرلىك اقىلدى سوزدەر ايتقاندا، ەلىن تاۋىپ اپارامىز دەپ بايبالامعا كەلگەندەر ءبىراز ءۋاج ايتىپ، موللانى يلىكتىرمەك بولدى.
— موللەكە، قاراۋىلداعى وجان سەرىنى، اتاقتى قازبەك سىندى ادامداردىڭ سۇيەگىن قاستەرلەپ، تۋ-تۋ الىستاعى قوجا ءجاساۋعيدىڭ زيراتىنا نەگە تاسىعان؟ ال مۇنىڭ ەلى كوپ بولسا ەكى-ۇش كۇنشىلىك جەر شىعار، ەل-جۇرتى كورسىن، — دەگەندەرگە موللا شامىرقانىپ ۇرسىپ تاستادى.
— سەندەر نە ايتىپ وتىرسىڭدار؟ قاي ءراسىم، قاي تارتىپكە سۇيەنىپ وتىرسىڭدار؟ قۇداي سالعان اق جول بىرەۋ-اق: وجاندار بولسا ءوز ۇيىندە، ولەڭ توسەگىندە اق ولىممەن اللادان يمان تىلەپ، ءتىلى كاليماعا كەلىپ كوز جۇمعان جاندار. ولاردىڭ سوڭعى تىلەۋى دە سول حوجا ياسساۋيدىڭ زيراتى شىعار. وندا نەگە ونىڭ تىلەگىن ورىنداماسقا. ول — امانات. ال بۇل بولسا، جاپان تۇزدە بەلگىسىز ولىممەن ولگەن بەيشارا. جاۋگەرشىلىك تۇسىندا ەلى، جۇرتى ءۇشىن اتا جاۋىمەن ايقاسىپ، پالەن توبەنىڭ ۇستىندە، پالەن جىرانىڭ ىشىندە شاھيت بولعانداردىڭ دا سۇيەگىن، سورەلى ءۇي بولماعان كۇندە، جەرىنە تاسىمايتىن. يمانىن ايتىپ، اۋەل باستا اللا تاعالا لاۋحيلعا جازعان سول اراعا جەر تومپايتاتىن. ماگاركىم، ءمايىتتىڭ ءتانىن ساسىتىپ، تۇلىپتاي سۇيرەتىپ اكەتەم دەسەڭدەر، مەنىڭ بۇعان ارالاسىم جوق. قۇداي پەندەسىن مازاق ەتەر، كۇناھار بولار جايىم جوق، شىراقتارىم. وندا ءوز ەرىكتەرىڭ! مەنى ارالاستىرماڭدار!.. بۇزىلماستاي ەتىپ ءمۇميالاپ بەرەر ەم، اتتەڭ پايعامباردىڭ قاسيەتتى ءمۇميا سۋى جوق قولىمدا.
وزدەرى شاقىرتقان ءدىن يەسىنە بۇدان ءارى ەشكىم قارسى بولا المادى. "جاساعاننىڭ جازۋى سولاي. توپىراعىن وسى ارادان بۇيىرتقان ەكەن حاق تاعالا. ەلى، يەسى تابىلسا، وسى اراعا كەلىپ تە باسىنا قۇران وقىر. بۇل دا كاپىر مولاسى ەمەس، مۇسىلمان مولاسى" دەسىپ، ءباتۋاعا كەلگەن جاڭبىرشى اۋىلى ءبىر دونەن قويمەن جانازاسىن شىعارىپ، ءمايىتتى اقىرەتكە وراپ، شوق اعاشتىڭ باۋىرىنداعى كوپ زيراتتىڭ شەتىنە جەرلەدى. كەيىن بەلگىسىز بولىپ قالماسىن دەپ، باسىنا قاققان اعاشقا تاقتاي شەگەلەپ، ونىڭ بەتىنە "قازاسى جەتىپ، توپىراعى وسى ارادان بۇيىرعان قۇداي پەندەسى" دەپ، تەمىرمەن كۇيدىرگەن جازۋ جازىلدى. نە ءاتى-جونى جوق، ءداۋىر اينالدىرىپ انىقتاعان جاسى جوق بەلگىسىز بەيباقتىڭ مولاسى وسىلايشا جات جەردەن بۇيىردى. سارى توپىراعى جەل ۇرلەگەن جاس قابىر قوڭىر كۇزدىڭ كولەڭكەلى، جاڭبىرلى مازاسىز شاعىندا، الابوتا، قۋراي باسقان ءتورت قۇلاقتى كوپ زيراتتاردىڭ تاساسىندا ەلەۋسىز قالا بەردى. ادام بالاسىنىڭ الدىنان توتەدەن كەلەر تاعدىر دەگەنىڭنىڭ، ايتپاي جەتەر اجال تۇزاعىنىڭ بۇل دا ءبىر ءتۇرى شىعار...
ەكى كۇننىڭ ىشىندە بابىنا كەلىپ تىڭايىپ قالعان توربەستىنىڭ جۇگەنىن ءۇشىنشى كۇنى باسىنان سىپىرىپ، نوقتامەن جايداق جىبەردى. بايلاۋلى تۇرعان جەرىندە ۇزىن بيشىكپەن ءبىراز شىقپىرتىپ، شوشىتىپ الىپ، بوس قويا بەرگەن توربەستى اۋەلى ىشقىنىپ تۇرا شاۋىپ، اۋىل شەتىنە شىققان سوڭ، قۇلاعىن قايشىلاپ، تاناۋى جەلبىرەپ باسىن كوتەرىپ تۇرىپ، ءۇيىرىن ىزدەگەندەي قاتتى كىسىنەگەن. الدەن ۋاقىتتا جان-جاعىنا الاقتاپ، مەكەنىن دۇرىس باعدارلاي الماي جالعىز قۇلازىعان جانۋار الدەنەنىڭ ءيسىن سەزگەندەي جالبارىنا ارقىراپ، تەرىستىككە قاراي قاز موينىن سوزىپ، تۇرا تارتقان. الىستان، شوق-شوق اعاشتاردىڭ ساڭلاۋ-ساڭلاۋىنان باقىلاعان ءۇش جىگىت، توربەستى باعىتىن تۇزەپ العان سوڭ، سوڭىنان قۋىپ بەردى.
جىلقى مالىنان ەستى جانۋار جوق-اۋ، ءسىرا. مىڭ-مىڭ شاقىرىم جەردەگى تاۋ مەن تاستىڭ اراسىنا، يت مۇرنى وتپەيتىن جىڭعىلدىڭ ىشىنە، نە جال-جال بولىپ سۋسىپ، كۇنى-تۇنى كوشىپ جاتاتىن ساپانىڭ سارى دالاسى — سارى قۇمعا اكەپ تاستاساڭ دا، ءوز ءۇيىرىن تاۋىپ الاتىن جولشىل مال. يسىنەن بىلە مە، الدە جەر باعدارىن تۇياعىمەن سەزەتىن قۇدىرەتى بار ما، ايتەۋىر اۋرە−سارساڭعا ءتۇسىپ، ءبىراز جاڭىلسا دا، اقىرى كوپ اداستىرماي مەكەنىنە جەتكىزەتىنىنە ءتۇز ەلى ابدەن كانىگى.
كۇزگى تۇماندى بوزامىق تاڭدا ەلىنە بەت تۇزەگەن توربەستى ارتىنان ەرگەن قۋعىنشىلاردان دا ۇرىكتى مە، جەرگە باسىن ءبىر سالماستان، كەشكە دەيىن دامىلسىز جورتتى. كەڭ ساحارادا شاشىلا قونعان اۋىل-اۋىلداردىڭ اراسىنان سىنالاي ءوتىپ، جولدا كەزدەسكەن قوس-قوس جىلقىلارعا دا بۇرىلماستان، جات جەرلەردەن اينالا ءوتىپ، ءۇردىس ءجۇرىپ كەلەدى.
قاشان بويى ۇيرەنىپ، ەركىندىگىن سەزىنگەنشە ماڭىنا جۋىماي شاقىرىم جەردەن قارا ۇزبەي سارى جەلدىرگەن جىگىتتەر دە توربەستىنى ىقتيارىمەن جىبەرگەن. "مەنىڭ بويىمدى كورىپ وتىرىڭدار" دەگەندەي توربەستى دە شوق اعاشتارعا، ساي، جىراعا جولاماي، قايدا الاڭقاي، قايدا جازىق بولسا سولاي قاراي بۇرىلا سالىپ، جىگىتتەردىڭ سىڭايىن تۇسىنگەندەي الىستان كورىنىپ بارادى.
جاۋگەرشىلىك، قۋعىن-سۇرگىندى كورمەسە دە، جارتى تىرشىلىگى ات ۇستىندە وتەتىن اۋىل جىگىتتەرى كۇنۇزىنعى جورتۋىلعا قىڭق ەتەر ەمەس. تەك ءتۇس ولەتىندە عانا ات بەلىنەن ءتۇسىپ، قانجىعاعا بايلاعان تورسىقتىڭ اۋزىن اشىپ، شايقالعان ساۋمالدى ءسىمىرىپ-سىمىرىپ العان. بۇلاردىڭ ايالداعانىن كوز قيىعىمەن اڭعارعان توربەستى دە بۇل كەزدە بۇلكەككە، ودان اياڭعا ءتۇسىپ، كودەنىڭ شاشاعىن جۇرە شالىپ، جان-جاعىنا الاقتاي بەرگەن. سوڭىنداعىلار اتتارىنا مىنگەندە، قايتادان ەلەڭدەپ تاعى دا جىلى ورنىنان قۋىلعان قىردىڭ تۇلكىسىندەي ايدالادا جورتا جونەلدى.
كۇن كەشكىرە كۇزگى سۇيىق تۇمان سەيىلدى دە، جەل تىنىپ، جىلى جاڭبىر سەبەلەدى. الدان كەڭ وزەك كەزىكتى. قالىڭ شالعىندا شاشاسى سۋلانىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ جىلتىراعان تۇياققا باتپاق جابىسا باستاعاندا توربەستى قالىڭ ىزگە ءتۇستى. اياڭمەن جايباراقات جىلجىعان جىلقى تۇياعىنىڭ شۇباتىلعان ءىزى ەمەس، قاتتى قۋعىن كورىپ، توپىرلاي جورتقان مالدىڭ جوسىلعان ءىزى. بۇدان ەكى ءۇش كۇن بۇرىن تۇسكەن ءىزدى توربەستى ءار جەردە شاشىلا تۇسكەن جىلقى قيىنان-اق ايىرىپ كەلەدى. جاسىنان ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن قىر قازاقتارى دا توسىن كەزدەسكەسكەن ءىزدىڭ تەگىن ەمەسىن توربەستىدەن كەم تۇسىنگەن جوق.
اقشام كەزىندە ەنى تار اعىنسىز قارا وزەنگە تىرەلگەن توربەستى قالاي وقىرانىپ قالعانىن دا اڭعارمادى. كەلە، سۋعا باس قويدى. كوز قيىعى ارتتاعىلاردا. تۇششى، ءدامدى سۋدان ءبۇيىرى شىققانشا قانا ءىشىپ، باسىن كوتەرە بەرگەنشە، سوڭىنداعىلار دا جەتتى. باسقا جاققا بۇلتارا الماي قالعان تورى ساسقالاقتاپ، تەرەڭگە قويىپ كەتتى. بىر-ەكى اتتاعاندا-اق قۇلاما ەكەن، كەۋدەسىمەن بالدىرلى سۋعا كۇمپ بەرگەن ات باسى قالتاقتاپ جۇزە جونەلدى.
بۇل ۋاقىتتا كوز بايلانا باستاعان. جارعاباقتاۋ، تايعاناق جاعاعا اۋپىرىمدەپ شىققان تورى ات ءدۇر سىلكىنىپ الىپ، جىلىستاي تارتتى. ءشولى قانىپ، كادىمگىدەي تىڭايىپ قالىپتى. سوڭىنداعىلاردان قۇتىلىپ كەتۋدىڭ ءساتى تۇسكەن سياقتى. قاپ-قارا بوپ ءتۇن قاراڭعىلىعى بۇركەگەن تەرىستىك اسپانىن بەتكە الىپ، توربەستى قالاي شوقىراقتاپ كەتكەنىن دە بايقامادى. ارتىنان تاسىرلاتا شاپقان ات تۇياعى ەستىلگەندە، بۇل دا تۇمسىعىن سوزا ءتۇسىپ كوسىلە تارتتى. تاڭەرتەڭنەن بەرى نەگە وسىلاي قاشپاعان؟ ارتتاعىلاردىڭ اتتارى بولدىرعان با، جاي انشەيىن جامان جابىلار ما — ءا دەگەندە-اق سىتىلىپ شىعا بەرگەن توربەستىگە جەتۋ بىلاي تۇرسىن، دالاقتاپ الىستا قالىپ قويدى. قۇتىلعان دەگەن وسى شىعار؟
جوق، مىنا بىرەۋى كىم تاعى؟ قولىندا باۋى شۇباتىلعان قۇرىق، تاپ ىرگەدەن شىعا سالىپ ۇشىرتىپ كەلەدى. توربەستى جالت بەرىپ ەكىنشى جاققا بۇلتاڭ ەتتى. قايتا وڭعا، قايتا سولعا... ءوزىنىڭ قاشاعاندىعىنا سالىپ قالاي جالتارسا دا، مىنا توتەدەن قوسىلعان بىرەۋ وكشەلەپ قالار ەمەس. بار پارمەنىمەن شاپقان تورى ءبىر كەزدە وقىس توقتاپ، كەرى بۇرىلىپ ەدى، قۇرىق ۇستاعان نەمە زۋ ەتىپ وتە شىعىپ، قايتا جالت بۇرىلدى. ناجاعايدىڭ وعىنداي زۋىلداپ، سىپ ەتىپ تاعى جەتكەن اككى نەمە، مۇلدەم قۇتىلتار ەمەس. توربەستى ەندى دارمەنسىزدىگىن سەزىپ، باسىن كەكجەڭدەتىپ ىشتەگى سۋ سىلق-سىلق ەتىپ جالتارا بەردى، جالتارا بەردى. سۇيتكەنشە بولعان جوق، قۇرىق تا ءتۇستى موينىنا. بۇل كەزدە كەشەدەن بەرى سوڭىندا سالپاقتاعان ەكەۋ دە جەتكەن ەدى.
كۇزگى دالا لەزدە سۇرقاي تارتىپ، قاس قارايدى. الىستان ماڭىلداي ۇرگەن يتتەردىڭ داۋسى كەلەدى قۇلاققا. سول تۇستان جالعىز وت جىلتىرايدى. توربەستىگە قۇرىق سالعان وسى ماڭنىڭ جىلقىشىسى ەدى. جولاۋشىلاردى باستاپ، سارى جەلدىرىپ وت كورىنگەن جاققا بەتتەدى. الا مويىن قارا يتتەر الدىنان شاۋىلدەپ شىعىپ، يەسىن تانىعان سوڭ، قاتارلاسا جارىسىپ، شاعىن قوسقا دەيىن بىرگە كەلدى.
بۇل — قالىڭ كەرەي جايلاعان اۋىلدىڭ اتىعاي-قاراۋىلدارمەن جاپسارلاس جىگى ەكەن. جىلقىشىلار دا كەرەيلەر. الىستان ات سابىلتقان جولاۋشىلاردان ەشكىم وزەۋرەپ ءمان-جايدى سۇراعان جوق. بۇلار نە شارۋامەن جۇرگەنىن، قاشاعان تورىنىڭ سوڭىنان ىلەسىپ، بەلگىسىز مارقۇمنىڭ ەلىن ىزدەپ كەلە جاتقاندارىن ايتقاندا دا ەشكىم ەشتەمە دەمەدى.
جولاۋشىلار اتتارىن كىسەندەپ قارا قوستان قوناعاسى جەپ بولعان سوڭ بارىپ، تار قوستىڭ تورىندە جاستىققا شىنتاقتاي ءتۇسىپ، تىڭقىلداتىپ دومبىرا تارتىپ جاتقان قىزىل كوز شال مالداسىن قۇرا جايعاسىپ وتىردى دا، سوزگە كىرىستى:
— ال، جىگىتتەر، ءبارىمىز الاشتىڭ ازاماتتارىمىز، بوتەندىگىمىز جوق، قوڭسى وتىرعان قانجىعالى ەكەنسىڭدەر. مۇسىلماندىق جولىمەن، ادامگەرشىلىك ىزبەن كەتىپ بارا جاتىر ەكەنسىڭدەر. ساپارلارىڭ وڭ بولسىن. مارقۇمنىڭ ەلىن تاۋىپ، كومگەن جەرىن حابارلاۋلارىن — قۇدايعا قاراعاندىقتارىڭ. ءجون ءىس... ءبىراق قوي... سول ايدالادا ات باۋىرىندا ولگەن ادامنىڭ نەدەن جازىم بولعانىن بىلمەيسىڭدەر، كىم ەكەنىن دە، نەمەن ءجۇرىپ ولگەنىن دە بىلمەيسىڭدەر؟..
— ارينە بىلمەيمىز.
— قايدان بىلەيىك.
— ايتەۋىر مىنا توربەستى ەلىنە اپارار دەگەن دالباسامەن كەلەمىز.
— ات ەلىن تاپسا، يەسى دە وڭاي تابىلماي ما؟ — دەسىپ قانجىعالىلار جامىراسا جاۋاپ قاتىپ ەدى، سەمىز شال تەرەكتەن ويعان دومبىراسىن قايتادان الىپ، باياۋ شەرتىپ، قۇنجيىپ وتىرىپ الدى. ءسوز سوڭىن كۇتپەي جارىسا سويلەگەنىنە قىسىلعان جىگىتتەر بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراستى. ەندى ءالىپتىڭ ارتىن كۇتەيىك دەگەندەي ەكەۋى دە جىم بولدى.
— ولارىڭ دۇرىس قوي، ات يەسىن تابارسىڭدار-اۋ، — دەگەن شال دومبىرانىڭ قوڭىر سازىنا قوسىلا كۇڭىرەنە وتىرىپ، تاعى سويلەدى.
— وسىدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن وسى جايلاۋدىڭ تۇسىنان نامازدىگەر كەزىندە مىڭ قارالى جىلقى ءوتتى. توپىرلاتا ايداپ، سارتىلداتا قۋىپ بارا جاتقان ءۇش-تورت-اق ادام. جايلاۋ اۋىستىرىپ، جەر تاڭداعان كەيپى كورىنبەيدى. قارا قوسقا قايىرىلعان دا جوق. ءجون ءبىلىپ قالايىق دەپ سوڭدارىنان بالامدى جىبەرىپ ەم، الگىلەردىڭ ءبىرى ارتتا بوگەلىپ، ونى توسقاۋىلداپتى. قولىندا سويىل دەيدى. نيەتى جامانعا ۇقسايدى. بالام قاسىنا بارۋعا باتا الماي، كەرى بۇرىلىپتى.
وتكەن تاڭدا، تاعى دا سويىل سۇيرەتىپ، شوقپار كوتەرگەن وتىز شاقتى جاسانعان كەرەي جىگىتتەرى وسى قوستان قىمىز ءىشىپ اتتاندى. قۋعىنشىلار ەكەن. قانشا بۇلتاققا سالىپ، توعاي-توعايدىڭ اراسىمەن، وزەندى، كولدى كەشىپ ءوتىپ جاڭىلدىرسا دا، كوپ جىلقىنىڭ ىزىنەن اداسپاي كەلە جاتقان اككى ىزشىلەردىڭ دە سۇسى جامان. انادا كوپ جىلقى ايداپ وتكەندەر بارىمتاشىلار ەكەن دە، مىنا قارۋلى قول قۋعىنشىلار بولىپ شىقتى. ايدالعان كىمنىڭ مالى، قۋعىنشىلار كىم — ونشا اشىپ ايتقان جوق. ولار جاسىرعان سوڭ، مەن دە ونشا اشىلعان جوق. نوبايىنا قاراعاندا ايدالعان دا ءبىر بايدىڭ مالى، بارىمتاشىلار دا ءبىر بايدىڭ ۇرىلارى. نەم بار وعان ارالاسىپ، ەكى قوشقار تالاسسا، ورتاسىندا شىبىن بوپ ولەر جايىم جوق. كوردىم دەگەن كوپ ءسوز، كورمەدىم دەگەن ءبىر ءسوز. جوبالارىڭا قاراعاندا، قاق-سوقتا جۇمىسى جوق مومىن ەلدىڭ ازاماتتارىنا ۇقسايسىڭدار. قوساق اراسىندا بوس كەتىپ، تەككە كۇيىپ جۇرمەڭدەر. مومىن ادام قاشاندا جاقسىلىق ەتەم دەپ باسىنا پالە تىلەپ الادى. اتتان قۇلاپ ولگەن ادامدارىڭ جاڭاعى بارىمتاشىلاردىڭ ءبىرى بوپ شىقپاسىن.
قانجىعالىلار مىنا جاندى سوزدەن ۇرەيلەنەيىن دەدى. اي دالادا ولگەن مارقۇمنىڭ ەلىن تاۋىپ، تىم قۇرماسا قازاسى جەتىپ جەرلەنگەن مولاسىن ايتىپ، سىيلى قايتامىز با دەگەن جىگىتتەر ەندى جوق جەردە باسىمىز داۋعا قالا ما دەپ، تىقىرشي باستادى.
— وۋ، اقساقال، سوندا، بۇل ولگەن ادام بارىمتاشى بولسا، باسقا جولداستارى ونى ايدالادا قالدىرىپ نەگە كەتەدى؟ تاۋىپ الماي ما؟ ارتىندا باقانداي ءبىرى كىسى بەلگى بوپ قالسا، ونىڭ نەسى ۇرىلار؟ ەرتەڭ-اق ۇرى ارتى اشىلماي ما؟ — دەپ قانجىعالى جىگىتتىڭ ءبىرى ءوز تۇسپالىن ايتىپ ەدى.
— سولايى-سولاي-اۋ، ءبىراق ول مارقۇمنىڭ ءمايىتىن ات باۋىرىنان الىپسىڭدار. تەگى ۇلكەن ايقاس، ۇرىستا سويىل ءتيىپ قۇلاعان ادام بولار. ونىڭ قايدا لاعىپ، اتتىڭ قايدا اكەتكەنىن كوردى دەيسىڭ بە. ۇرلىق كۇندىز ەمەس، تۇندە جاسالادى. كوز جازىپ قالعان دا... ايتەۋىر نە دە بولسا، ساق بولىڭدار دەگەنىم عوي. جولدارىڭنان قايت دەپ وتىرعام جوق. رەتى كەلسە، مارقۇمنىڭ ەلىنە تەرەڭدەپ كىرمەي، شەت جاعىنان عانا قۇداي اماناتىن جاساپ كەتەرسىڭدەر دەگەنىم دە. كىسى ءولىمىن دابىرايتىپ، بۇكىل جۇرتتى داڭعازالاپ قايتەسىڭدەر دەگەنىم دە. جاي كىسى ءولىمى ەمەس، داۋلى ءولىم، قۇنى مەن قىجىڭى كوپ ءولىم دەگەنىم دە... ايتپادى دەمەڭدەر، تاپ مىنا بارىمتانىڭ ءتۇرى جامان. بۇل كەدەي-كەپشىكتىڭ توقتى-تورىمىن، نە از شارۋالى ادامنىڭ ءۇيىرلى جىلقىسىن قۋىپ كەتەتىن ەل اراسىنداعى ۇساق ۇرلىق ەمەس. مىڭداپ ايداتىپ الدىرار بەلدى شونجارلاردىڭ مىقتى بارىمتاسى. مۇندا سۇمدىق قانا ەمەس، جاۋلىق تا بار. ونىڭ ارتى اشىنعان كەككە، الىنار وشكە اينالماق. نە دە بولسا، ەل باسىنا تۇسەر لاڭ بولماق، — دەپ شال دومبىراسىن قوستىڭ ىرگەسىنە سۇيەي سالدى...
قانجىعالى جىگىتتەرى كەلەسى كۇندەرى توربەستىنى اسا قىسپاي كوز كورىم جەردەن باقىلاپ، ەركىنە جىبەرگەن. كەشەگىدەي ەمەس تورى ات كەي تۇستا ۇيپالانعان كۇزگى قاۋدانعا جابىسا وتتاپ، تومارلى كولشىكتەردەن قانا ءىشىپ، جايباراقات جىلجۋعا اينالدى. اندا-ساندا عانا جات جەردە كورگەن تاۋقىمەتى ەسىنە ءتۇسىپ كەتكەندەي، ەلەڭ ەتىپ باسىن وقىس كوتەرىپ الادى دا، جالعىزسىراپ كىسىنەيدى. سودان سوڭ كوپ ۋاقىتقا دەيىن تىنىمسىز جورتىپ، ۇزاق جولدىڭ ءبىرازىن ۇتادى.
جىگىتتەر جولدا تاعى دا ەكى قونىپ، ءتورتىنشى كۇنگى تىنىمسىز جۇرىسپەن قاراۋىل ەلىنىڭ قالىڭ قونىسى مەزگىل بولىسىنىڭ جەرىنە ىلىككەن. بۇل كۇنى ەكىندىدەن بىلاي ولار ەش جەردە تۇستەنبەستەن، كەشكە دەيىن ءۇردىس جورتىپ كەتتى. وعان سەبەپ بولعان الدىمەن دالا ءبورىسى.
بۇلار اندا-ساندا تىربىق شىلىك وسكەن توعايسىز جازىققا شىققان سوڭ، سوڭعى كەزدەسكەن ءبىر شوق قىزىلدىڭ باۋىرىندا اتتارىن شالدىرىپ، جولدا تۇنەگەن جەردە تورسىققا قۇيىپ العان قىمىزدارىن ءىشىپ، بەل جازىپ وتىرعان. بۇلاردىڭ بوگەلگەنىن كورىپ توربەستى دە از تىنىمداپ بەتەگەدەن جۇلىپ جەپ، وتتاي باستاعان. الدەن ۋاقىتتا جىگىتتەردىڭ ءبىرى:
— اۋ، جاقىن جەردە ەل بار ما؟ انا قارا، تور اتتىڭ الدىندا يت ءجۇر، — دەدى. الدە كۇزەمگە كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىندا قالعان بۇرالقى ما ەكەن؟
جىگىتتەر توربەستى جاققا قارادى. قۇيرىعى شۇباتىلعان يت اتتىڭ الدىنا شىعىپ، توڭقالاڭ اسىپ قۇلايدى. شالقالاپ جاتىپ، اتتى ويىنعا شاقىرعانداي ەركەلەيدى. ەندى بىردە ءدال تۇمسىعىنا جاقىنداپ كەلىپ، وقىس جالت بۇرىلىپ، تۇرا قاشتى. الىستان جۇگىرىپ كەلىپ جاتا قالادى. تىشقانشىلاعانداي ەتپەتتەپ ءتۇسىپ، قىبىرسىز جاتادى دا، كوككە قارعىپ، تاعى دومالايدى.
— ءاي، مىناۋ نەعىلعان زەرىككەن يت؟ مىناۋىڭ بۇرالقى ەمەس، ويىن ىزدەگەن قارنى توق نەمە عوي. تۇلكى ەمەس پە.
— قايداعى تۇلكى؟!
— مۇمكىن جىندانعان يت شىعار؟
— وندا اتپەن ويناپ نە شارۋاسى بار؟ ءبىر كەزدە ات تۇمسىعىنا جاقىنداي-جاقىنداي كەلىپ جاتا قالىپ، ەتپەتتەي جىلجىپ ەدى، تورى ات ۇركىپ ارتىن بۇردى. يت تە قارعىپ ءتۇسىپ، الدىنا شىقتى. ات تاعى بۇرىلدى، اناۋ ەندى قۇيرىعىن بۇلعاپ، الدىنا جۇگىرە بەرەدى. توربەستى شىرق اينالا بەردى. تۋرا اينالماعا شالدىققانداي ءبىر ورىندا ۇرشىقشا يىرىلەدى.
— ءماسساعان! — دەدى جىگىتتەردىڭ ءبىرى ۇرەيلەنىپ، — مىناۋىڭ يت ەمەس، قاسقىر عوي، انا قارا تۇمسىعىنا قارعيىن دەپ ءجۇر.
جىگىتتەر شىدەرلەۋلى اتتارىنا جۇگىرىسىپ لەزدە قيقۋدى سالا تۇرا شاپتى. ايدالانى باستارىنا كوتەرىپ، اۋزىنا تۇسكەن ءسوزدى ايتىپ ايعايلاعان ادام داۋسىنان شوشىعان قاسقىر قۇلاعىن جىميتىپ الىپ زىتىپ بەردى. باسى اينالعان تورى ات العاشقىدا قارسى قاراپ ماڭگىرىپ تۇرىپ قالدى دا، وزىنە قاراي تاسىرلاتا شاپقان سالتاتتىلاردان تەرىس بۇرىلىپ، بۇرىنعى باعىتىمەن جەلە شاۋىپ كەتە باردى.
— انا قارا، انا قارا!
الىستا شوشايعان ءۇش-تورت ءتۇپ ءشيدىڭ باۋىرىنان ورە تۇرەگەلگەن بەس-التى قاسقىر وڭ قولداعى قىرعا قاراي سولەڭدەي جونەلدى. جاڭاعى بولتىرىك ماڭايدا ادام جوق پا دەپ، ادەيى جىبەرگەن ءۇيىرلى قاسقىرلاردىڭ جانسىزى ەكەن. ەندى از كەشىككەندە، تورى اتتىڭ قارنىن اقتارىپ سالاتىن ەدى...
بۇدان ءارى ايالداۋ بولمادى. بەسىندىگە تاياۋ سىركىرەپ جاۋىن باستالعان. بارا-بارا ۇدەي ءتۇستى دە، ىڭىرگە قاراي كادىمگى كۇزدىڭ قارا جاۋىنىنا اينالىپ، توپەپ كەتتى. جىگىتتەر تورى اتپەن قۇيرىق تىستەسە سوڭىنان ءبىر ەلى قالماي cap جەلدىرىپ كەلەدى.
كوكشە جەرىنىڭ ويدىم-ويدىم قايىڭ، تەرەكتى توعايلارى ءجيى ۇشىراي باستادى. جۇرە كەلە قالىڭداپ، قىلقاندى قاراعاي ارالاسقان جىنىسقا اينالىپ كەتتى. تورى اتتان سول الىستاسا، مۇلدەم كوز جازىپ ايىرىلىپ قالۋ كادىك.
وسىلايشا بۇلار قارا جاۋىن استىندا ءتۇنى بويى ءجۇردى.
نە دەگەن ەلسىز جاتقان كەڭ جەر. نە وڭنان، نە سولدان ءبىر ەلدىڭ وتى جىلتىراسايشى. ۇڭىرەيگەن مەڭىرەۋ اعاش ىشىندە توپەلەي جاۋعان جاۋىن سىرىلى مەن جەلگە گۋىلدەگەن، سۋىلداعان توعاي ۇنىنەن باسقا تىرس ەتكەن بوتەن دىبىس ەستىلمەيدى. اسپان كوزگە تۇرتسەڭ كورىنبەيتىن قاراڭعى. توعاي ءىشى ودان بەتەر ۇرەيلى — سۋ تامشىلاعان ەسكى تام سياقتى.
ويدا جوقتا ازاپ شەككەن جىگىتتەر ءۇنسىز.
ءقازىر بۇلاردان تۇرا شاۋىپ قاشىپ قۇتىلارلىق تورى اتتا دا ءال جوق، قۋىپ جەتىپ ۇستاپ الارلىق باسقا اتتاردا دا شاما جوق. شاشاسىنا دەيىن باتقان قارا بالشىقتان تيتىقتاعان جىلقىلار جىنىس-جىنىستىڭ اراسىمەن زورعا سۇيرەتىلىپ كەلەدى.
ءتۇن ورتاسىنان اۋا اتتار مۇلدەم بولدىردى.
4
وڭكەي الەكەدەي جالانعان، "مەن اتايىن، سەن تۇر" دەيتىن قارۋلى جىگىتتەر جىلقى ۇرلاعان جەردەن تىڭ اتتاردى اۋىستىرىپ، ىزگە تۇسكەن. ءبارىنىڭ قاباعى قاتۋلى، ەڭ ءقادىرلى بابالارىنىڭ اسىن بەرىپ، قۇداي جولىندا اق نامازعا ۇيىعانداي بولعان كەرەي جۇرتىن باسىنىپ، مالعا قول سۇققان بەلگىسىز ۇرىلاردى قۋىپ جەتسە، تابان اۋزىندا جۇندەي تۇتەتىن وردالى قاسقىرلار سياقتى. اسىرەسە كوبەننىڭ ءولىمى بىلاي دا زىعىردانى قايناپ كەلگەن جىگىتتەردى بۇرىنعىدان بەتەر اشىندىرىپ، شيىرشىق اتقىزدى.
بۇدان ءتورت كۇن بۇرىن ۇرىلاردىڭ سوققىسىنان اتتان قۇلاپ مەرتىككەن جىلقىشى، بۇلار جەتكەندە قان قۇسۋدان تيىلىپ، ۇزاق ازاپ شەگىپ، جانى قينالىپ، ىقىلىق اتىپ جاتىر ەكەن. تىلگە دە كەلە المادى، بارىمتاشىلاردىڭ جوباسىن ءبىر بىلسە دالا سىرىنا كانىگى وسى جىلقىشى بىلەر دەگەن ءۇمىت ءۇزىلدى. تىم قۇرىسا ىمعا دا كەلمەي، كوزى الاقتاپ، اۋزى اقسيىپ، بەتى قيسالاڭداپ جاتىپ جان ءتاسىلىم ەتكەنى-اق ايانىشتى. وتىز جىلداي ساعىنايدىڭ مالىن باققان جالشى كوبەن، يەسىنىڭ اسىنا دا شاقىرىلماي، نە اۋىلدا جاتقان قاراشا ۇيىنە دە جەتە الماي، جۇلىنى ءۇزىلىپ، جىلقى ىشىندە، قارا قوستا و دۇنيەگە ساپار شەكتى. تۇلابويى تىرىسىپ، قايتا كوسىلە بەرگەن كوبەننىڭ اۋزىنان: "اھ، دۇنيە-اي" دەگەن ىشقىنعان ءۇن شىقتى دا، ساقىلداعان سارى ايازدا جالاڭ قول جۇرەتىن جىلقىشىنىڭ بۇركىتتىڭ ۋىسىنداي كۇستى الاقانى دىرىلدەپ بارىپ، جۇمىرىعى، قارىسىپ قالدى. سوڭعى رەت ازاپپەن، قاسىرەتپەن وتكەن تاعدىردىڭ القىمىنان الدى ما، الدە وقىستا كەتكەن بالۋاننىڭ قاپىدا ۇرعان جاۋىنىڭ تاماعىنان قىلعىندىرعانى ما ەكەن، كىم ءبىلسىن. باسىندا وتىرعان كەرەي جىگىتتەرىنىڭ دە جۇدىرىعى كوبەننىڭ جۇدىرىعىمەن بىرگە ءتۇيىلىپ، ءبارى دە اتتارىنا اششى كەكپەن كەپ مىنگەن.
جول باستاۋشى — وسى توڭىرەككە ايگىلى ءىزشى شال جايىق. ەتەك-جەڭى كەڭ كوسىلگەن قازاق دالاسىنىڭ ادام اياعى باسپاعان، مال تۇمسىعى تيمەگەن قالىڭ جىنىستى توعايلارى، ءتىرى پەندە كورمەگەن ساي-سالا، ىڭعىل-جىڭعىلى دا سونشا كوپ. تارام-تارام ىزدەر، تابانىنا كوپ شىعىپ، قازىلىپ قالعان كونە جولدار، سۇرلەۋلەر قيساپسىز كوپ. كاسىبى مال بولعان تۇز ەلى شارۋا سوڭىندا ايدالادا، قۋ مەكەندە ايسىز قاراڭعى تۇندەردە، تۇتەگەن بورانداردا جالعىز كەزىپ، اداسپاي شىعۋعا ماشىقتانعان. سولاردىڭ ىشىندە الابوتەن كوزى قىراعى، ءبىر كورگەن بەلگىنى عۇمىرى ۇمىتپاي تاپ باساتىن جاراتىلىسى بولەك ەرەكشە جاندار بولادى. ونى ءىزشىل، جولشىل جان دەپ ەل ماداق ەتەدى. جايىقتىڭ اتىن شىعارعان كوپ اتاعىنىڭ ءبىرى — وسى ونەرى. جىلقىلارى ۇرلانعان جۋاندار بۇل شالدى تۇنەۋگى استاعى مىنەزى ءۇشىن جەك كورىپ، سازايىن تارتقىزامىز دەپ زىعىردانى قايناپ قالسا دا، مىناداي قىسىل تاياڭدا وتكەندى ەلەمەگەن بولىپ، قۋعىنشى جىگىتتەرگە جولدا جايىقتى الا كەتۋدى تاپسىرعان ەدى. قۇلاگەر ولىمىنەن سوڭ استان رەنىش، قايعىمەن كەتكەن قارت، ەل ازاماتتارىنىڭ ءقايسىبىرى قيىلا سۇراپ، ءقايسىبىرى دىگىر سالىپ تۇرعان سوڭ، ەردەن كەتسە دە، ەلدەن كەتپەيتىن قارالى ايەلدەرشە، كولدەنەڭ تارتقان اتقا امالسىز قونعان.
— ءاي، بالالار، قايىر سۇراپ تەنتىرەپ كەتسەم دە، ەندى نۇرماعانبەتتىڭ ءجۇزىن قايتىپ كورمەسپىن، اقان سەرىدەي التىن ازاماتقا قاسىرەت ەككەن قياناتشىل ەلگە ەرمەسپىن دەپ ەم، قايتەيىن، سەندەر دە اۋىزدىقتارىڭدى قارش-قارش شايناپ، بوي بەرمەي تۇر ەكەنسىڭدەر. الدەنەگە ۇرىنىپ، الدەكىمدى قان قاقساتىپ، جازىقسىزدى زار ەڭىرەتپەسەڭدەر ەكەن. نە دە بولسا اقىل كەرەك. اپتىقپاڭدار. ۇرى ءىزى قايدا كەتەر دەيسىڭدەر، تابىلار، ءبىراق مەنى تىڭداپ ءىس قىلساڭدار بارامىن، ال اقىل الدىنا اشۋ-كەكتى سالساڭدار، بەتتەرىڭنەن جارىلقاسىن. وندا وزدەرىڭ بارا بەرىڭدەر. ءبارىڭ دە تۇتانعالى تۇر ەكەنسىڭدەر. بايقاڭدار! — دەپ، ءبىراز ويدىڭ ۇشىعىن سەزدىرىپ، جىگىتتەردىڭ ءسوزىن العان سوڭ بارىپ زورعا يلىككەن.
قۋعىنشىلار شىنىندا دا قۇتىرعان يتتەر سياقتى. پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ، ءماتى، داۋلەننىڭ اڭعا سالاتىن تازىلارداي جىلماڭ قاققان ۇرى جىگىتتەرى. بۇلار تالاي بارىمتانى، تالاي تۇنگى جورىقتى باستارىنان وتكەرگەن اككىلەر. بۇل جولى اسقا كەلگەن ءۇش بايدىڭ ەركە، تەنتەك باۋكەسپەلەرىنىڭ باسىن ادەيى قوسىپ، ون-وننان سۇرىپتاپ جىبەرىپ وتىر. شاش ال دەسەڭ، باس الاتىن قانىپەزەر ۇرىلار ءقازىر ات ۇستىندە تىنىش وتىرا الماي، وڭكەي جۇيرىك اتتارمەن جارىسقا، نە اڭعا شىققانداي جايراڭ قاعىپ، جۇتىنىپ كەلەدى. ىشتەرىندە جايىقتان باسقا، ەل اعاسى بوپ قالعان ءماتىنىڭ ەلۋلەردەگى ۇلى تاسەمەن بار. جايىق ءىزشى بولعاندا، بۇل — باسشى. جىلقىشىلاردان العاندارى — اسقا حابار جەتكىزەتىن بۇيرەكبەت بالا جايناق قانا.
اقكولدىڭ قىرقاسىنان ەلەڭ-الاڭدا شىققان قۋعىنشىلار كوپ جىلقىنىڭ تۇياعى شيىرلاپ، كەي تۇسىن قازىپ، ويرانداپ كەتكەن اشىق دالامەن، تەرىستىككە قاراي شوقىتىپ، مىڭداپ كوشەتىن دالا كيىكتەرىنىڭ جولىنداي جوسىلعان قالىڭ ىزگە ءتۇسىپ العان العان سوڭ، لەكىتە جونەلگەن. سىزدى اۋادا، كۇزدىڭ تۇماندى كۇنىنە بۋلانعان قالىڭ قاۋ دىمدانىپ، بىر-بىرىنە جابىسىپ، تۇياق استىندا جانشىلعان قالپىندا باستارىن كوتەرە الماي، شۇلەن قويدىڭ جۇنىندەي ەزىلىپ جاتىر. ەكى-ۇش ءجۇز ساجىنداي جەر جاباعىداي ۇيىسىپ، جوسىلعان مال ءىزىن ايقىن تانىتادى. كەي تۇسىندا ايداۋعا كونبەي قيىستاي تارتقان جىلقى تۇياقتارى دا شاشىلا ءتۇسىپ، كوپ ىزگە قايتا ويىسىپ، قوسىلادى. بارا-بارا ءىز ەنى تارىلىپ شۇبىرعان ىزدەر بىرىنە-بىرى ۇيمەلەي، قوسىلا باستاعان ەدى. سوسىن تاعى دا داليىپ، جان-جاققا بىتىراعان تۇياقتار كوبەيىپ كەتتى. قازىلىپ، شاڭى شىعىپ جاتقان تۇستارعا كەلگەندە:
— ءا، مىنا ءبىر ءتۇس ءبىزدىڭ جىلقىشىلاردىڭ قۋىپ جەتكەن تۇسى ەكەن، جىگىتتەر، اينالا شاۋىپ، وسى ارانى ءبىر شولىپ الايىقشى، ۇرىلاردان قالعان بەلگى بولماس پا ەكەن، — دەپ، جايىق قۋعىنشىلاردى جان-جاققا جونەلتتى.
تىڭ اتتارمەن شوقىتا شاۋىپ، ماڭايدى شولىپ، ءسۇزىپ شىققان جىگىتتەردىڭ ءقايسىبىرى اتتان ءتۇسىپ الدەنەلەردى تاۋىپ العان سياقتى ەدى. سىنعان سويىل، باۋى شۇباتىلىپ قولدان ۇشقان قۇرىق، بۇلدىرگىسى ۇزىلگەن قامشى ەكەن. جايىق قارت ءبارىن دە جيىپ الىپ، اينالدىرا قاراپ، ۇرىلاردان ءبىر بەلگى ىزدەگەندەي ەدى، بۇيرەك بەت جايناق بۇلاردى قولمەن قويعانداي تانىدى. ءبارى — ءوز جىلقىشىلارىنىڭ زاتتارى بولىپ شىقتى. بارىمتاشىلاردان قالعان ءبىر-اق بەلگى — ەسكى پۇشپاق بورىك. جيەگى قاق ايىرىلعان بورىكتىڭ ءبىر جاق سارى-الا پۇشپاعى قىزىلالا قان. ءبىر عاجابى ات تۇياعىنا باسىلماعان، ويران-توپان بوپ جاتقان جەردەن شەتكەرى ءبىر شوق قالىڭ ەرمەننىڭ اراسىنا تۇسكەن. سول ارامەن جەكە دارا كەتكەن جالعىز ات ءىزى سايراپ جاتىر. ءبارىن قاداعالاي قاراپ تاڭدايىن قاققان جايىق:
— عاج-ا-اپ! — دەدى. قۋعىنشىلاردىڭ كوزى جايىقتا. — بۇلار ونشا اككى ۇرىلار ەمەس سياقتى. تويعا باراتىنداي باسىنا مىنا بورىكتى كيۋىن قاراشى. شىن ۇرىلار بۇيتپەسە كەرەك ەتتى. ال قان نە؟ جەكە دارا شاۋىپ، ءوزى قايدا كەتكەن. مۇلدەم لاعىپ كەتىپتى. تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— ءا، مۇمكىن بۇل ەرتەدەن جاتقان بورىك شىعار، — دەپ، الگى بۇيرەكبەت بىلگىشسىنىپ ەدى.
— جوق، مىنا اتتىڭ ءىزى — ەسكىرمەگەن جاڭا ءىز. مىنا قان دا ءالى قابىرشاقتانىپ تۇسە قويماعان، جاقىنداعى قان. قان قاتسا كۇنگە، جەلگە كەۋىپ جارىلىپ كەتەر ەدى. جانە دە بارىمتاشى بولماسا، ايدالادا باسىن جارىپ اپ جۇرگەن نەعىلعان جان، — دەپ، جايىق قارت بورىكتى دە قانجىعاسىنداعى قورجىنعا سالىپ الدى...
بۇدان ءارى قۋعىنشىلار ءىز كەسىپ ونشا اۋرە بولعان جوق، سايراپ جاتقان بارىمتاشىلار جولىمەن سالدىرتتى دا وتىردى. "بۇل تالاققا سالىپ تابىندى ۇيىر-ۇيىرىمەن ءبولىپ، بىتىرلاتىپ اكەتىپ، كەلىسكەن ءبىر مەجەدە جان-جاقتان قوسىلاتىن ايلاكەر ۇرىلارداي ەمەس، بۇلار ارتتاعى ەل قاشان حابارلاسىپ سوڭىنان قۋعانشا جەردى ۇتۋعا اسىققان نەمەلەر ەكەن" دەپ، جايىق جىگىتتەردى اتتان دا تۇسىرمەي، كەشكە دەيىن جورتتى.
سۇرقاي بۇلت جوڭكىلە كوشكەن كۇزگى كۇننىڭ وتكىر جەلى قارسى بەتتەن شىعىپ اپ، ىزىڭداپ سوقسا دا، جاۋىننىڭ جاۋماعانىنا قۋانعان قارت سويىلدى توپتى اسىقتىرىپ كەلەدى. قارا جاۋىن توپەلەي ءبىر جاۋسا، كوزدى اشتىرماي ءىز ۇشىعىنان ايىرىلىپ قالۋلارى دا كادىك. ەڭ بولماعاندا كوزدەرىن جەردەن الماي، جۇرىستەرى ءونىمسىز بولار ەدى.
بۇلار العاشقى كۇنى كوپ جەردى ۇتىپ تاستادى. تاڭسارىدەن تاماق ىشپەگەن جىگىتتەر ات بەلىنەن ءتۇسىپ تىنىقپاسا دا ەشقايسىسى شي شىعارماي ءۇنسىز كەلەدى. كۇن تۇماندانعانداي بوزامىق تارتىپ، اسپان بەتىن تورلاعان بۇلت باۋىرىنا كولەڭكە تۇسكەندەي دالا قارا قوشقىلدانعان كەشكى مەزگىلدە تىڭ اتتار دا سىر بەرە باستادى. العاشقىداعىداي لەكىتىپ، الا-الا قاشىپ، بىر-بىرىنەن جارىسا وزعان اتتاردىڭ كوبى بوساڭسىپ، قۇيرىق-جالى سالبىراپ، بۇلىككە تۇسكەن.
شوق-شوق بالا قايىڭ وسكەن قىزىلدىڭ ارا-اراسىمەن يرەلەڭدەي شۇباتىلعان توپ كوز بايلانا بەرە اعاش باۋىرىندا سونادايدان كورىنگەن مالعا لاپ قويىستى. قايىڭ تۇبىندە تۇرعان الا بايتال ەكەن. وزىنە قاراي ۇمتىلعان كوپ اتتىلىنى كورگەندە جارىقتىق باسىن كوتەرىپ الىپ، جالبارىنعانداي وقىرانىپ قويا بەردى. الدىندا جاتقان الدەنەنى تۇمسىعىمەن ءتۇرتىپ، يىسكەلەگەندەي بولادى. اتتان دومالاي ءتۇسىپ، تىزگىنىن قاسىنداعى بىرەۋگە ۇستاتا سالعان جايىق بايتالدىڭ قاسىنا كەلگەندە، قۇلاعىن جىميتقان قىزعانشاق مال شويناڭ ەتىپ ارتىمەن بۇرىلادى... "تەبەمىن، جولاما" دەگەندەي سەس كورسەتكەنى. الدىندا ادامدى ەس كورىپ ەدى.
— وي، انت اتقىر قايتەدى، "قۋلىق — قۇلىن جاندى" دەمەكشى، قاراشى پاتشاعاردىڭ قىزعانشاعىن، — دەپ، قامشىسىمەن جاسقاپ، قورقىتقان جايىق بايتالدىڭ الدىندا بۋى بۇرقىراپ جاتقان قاعاناقتى باس سالدى. قۋلىق جاڭا قۇلىنداعان ەكەن. قاعاناقتى قولىمەن جالما-جان جىرتىپ، جارىپ جىبەرگەندە، قۇلىننىڭ تۇمسىعى كورىندى. قۇلىن جانسىز، تۇياق سەرپىپ تىپىرلاپ قيمىلدامايدى. قارت قۇلىننىڭ تۇمسىعىن شارانادان تازارتىپ اۋزىنان ۇرلەپ ەدى، وعان دا قوزعالا قوياتىن قۇلىن جوق.
— ءولىپ قالىپتى، شالا تۋعان عوي، وبال-اي، — دەپ جايىق بەلىن جازعاندا تاسەمەن باسقا جىگىتتەرگە:
— اتتارىڭدى ءبىراز تىنىقتىرىپ، سارعىتىپ الىڭدار.
— يا، قىزىلماي بوپ ولەر.
— ارينە، سەمىز توق اتتار ەمەس پە، قارا وكپە بوپ قالۋى دا ىقتيمال، — دەسكەن قۋعىنشىلار اتتان دۇرسىلدەتىپ تۇسە باستادى.
— ءاي، جىلقىشى بالا، كىم ەدى اتىڭ؟ قايدانسىڭ؟
— ءا، سارىتوقاش پا، بەتى جاڭا پىسكەن باۋىرساقتاي بوپ تۇر عوي، — دەپ ءبىر قىلجاقپاس قاعىتقاندا.
— مەنىڭ بەتىم قارىندارىڭ اشقاسىن سارى توقاش تا، باۋىرساق تا بوپ كورىنەدى عوي، — دەپ كەلگەلى الا بايتالدىڭ قاسىندا تۇرعان بۇيرەك بەت جايناق جىگىتتەرگە بۇرىلدى.
— E، قارىن اشسا سەنىڭ بەتىڭ توقاش ەمەس، ءبىر تاباق ەت بوپ تا كورىنەر، — دەپ تاعى ءبىر جىگىت قارقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى.
— ءاي، سارىتوقاش، — دەدى تاسەمەن جۇرتتىڭ قالجىڭىنا قاباق شىتا تۇرىپ، — مىنا بايتالدى بىلەمىسىڭ، تانيمىسىڭ؟
— ە، تانىعاندا قانداي. ءبىزدىڭ ءۇش قوستا ەكى مىڭ جىلقى بار، ءار تۇياعىنىڭ تۇر-تۇسىنە، قىل-قىبىرىنا دەيىن بىلەم. ول تۇگىلى سىزدەردىڭ مالدارىڭىزدى، ءداۋاعامنىڭ جەتى مىڭ جىلقىسىنىڭ قىلاڭى، باراندارىن جازباي تانيمىن. مەنى سونشا... — دەپ شۇبىرتا جونەلگەن جايناقتى ات سوعىپ قاجىپ، اشۋلى تۇرعان تاسەمەن اقىرىپ توقتاتتى.
— جەتتى، ءدىلمارسىماي! مەن سەنەن ءداۋاعاڭ مەن ءبىزدىڭ مالدى سۇراپ تۇرعام جوق، مىنا بالانى بىلەمىسىڭ؟!
— بىلەمىن دەدىم عوي. ەندى سونى ايتىپ كەلە جاتقان جوقپىن با. اۋەلى، ەسىڭىزدە بولسىن، مەن سارىتوقاش تا، باۋىرساق تا ەمەسپىن. مەنىڭ اتىم، ازان شاقىرىپ، قۇلاعىما ءۇش رەت ايعايلاپ قويعان اتىم — جايناق. جەتتى باسىنۋلارىڭ. مەن دە اداممىن. قاجەتىم جوق ەكەن، وسى ارادان كەرى بۇرىلامىن.
— قاپ مىنانى قايتەيىن، ساسىق كۇزەنشە شاقىلداۋىن قاراشى بەتتەن الىپ، قۇداي تاعالا، باسقا جىلقىشىلاردى تاستاپ، وسىنى قوسىپ بەرگەن قۇدىرەتىڭنەن اينالايىن، — دەپ، تاسەمەن كەيىگەندە باسقا جىگىتتەر كۇلىپ تۇردى. — ءيتتىڭ قيى ءدارى بولسا دارياعا...
— باسقا جىلقىشىلاردى قوسقاندا ولار نەمدى بىتىرەدى، نە ۇرىنى تانىمايدى، نە ءبىر ۇرعان سويىلدان قالمايدى، — دەپ، جايناق تاعى تىقىلداپ، شۇبىرتا باستاپ ەدى، ارت جاعىندا تۇرعان قاراگۇجبون جىگىت قۇلىن جارعاق كيگەن تاپ جاۋىرىن ورتاسىنان قولقامشىمەن تارس ەتكىزىپ تارتىپ قالدى:
— جەتتى ەندى، مۇنداي جامان كۇلگەن سايىن قۇتىرا تۇسەدى. ايت ايتاتىن بولساڭ، ايتپەسە ءقازىر شىقشىتىڭدى ايىرامىن.
— ەندى... ەندى، — دەپ ارقاسىنا قامشى ءوتىپ، قايقاڭ ەتكەن جايناق كەمسەڭدەپ قالدى، — تانىدىم دەدىم عوي.
بۇل — بايتالىندا ايعىردان شىققان قۋلىق. اۋەلى اقباقاي جيرەن ايعىردان شىعىپ ەدى، سودان الا ايعىر قىزىعىپ، بۇزىپ كەتكەن. سودان، اقىرى ەشكىمگە بيلەتپەي، بۋاز قىلدى عوي، سەن قىزعانىپ تۇرسىڭ با؟
جىگىتتەر دۋ كۇلدى.
— شاقارىن قاراش، شاقارىن، ءتىلى ءمىردىڭ وعىنداي! — دەپ، قامشى سىلتەگەن قارا جىگىت تە ءتىسىنىڭ اراسىنان ەرىكسىز كۇلدى.
— باسە، باعىتىمىز دۇرىس ەكەن. مىنا بايعۇس ءجۇرىستى كوتەرە الماي قولاۋ بوپ قالعان با دەسەم، جامباسى سىنىپتى. سويىل تيگەن عوي. قيرالاڭداپ ەرە الماعان سوڭ تاستاپ كەتكەن ەكەن. بىرەر اي ەرتە قۇلىنداعانى دا سودان بولار، — دەپ جايىق كارت تاسەمەنگە بۇرىلدى دا، ىمىرت تۇسكەن دالاعا قاراقوشقىل اسپانعا قارادى. — بۇدان ءارى ەندى جۇرە المايمىز. ءىز كورىنبەيدى ەكەن. بايقايسىزدار ما، جەل تىنعانىن. مۇنىڭ ارتى جاۋىنعا اينالماسا نەعىلسىن.
— سوندا دالادا تۇنەمەكپىز بە؟
— قارىن دا اشا باستادى.
— ەشتەمە ەتپەيدى، ساعىناي اتالارىڭنىڭ اسىندا تويعان جوقسىڭدار ما، توقتىقتارىڭ ءالى تارقاعان جوق شىعار، — دەپ قاراڭ-قۇراڭ ەتىپ ۇيىرىلگەن توپقا جايىق سىناي قارادى. — تاماق ىزدەيتىن قوناققا كەلە جاتىر ما ەڭدەر.
— اۋ، جاكە، اتتاردى تىنىقتىرىپ، سۋارىپ تاڭ اسىرىپ دەگەندەي...
— جارايدى، وسى ماڭدا اۋىل بار ما، انا شەتتەگى جۋان قايىڭنىڭ بىرىنە شىعىپ، جان-جاققا كوز سالىڭدار. وت كورىنەر مە ەكەن. ۇمىتپاسام، مىنا وڭ جاق وكپە تۇستا قانجىعالىلاردىڭ بىر-ەكى اۋىلى بولاتىن...
سارىارقانىڭ ۇزىنى مەن كولدەنەڭىن ايقىش-ۇيقىش كەزىپ، تالاي شارلاپ، كوپ جەرلەردىڭ وزەن، كول، تاۋ-تاسى تۇگىل، كىشى-گىرىم ساي جىرالارىنا دەيىن، ءتىپتى اسىرا ايتقاندا ءار بۇتاسى مەن شۇقاناعىن جاتقا بىلەتىن جايىق قارت جاڭىلماپتى. بەس شاقىرىمداي جەردە ون شاقتى ءۇيلى اۋىل بار ەكەن...
جىگىتتەر وننان بەستەن ءبولىنىپ، جايلاۋعا شىعا الماي اۋىل توڭىرەگىنىڭ وتىمەن وتىراتىن شاعىن ەلدىڭ جەر كەپەلەرىنە تۇنەپ شىقتى.
بۇل ەلدىڭ ايتۋىنا قاراعاندا دا قۋعىنشىلاردىڭ باعىتى دۇرىس ەكەن. تاڭ نامازىنا تۇرىپ، تىسقا شىققان بىر-ەكى شالدىڭ، جول ءجۇرىپ كەلگەن ءبىر ەرەسەك ادامنىڭ الىستان كورگەنى سول - بۇدان ءۇش-تورت كۇن بۇرىن باعاناعى شوق اعاشتاردىڭ تۇسىنان كوپ مال ءوتىپتى. جايلاۋ، نە قونىس اۋىستىرىپ، الدە كۇزەمگە ەرتە بەتتەگەن شارۋانىڭ قيمىلى ەمەس، قارا قۇرتشا قاپتاعان كوپ جىلقىنى توپىرلاتا ايداپ، اسىققان بىرەۋلەردىڭ سۋىق، ءۇردىس جۇرىسىنە ۇقسايدى. تاسەمەن مەن جايىق مۇنى كورگەن ادامداردان ەجىكتەپ، بارىمتاشىلاردىڭ ءتۇر-تۇسىن، جالپى نوبايىن سۇراپ، سۋىرتپاقتاپ تارتسا دا، بۇدان باسقا ەشتەمە بىلە المادى. قايدان ءبىلسىن. شىنىندا دا اۋىل تۇسىن اينالا ءوتىپ ەلدى مەكەنگە سوقپاي، ميداي دالا، ەلسىزبەن جۇرەتىن ۇرىلار ءىز-تۇزىن وڭايلىقپەن تانىتسىن با. ەگەر بىلگەن كۇندە دە ەكى ەلدىڭ اراسىنا ءتۇسىپ، باسىن بالەگە بايلاپ ءقايتسىن. از اۋىل ۇرىلاردى اڭگىمە ەتكەننەن گورى، كەرەي جىگىتتەرىنەن قۇلاگەر جايىن كەتە-كەتكەنشە سۇراۋمەن بولدى. كەشە ەل ارالاپ قايتقان ادام ساعىناي اسىنداعى سۇمدىقتى ايتىپ كەلگەندە، ءبارى جاعالارىن ۇستاپ، قازاق جۇرتىندا بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن مۇنداي حايۋاندىق يەسى كىم ەكەنىن بىلە الماي، ۇزاق تۇندە باس قوسقاندار اڭگىمەنى ءار ساققا جۇگىرتىپ، اركىم وزىنشە جورامالداپ تون پىشكەن. داستارقانىن جايىپ، ءبىر قورا قۋعىنشى كەرەيلەرگە بارىن توگىپ وتىرىپ تا قۇلاگەر ولىمىنەن ءجىبى ءتۇزۋ ءسوز ەستي الماي قالا بەردى...
كەلەسى ەكى كۇن قۋعىنشىلار ءۇشىن ەڭ اۋىر جول بولدى. تۇندە ءبىراز قۇيعان قارا جاۋىن اشىلىپتى دا، قاراۋىل ەلىنە قاراي قالىڭداي تۇسكەن توعاي ءىشىن قالىڭ تۇمان سىرەسىپ باسىپ الىپتى. سالقىن اق بۇلتتاي سوقىر تۇماننىڭ اراسىمەن جىلجىعان توپتىڭ ءجۇرىسى ماڭدىمادى. كوشىپ كەتكەن، قونىس اۋدارعان تالاي ەلدىڭ جۇرتىمەن وتكەن مال ءىزى كوبەيىپ، ەسكى، جاڭا تۇياق ورىندارىن ايىرۋ وڭايعا سوقپادى. جان-جاققا بىتىراعان كوپ جىلقىنىڭ تۋرا باعىتىن تاپ باسىپ تابا الماي، وتىز جىگىت وتىز جاققا شولعىنشىلاپ، ءىز كەسىپ اۋرە بولدى. جايىق قارت اتىنان تالاي ءتۇسىپ، مال قيىنا دەيىن زەر سالىپ، ءىزشىل، جولشىل سۇڭعىلالىعىمەن عانا جاڭىلماي كەلەدى...
كوكشە ەلىنە تەرەڭدەي كىرگەن سايىن تارام-تارام ءبولىنىپ، ءار جاققا ءىز تاستاپ، قايتا قوسىلىپ، قايتا اجىراسىپ بۇلتالاققا سالعان بارىمتاشىلاردىڭ باعىتىنان كوپ اداسىپ، كوپ جاڭىلعان توپ، ءتورتىنشى كۇنى زورعا دەگەندە مەزگىل بولىسىنىڭ قالىڭ قاراۋىل جايلاعان تۇسىنا ىلىككەن.
بۇل ماڭدا وڭنان دا، سولدان دا اۋىلدار ءجيى ۇشىراي باستادى. قالىڭ قاراعايلى، كەيدە قايىڭ مەن تەرەك ارالاس توعايدىڭ قالتارىسىنان شىعا كەلسە، انادايدان ءتۇتىنى شۇباتىلعان ەلدىڭ قاراسى كورىنىپ، ءتىپتى كەيدە جەر وشاقتا مازداعان قوي قيىنىڭ ءيىسى كەلەدى مۇرىنعا. سوندا دا جوسىلعان ءىز بۇل اۋىلداردىڭ بىرىنە سوقپايدى. ەڭ جاقىنداعانى قوزى كوش جەردەن، نە يت داۋسى تالىپ ەستىلەر جەردەن جىراق وتەدى.
كوز بايلانا باستاعان كەز ەدى. تۇمان سەيىلىپ، قاتتى جەل تۇرعان. ساباعى دىمدانعان كۇزگى بوزدىڭ ءتۇبىن سۋىرا ۇرلەگەن جەل ارتى قارا داۋىلعا اينالدى. جاڭبىرعا سۋلانعان قاڭباقتار ىمىرتتا جوڭكىگەن مال قۇساپ، توڭقاڭداپ، ەربەڭدەپ دالا كەزىپ، جوسىلا باستاعان. اشەيىندە، تىنىق كۇننىڭ وزىندە سىبىرلاسىپ، داۋىل شاقىرىپ تۇراتىن اعاشتار جاپىراعىن ۇشىرىپ، ۇشار باستارى تەڭسەلىپ، جەل وتىندە زارلى گۋىلگە سالىپ، شۋلايدى. ەسكى ۇيالارى جەلگە شىداماي قالباڭ ويناپ بورىكشە ۇشقاندا، زارەسى كەتىپ قارقىلداعان قارعا اتاۋلى شىرق اينالىپ، توعاي ۇستىندە قارا بۇلتشا قاپتاپ، ولەكسە كورگەندەي دالانى باسىنا كوتەردى. ءار بۇتاققا قوناقتاعان مومىن قىرعاۋىلدار عانا اتكەنشەك تەپكەندەي تەڭسەلگەن اعاشپەن بىرگە ىرعالادى. ءدال تۇسىنان قاپتاعان سالت اتتىلار وتكەندە دە، قاراتاعان، ساۋىسقاندارشا بايبالام سالمايتىن جۋاس قۇستار مارعاۋ.
الدان كەڭ الاڭ — كولەمى ات شاپتىرىمداي اعاشسىز جازىق كەزدەسىپ ەدى، ءدال ورتا تۇسىندا بەيعام جۋساعان قالىڭ مال ۇشىرادى. جىلقى ەكەن، كولەمى — ەكى ءۇش قوس. ءىز تۋرا وسى اراعا تىرەلدى.
قۋعىنشىلار قاتتى جەلىسكە سالىپ لەكىتە تارتقاندا، جايىق اتىن تەجەپ، قولىن كوتەردى. تاسەمەن دە قاتارلاسىپ بوگەلە بەرگەن.
— جىگىتتەر، — دەدى قارت ءوزىن اينالا قورشاپ، ىققا الىپ تۇرا قالعان سۇستى جىگىتتەرگە. قۋعىنشىلار ءىز تىرەلگەن قالىڭ جىلقىنى كورگەندە جۇرەكتەرى تارسىلداي سوعىپ، ءقايسىبىرى شوقپار، سويىلدارىن وڭتايلاي باستاپتى. جايىق كەرەيلەر جايلاعان بۋراباي تۇسىنان وتكەن سوڭ-اق قولدى بولعان كوپ مالدىڭ قاراۋىلداردان كەلگەن كەر ەكەنىن تۇسىنگەندەي ەدى. سودان بەرى بۇلاي قاراي باسۋعا كەگەجەسى كەيىن تارتىپ، ءوزىنىڭ جيەندىگىنەن عانا ەمەس، كەشە عانا قۇلاگەرى ءولىپ، قارا جەردەي بوپ، نامىسقا بۋلىعىپ، اششى قىمىزداي شۋلىعىپ تۇرعان ەلدى بورىكتىرىپ، ءىستى ناسىرعا شاپتىرعىسى كەلمەي، بارىنە جول كورسەتىپ، ءىز قۋىپ كەلە جاتقان ءوزى بولعاندىعىنا كەيىپ، قۋعىنشىلاردىڭ بەتىن باسقا جاققا دا بۇرىپ كەتۋ نيەتىندە ەدى. ءبىراق، بىرەۋگە قىزمەت ەتسە اقىرىنا دەيىن بارىن سالىپ تازا ەڭبەك ەتەتىن، جاراتىلىسىندا ادال جان ونداي قۋلىققا تابان اۋزىندا باسا المادى. — ال، ءىز ۇشىعىنا ءتۇسىپ ەك، اقىرى تۇيىنىنە دە جەتكەن سياقتىمىز. بايقاڭدار، تەنتەكتىك جاساپ جۇرمەڭدەر. اۋەلى ءبىلىپ الايىق انىق-قانىعىن. مۇمكىن، مۇلدەم ءبىزدىڭ مال ەمەس شىعار. بولعان كۇندە ونى بىلاي ەركىن جايىپ قويا بەرمەسە كەرەك. قاقپانعا تۇسىرەر ايلا ەمەس ەكەنىن قايدان بىلەسىڭدەر. ايتەۋىر ساق بولىڭدار. ابايلاڭدار. مۇندايدا توعاي اراسىندا كۇتىپ جان-جاعىڭنان لاپ قويار قالىڭ قولدىڭ تۇرماسىن كىم بىلەدى. "شەشىنگەن سۋدان تايىنباس" دەپ، ماگاركىم جىلقى ۇرلاعان وسى ەل بولسا، كۇتىنبەي بەيعام وتىرماس.
ات جالىن تارتقاننان بەرى بايلاردىڭ بارىمتاسىمەن اۋىزدانىپ، تالايدى زار جىلاتقان ءوز ەلىنىڭ مىنا اۋمەسەر، وركوكىرەكتەرىنە سوڭعى ساقتىقتى ادەيى قورقىتا ايتتى. ونىڭ ۇستىنە، ەگەر تاسادان شىعىپ شىن سوقتىعىپ قالار سايلانعان جۇرت بولسا، پانداردىڭ مالى ءۇشىن قوساق اراسىندا كەتەرمىن دەگەن ءوز ءقاۋپى دە بار ەدى.
سويىل سۇيرەتكەن سۇستى توپ اتتارىنان ءتۇسىپ، ايىل-تۇرماندارىن جوندەپ، اتتان سالار ءۇن شىقسا لاپ قويار قاندى ايقاسقا دايىندالىپ تۇردى دا، ەكى-ۇش اتتىلىنى، ىشىندە جايناق بار، الدا جۋساعان كوپ مالدى ارالاپ كورىپ قايتۋعا جىبەردى. ولار ءبىر ءسۇت پىسىرىمدەي ۋاقىتتا قايتا ورالدى.
— ەشتەمە بىلىنبەيدى.
— بۇل جاتقان نۇرتازا بولىستىڭ مالى ەكەن. بۇل اراعا كەشە عانا كەلىپتى.
— ءتىپتى جىلقىشىلارى دا از. جوعالعان جىلقى ىزدەپ ءجۇر ەدىك دەسەك: "كورگەن جوقپىز"، "بۇل جاقتا بەيساۋات جۇرگەن مال كورمەدىك" دەگەننەن باسقا، تۇستەرىنەن دە ەشتەمە اڭعارىلمايدى. اشەيىن ەشتەمەدەن حابارسىز، جايباراقات جاندار...
بۇلار ەكىدەن، ۇشتەن ءبولىنىپ، قاس قارايعانشا جان-جاقتى شولعىنشىلاپ، ماڭايداعى اۋىلداردى ارالاپ، اركىمنەن ءسوز تارتىپ كورىپ ەدى، ۇرالاعان مالدان تۇك سىبىس ەستىلمەيدى. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا قاتتى جاۋىن باستالعان. جەل ارالاس قيىستاي سوققان نوسەر، بارا-بارا شەلەكتەپ قۇيىپ، كۇزەمدەگى مالدى دا ءبۇرىستىرىپ، ساي سالاعا قۋىپ تىقتى. ءار توعاي باۋىرىن پانالاپ، مال قايعىسىنان باس قايعىسىنا تۇسكەن كەرەيلىكتەر، ءتۇن ورتاسىندا مالمانداي سۋ بوپ، كەلىسكەن ءبىر قوسقا جينالعان.
— تاسەمەن، — دەدى، قوس بۇرىشىندا قۇنىسىپ وتىرعان جايىق قارت. — مەن ەرتەڭ اتىمدى تىنىقتىرىپ الىپ، ەلگە قايتام. سەندەر قىزىلجارعا دەيىنگى اۋىلداردى تۇس-تۇسقا ءبولىنىپ، ارالاڭدار. اي، قولدى بولعان مال ەندى تابىلار دەيمىسىڭ.
— جاكە، ءبارىمىز بىرگە قايتارمىز. ءسىزدىڭ بىرگە بولعانىڭىز ءجون، — دەپ ەدى تاسەمەن.
— جوق، مەن ءوز مىندەتىمدى اتقاردىم. ءىزدىڭ تىرەلگەن جەرىنە دەيىن اكەلدىم، ەندىگىسىنە مەنىڭ قولىمنان كەلەر دە جوق، سەندەرگە ماسىلدىقتان باسقا پايدام دا جوق، — دەپ جايىق العان بەتىنەن قايتپادى...
تاڭ اتا شىرت ۇيقىدا جاتقان كەرەيلىكتەر الىستان شۇرقىراپ نۇرتازانىڭ كوپ جىلقىسىنا كەپ قوسىلعان تورى اتتى بىلگەن جوق. تورى ات سوڭىنان كەلگەن قانجىعالىلاردىڭ بەلگىسىز مارقۇمنىڭ قان-قان كيىمىن جىلقىشىلارعا بەرىپ، اتى-جوندەرىن دە ايتپاستان بولدىرعان اتتارىن تەبىنىپ، ءقاۋىپتى جەردەن باس ساۋعالاپ كەتكەندەرىن دە سەزگەن جوق.
قانشاما جول ءجۇرىپ، ءوز ءۇيىرىن تاپقان تورى اتتىڭ سول ءتۇنى پىشاققا ىلىنگەنىن دە ەشكىم بىلمەدى.
5
بۇل كۇندەرى شاعىن قاراشا اۋىل قارا تەرەكتىڭ شەت جاعىنداعى اتامزامانعى ەسكى ۇيدە تۇراتىن ءانشى ءباتجاننىڭ جاماعاتى ءاليمانىڭ كاپەرىندە تۇك جوق. كۇندە ەرتەمەن سيىر ساۋا شىققاندا جاقىندا جولاۋشىلاپ كەتكەن ەرىن ءبىر رەت ەسىنە الىپ، سونادايدان قاراۋىتقان قالىڭ توعايعا شۇباتىلىپ كىرەر قارا جولعا از ۋاقىت كوز تاستار ەدى دە، شوشالا ىعىندا كۇيىسىنەن جاڭىلعانداي پىس-پىس ەتىپ، ىڭىرانا ءتۇسىپ جاتقان ۇيقىلى-وياۋ سيىرىنىڭ ساۋىرىنان الاقانىمەن ۇرىپ، اۋىز قوراداعى قاق اشاعا بايلاۋلى بۇزاۋىن باسجىبىمەن بوساتىپ، ورنىنان ىرعاتىلا تۇرعان ەنەسىن يدىرۋگە جىبەرەر ەدى.
بۇگىن دە وسى ادەتىمەن مەڭسىز قىزىل بۇزاۋىن ءيدىرىپ الدى دا، قىزىلقاسقا سيىردىڭ جىلى باۋىرىندا وتىرىپ، جەلىنى بوساپ سۋالا باستاعان بولبىر ەمشەكتەردى سوزبالاي بەرگەن.
كۇز اسپانىنىڭ مازاسىز شاعى. تاڭ اتىپ، كۇن شىعۋعا جاقىنداسا دا تۇماندى، سىزدى دالا الاكولەڭكە. كەشە كۇن باتا تىنعان جەل ءالى كوتەرىلە قويماپتى. اۋادا بەتكە جىلبىسقى تيەر دىم بار. بۇل كەزدە اۋىل ءۇيدىڭ باسقا ايەلدەرى دە كۇپىلەرىنىڭ بەلىن قاۋسىرىنا بايلاپ، بۇرسەڭدەپ ءجۇرىپ مال ساۋۋ قامىنا كىرىسكەن ەكەن. ەندى ءبىر پىسىقشا كەمپىرلەر سيىرلارىن الدىنا ساپ ورىسكە قاراي بەتتەپ بارادى.
ءاليمان سيىر ساۋىپ وتىرىپ، كۇندەگى ويعا ءتۇستى: جازداعىداي ەمەس، قاسقا سيىردىڭ ءسۇتى اعاش شەلەككە كۇرپىلدەپ قۇيىلمايدى، سىزدىقتاپ جىڭىشكە شۇباتىلادى. بۇرىن ءتورت ەمشەگىنىڭ ۇشىنداعى جاسۋداي كوزدەردەن ساۋساق تيەر-تيمەستە مولدىرەگەن اپپاق ءسۇت اعىلىپ، باسىپ قالعاندا ۇرپىدەن سىر ەتىپ اتقىلاۋشى ەدى. كۇزدە سۋالعاندا دا تاپ مۇنداي بولمايتىن. بيىل ءبىر ەمشەگى كەتكەننەن بەرى، باسقا ەمشەكتەرى دە قوجىرماقتانىپ، ءبىراز ساۋعاننان كەيىن سيىر دا اۋىرسىنعانداي تىقىرشىپ ورنىنان قوزعالاقتاپ، قۇيرىعىمەن سابالاي باستايدى. كۇزدە قوجىراپ ءسۇتى ازايعانمەن، ماڭىزى كەمىمەي، قايتا قويۋلانا تۇسەتىن سياقتى ەدى، ەندى پىسپەكپەن ماي الۋ بىلاي تۇرسىن، شايلىقتان ارتىلعاننان ۇيىتقان قاتىققا بالالار جارىماي ءجۇر. قاسقا سيىر ءسۇتتى ەدى، كوز تيەيىن دەدى مە؟ الدە قارتايعان دا شىعار-اۋ. يميگەن ءمۇيىزىنىڭ تۇبىندەگى بۋىلتىقتارى دا كوبەيە باستاپتى. كۇيىس قايىرىپ مالجاڭداپ جاتۋىنان كورى، پىسىلداپ، اۋىر ىڭىرانىپ، ماۋجىراپ جاتاتىن كۇندەرى كوبەيىپ كەلەدى. انا جىلى كوپەس سۇلەيمەننەن ەل بولىپ كوپ ساۋىن سيىردى جالعا اكەلگەندە، ءباتجان وسى قاسقا سيىردى العانىنا قۋانىپ جۇرەتىن. سودان بەرى نەشە جىل ءوتتى: بەس جىل ەكەن-اۋ. بەس رەت بۇزاۋلاپ، ۋىزىن ءىشىپ، تايىنشا بولعانشا اسىراعان بۇزاۋلارىن يەسىنە امان-ەسەن بەرىپ وتىردىق-اۋ. ەندى عوي، بەس-اق جىل قالدى. اماندىق بولسا بەس جىلدان سوڭ، قىزىل قاسقا سيىر باسىمەن بۇلاردىڭ يەلىگىنە قالادى. ودان كەيىنگى بۇزاۋلارى دا وزىنىكى. اپىرىم-اي، سوندا ەندى نەشە رەت بۇزاۋلار ەكەن. ءوزى سيىر نەشە جاساۋشى ەدى. ونى ءباتجان دا بىلمەيدى. ءاي، ءباتجان-اي! ەل ارالاۋعا ءبىر شىقسا، كوپكە دەيىن ورالا قويمايدى، بيىلعى جۇرتپەن بىرلەسىپ اۋىل ىرگەسىنەن شاپقان ءشوبىڭ دە ءالى تاسىلماي دالادا جاتىر. ونى دۇرىستاپ شوشايتىپ ۇيسەڭ جاقسى عوي. جاۋىن ءوتىپ قارايىپ، قىزىپ كەتپەسىن ءالى. انشىلىگىندە ءمىن جوق-اۋ. جيىن-تويلاردا شىرقاتا ءان سالعانىندا اۋىل كەلىنشەكتەرىنىڭ اراسىندا يىعىم ءبىر كوتەرىلىپ قالادى. شارۋاعا دا سونداي بولساڭ عوي. قايتەيىن. مىنا ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى تورت-بەس كۇشىگىمىز دە ءوسىپ قالدى. انا كىشكەنتايلارىندا ءالى ءجىبى ءتۇزۋ كيىم دە جوق. ەرتەڭ بوزقىراۋ تۇسكەندە دالاعا كىرىپ-شىعار لىپا جوق. جالاڭاياق شىعىپ، تاباندارى جالتىراپ، ۇيگە قايتا دىزىلداپ كىرگەن سايىن، بۇكىل تۇلابويىمدى سۋىق تەمىر قارىپ وتكەندەي بولىپ، كوزىمنەن جاس تا ىرشىپ كەتەدى. ساعان بىلدىرمەيمىن. بىلدىرگەندە سەن قايدان تابا قوياسىڭ. ءاي، وسى قۋ كەدەيلىكتەن قاشان قۇتادى ەكەنبىز. ە، وڭايلىقپەن قۇتىلۋ قايدا. ماڭدايعا مىقتاپ جازعان عوي؟! قاشان بالالار ەسەيىپ، ءوز قولدارى ءوز اۋىزدارىنا جەتكەنشە نە زامان. قويشى، ءتاۋبا، ءتاۋبا.! اقان اعاي مال بەرىپ بوساتىپ الماعاندا، ءباتجان ءالى كۇنگە دەيىن انا تورەلەردىڭ قۇلدىعىنان قۇتىلا الماي، مال سوڭىندا سالپاقتاۋمەن جۇرەر ەدى-اۋ مىنا بالالار عوي وندا... ە، ولار تۇگىلى مەنىڭ ءوزىم، كىم ءبىلسىن، كىمنىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ كەتەرىمدى... ءوي، مىنا ءبىر كىمنىڭ مالىگى، سۇيكەنۋگە جەر تاپپاعانداي قاراش، ،اپ، ا بىلاي!"
توبەسىن، شاڭىراقشالاپ، تالدان ورگەن دوڭگەلەك شوشالانىڭ سىرت جاعىنان ءبىر مالدىڭ قۇيرىعى كورىنگەندەي بولدى. قىشىماسى بار بوتەن سيىر ما سۇيكەنىپ جاتقان دەپ، ءاليما شەلەگىن الىپ ورنىنان تۇرا بەرگەندە، الگى مال تاعى دا قوزعالىپ، قۇيىمشاعىن كورسەتتى. قۇيرىعى دا شولتاڭ ەتتى. ات ەكەن.
"ە، بۇل كىمنىڭ اتى، شوشالانىڭ باۋىرىندا نە عىپ تۇر" دەپ كۇبىرلەي ءجۇرىپ، شەلەگىن ەسىك اۋزىنا قويا سالىپ، اتقا بارعان ءاليما اۋەلى سوستيىپ تۇرىپ قالدى دا، سالدەن سوڭ قۋانىشتان جىميىپ، كۇلىپ جىبەردى. سىلاۋى ءتۇسىپ، بۇگىلگەن ساۋساقتاي كورىنگەن جالعىز تالعا بايلاۋلى ءباتجاننىڭ تايبۋرىلى. ءاليمانىڭ الدىندا تاڭىرقاپ قالعانى — بۋرىل اتتىڭ قۇيرىق-جالى، ءتىپتى كەكىلىنە دەيىن كۇزەلىپتى. بۇرىن ۇيرەنشىكتى كوزگە سىمپيىپ، جاراسپاي تۇر. ءاليما، "مۇنىسى نەسى، ۇيدە-اق كۇزەمەيتىن بە ەدى" دەدى دە قويدى. ەردىڭ جىرىمىندا ۇلكەن قورجىن. ءباتجان بۇل قورجىندى جول شىققان سايىن استە تاستامايدى، كەيدە جۇرگەن جەرىنەن بيداي، تارى، بالالارعا اعايىنداردان سالەم-ساۋقات دەپ، ەلدەن قيسسا، ءان ايتىپ تاپقان ول-پۇل تابىسىن الا كەلەدى. ايتپەسە اتادان تۋا جەتىم ءباتجانعا قايداعى تۋىس. وسى جولى قورجىن تومپيىپ، تارسىلداپ تۇر. "تەگى ولجالى ورالعان-اۋ. قايدا باراتىنىن ايتپاي كەتكەندە ءبىر گاپ بار ەكەن عوي، باسە!"
ءاليما العاشقىدا اتتىڭ ىق جاعىنا قاراي جاسىرىنىپ، ءباتجان ءبىر ارادا تىعىلىپ تۇرعان شىعار دەپ كورىنبەي، قۋلانىپ ەدى. ءبىراق، جۋىق ارادا شىعا قوياتىن ءباتجان جوق. جۇرت مالىن ورىسكە ايداپ، تۇگەل اياعىنان تىك تۇرىپ، اۋىل شەتىنە بەتتەگەندە، بۇل دا سيىرىنا اسىعىپ:
— ءباتجان، ءباتجان، جارايدى ەندى، تىعىلماي-اق قوي، — دەپ كۇلىپ ەدى، ءباتجان جاۋاپ قاتقان جوق. ءاليما ءۇيدى اينالا جۇگىردى. جوق.
"ە، مۇنىسى نەسى، الدە ءتۇن ورتاسىندا كەلىپ، ۇيقىداعى بالالاردى مازالامايىن دەپ، اران ىشىنە جاتا سالدى ما ەكەن؟" ءاليما جۇگىرىپ ارانعا باردى. وندا دا جوق. "ە، اتى بولدىرعاسىن اياپ، توعاي سىرتىنداعى ءشوبىن كورىپ كەلۋگە جاياۋ كەتكەن شىعار. ءبىراق قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلىنداي دەپ ماقتايتىن بۋىرىلى اۋىل اراسىنا بولدىرا قويۋشى ما ەدى. وندا تۇندەلەتىپ جۇرگەنى نەسى؟ بۇيتپەۋشى ەدى عوي".
— ءباتجان، ءباتجان، — دەپ ساعىنىش ارالاس ۇنمەن ايعايلاعان ءاليما: "ءۇيباي-اۋ، مال ورىستەن قالىپ قويار" دەپ، سيىرىن الدىنا سالىپ جۇرە بەردى. قاشان سيىر ايداۋشىلارعا جەتكەنشە ارتىنا جالتاق-جالتاق قاراپ بارادى.
از كۇن ەرى جولاۋشىلاپ كەتسە ەلەگىزىپ، قوڭىلتاقسي قالاتىن ءاليما بۋرىل اتتى كورگەن سوڭ، بۇرىنعىدان بەتەر ءباتجانىن ساعىنا تۇسكەن سياقتى. ەلدى ءجيى ارالاپ، ءان سالىپ، كوبىنەسە اقان قاسىندا كوبىرەك ايالداپ، ءجۇرىپ قالاتىن ەرىنىڭ مىنەزىنە ەتى ۇيرەنسە دە، ونى ويلاماۋعا، ساعىنباۋعا توسەلە الماي ءجۇر. ءباتجان كەلگەن سايىن بەس بالا بەس جاقتان باسسالىپ اياعىنا ورالىپ، جابىسىپ جاتسا، ءاليما دا دارداي بوپ كىشكەنتايلارىنان قىمسىنباي موينىنا اسىلىپ، قۇشاقتاپ جاتقانى.
وسى جولى دا ورىستەگى مالعا سيىرىن قوسىسىمەن جالت بۇرىلىپ توعاي باۋىرىنداعى شوپتەرىنە تارتتى. جۇرت پىشەندەرىن تاسىپ العان. شابىندىق ورنىندا ءۇش شوشاق شەپ قانا قالىپتى. بۇل باتجاندىكى. ءاليما جۇگىرىپ ءجۇرىپ ۇشەۋىن دە قاراپ شىقتى. قانشا قىرسىز دەگەنمەن، ءباتجان جاسىنان تورەلەردىڭ ەسىگىندە جالشىلىقتا ءجۇرىپ، ءار شارۋانىڭ باسىن ءبىر شالىپ، قاي جۇمىسقا سالسا دا تارتىنۋعا شاراسىز جىگىت كومبىس بوپ توسەلگەن جوق پا. مىنا تاپ-تۇيناقتاي سالىنعان شوشاقتاردىڭ سول ىقتياتتى شارۋاقور ادامنىڭ قولىمەن ۇيىلگەنى كورىنىپ-اق تۇر. باۋىرىندا شاشىلعان ءبىر كولەم ءشوپ جوق، كۇننەن كۇنگە باسىلىپ، وتاۋلانا شوككەن شوشاقتىڭ توبەسى جەلگە قوپسىماي، سۋاعارلانىپ جانشىلا تۇسكەن. ءاليما سوڭعى شوشاقتىڭ بۇيىرىنە كۇستى قولىن اعاش جۇتقىششا تەرەڭ سۇعىپ جىبەرىپ، ءبىر ۋىس ءشوپتى دۋدىراتا جۇلىپ الىپ يىسكەدى. ءسال دىمقىل تارتقان جيدەك جاپىراعى ارالاس كوكپەڭبەك جوڭىشقادان كوكتەم ءيسى مۇرىن جارادى. "وي اللاي، — دەدى ىشتەي ءاليما، — تۋرا ءباتجاننىڭ ءيىسى سياقتى!" جازدا ءباتجان كۇن باتقانشا قالىڭ جوڭىشقادا شالعى تارتىپ، ۇيگە كەلە كەشكى تاماعىن ۇيقىلى وياۋ قالعىپ-شۇلعىپ ىشەتىن دە توسەككە قۇلايتىن. كۇن ۇزاق دالادا ويناپ، كۇلگە اۋناعان تاۋىق بالاپاندارىنداي قارا قوجالاق بولعان شيتىمدەي بالالارىن جۋىندىرىپ، جايعاستىرعان سوڭ ءاليما دا توڭ مايعا شىتىرلاي جانعان سىعىرايمانى ءوشىرىپ، ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقان ءباتجاننىڭ كەڭ كەۋدەسىنە قالىڭ شاشىن توگىلتە تاستاپ، بالاشا ەركەلەپ، باسىن سۇيەيتىن. سوندا ەرىنىڭ تۇلابويىنان مىنا دالا ءشوبىنىڭ جۇپار ءيىسى كەلەتىن مۇرنىنا.
تيتتەي قىز كۇنىندە بايلاردىڭ اتقوسشىسى بوپ جارمەڭكەدەن ورالعان اكەسى قول باسىنداي ءبىر شيشا ءاتىر اكەلگەن. سول شيشانى ءبىر جىلداي ۇنەمدەپ، گۇل جاپىراعىندا مولدىرەگەن تاڭعى شىقتاي عانا ساۋساعانىڭ باسىنا تامىزىپ، قوس تۇلىمىنىڭ تۇبىنە جاعاتىن. مۇنى كورگەن اكەسى بىردە: "ءوي، قىز بولماي كەتكىر!" دەپ قارقىلداپ تۇرىپ كۇلگەن. اقىرى سول شيشانىڭ تۇبىندە قالعان ەكى-ۇش تامشى ءيىسسۋ اكەسىنىڭ مايىتىنە بۇيىرعان. سۇيەككە تۇسكەندەر ءمايىتتى جۋىپ، اقىرەتكە وراپ، وڭ جاقتان شىعارار كەزدە ءاليما بويتۇمارداي ساقتاعان ءاتىر شيشاسىن سارقىپ، سوڭعى تامشىلارىن اكەسىنىڭ ءولى دەنەسىنە تامىزىپ، سوڭعى كوز جاسىن دا توگىپ جىبەرىپ، وكسىگىن باسا الماي، كەۋدەسىنە ماڭدايىن تىرەپ مۇسىلمان راسىمىنە جات مىنەزبەن ولىكتى قۇشاقتاپ، ايىرىلماي ۇزاق جىلاعان. ومىرىندە ءبىرىنشى كورگەن سول ءاتىر ءيىسىن قامقور اكە وزىمەن بىرگە سۋىق كورگە الا كەتىپ ەدى. تەك ەسەيىپ، ەتەك جاۋىپ، تۇرمىسقا شىققاننان سوڭ عانا ءاليما سول ءيىستى ءباتجاننىڭ ىستىق قۇشاعىنان يىسكەپ ەدى. ءباتجاننىڭ كەۋدەسىنە باسىن سالىپ ماۋجىراپ جاتقاندا دا ءاليماعا وسى ويلار كەلەتىن.
كەيدە قارشادايىنان اكەدەن جەتىم قالعان، قىز بولىپ بوي تۇزەپ ءبىر ءجىبى ءتۇزۋ كيىم كيە الماعانى، اقىرى اقان سىندى قامقور ادامنىڭ جالشىلىقتا جۇرگەن ءانشى ءباتجانعا مەيىرى ءتۇسىپ، قۇلدىق تاۋقىمەتىنەن ايىرىپ، ءاليمانىڭ سىرتتان بيلەگەن ءبىر الىس اعايىندارىنا قالىڭىن تولەپ ەكەۋىن قوسقانى، سودان ءۇبىرلى-شۇبىرلى قاتارداعى ءۇي بوپ كەتكەن باقىتتى تۇرمىستارى ەسىنە ءتۇسىپ، قۋانىشتان ىستىق جاسىن ءباتجاننىڭ كەۋدەسىنە توگىپ تە الاتىن. كوبىنشە ءباتجاننىڭ جۇرەك سوعىسىن تىڭداپ جاتىپ، قالاي ۇيىقتاپ كەتكەنىن دە بىلمەيتىن ەدى-اۋ".
ءاليما ۇيىنە تاياپ قالعان ەكەن، الدىندا، اۋدەم جەردە كەتىپ بارا جاتقان يميگەن بۇكىر كەمپىر مۇنى توسىپ الدى. ەتىكشى تەمىرتاي شالدىڭ جاماعاتىن كورگەندە ءاليمانىڭ بويى سەرگىپ، ەندى كۇندەلىكتى كۇيبەڭ تىرشىلىك ەسىنە ءتۇسىپ، شيراق ادىمداي ءتۇستى. تەمىرتاي قارت ايتۋلى ەتىكشى بولماعانمەن، قاتار قونعان ەكى-ۇش اۋىلدىڭ كەدەي-كەپشىكتەرىنىڭ ەڭ ءقادىرلى ادامى. جىل ون ەكى اي بويى قىستا قورجىن ۇيدەگى جىلى جارما پەشكە ارقا سۇيەپ، جازدا كۇن شۋاقتا ەسىك الدىنداعى كوگالدا وتىرىپ الىپ، ەتىك تىگۋمەن الەك. كوبىنەسە تىگەتىنى جاڭا ەمەس، اۋىل ادامدارىنىڭ ۇلكەنى بار، ەركەك-ۇرعاشىلارىنىڭ اياعىنان تۇسكەن ەسكى-قۇسقىلارىن جاماپ-جاسقاپ، بۇتىندەپ وتىرعانى. "ەسكى قۇراعاننىڭ ەسى كەتەدى" دەمەكشى، مىنەزى تىك، جوق نارسەگە اپى كىرىپ، كۇپى شىعاتىن باياپار قارا شالدىڭ قاسىنا ەشكىم باتىپ بارمايدى. ۇزاق جاتىپ قالعان اياق كيىمدەرىنىڭ جايىن بىلۋگە كەلىپ، باس سالىپ شارۋاسىن ايتا الماي مىڭگىرلەپ، كور-جەردى سىلتاۋراتىپ، ەتىكشىگە كوپشىك تاستاپ مايموڭكە سوزبەن دوڭگەلەتە باستاعانداردى: "ءاي قاراعىم، ەتكىشىنىڭ قاسىندا وتىرما، ءسوزى تيەر وزىڭە، ءبىزى تيەر كوزىڭە" دەپ، ماڭىنان ايداپ سالادى. ودان ءارى جايىڭدى تۇسىندىرە باستاساڭ: "ءاي، كەمپىر، مىنا پاحىردىڭ كوك جۇلىقتارى قايدا ەدى، اكەل تەز" دەيدى. قىرىق جىل وتاسقان كەمپىر شالىنىڭ مىنەزىنە قانىق، ەكى سوزگە كەلمەي، ەتەگىنە سالعان بىلعارىسى كۇلىمسى ساسىعان وڭكەي قيقى-شويقى ۇسقىنسىز اياق كيىمدەردى قاسىنا اكەپ توگە سالادى دا، بۇدان ءارى نە بولارىن بىلسە دە، ءىس-مىس جوق، شارۋاسىنا كەتە بەرەدى. شال الدىنداعى ءىسىن بىلاي قويادى دا، الگى كيىمدەردى بىرتىندەپ الىپ قۇلاشى كەتكەن ل.ەرگە لاقتىرا بەرەدى، لاقتىرا بەرەدى. "بار، باسىمدى قاتىرما، مەن شابان ەكەم، جىلدام تىگەتىن قارويداعى دوسقا، كەرەكۋدەگى ەسكە، قاروتكەلدەگى جايىققا، قىزىلجارداعى مەكەشكە اپار، ولار كون ەتىگىڭدى كوزەل ەتىپ، كوتتىگىن كوك جىپپەن، قونىشىن قىزىل جىپپەن جيىپ، جيىرما جىل سىقىرلاپ، قىرىق جىل شيقىلداپ ءوزى جۇرەتىن ەتىك ەتىپ بەرەدى" دەپ، اتىشۋلى ەتىكشىلەردىڭ قۇلاعىن شۋلاتىپ، قۋىپ جىبەرەدى. نە كەرەك، سوڭىنان، ءبارىبىر سول ەسكىلەردى جاماپ، ىلدەباي عىپ بەرەتىن ءوزى. الدىنا قايتا كەلەتىن جاڭاعى كوك جۇلىقتاردى ول تانىمايدى دا، ونىڭ كىمدىكى ەكەنىن سۇراپ تا جاتپايدى. ونى يەسىنەن قايتىپ الاتىن دا، قايتىپ بەرەتىن دە كەمپىرى. اقى-بۇلىنا كەلىسەتىن دە سول. ايتەۋىر قىسقا جىپتەرى كۇرمەۋگە، ۇزىن جىپتەرى جورمەۋگە كەلمەيتىن. قولى قىسقا جوق-جىتىكتىڭ جىرتىق، جاماۋىن بۇتىندەيتىن وسى شال.
ءاليما بالالارىنىڭ ۇلكەنىنەن تۇسكەندى كىشىسىنە كيگىزىپ، ءباتجاننىڭ توزعان كيىمدەرىن تارىلتىپ، اۋدارىپ، ايتەۋىر ءىلدالدالاپ كىشكەنتايلارىنىڭ ءۇستىن اسا جۇدەتپەۋگە تىرىسادى. مىنا كەمپىرگە كوبىرەك باراتىن دا وسى اۋىلدا ءوزىم دەپ ويلايدى.
— ءا، اپا، ءتاۋىر، تيىشسىز با؟ — دەپ كەمپىردى قۋىپ جەتىپ جايراڭداپ امانداستى.
— مىنا كۇزىڭىز قايتەدى. سۋىتاتىن ءتۇرى بار-اۋ. اپا، ءجۇرىڭىز، جاڭا قولامتاعا قۇمان تىعىپ كەتىپ ەم، ءشاي ىشەيىك.
— ە، بارەكەلدى، ىشسەك ىشەيىك، — دەپ كەمپىر دە تەز يكەمگە كەلىپ، ەكەۋى ۇيگە تاقاي بەرگەن. ءاليمانىڭ جۇرەگى ءبىرتۇرلى الىپ-ۇشىپ، باعاناعى ورنىنان تاپجىلماعان بۋرىل اتتى كورگەندە ۇرەيلەنەيىن دەدى.
— ءباتجان جولدان كەلگەن بە، الدە ءبىر جاققا ساپار شەكپەك پە؟ — دەپ، اتقا كوزى تۇسكەن قىراعى كەمپىر ەرنىن سىلپ ەتكىزدى، — قاراعىم-اۋ، مىناسى نەسى، قايداعى جامان ىرىمدى باستاپ!
— و، نە اپا، نە كوردىڭىز؟ — دەپ ءاليما دا كەمپىرگە سەزىكتەنە قاراپ ەدى.
— مىنا ءباتجانعا نە بولعان، جاسىنان جىلقى باعىپ، كوزى شىققان قازاق بالاسىنىڭ ءوزىنىڭ ءمىنىس اتىنىڭ سىناداي سيقىن الىپ، كۇزەگەنىن كورسەم كوزىم شىقسىن، — دەپ، بۋرىل اتتىڭ قارا جالىن تۇبىنە دەيىن تىپ-تيپىل كۇزەپ، قويۋ قۇيرىعىن كوتەنشەگىنەن ءبىر سۇيەمدەي عانا قالدىرا شولتيتىپ، شۇناق ەشكىدەي شورت كەسىپ تاستاعانىنا تاڭىرقادى دا، تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي ءتۇيىپ، ۇشىن قيعان كەكىلىنە كوزى تۇسە بەرگەندە ءىشىن تارتتى. — سۇمدىق-اي، مىناۋ تۇلدانعان ات قوي. جانىم-اۋ، ءباتجان قايدا، امان با ءوزى، قاراعىم!
بۇكىر كەمپىردىڭ ايعىز-ايعىز ءاجىمدى بەتى كەڭ قازانعا قايناتقان قويۋ ىركىتتەي تۇگەل جىبىرلاپ، ۇسقىنى وزگەرىپ كەتتى. تۇلدانعان اتتىڭ جايىن بىلمەسە دە، قارتتىڭ جۇزىنەن ءبىر جاماناتتى سەزگەن ءاليما دا اششى داۋىسى شىعىپ ۇيگە ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ:
— ءباتجان، ءباتجان! — دەپ جانۇشىردى. ءباتجان جوق. بۋرىل ات وقىراندى ءاليمانىڭ داۋسىنان ويانعان بالالاردىڭ ءبىرى جىلى توسەگىنەن اتىپ تۇرىپ: "كوكە-كوكەلەپ" قارنى جالتىراپ سىرتقا شىقتى.
— ءباتجان، ءباتجان قايداسىڭ؟ قايدا كەتتىڭ، ءباتجان! — دەپ ەرنى دىرىلدەپ، كەمسەڭدەپ، الدەنەدەن سەكەم العان ءاليما جۇگىرىپ بارىپ قانجىعاداعى قورجىندى شەشتى. ونى نەگە شەشتى، نەگە اشتى — ءوزى دە بىلمەيدى. ءباتجان جولاۋشىلاپ كەلگەندە قاشان جىرىمدى شەشىپ، قورجىندى ءوزى ۇيگە كىرگىزبەيىنشە ءاليما ات ماڭىنا جولامايتىن. ەرى كەلەر كەلمەستە، باس سالىپ تۇيە جۇندەگەندەي نە اكەلگەنىن كورۋگە اسىققان ءقايسىبىر قاتىنداردىڭ جامان ىرىمىنان اۋلاق ەدى.
ءاليما قورجىنعا قولىن قالاي سالعانىن دا بىلمەدى. ىشىنەن ءباتجاننىڭ قان باتتاسقان شاپانى، جۇلىعىنا دەيىن قان-قان ەتىگىن سۋىرىپ العاندا بوپ-بوز بوپ قۋارىپ كەتكەن كەلىنشەك ءبىر-اق رەت ىقىلىق اتىپ قالدى دا، اۋەلى باياۋ كۇلدى. سودان سوڭ ماڭگىرىپ وتىرىپ، تاعى كۇلدى. بۇل جولى كوزى شاراسىنان شىعىپ، بەت پەردەسى بۇزىلىپ ساقىلداپ كۇلدى. "ءباتجان، ءباتجان!" دەپ ەسى شىعا ەلەۋرەي كۇلىپ، قاندى شاپاندى باس سالىپ وكىردى. باسىن كوتەرىپ تاعى كۇلدى. تاعى وكىردى. ودان كەيىنگى كەيپى ساۋ ادام ەمەس، ەسى شىعىپ، اياق استىندا جىندانعان جاننىڭ بەينەسىنە تۇسكەن ەدى.
بۇدان ءارى ءاليما ءوزىنىڭ نە ىستەپ، نە قويعانىن بىلمەدى. بۇكىر كەمپىردىڭ دە قوسىلا جىلاعانىن، بۇكىل اۋىل ادامى تايلى-تاياعىنا دەيىن جينالىپ شىعىپ، جۇرتتىڭ جايسىز تۇرىسىنان قورىققاننان بالالارىنىڭ كۇزگى جەل وتىندە بوتاداي بوزداپ ەڭىرەگەنىن دە بىلمەدى. قاي ۋاقىتتا تالىقسىپ بارىپ، ەستەن تانىپ سۇلق تۇسكەنىن دە بىلمەدى.
6
دالا تىرشىلىگىنىڭ قىزىعى دا، بۇزىعى دا كوپ، جاراتىلىسىندا اقجارقىن، ساۋىقشىل مومىن حالىقتىڭ ەل اقساقالىن ءپىر تۇتىپ، ونىڭ الدىندا يمەنىپ، يبالىقپەن تىزگىنىن ۇلكەننىڭ قولىنا بەرەر ۇلگىلى ءراسىمى بولسا، ءبىر داۋرىقسا توقتامايتىن، ءبىر قىزسا تەز سۋىمايتىن، شەكتەن شىعىپ كەتەر جۇگەنسىز قىلىعى دا كوپ.
بارىمتانىڭ قاراۋىل جۇرتىنىڭ قايسىسىنان كەلگەنىنە كوزدەرى انىق جەتپەسە دە، ايتەۋىر وسى ەلدىڭ ءىسى ەكەنىن جازباي تانىعان كەرەي جىگىتتەرىنىڭ ءبىر جۇمادان بەرى قىلماعانى جوق. ەسسىز جاتقان ەسىل مالعا كەزىككەن اش قاسقىرلارداي بۇگىن ءبىر اۋىلدىڭ شاڭىن قاقسا، سول كۇننىڭ كەشىندە ەكىنشى اۋىلدى ءتىنتىپ، تىمىسكىپ، الەك-سالەگىن شىعارادى. كەز كەلگەن جىلقىشى، مالشىنى ۇستاپ اپ، كوكپارشا سوزبايلاپ، ءىز-تۇزسىز جوعالعان جىلقىلارىن قازبالاي سۇراپ، ەشتەمە كورمەگەن ەلدىڭ زارە-قۇتىن الىپ، ءقايسىبىرىن سوققىعا جىعىپ كەتەدى. جاسانعان وتىز جىگىتتىڭ ازىعى دا ەل ۇستىندە، بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان دەپ تاڭداعان مالىن الىپ ۇرىپ، جاۋكەمدەپ، سابا-سابا قىمىزدى سارقا ءىشىپ، ءبىر اۋىلدان تۇستەنىپ، ءبىر اۋىلدان "قوناعاسى جەپ" ەركىن سايرانداپ ءجۇر.
بۇرىن-سوڭدى وسى ولكەنىڭ ءتىسى باتىپ كورمەگەن باراقپاي اۋىلىن دا ۇركىتىپ، ءبىر تۋ بيەسىن جايراتىپ كەتىپتى. باراقپاي اۋىلى — ءيسى اتىعاي-قاراۋىلعا، قالا بەردى كورشىلەس كەرەي، قىپشاقتارعا ايگىلى، اتىشۋلى اۋىل.
الدارىنا سالعان مالدارى بولماسا دا، اسا تارشىلىق كورمەي، جۇرت ريزىعىنا ورتاقتاسىپ جۇرگەن اشقاراق ەل. ارعى اتالارى اقمالشىدان قالعان اتا ءداستۇرى بولماسا دا، قازىرگى باراقپايدا ات جالىن تارتقان جاستارىنان باستاپ، اتقا مىنۋگە جارايتىن شالدارىنا دەيىن باۋكەسپە ۇرى. الىستان، جاقىننان دەمەي، جىل ون ەكى ايدا جىمىن بىلدىرمەي مال ايداتىپ الىپ كاسىپ ەتكەن ەلگە وسى كۇنگە دەيىن ەشكىم ەشتەمە قىلا الماي كەلەدى. مال ۇرلاعاندا ەشكىمنىڭ شىمبايىنا باتىپ، شارۋاشىلىعىن ويسىراتىپ كەتپەيدى، ءبىر مال، كوپ بولسا، ەكى مال عانا الىپ، قايتىپ ول اراعا سوقپايدى. مال ءىزىن سۋىتپاي سوڭىنان بارار جان بولسا، تەرىسى تۇگىل سۇيەگىن تابا الماي، ءىستى ناسىرعا شاپتىرسا، ءبىر قاعابەرىستە، نە قايتار جولدا سىباعاسىن الادى. وندا دا ەشكىمگە ءىز-تۇزىن بىلدىرمەيدى. سودان دا ولار باتىل، سودان دا ولار جۇرەك جۇتقان. ونىڭ ۇستىنە كەيىنگى جىلدارى قاراۋىل شونجارلارىنىڭ قولشوقپارى — سولار. بىرەۋگە وشىكسە، كەك العىسى كەلسە، باراقپاي جىگىتتەرىن جۇمساپ، ۇرلىق ارتىن جىم-جىلاس ەتەدى. بىرلى-ەكىلى قاراسى جوعالعان ءالسىز ادامدار باراقپاي اۋىلىنىڭ جىگىتتەرىنەن قولدى بولعانىن سەزسە "وندا كەتتى دەي بەر"، "شىعاسىعا شىققان مال عوي، قۇداي تاعى ءبىر ءجونىن بەرەر" دەپ قۇدايىنا سىيىنعاننان باسقاعا نەمەسە "اللانىڭ كارى ۇرسىن!" دەپ قارعاپ، سىرتتاي كىجىنگەننەن باسقاعا دارمەندەرى جوق.
نۇرتازانىڭ ۇرىلارىنىڭ كوبى — وسى اۋىلدىڭ جىگىتتەرى. كەرەيلىكتتەردىڭ كوپ شۇيلىققانى دا سودان. ءار ءۇيدى جەكە-جەكە ارالاي ءجۇرىپ سۇراسا دا، نە بالاسى، نە كارىسىنەن ءبىر ءتۇزۋ جاۋاپ الا الماي اشىنعان قۋعىنشىلار ەكى جىگىتىن ۇرىپ، ءبىر مالىن جەگەننەن باسقا تۇك شىعارا الماپتى. اۋىل ۇرىلارىنىڭ كوبى جورتۋىلدا، ساپاردا ەكەن، حابار تيىسىمەن تەز جينالىپ، كەرەيلىكتەردىڭ سوڭىنان كەك الۋعا اتتانعالى جاتقاندا نۇرتازادان حابار ءتيىپ، توسىلىپ قالعان.
الدارىنان ەش بوگەسىن، توسقاۋىل كورمەگەن قۋعىنشىلار كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ باتىسىن جايلاعان بار بولىستى شارلاپ ءجۇر. ادەيى سوقتىعۋعا قارا تابا الماي، بەرىسى مەزگىل، شالقار بولىسىنان باستاپ، جىلاندى، يمانتاۋ، زەرەندى، ايىرتاۋ بولىستارىندا لاڭ سالماعان جەرلەرى كەم دە كەم. قاراۋىل يەمدەنگەن ەسىلدىڭ سالالارى اقانبورلىق، تايسارى، جاباي، اقسوراڭ، جىلاندى جايلاۋلارىن كۇزەمدەرىنە دەيىن ءسۇزىپ ءجۇر. اق كيىك، قويلى اتىعايلار مەكەندەگەن ۇزىنكول، قاندىكول، ارالاش، بىلقىلداق كولدەرىنە دەيىن بويلاپ، قۇدايبەردى، ەسەنباي، شوقتىباي، بەيىمبەت رۋلارىنىڭ جايلاۋلارى — قالماكول، سالقىنكول، اششىلى، جەكەبوقتى ارالاپ، قۇلايعىر، توقتى وزەندەرىنىڭ جاعالاۋىندا جاتقان مالداردى تۇگەل ءتىنتىپ شىقتى. بەس التى جىگىتتەرىن جان-جاققا تاراتىپ، الىستاعى قىزىلجار كەرەيلەرىنە دەيىن شولعىنشىلاتىپ جىبەرگەن. تىنىش، بەيعام جاتقان ەلدى قان قاقساتقان ەسەر توپ ەكىلەنە-ەكىلەنە تۇسەدى. قارسى كەلىپ، جاعادان الىپ جاعالاسار جان بولماعانىنا ىزالانا تۇسكەندەي. ءبىراق، اتويلاي داقپىرت سالماي سوڭدارىنان ەرىپ، مىسىقشا باسىپ جىمىن بىلدىرمەي الىستان ىزدەرىن اڭدىعان نۇرتازانىڭ جانسىزدارىن سەزگەن بۇلار جوق.
تەك سوڭعى كۇندەرى عانا، الدىندا مەزگىل بولىسىن باسىنىپ، كۇشىگىن الدىرعان قاسقىرلارشا تاپ بەرگەن كەرەيلىكتەردىڭ سويقاندارىن ەستىسە دە، ەلەمەگەن باسقا بولىستار ءوز ەلدەرىنە دە شوقپار ويناتا باستاعاندا، باستارىن كوتەرىپ، اشۋعا مىنگەن.
سۇلەيمەننىڭ كۇتكەنى وسى ەدى.
— ال، نۇرتازا، ەندى ەل جيناۋىڭا بولادى. ءبىراق، بايقا مىنەز كورسەتەر ءتۇس بۇل ارا ەمەس. ءالى دە ايلا كەرەك، — دەپ بولىس ىنىسىنە كەڭەس بەرگەن.
— تاعى دا سايقالدىق قوي سەنىڭ ايتارىڭ. قاتىن قۇساپ سايقالسي-سايقالسي ءبىتتىم عوي.
— ءبىر قاتىننىڭ ايلاسى قىرىق ەسەككە جۇك بولادى. ەكاتەرينا ۇلانعايىر رەسەي يمپەرياسىندا تالايلاردى ات قىپ ءمىنىپ، وتىز جىلداي تاقىمىندا ۇستاعان، — دەدى سۇلەيمەن كۇلىپ. — قاتىنداردىڭ تاقىمىن وسال دەمە.
— ە، قاتىن بولساڭ ءوزىڭ بول، اتامنان اۋلاق!
— مەيلى، قايتكەنمەن اقىل، ايلا دەگەنىم دە.
وسى سوزدەن سوڭ نۇرتازا بار بولىسقا شاپقىنشىلارىن جىبەرىپ، جىلاندىداعى قىلىشباي ءبيدىڭ ۇيىنە ءماجىلىس قۇردى.
قاشاندا ۇيىمداسىپ ىستەر ءىس، اقىلداسىپ شەشەر ماسەلە بولسا، ءدۇيىم قاراۋىلدىڭ ەڭ ۇلكەن اقساقالى، سوزگە دە، ويعا دا كەمەڭگەر قىلىشبايدى قالىس قالدىرماي، اۋەلى سونىڭ الدىندا كەڭەسەر ەدى. تۇنەۋگۇنى ساعىناي اسىنا شاقىرىلماي مازاق وتىنا كۇيىپ، ىشتەي كۇيىنىپ جۇرگەن شوعىرماق، جاس بولىس اقبۇزاۋ، مىرزالى ۇرپاعىنان بايالى، سەردالى، بوقاننىڭ شونجار ۇلدارى — بالاپاي، قالاق، كەرەي قۋعىنشىلارىنىڭ كارىنە بىر-ەكى مالى ىلىككەن تىلەۋباي، نازاربايلار، سۇتەمگەننىڭ ىنىلەرى شالتىك، ساپارلار حابار تيىسىمەن جىلاندىداعى قارساق اۋىلىنا تەز جەتكەن.
باس-اياعى جينالىپ، قىلىشباي سوزگە قۇلاق ءتۇرىپ، كەڭەسەرلىك ىقلاس بىلدىرگەندە، باسقالارى اماندىق-ساۋلىق سوڭىنان، سويىل سۇيرەتكەن كەرەي جىگىتتەرىنىڭ لاڭىن ءبىراز ءسوز ەتتى دە ەندى ءباتۋاعا كەلەر تۇستا باس قوسۋدىڭ سەبەپكەرى نۇرتازا باستادى كەپتى.
— قىلىشەكە، مىنا مۇنداردى ءوزىم باستاپ شاقىرتپاسام، وزدەرى ءبىلىپ جينالا قويار تۇرلەرى جوق. قاراۋىلدىڭ ءبىر جاق بۇيىرىنەن ءبورى ءتيىپ، بوكسەرىپ جاتسا دا، جاندارى اشىمايتىن نايساپتار ەمەس پە، قايتا "شوق-شوق" دەپ وتىرعاندارى دا بار شىعار ىشتەرىندە، — دەپ، نۇرتازا قالجىڭداعان بوپ، ءبىراق ءتۇسى كەلمەي، تىستەنە ءتۇسىپ، باسقا باي بولىستارعا الا كوزىمەن وقتانا قاراعاندا:
— نۇرەكە، ەكپىنىڭىزگە قاراعاندا قاسقىر تارتقان قوي سياقتى ەمەسسىز، قايتا جۇرتتى جەرلەپ، جەر جەبىرىنە جەتۋگە كەلگەن، ۇزىننان ءوشى بار ادامشا سويلەيسىز. قاراۋىلدىڭ ءبۇيىرى عانا ەكەن ويلايتىنىڭىز، وندا اتىعايلارعا نەسىنە اتوي سالدىڭىز، — دەپ اقبۇزاۋ نۇرتازاعا باس سالدى.
نۇرتازانى سۋحانى سۇيمەيتىن اقبۇزاۋدىڭ قاراۋىلدى عانا اۋزىنا العان بولىس ءسوزىن ءىلىپ تۇسكەن قارشىعا مىنەزى وتىرعاندارعا ۇناسا دا، ۇدىقتاسىپ شەشەر ىسكە كەسەلىن تيگىزەرى ايدان-انىق ەدى. ءسوزدى ورشىتپەي بالاپاي باسۋ ايتتى:
— اينالايىن اقبۇزاۋ، ءسوزىڭ ورىندى. اشىنعان ىزالى ادام نە دەمەيدى. ءوزىمىز دە كەشەلى بەرى كەرەي جۇرتىنىڭ كوشەمىزدە ى ويناتقانىنا جارىلىپ كەتپەي «زورعا وتىرمىز. نۇرتازانىڭ قاراۋىل دەپ وتىرعانى اتىعاي. ەكەۋى جۇبى جازىلماس ءبىر اعايىن ەمەس پە. اعاي — قاراۋىل نامىسى ءبىر بولعان سوڭ، ول ەكەۋىنىڭ قايسىسىنىڭ اتى اۋىزعا بۇرىن تۇسسە سول ايتىلادى، ونى ساراپقا سالىپ قايتەمىز. وكپە ايتىسۋعا جينالعامىز جوق.
— ءيا بۇل ارادا ايتىسىپ-تارتىساتىن ەشتەمە جوق. مىنا كەرەيلەر ابدەن باسىندى. قايداعى جوعالعان مالىن سىلتاۋ ەتىپ، كەشەگى ساعىناي اسىنا جۇمساعان شىعىنىن بىزدەردەن ءوندىرىپ الاتىنداي ادەيى ءتيىسىپ وتىر. وسىلاي تايراڭداتىپ قويامىز با، الدە "قاسقىر تارتقان ارتىمدى يتتەن نەسىن ايايىن" دەگەن قويداي بوكسەمىزدى توسا بەرەمىز بە؟ ولاي دەسەڭدەر، وزدەرىڭ بىلىڭدەر، مەيىلدەرىڭ. مەن ءوز قامىمدى جاسارمىن، ءشىلدىڭ بوعىنداي بىتىراڭدار ەندەشە اتىعاي مەن قاراۋىلدىڭ ەزدەرى، — دەپ نۇرتازا ورنىنان تۇرىپ كەتەتىن ادامداي قوپاڭداپ قويدى.
— ءوزى قاراسى قانشا مال ەكەن جوعالتقاندارى؟ — دەپ بالاپاي ءسوزدى جۇمسارتا سۇراپ ەدى، نۇرتازا:
— ءيتىم ءبىلسىن، "مىڭعا تارتا جىلقى قولدى بولدى، ءىز وسىندا الىپ كەلدى" دەپ تانتيتىن كورىنەدى. مەنىڭ وزىممەن سويلەسكەن جوق، كوزدەرى جەتپەگەن سوڭ نە دەسىن. ال، مەن، ىشىندە ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر ادام جوق، وڭكەي مۇرنىنان سوراسى اققان بالا-شاعاعا نە دەپ بارام ۇلكەن باسىممەن. سويقاندارىنىڭ اياعىن كۇتىپ جاتا بەردىم.
— نۇرتازانىڭ مۇنىسى دۇرىس. بۇلار ءبىزدىڭ ەلگە دە كوپ ويرانىن سالىپ كەتتى. مەن دە نەسىنە "جاۋ كەلدىلەپ" جاۋلىعىمدى الا جۇگىرەيىن. ءبىر كەسىرلى ەسەرلەردىڭ قىلىعى شىعار دەپ ىشتەن تىندىق. ءبىراق ءبىرجولا كەردەن كەتىپ بولدى، ەندى، شىدار مەندە دە حال جوق، — دەپ شوعىرماق قوسىلدى. — كانە، ءبىر ءباتۋاعا كەلەيىك. اي قاراپ وتىرماقپىز با.
— سەندەر اي قاراماق تۇگىلى جۇلدىز ساناساڭدار دا مەيىلدەرىڭ مەن ەرتەڭنەن باستاپ جىگىتتەرىمدى اتقا قوندىرامىن، قايتىپ سوعار سويقاندار بولسا، سىباعاسىن بەرگىزەمىن، تورىمدە تالتاڭداتىپ، باسىما شىعارا المايمىن! — نۇرتازا باسقا شونجارلارعا ىزامەن كۇيىنە قارادى.
جۇرت ءار تۇستان تاعى دا كيمەلەي، داۋرىعا باستاپ ەدى، ءۇنسىز وتىرعان قىلىشباي قارت، قاراعايدىڭ دىڭىندەي ءتۇزۋ، ۇزىن بويىنا لايىق ساۋساقتارى سالالى قولىن كوتەرىپ، باسىپ تاستادى:
— ءجا، ازاماتتار، مىنا از سوتقارلاردىڭ قىلىعى شىنىندا دا نامىسقا تيەتىن، شىمبايعا باتاتىن اقىلسىزدىق ەكەن. مۇندايدا شىدامنىڭ شىدامى-اق جەتەدى. ءبارى ورىندى. ەل اقساقالى دەپ ماعان جينالعاندارىڭا اللا ريزا بولسىن. بيلىك ايتىپ، كەسىم، جاساماسام دا، بايقايمىن مەنىڭ كەڭەسىمدى كەرەك ەتىپ، سونىمەن ءىس قىلعىلارىڭ كەلەدى ەكەن. وندا تىڭداي قالىڭدار، مەن ءوز تۇسپالىمدى، ءوز تۇسىنگەنىمدى ايتايىن. ەڭ الدىمەن مىناعان جاۋاپ بەرىڭدەرشى.
ەگەر كەرەي جۇرتىنان مىڭداعان جىلقى ۇرلانعان ەكەن، ول نۇرتازانىڭ ورىسىنە دەيىن كەلگەن ەكەن. سودان ءارى بوتەن ءىزدى دە، بوتەن مالدى دا تابا الماپتى. بۇل — ەل اراسىن بۇلىنشىلىككە سالىپ، ۇستاستىرۋدىڭ، ەكى ەلدى قىرىلىستىرۋدىڭ امالىنا ۇقسامايتىن سەكىلدى. مىڭ بولماسا دا، ءبىراز مالى ۇرلانعانى راس شىعار. ەندەشە، ەرتەڭ قازى الدىندا ادال بولىپ، ار الدىندا تازا بولۋ ءۇشىن، قولمەن ىستەلەر ءىستى، مويىنمەن كوتەرەر شاقتا، تايسالماي تۇرار مىقتى، ۇيالماي شىعار ءادىل بولۋ ءۇشىن اۋەلى ءبىر نارسەنى ءوز ارامىزدا انىقتاپ، ارشىپ الايىقشى. كىنالاعانىم دا ەمەس، تۇيتكىلدەنگەنىم دە ەمەس — قانە، ەشقايسىڭ مال بارىمتالاعان جوقسىڭدار ما؟
قىلىشباي ەكى يىعىن قومداي ءتۇسىپ، ۇشۋعا ىڭعايلانعان جارتاستاعى كارى بۇركىتشە ورنىنان ءبىر ىرعالىپ، ەل جۋاندارىنا سابىرلى كوزىن جۇگىرتىپ ءوتتى. ءبىرى ەتىگىنىڭ قونىشىن شۇقىلاپ، ءبىرى قولىنداعى شاقشاسىنا قارام، ءسوز تىڭداپ وتىرعاندار قارتتىڭ توسىن سۇراعى ماڭدايلارىنا ۇرعانداي باستارىن كوتەرىسىپ الدى.
— جوق!
— جوق!
— و نە دەگەنىڭىز؟
— وندا ايتپايمىز با، نەسىن جاسىرامىز، — دەپ جامىراي جاۋاپ بەرگەندە، تاشبيح تارتىپ، قىلىشبايدان كوزىن اۋدارماي ەزۋىنەن سىلەكەيى شۇبىرعان ءمۇقانالى موللا دا كوپكە قوسىلىپ:
— جوق، ۇرلاعامىز جوق، ءسۇبۋحان اللا! — دەپ، سىلەكەيىن ىشكە سىلپ ەتكىزە تارتىپ، دوربا اۋىزدانا قالدى.
— ءجا، سۇراۋىم وسى ەدى، جاۋابىمدى الدىم، — دەدى سالدەن سوڭ بارىپ قىلىشباي. كوز جانارى ونشا تايماعانمەن، بۇرىنعى ساڭقىلداعان تاپ-تازا اشىق، سۇڭقار داۋسى جارىقشاقتانىپ، تاماعىندا ۇنەمى كەسە كولدەنەڭ بىردەمە تۇرعانداي جۇتىنا بەرەتىن بي، وسى جولى دا قايتا-قايتا جوتكىرىنىپ، قارلىققان ۇنمەن ۇزاقسونارعا ءتۇسىپ سويلەپ كەتتى. — وسى جاسىمدا، ەل ىشىندە بي اتانىپ بيلىك ايتقالى جەر داۋى، جەسىر داۋىنا كوپ ارالاسىپ، تالاي بارىمتا، قارىمتا، سىدىرىمتا دەيتۇعىن ۇرلىقتىڭ نەشە اتاسىن الدىمنان وتكەرىپ، تالايىنىڭ قۇنىن الىپ بەرىپ، كىسى ءولىمىنىڭ دە ارتىن جايعاستىرىپ، تاسىعاندى باسىپ، جاسىعاندى كوتەرگەن كۇندەرىم بولدى. سول تالاس، سول داۋلاردىڭ كوبى، كوبى ەمەس-اۋ، ءبارى اعايىن اراسىنداعى كەلىسپەۋشىلىك. ول — ءبىر شوقتان تۇتانعان وت قوي، وتتى باسپاساڭ ورتكە، ءورت دەرتكە اينالماق. اعايىن داۋى اتا داۋىنا، اتا داۋى رۋ داۋىنا، رۋ داۋى ەل داۋىنا — ءۇش ءجۇزدىڭ داۋىنا، ءۇش ءجۇزدىڭ داۋى — قازاق داۋىنا ۇلاسىپ كەتەر ەدى. سوندا داۋدا جەڭەتىن كىم، داۋدان جەڭىلەتىن كىم؟ ەكەۋى دە قازاق. ءاي، قازاق-اي، وسىدان-اق ازاپتى شەگىپ كەلەسىڭ. ەرتەدە كىشى ءجۇز ىشىندە، كوپ اتا، مىقتى رۋلار شاشىلعان تارىداي بىتىراپ جاتقان ۇساق، ءالسىز تابىن، تاما، جاعالبايلى، كەردەرى، كەرەيت، رامادان، تىلەۋ رۋلارىنىڭ مازاسىن الىپ قورلاي بەرگەن سوڭ ولاردى ءبىر كىندىكتەن تاراعان اعايىن ەتىپ، بارىنە جەتىرۋ دەگەن اتالى ايدار تاعىپ، باسىن بىرىكتىرگەن تاۋكە حان ەكەن. ونىڭ نيەتى سۇيتە-سۇيتە ەلدى بىرىكتىرۋ بولار. ابىلاي حان ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسام دەپ الىسىپ وتكەن جوق پا. اي، قازاق بالاسى، قوسىلماسسىڭ-اۋ. ءبىر باي عانا جايلاپ وتىرعان ەرەيمەن تاۋى ءۇشىن، سەندەردىڭ كوبىڭ جوقسىڭ، پاتشانىڭ زاڭى شىقپاي تۇرعان كەز ەدى، ءيسى سۇيىندىك پەن كەرەي بوپ قىرقىسقان جوق پا. نايماندار مەن توبىقتىلار دا ارقات، شىڭعىستاۋ ءۇشىن، كەرەي مەن اعىتاي كۇنى كەشەگە ەسىل بويىنا تالاسىپ، جۇلقىسىپ كەلمەدىڭدەر مە. كەنەسارىعا قارسى شىققان شىڭعىس تورە اۋلەتىنە سىرىمبەتتى، كەرەيلەرگە بۋراباي ءوڭىرىن پاتشا اعزامى سىيعا ءبولىپ بەرىپ ەدى، نەمدى ىستەدىڭدەر باسقا قازاق؟ بۇگىن تاعى دا ءبىر بايدىڭ مالى ۇرلانعان ەكەن دەپ، بۇكىل اتىعاي-قاراۋىل شابىنىپ، جاۋعا شاباتىنداي، ەكى يىقتارىڭدى جۇلىپ جەپ، تاعى دا رۋ داۋىنا اينالدىرىپ وتىرسىڭدار. ماگاركىم، داۋ قۋىپ، پالە-جالا ىزدەيتىندەر رۋىن ايتىپ ۇرانداپ، قونىسىن ايتىپ قيقۋلاپ، جەرىن ايتىپ جەلىگىپ كەلمەسە، كولدەنەڭ قازاقتىڭ ول داۋدا، ول جالادا نە شارۋاسى بار؟ ەكى ادامنىڭ، كوپ بولسا ەكى اۋىلدىڭ اراسىنداعى قىرعي-قاباق بوپ، ۇزاققا بارماي، بيىككە ورلەمەي، تەز ارادا-اق ءباتۋاعا كەلە سالار ەدى-اۋ. اسپانىڭا كەپ تۇيىلگەن مىنا داۋلارىڭنىڭ ارتىندا دا قاتتى سوعار داۋىل تۇر. ەل اراسى تاعى بۇلىنگەلى تۇر. مالىمىز ۇرلاندى دەپ وتىز شاقتى اۋمەسەرىن مال ىزىنە سالىپ جىبەرىپ، كەرەي ازاماتتارى انا جاقتا سويقان سوڭىن كۇتىپ، ولار جاتىر. ءىز قاراۋىل، اتىعاي جۇرتىنا تىرەلدى دەپ وتىز سوتقار سويقاندى سالىپ، ول ءجۇر. ەندى ولاردىڭ باسىن جارىپ، كوزىن شىعارىپ جىبەرەيىن دەپ سەندەر قامدانىپ جاتىرسىڭدار. مۇنىڭ ارتى داۋىل ەمەي نەمەنە؟ ال، ءبىر داۋدىڭ سوڭىنا ءجۇزىڭ، مىڭىڭ اتويلاپ دۇرلىگۋدى قوياتىن شاقتارىڭ جەتپەدى مە؟! باياعى زامان كەلمەسكە كەتىپ بارادى. ەلىڭ، جۇرتىڭ ءقازىر ءبىر اقپاتشانىڭ اۋقىمىنا باعىندىڭ. جۇمسا — جۇدىرىعىندا، اشسا — الاقانىنداسىڭدار. ادىلدىك تە سونىڭ قولىندا. باعىنعان ەكەنسىڭ، ەندى سونىڭ ءىسىن ىستەيتىن ۋاقىتتارىڭ جەتپەدى مە. ورىستار ءبىر داۋدى مىڭنىڭ قولىنا بەرمەيدى ەكەن، داۋدى تەكسەرەتىن، ىزىنە ءتۇسىپ، انىق-تانىعىنا كوزىڭ جەتكىزەتىن سايلانعان ادامدارى بولادى ەكەن. سول تابادى، سول شەشەدى. ەل بيلەگەن بولىستار وزدەرىڭ شەشىپ، وزدەرىڭ ءىستى باسا المايتىڭدارىڭ بار، سول ورىستاردان نەگە ۇيرەنبەيسىڭدەر؟ ەرتەڭنەن قالدىرماي ويازعا كىسى جونەلتىپ، مىنا سويقاندى، ەل شىعىنىن تەز حابارلاڭدار. انا سوتقارلاردىڭ الدىن بوگەپ سوزگە كەپ، ەلىنە قايتارىڭدار. سوسىنعى ءىستى وياز شەشەدى. وزدەرىڭ شەشە الاتىن تۇرلەرىڭ كورىنبەيدى. ال، پاتشا ادامدارى بارىمتا يەسىن تاۋىپ اپ جازالاسا، قازاققا ءبىر ساۋاپ بولار ەدى. ءيا، اتىعاي-قاراۋىلدان شىققان، ءقازىر جاسىرىنىپ بۇققان ۇرى بولسا، ەكى ەلدىڭ اراسىن بولەر، ىرگەنى سوگەر ونداي نەمەنى سەندەر دە جازاسىز قالدىرماساڭدار كەرەك. مەنى تىڭداساڭدار، ەل باسقارعان ازاماتتار، اقىلمەن ءىس قىلىڭدار. داۋرىقپاڭدار، ايتارىم وسى. ءىس وڭعا باسسىن!
قارت قىلىشباي ءسوز سوڭىندا ىشتەي كۇبىرلەپ وتىردى دا، تامىرى بىلەمدەنگەن قولىن جايا بەرىپ، بەتىن سيپادى. باسقالارى دا ىشتەي ءاۋمين دەسىپ، باتا قايىرىستى.
قىلىشباي ۇيىنەن اتتانار شاقتا عانا نۇرتازا جۇرتقا قاراپ:
— ءاي، شوعىرماق، ءاي اقبۇزاۋ، بارىڭە ايتارىم سول — قىلىشەكەڭنىڭ ءباتۋاسى — ءباتۋا. ال، انا كەرەي سوتقارلارىن توقتاتار ەر-ازاماتتىڭ ءبىر بولىستان ەمەس، ءار بولىستان شىققانى ءجون. مەن ءوزىم وتىز جىگىتىمدى ەرتەڭ اتقا قوندىرامىن. سەندەر وتىز-وتىزدان جىگىت سايلاڭدار، — دەدى،
كەلىسىم وسى بولدى...
"وتىز تىستەپ شىققان ءسوز وتىز رۋلى ەلگە تارايدى". تۇنەۋگى قامجىعالىلار ۇستاعان ولىك سۇيرەتكەن ات جايى ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ-اق سۋىلداعان جەلدەي ەسىپ، كەرەيلەردىڭ قۇلاعىنا تەز جەتكەن. ايتۋشى كىم، تاراتۋشى كىم ونىڭ ءتۇبىن ىزدەپ جاتقان ەشكىم جوق. پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ جىگىتتەرى ەستىسىمەن جاڭبىرشى اۋلىنا شاۋىپ، بار حاباردى شالقار بولىسىندا جۇرگەن قۋعىنشىلارعا جەتكىزگەن. بۇل كەزدە ءباتجان ءۇيىنىڭ ىرگەسىندە بايلاۋلى تۇلدانعان بۋرىل ات، قورجىننان شىققان ءانشىنىڭ قان باتتاسقان كيىمىن دە وسى توڭىرەكتەگى ەل قۇلاقتانىپ، جان-جاقتان جۇرت سابىلىپ، ەلدە كۇندە جوق سۇمدىق، جۇمباق ءولىمنىڭ قۇپياسىن شەشە الماي دال بولعان. "ءباتجاننىڭ كيىمى مەن اتى كەلدى، ءوزى جوق. بايعۇس جەتىم جىگىت قايدا بارىپ جوق بولىپ ءجۇر؟ بىرەۋلەر تاۋىپ الىپ، وسىندا اكەپ كەتكەن-اۋ. كىم اكەلدى ەكەن؟ ءباتجاننىڭ سۇيەگى قايدا؟ نەگە ايتپاي كەتكەن؟" — ادام بالاسى تۇسىنبەس وسىنداي تۇيتكىلدى سۇراقتاردىڭ توڭىرەگىندە نەشە ءتۇرلى تۇسپالدى سوزدەر ايتىلىپ، اقىرى باستارى قاتقان جۇرت: "نە دە بولسا، كەيىن ءبىر سىبىس ەستىلەر، ءازىر مۇسىلمان ءراسىمىن بۇزبايىق" دەپ، ءباتجاننىڭ تۇلدانعان بۋرىل اتىن ءوزىنىڭ جىلىنا جاراسىن دەپ كورشى اۋىلدىڭ جىلقىسىنا قوسىپ، ورتالارىنان ءبىر قارا مال شالىپ، كوپ بوپ كوتەرىپ، شامامەن جەتىسىن بەرىپ جاتقاندا، بەتتەرىنەن تۇگى شىققان قاھارلى قۋعىنشىلار دا cay ەتىپ قوتانعا كىرگەن.
كورشى اۋىلداردان قارا تەرەككە كەلگەن ءباتجاننىڭ جان اشىر دوستارى، قازانىنا اس سالىپ بەرمەسە دە تىلەكتەس بوپ جۇرەتىن جاماعايىندارى اليمامەن، بىر-بىرىمەن قۇشاقتاسىپ باۋىرىمداپ جىلاپ، بوتاداي بوزداپ كورىسىپ جاتقاندا توتەدەن قوسىلعان كەرەيلىكتەر ەسى كەتكەن ەلدىڭ زارەسىن ۇشىرىپ، ودان سايىن ەسەڭگىرەتىپ جىبەردى. كەلە لاندى سالىپ، ازالى جۇرتقا قامشى ءۇيىرىپ، قارسى تۇرعان ءقايسىبىر اقساقال-قاراساقالداردى ۇرىپ-سوعىپ، قولما-قول ماردىمدى جاۋاپ الا الماعان سوتقارلار ءباتجاننىڭ جەتىسىنە اسىلعان قازان، وشاقتاردى ەت-مەتىنە اۋدارىپ تاستاپ، توپالاڭداي ءتيدى.
"اللالاپ" — بەت-بەتىمەن تىم-تىراقاي قاشقان كەدەي اۋىلدىڭ جوق-جىتىكتەرى، قازاق تۇرمىسىندا بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن مىناداي جانتۇرشىگەرلىك سويقاندى دۇرمەككە قارسى تۇرار دارمەندەرى قايدا، سۋىقتان قورعالاپ، جىلى پەش ساڭلاۋلارىنا تىعىلاتىن شىلدەرىكتەرشە جەر كەپەلەرىنە سۇڭگىپ-سۇڭگىپ كەتكەن.
ەكى اتتاساڭ تورىنە جەتەتىن شاعىن بولمەگە سىيماعان قۋعىنشىلار، قايعىدان قان جۇتىپ ەسى اۋعان ءاليمانى قوراعا سۇيرەلەپ، و دۇنيەنىڭ اڭگىر-مۇڭگىرىندەي سۇراقتىڭ استىنا الدى. ەكى كوزى ەكى جاققا اتىسقان قيتار جىگىت ءباتجاننىڭ پۇشپاق بوركىن ءاليمانىڭ بەتىنە تاقاپ:
— تانيسىڭ با، مىنانى، تانيسىڭ با؟ بايىڭنىڭ بوركى، — دەپ تونگەندە، قارالى كەلىنشەك قاسقىرلاردىڭ ورتاسىنا تۇسكەن جارالى توقتىداي ماڭگىرىپ تۇك تۇسىنبەدى. ءبىر جۇمادان بەرى ەسى ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ شالجانسار كۇيدە جاتقان ءاليمانىڭ ءوڭى دە ءقازىر ادام تانىعىسىز ەدى. ازا تۇتقان ايەلدەردىڭ ەرىن جوقتاپ، ەرتەلى كەش داۋىس سالىپ جىلايتىن ادەتىن جاساماسا دا ءوز بەتىن ءوزى تىرناپ جوساداي قىلعان ءاليما ميعۇلا ادام سياقتى. تىرناق سويىپ كەتكەن شيەدەي بەتى عانا جىبىرلاپ بۇلكىلدەگەنى بولماسا، كوز جانارىندا تىرلىك جوق. قيتار كوز جىگىت زەكىپ قورقىتىپ، تاسەمەن بالاشا الداپ سۇراعاندا ءلام دەمەگەن ءاليما قۋعىنشىلاردى ابدەن قاجىتىپ بارىپ ءباتجاننىڭ بوركىن باس سالدى. باس سالدى دا يىسكەدى كوزىنەن ءبىر تامشى جاس شىقپاي وكىرگەن داۋىسپەن جىلادى.
— ءا، تانىدى، تانىدى، — دەپ كەرەي جىگىتتەرى تاعى دا سۇراقتىڭ استىنا الدى:
— مىناۋ ءباتجاننىڭ بوركى مە؟
— ول قاشان كەتىپ ەدى؟ قاسىندا كىمدەرى بار ەدى؟
— كىمنىڭ مالىن ۇرلاۋعا كەتتى؟
— كەتەرىندە بۋرىل اتتى ءمىنىپ كەتىپ پە ەدى، الدە تورى اتتى ءمىنىپ پە ەدى؟
— ول اتى قايدا؟
— تورى ات كىمدىكى؟
ماڭىنداعى جات ادامدارعا ءبىر ءسات اينالا قاراعان ءاليما ءالى دە دىم تۇسىنگەن جوق. قۇلاعىندا كۇڭىرەنگەن جات ۇندەردىڭ دە نە ايتىپ جاتقانىن بىلمەدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ بورىكتى باۋىرىنا باسىپ، ساقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. ابدەن مىسى قۇرىعان ىزالى كەرەيلەر ءاليمانى جۇلقىلاپ، تۇيمىشتەسە دە قويمادى. اۋانى قارمانىپ، كوزى الاقتاپ كۇلە بەردى. شوشالاعا سۇيرەلەپ اپارىپ، بەز اشاعا بايلاپ تاستاعاندا دا، ايىرىلىپ كەتكەن ەسكى سيسا كويلەگىنىڭ وڭىرىنەن سالبىراعان ەمشەگىن دە سالماستان كۇلكىدەن تيىلمادى. توتەننەن كەلگەن اۋىر قازادان اۋرۋعا شالدىققان ءاليما تاعى دا ەسى اۋىپ، جىندى ادامنىڭ حالىنە تۇسكەن ەدى.
ءبىر قورا ەركەك جابىلىپ، لاقتاي ايەلدى سويلەتە الماعانىنا كۇيىنگەن تاسەمەن:
— مىنا قاردىڭ ادەيى جاساۋىن كوردىڭ بە، بەتىن تىرناپ بايىن جوقتاۋدى بىلگەن قاتىننىڭ ەسى شىعۋشى ما ەدى. اشەيىن قايارسۋى دا. ەركەگى ولگەن قاي قاتىن جىندانىپتى! — دەپ، بەتى تۇكتەنە قالعاندا، شومبال قارا جىگىت:
— بىلاي تۇرىڭدار، ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق دەۋشى مە ەدى. قاتىندار تانىنە تاياق تيمەي جونگە تۇسپەيدى، مەن ءقازىر مۇنىڭ ءتىلىن شىعارايىن، — دەپ، جولىنداعىلارىن كيىپ-جارىپ، وڭمەندەي ۇمتىلىپ كەپ، ءاليمانىڭ جاعاسىنان جۋان، بىرتىق قولىمەن جۇمارلاي ۇستادى دا، كويلەگىن تومەن قاراي دار ايىردى. الاقانىنا ءبىر تۇكىرىپ، توبىلعى ساپتى قامشىسىنىڭ بۇلدىرگەسىن بىلەزىگىنە وراي، جالاڭاش ايەلگە كوتەرە بەرگەندە:
— ويباي، شىعىڭدار، شىعىڭدار!
— اتتان، اتتان! — دەگەن ۇرەيلى ءۇن ەستىلدى تىستان.
اۋىل سىرتىنداعى توعايلاردا تاسالانعان سالت اتتىلار جان-جاقتان ايعاي-سۇرەڭ ساپ، كۇزگى دالانى باستارىنا كوتەرە دۇڭكىلدەتە شاۋىپ شىعا كەلدى دە، ءباتجان ۇيىنە قاراي لاپ قويدى. الدارىنا سويىل وڭگەرگەن، شوقپار كوتەرگەن ءجۇز قارالى توپ اپ-ساتتە ءۇيدى قورشاپ الىپ، اتتارىنا اياق ارتىپ ۇلگەرمەگەن قامسىز جىگىتتەردى كەلە سوققىنىڭ استىنا الدى. قىمقۋىت. اكەدەن، اتادان جىبەرگەن بالاعات سوزدەردىڭ اراسىندا، وكىرگەن-باقىرعان داۋىستار، سارت-سۇرت سىنعان سويىلدار. كىمدى-كىم ۇرىپ، كىمدى-كىم دومالاتىپ ءتۇسىرىپ جاتقانى بەلگىسىز. سىرتتان كەلگەن قاراۋىل جىگىتتەرىنىڭ ءبىرازى اتتارىن بوس قويا بەرىپ قوراعا دا قويىپ كەتىپتى. قاراكولەڭكە قورانىڭ استىندا دا قىپ-قىزىل توبەلەس. قان مايدان سالىپ جىگىتتەردىڭ ءۇنى ەندى ادام ۇنىندەي ەمەس، ارسىلداپ، ىرىلداپ تالاسقان يتتەردىڭ، گۇجىلدەپ، ءىشىن تارتا وكىرىپ سۇزىسكەن بۇقالاردىڭ ۇنىندەي تۇتاسىپ كەتتى. ءبىر ۋاقىتتا اينالا سوعىپ، يتەرگەن، سۇيكەنگەن توپتىڭ تەگەۋىرىنە شىداي الماي، قورانىڭ تاپ ورتاسىنداعى تىرەۋىشتىڭ قايىڭ ماتكەگە كيگىزگەن اشامايى تايىپ كەتكەندە، ەسكى جاپپانىڭ توبەسى مايىسا بەرىپ ورتاسىنا جالپ ەتتى.
بۇل كەزدە كەرەي جىگىتتەرىن ەڭسەرىپ، بىرەۋىنە ۇشەۋى جابىلعان اتىعاي-قاراۋىلدىقتار، شەتىنەن ءتىزىپ تىسقا الىپ شىعىپ جاتتى. تايداي تۋلاپ قارسىلاسقاندارىن ەتپەتتەرىنەن سالپ قويىپ، تىزەمەن باسىپ وتىرىپ، قولدارىن قايىرىپ، نوقتا، جۇگەنمەن قامشىنىڭ ورىمىمەن بايلاي باستادى. ەندى ءبىر توبى قورا سىرتىندا بوي بەرمەي، شەگىنە ۇرىسىپ جۇرگەن كەرەيدىڭ قارۋلى بالۋاندارىنا ۇمتىلىپ، جان-جاعىنان قاۋمالاي بەردى...
ءباتجان ءۇيىنىڭ ماڭىنداعى ابىگەر باسىلىپ، قان مايدان بىتكەن شاقتا توعاي باۋىرىنان بەس-التى اتتى كورىنگەن. بۇلار جىگىتتەرىن جۇمساپ، وزدەرى بۇعىپ قالعان نۇرتازا، شوعىرماق، اقبۇزاۋ، بالاپان، ساپالار ەدى.
قاق جارىلىپ جول بەرگەن اتتىلاردىڭ اراسىمەن ءۇيدىڭ تاپ الدىنا شوقىتا جەتكەن شونجارلار تىزگىن تارتىپ، ۇزەنگىلەرىنە اياق شىرەي شالقايىپ، تۇرا-تۇرا قالىستى. مىنا سويقاندى بىلمەگەن ادامدارداي، ءارى تاڭىرقاپ، ءارى كىنالاعانداي ءۇنسىز تۇكسيىپ تۇر. بۇلار ەكپىندەپ جەتكەندە، قىزۋى باسىلماعان جىگىتتەر ايعاي-دابىردان زورعا تيىلىپ، ءبارى جۋانداردىڭ اۋىزدارىنا قاراستى. سوققىعا جىعىلعان، تاياق جەگەن كەرەي جىگىتتەرى جەرگە قاراپ تىستەنەدى، بايلاۋلى جاتقاندار دا باسىن كوتەرمەي قايسارلانا تۇسەدى. تۋمىسىندا مۇنداي قورلىقتى كورمەگەن، ەشكىمنەن بەتى قايتىپ، تاۋى شاعىلماعان ءقايسىبىر ءالدى جىگىتتەردىڭ كوزىنە جاس كەلىپ، نامىستان ولەردەي بۋلىعىپ بارادى.
— تۇرعىزىڭدار ورىندارىنان جۇگەنسىز كەتكەن ءيتتىڭ كۇشىكتەرىن، — دەپ نۇرتازا قاراۋىل جىگىتتەرىنە جارلىق ەتتى. دالا جەلكەم بولسا دا، اتتىلاردىڭ ىعىندا تۇرعاندا بولىس داۋسى ساڭقىلداپ، ءامىرلى ەستىلەدى. ءبىر جاقسىلىقتىڭ بولعانىن سەزىپ، قارالى اۋىل ادامدارى كۇنشۋاققا شىققان ارىق-تۇراقتارداي جاسقانشاق باسىپ، بۇلارعا تاياۋ جينالا باستاعان. بولىس ولاردى قۋمادى. قايتا، تىڭداسىن، ەستىسىن ءسوزىمدى دەگەن سىڭاي بار جۇزىندە.
بولىس ءامىرىن ەستىسىمەن، اتىعاي-قارۋىل جىگىتتەرى ورداڭداپ، قورباڭداپ كەپ بايلاۋلى جاتقانداردى اشۋلى ايۋلارشا جۇلمالاپ تۇرعىزا باستادى. ماڭدايى جارىلعان، مۇرنى بۇزىلعان جىگىتتەردە ءوڭ جوق. ات ۇستىنەن تونگەن ەل جۋاندارىنا تۋرا قاراماي، قاباقتارى ءتۇسىپ، كەك تۇتىپ تۇر. يىعى شىققان، قولى سىنعان بىر-ەكەۋى تىزالاقتاپ، ماڭىنا جان جۋىتپاي ايعايلاپ، بالاعاتتاپ جاتىر.
— ءجىبى ءتۇزۋ كىم بار ىشىندە، كىم باستاپ كەلگەن سەندەردى؟! — دەپ نۇرتازا وڭكەي سايتاننىڭ ساپالاعىنداي بوپ كورىنگەن مىنا ۇسقىنسىز سوتقارلاردى مىسە تۇتپاي، بۇلارمەن سويلەسۋ ءوزىنىڭ دارداي اتاعىنا، بولىس اتىنا كىر كەلتىرەتىندەي مەنسىنبەي قارادى.
— ءاي، نۇرتازا، تانىماي تۇرسىڭ با، كوزىڭدى ماي باسىپ كەتكەن ەكەن، — دەپ تاسەمەن باسىن كوتەرگەندە، بولىس تانىسا دا تانىماعان سىڭايمەن:
— سەن كىم ەدىڭ سونشاما مەن تانيتىنداي؟ جىگىتتەر، بەرى قاراي شىعارىڭدارشى، انىقتاپ كورەيىن ءجۇزىن، — دەپ كەكەسىنمەن كۇلدى. — ءتىلىنىڭ اششىسىن قاراشى، جۇلىپ الار ما ەدى ءتۇپ ورنىمەن.
ەكى جىگىت ەكى يىعىنان بۇرىستىرە ۇستاپ، كوپتىڭ اراسىنان دەدەكتەتىپ تاسەمەندى الىپ شىقتى.
— وۋ، مىناۋ تاسەمەن عوي.
— ساعان نە بولعان وسىنشا جەلىگىپ، — دەپ شوعىرماق پەن بالاپاي قوسارلانا تۇسكەندە.
— ولەتىن بالا مولاعا قاشادى، — دەپ نۇرتازا دالانى باسىنا كوتەرە گۇجىلدەدى ەس بولسا، ءبىر شاينام اقىل بولسا باسىندا، جاي جاتقان ەلگە كەپ سوقتىعار ما. ەلدە الا الماي جۇرگەن نە ءوشىڭ بار ەدى؟ قويعا تيگەن بورىدەي تىنىش ەلدىڭ ۇستىنە سويىل ويناتىپ سەن كىم ەدىڭ؟! قارا سۋدىڭ دا سۇراۋى بار، سەنىڭ جازىقسىز قياناتىڭدى كورىپ، ەركىڭە جىبەرىپ، سەندەي قانپەزەرلەردى تالتاڭداتىپ قوياتىن، بۇل ەلدە ازامات جوق، نامىس جوق دەپ ويلادىڭ با؟ جو-جوق، اتىعاي-قاراۋىل ەلى باسقاعا ناقاقتان ۇرىنبايدى، باسقالار ۇرىنعان ەكەن، ونىڭ باعاسىن بەرمەي تاعى دا تۇرا المايدى. ەلدى جىلاتىپ قويىپ، سەندەردىڭ ويراندارىڭدى كوتەرىپ، ءبىز دە وتىرا المايمىز، جايباراقات جاتا المايمىز...
— باسە، بوسە!
— وي، تىلەۋىڭدى بەرسىن!
— اينالايىن نۇرتازام-اي، — اۋىل ادامدارىنىڭ ايىزى قانىپ، ءبىر كوتەرىلىپ قالدى.
— ءاي، تاسەمەن! — دەدى تاعى دا نۇرتازا... — ەل كورگەن ەس بىلەتىن جىگىت دەۋشى ەدى سەنى. قارا باسقان ەكەن سەنى دەدى... ءماتى — داۋلەن ۇرپاعىنىڭ ەستى ازاماتى سەن بولىپ، سەندەردى دە انت ۇرعان ەكەن. قارالى ۇيگە، بالا-شاعاسى زار جىلاپ، قان جۇتىپ وتىرعان ۇيگە بۇل نە قيعىلىقتارىڭ سالعان! شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەتىندەي بۇل ءۇي قاي اتالارىڭنىڭ باسىنا ءقۇي قازىپتى. جىگىتتەر، مىنا قورانىڭ توبەسىن ءبارىڭ جابىلىپ كوتەرىپ كەتىڭدەر. جەتىم قالعان جەسىرگە الىمجەتتىك ەتكەن سەندەي دىننەن بەزگەن يتتەردى ءقازىر ءتىزىپ قويىپ، كوك شىبىقپەن دۇرە سالدىرسام، كىم قولىمدى قاعار ەكەن؟ ءبارىندى كوگەندەپ، كوكشەتاۋدىڭ كوك تۇرمەسىنە ايداسام، كىم مۇنىمدى تەرىس دەر ەكەن؟
— ءسۇيتىڭىز، نۇرەكە!
— بۇلارعا سول كەرەك!
— تارتسىن، سازايلارىن!
— تارتسىن!
— تارتسىن دەپ جۇرت دۋ ەتە قالىپ ەدى، بولىس قامشىسىن كوتەرىپ، باسىپ تاستادى.
— جوق، ءبىرجولعا ۇيتپەيمىن. سوتقارلىق، سويقاندىقتارىڭ ءۇشىن ءبىراز تاياق جەگەن ەكەنسىڭدەر. وسى سىيلارىڭمەن قايتىڭدار ەلگە. ەگەر اياقتارىڭدى قيا باسىپ، بۇل توڭىرەككە ەندى ءبىرىڭ كەلەر بولساڭ، وزدەرىڭنەن كور. كوزدەرىڭە كوك شىبىن ۇيمەلەتەم. اق پاتشانىڭ اتىمەن ءمور باسىپ، يت جەككەنگە ايداتام. مىنە، الدارىندا تۇرعان مىنا بولىستار دا وسىنى ىستەيدى. جىگىتتەر، اتتارىن اكەپ بەرىڭدەر!
— ءاي، نۇرتازا، — دەدى تاسەمەن اتىن بۇرا بەرگەن بولىسقا شاڭق ەتىپ: — سەنى تىڭدادىق، ەندى ءبىزدى دە تىڭدامايسىڭ با؟! اۋەلى قولىمدى شەشكىز، ءاي نۇرتازا!
— جوق، تىڭدامايمىن. سەن مۇندا ءقايبىر ءتۇزۋ جول، مۇسىلمان جولىمەن كەپ تۇرسىڭ؟
— مالىڭ تالانىپ، ازاماتىڭ ءولىپ، ەلىڭ قارا جامىلىپ جاتسا، نەعىلعان ءتۇزۋ جول، نەعىلعان مۇسىلمانشىلىق؟ ءبىز اتا سالعان قاسقا جولمەن كەلگەمىز جوق، بارىمتاشى قالدىرعان ارام جول، ۇرى ىزبەن كەلدىك. ول ءىز سەنىڭ اۋىلىڭا، سەنىڭ مالىڭا تىرەلدى. دالادا ولگەن مىنا ءباتجاننىڭ اتى دا سەنىڭ جىلقىڭا قوسىلدى. ءبىراق تورى ات بۋرىل اتقا اينالىپ، تورى الا جىلقى قىزىلجار، تۇمەندە ساۋداعا ءتۇسىپ، ءسىڭىپ كەتتى. ءبىز سونىڭ اقيقاتىنا كوزىمىزدى جەتكىزبەكپىز. اشىلادى ۇرى ارتى، اشىلادى!
نۇرتازا قارقىلداپ كۇلدى دە، قامشىسىن ءبىر-اق سىلتەدى.
— اشىڭدار، اشىڭدار. ناعىز ۇرىنى تاپقان ەكەنسىڭدەر. انا ساعىنايدىڭ اسىنا جونەلتكەن مالدارىڭدى دا ءتىرىلتىپ الىڭدار. يت نە جەسە، سونى قۇسادى...
بولىستار مىنا جالشى-مالايلارمەن بۇدان ءارى تاجكەلەسىپ تۇرۋدى وزدەرىنە ولقى كورىپ، ار ساناپ، اتتارىنىڭ باسىن كەيىن بۇردى. بۇل كەزدە قاتتى توبەلەستە جان ساۋعالاپ ۇيگە قاشىپ، جۇك اياقتىڭ استىنا سۇڭگىپ كەتكەن تۇنەۋگى قانجىعالى جىگىتتەرى دە جاسقانا باسىپ تىسقا شىققان. بۇلاردى ەلدە تىعىلىپ جاتقان جەرىنەن كەرەيلىكتەر ءباتجان ۇيىنە جەلكەلەپ اكەلگەن. وزدەرى بىلەتىن بەلگىسىز ءمايىتتىڭ كيىمىن جازباي تانىدى. بولىستار ولاردىڭ ءسوزىن دە تىڭداماي كەتىپ بارادى. شوشالادا باس ساۋعالاعان بۇيرەك بەت بالا مەن سەپكىل بەت سارى جىگىت تە ءوز ادامدارىنا قوسىلدى. قىزىلجار جاق بەتتە جانسىز ءجۇرىپ سۋ قۇسايىننىڭ ءبىر ۇيدە شەرتكەن اڭگىمەسىن ەستي سالا وسىلاي قاراي ۇشىپ، ءوز جىگىتتەرىنە سۋىق حاباردى جەتكىزگەن دە وسى سەپكىل بەت ەدى. بولىستار ولارعا دا قۇلاق اسىپ تاعاتتاعان جوق.
شەكەلەرى قىزىپ، القىنى ءالى باسىلماعان ءجۇز قارالى اتىعاي-قاراۋىل جىگىتتەرى ەل جۋاندارى كەتىسىمەن كەرەي جىگىتتەرىن ورتاعا الىپ، تاعى دا اشۋلى بالاعات سوزدەرمەن ءتۇپ قيانىن قالدىرماي بوقتاپ، ارقالارىنا ءبىراز قامشى جاۋدىرىپ، تومپەشتەپ، دۇرەلەپ اپ قولدارىن شەشتى. باسى جارىلىپ، اياق-قولى سىنعان جارىمجان-جارالىلارىن اتتارىنا كولدەنەڭ ساپ، توتەننەن كەلگەن قارا الباستىلارداي ەلدەن الاستاپ، كەرەي جۇرتىنا قاراي قۋىپ تاستادى.
اقان سەرى قۇلاگەرىنىڭ قايعىسىمەن ەگىلىپ، ەل اراسىندا ۇزاق ءجۇرىپ قالدى. اقىن باسىنا تۇسكەن قاسىرەت سالماعىنا بەلدەرى قايىسىپ، قايعى جۇتقان انشى-كۇيشىلەر ونىڭ قاسىنان ءبىر ەلى قالماي، كوڭىلىن جۇباتىپ، توبىن جازبادى. بۇلار — ساعىناي اسىنىڭ سوڭىنا قاراماي، اس يەسىنىڭ رۇقساتىن دا الماي ىزامەن، كۇيىنىشپەن كەتكەن قارقارالىنىڭ ايتپايى، كەرەكۋدىڭ بايتۇلىمى، باياننىڭ جارىلعاپبەردىسى، اتباساردىڭ قاپاشى، التاي-ساراتتى قۇلتۋما، سەمەيلىك بالا شاشۋباي، قۇلاگەردىڭ ءولىمى ءسوز بولىپ، ءبىراق ونى ءولتىرۋشى ادامدى ەشكىم ىزدەمەي اياقسىز قالدىرعان شونجارلاردىڭ ىسىنە كەيىگەن قارت اقىن ورىنباي دا استى تاستاپ، بۇلاردىڭ سوڭىنان جەتكەن.
بۇلار سارىارقانى كوكتەي ءوتىپ، اسىقپاي قونالقىلانا وتىرىپ، الىستا قالىڭ قىپشاق جايلاعان تورعاي دالاسىن، توبىل بويىن ارالادى. جول بويى انشىلەر توبى كوبەيىپ، اقىن كوڭىلىن جۇباتپاققا قوسىلعان ەل ساۋىقشىلارى ات باسىن تىرەپ تۇسە قالعان جەردە ويىن-كۇلكى جاساپ، جالپاق ەلدىڭ ءشولىن انمەن قاندىرىپ كەلەدى. بۇرىن اتىن ەستىسە دە، ءوزىن كورمەگەن اتاقتى انشىلەردى كوزبەن كورگەن قارا قاۋىم كارىسىنەن جاسىنا دەيىن جاپىرىلا كۇتىپ، كەي اۋىلدار قيىلا سۇراپ، شىلبىرعا ورالىپ، اقىنداردى ەكى-ۇش كۇن جىبەرمەي ۇستايدى.
كوپ ءان، كوپ جىردىڭ ىشىندە دۇعاداي جاتتاپ، قۇران سۇرەسىندەي قادىرلەگەنى — "قۇلاگەر" ءانى. اقان سەرى جابىعىپ، كوزىنە جاس الىپ قامىقسا دا، ەل بوپ قولقا سالعان سوڭ انشىلەر قۇلاگەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرى ايتىپ جۇرت سۇراۋىن ورىندايدى. كەي جەرلەردە اشىق، قۇلاشتى داۋىسپەن ايتپاي اقىن:
"جەل سوقسا، قامىس باسى مايدا دەيمىن،
ات قوستىم، ات ايداۋشى ايدا دەيمىن.
الدىڭعى ات باران بولماي، قىلاڭ بولدى-اۋ،
جىعىلماسا قۇلاگەر قايدا دەيمىن"، —
دەپ شىرقاتا، شىمىرلاتا سالعاندا، انشىلەر توبى سوڭعى قايىرماسىنا،
"بەۋ، ءبورىباي-اي،
بەۋ كەرىم اي-اي!" —
دەپ تەبىرەنە قوسىلعاندا، بار اۋىل، بار قازاق قاۋىمى اقىن قايعىسىنا ەگىلىپ، اقىن قاناتىن قايىرعان ەل ەسسىزدىگىنە قارعىس ايتقانداي تەبىرەنىپ، كۇز دالاسىنىڭ ىزىنداي سوققان جەلى دە ءىشىن تارتا ۋھىلەپ، زارلاعانداي، اقىن كوڭىلىن كوتەرگەن ۇشقىرىن، جۇيرىگىن جوقتاعانداي بولادى. ەستىگەن جۇرت كوزىنە جاس الىپ، انشى-كۇيشىلەرمەن بىرگە زارلاپ، بىرگە قوسىلادى.
كۇنى-تۇنى مال سوڭىندا سالپاقتاعان قالىڭ ەلدىڭ كوكىرەگىندە ايتپايدىڭ "ارداق"، "قاناپيا"، قاپاشتىڭ "شالقاق كەر"، "قاپىرە"، "قاراعىم"، قۇلتۋمانىڭ "ءۇش كوتەرمە"، ءبىرجان، ورىنباي، شال، شوجە، نۇركەي، توعجان، جاناقتاردىڭ ۇشقىر ءسوز، كوركەم، سۇلۋ اندەرى مەن بىرگە جاڭا - "قۇلاگەر" ءانى ۇيالاپ، جاس بالا شاشۋبايعا دەيىن بويىنداعى بارىن توككەن قازاق ونەرپازدارىنىڭ قۇدىرەتتى كۇشىنە ەل اراسى تولقىنداي شايقالادى. ءوز دوستارىمەن، ۇستاز تۇتقان شاكىرتتەرىمەن وتكىزگەن از كۇن اقاننىڭ دا جابىرقاعان كوڭىلىن كوتەرىپ، كوز الدىندا ايۋاندىقپەن ولگەن جۇيرىگى دە انگە، جىرعا بولەنگەندەي بولدى. قازاق ەلى ساعىناي اسىن "قۇلاگەر" انىمەن ءبىلىپ، قۇلاگەر ولىمىمەن قالدىرارلىق بەلگىلى ەتكەن ەدى. "قۇلاگەرگە" اقىن تالابىنىڭ ۇشقىر قاناتىنا، شابىتىنا قازىلعان كور، بىلايشا حالىق تاريحىنىڭ ۇلكەن ءبىر بەتىنە انمەن جازىلعان ەدى.
اقان سەرى جۇيرىگىنىڭ ولىمىنەن سوڭ، قان جۇتىپ جاتىپ الۋدى لايىق كورمەي، بار ونەرلى توپپەن ەل ارالاپ، قازاق قاۋىمىنداعى قاراڭعىلىق كولەڭكەسىن، قارالى ءى ۇندەرىن، ەل باسىنا تونەر قيانات پەن زورلىق اتاۋلىنى دوستارىمەن بىرگە انمەن زارلاپ، كۇيمەن توگىپ، الدى-ارتىنا قارار جۇرت كوزىن، — كوڭىل كوزىن تاعى دا اشا تۇسكەن ەدى.
كۇزگى بوقىراۋدا عانا ەلىنە، جۇرتىنا ورالعان اقان قاسىنداعى انشى-كۇيشىلەر توبىنا كوڭىلدەگى بار ىقىلاستى العىسىن ايتىپ، قوشتاسىپ، قۇشاقتاسا ايىرىسىپ، موڭكە بالامەن قاراتالعا كەلدى.
سۇرىقسىز دالادا الا قۇيىن ويناپ، داۋىل تەربەگەن قاراتالدىڭ جاپىراقسىز تەرەگى مەن قايىڭى سيدام بۇتاقتارىمەن ءبىرىن-بىرى سابالاپ شۋلاپ تۇر. جەل كەرنەگەن اۋىل كوركىنىڭ دە ءوڭى قاشقان — سىلاۋى تۇسكەن قارا-قوشقىل اعاش ۇيلەر قارا جاۋىننان بەلى قايىسقانداي ءار تۇستا مىقشيىپ قالىپتى. جاز كۇنگىدەي سارىسۋ كولىنىڭ ماڭىندا مامىرلاپ جاتقان قاز-ۇيرەك تە، جارىسا ويناعان قۇلىن-تاي دا جوق. ميلىعىنا شەيىن مالاقايلارىن باستىرا كيىپ، شەكپەن، كۇپىسىنىڭ بەلىن قىناي پايلاعان مالشىلار، شارۋا سوڭىندا ميتىڭداعان از ءۇيلى كورشىلەر عانا اقان سەرىنى كورگەندە ءار جەردە سوستيىپ، قۇلاگەر ولىمىنە قالاي كوڭىل ايتۋدىڭ قىبىن تابا الماي، يمەنە باسىپ قارسى الدى.
اقاننىڭ كوزى الدىمەن قۇلاگەرگە جەكە ارناپ سالدىرعان اقبالتىر اتانعان قايىڭ قوراعا ءتۇستى. قاڭىراپ بoc تۇر. تەربەلە باسىپ، سالتاناتپەن ىشىنە كىرەر قۇلاگەرى جوق. قوس كولگە بارار جول جيەگىنەن قۇلاگەرگە ارناپ قازدىرعان شەگەندى قۇدىققا قارادى. قاسىندا ۇزىن جىپكە بايلانعان كونەك قاۋعا دومالاپ بوس جاتىر.
قاراتال باۋىرىنداعى از اۋىل كوڭىلسىز، قاباعى سالىڭقى. ۋلاعان-شۋلاعان باسقا قونىستاس اۋىلداردا دا مازا جوق. قاۋلاعان وسەك، گۋ-گۋ اڭگىمە. قۇلاگەر ولىمىنە جانى اشىپ كۇيزەلگەن جۇرت ەندى كەرەي مالىن شاپقان بارىمتانى ايتىپ، سوڭىنان كەلگەن قۋعىنشىلاردىڭ لاڭىن توندىرە ءتۇسىپ، ءباتجاننىڭ ءولىمىن، ونىڭ قارالى اۋىلىنداعى سۇمدىقتى نەشە ساققا جۇگىرتىپ، لەپىرتە سوعىپ، بوراتىپ جاتقان. ءبىراق، بۇل اڭگىمە ءالى قاراتالعا جەتكەن جوق ەدى. ءباتجان ولىمىنەن اقان ءالى بەيحابار.
كەرەيدىڭ مالى شابىلىپتى دەگەندە، ەل ءىشى الدىمەن اقاندى ءسوز قىلىپ ەدى: "ماڭىندا توپتالعان كوپ جىگىتتەرى بار دەيدى، اشۋلى، كەكتى جىگىتتەر قۇلاگەردىڭ ءوشىن الىپ، جاۋىزداردىڭ جىلقىسىن تالاپ كەتكەن ەكەن، سول كەرەك. اقان دا كەگىن جىبەرسىن بە، نامىسقا بۋلىققان ەرىڭ سالعان ەكەن شەڭگەلىن بايدىڭ مالىنا. ەندى تاۋىپ كورسىن" دەپ سەرىنىڭ ەرلىگىن ماقتان ەتىپ كوتەرە سويلەپ ەدى، كەيىن كەرەيلىكتەر ەلدى قاسقىرشا تالاعاندا، باسقاشا سارناۋشىلار دا شىقتى: "بۇل اقاننىڭ جۇرگەن جەرى لاڭ، تيگەن جەرى — قان، ءوز قاراباسىمەن كەتسە ءبىر ءسارى، زاۋالى ەلگە، نە جەرگە تيمەي قويمايدى. تاعى دا ەكى ەلدىڭ اراسىن اشىپ، جاۋىقتىرىپ قويدى-اۋ. تاعى دا ىرگەلەس وتىرىپ، بىر-بىرىمىزگە قارار بەت قالمادى".
بوقىراۋدىڭ سالقىنىنا قاراي ەسكى سىرقاتى قايتالاپ، بۋىن-بۋىنى سىرقىراپ، تۇلابويىنداعى سال اۋرۋى جۇرەككە شاۋىپ، القىنعان قورامسا توسەك تارتىپ جاتقالى ءبىر ايداي بولىپتى. تاماعىنىڭ لەپسىسى بار جاڭىل دا سىبىرلاي سويلەپ اقاننىڭ قايعىسىنان مۇلدەم جۇدەگەن. سابىرلى، اقىلدى انا بالاسىن كورگەندە ۇزاق قۇشاقتاپ، ءۇنسىز جىلاپ كوزىنىڭ جاسىن توگىپ-توگىپ العان ەدى. قايتىپ جىلامادى. اقاننىڭ ويسىراعان كوڭىلىن ودان سايىن ورتايتپايىن دەدى مە، كىرىپ-شىعىپ جاتقان اۋىل ادامدارىن اق جارقىن جۇزبەن، كۇلە ءجۇرىپ قارسى الادى. الىس جولدان مەرتىگىپ، جىگەرى قۇم، جۇرەگى دىم، جارىمجان بوپ قاجىپ جەتكەن ۇلىنىڭ كەيىستى ءوڭىن كورگەندە سىرت اينالىپ سەزدىرمەي، ىشتەي كۇرسىنگەنى بولماسا، ءۇنسىز تۇكسيىپ، سىرقاتتانعان قورامسانىڭ دا كوڭىلىن اۋلاپ، بايەك بوپ جۇرگەن قايران انا عوي. دۇنيەدە بولىپ جاتقان تىرشىلىك كۇيبەڭىنەن تۇرمىس تاۋقىمەتى، داۋ، زاۋال دەگەننەن بەيحابار، قۇلاگەر ءولىمىن دە سەزبەگەن ماقاۋ ىبان عانا سۇيىكتى باۋىرى اقان كەلگەلى ءماز. تۋعان اكەم دەي مە، الدە باۋىرىنا سالعان جاڭىل مەن قورامسانىڭ ىممەن تۇسىندىرۋىنشە ۇلكەن اعام دەي مە، قايتسە دە ءىشى جىلى تارتىپ، ول كەلگەلى بەتىنە قان جۇگىرىپ، وتىرا قالسا الدىنان تۇسپەيدى. ونشا بالاجان بولماسا دا اقان اللانىڭ قاھارى تيگەن مەيىرىمسىز بەيباق ۇلىنىڭ بەتىنەن قاقپايدى.
وسى جولى اقان شىن قۇلازىدى. ماڭايداعى اۋىلداردان ءبىرلى-جارىم تۋىستار — مالتابار، قۇلتابار اۋلەتىنەن جانى اشىر جاندار كەلىپ، قۇلاگەر ولىمىنە كوڭىل ايتىپ كەتكەنى بولماسا، موينى قاشىق جەرلەردەگى اتىعاي-قاراۋىلدان ەشكىم ءالى ات ءىزىن سالعان جوق. كوڭىلى قامىققان اقاندى قاجىتپايتىن دەگەندەرى مە، ەڭ جاقىن دوستارى شاكەي، سۇلتانمۇرات، قويكۇزەت، وجىمبايلار دا اقىندى ءپىر تۇتىپ، جاڭا عانا انگە باۋلىنا باستاعان جاستاردان دا ەشكىم ءازىر جوق. كەشەگى ساعىناي اسى، قۇلاگەردىڭ قۇساق كولىندەگى ءولىمى، ماڭىنا توپتالعان انشى-كۇيشىلەردىڭ جۇباتۋ ساۋىعى، — ءبارى ءوڭ مەن تۇستەي. قاراتال باۋىرى ولىك شىققانداي قايعىلى. كورشى اۋىلدار جاعى تىم-تىرىس. كوپ كۇن جولداس بولعان موڭكەنى ەلىنە اتتاندىرىپ، اقان دا ءبىراز كۇن تىنىعىپ الماققا باسارالاسىن الىپ، جىلقى باسىنا كەتپەك بوپ جاتقاندا، ءباتجاننىڭ قايعىلى قازاسىن ەستىدى. تۇلابويىن مۇز قارىعانداي تىتىركەنىپ، ايدالادا، ات باۋىرىندا ولگەن ءانشى دوسىنىڭ بوتەن ەلدە قالعان بەيىتى، ا زالى ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا شوقپار ويناتقان كەرەي جىگىتتەرىنىڭ جۇگەنسىز ويرانىن ەستىگەندە سەرى بۇرىنعىدان بەتەر ماڭگىرىپ قالدى.
تاپ وسى تۇستا كۇزگى قارالا، تورالا بۇلتتارداي ەتەك-جەڭىن جەل كەۋلەپ، قاباقتارىنان قان جاۋعان موللا، قوجالار جان الاتىن ازىرەيىلدەرشە ەسىك الدىندا اتتارىنان ءتۇسىپ جاتتى.
بۇل كەلگەندەر — ءجاناپيا، عابدوللا يمامدار مەن مۇحاممەدراحىم، ءشامبىل، ءشامىل قوجالار، ءمۇقانالى، عابدراحمان موللالار. بەلىندەگى كىسەلەرىن اعىتىپ، باستارىنداعى قوقىرايعان ءزۇننارا، قاۋقيعان قۇلاقشىندارىن تەرىس اينالدىرا قاعىپ، قورامسا جاتقان ءۇيدىڭ تورىنە جاس شامالارىمەن قاتار تۇزەي وتىرعان سوڭ، اقان بۇلاردىڭ مىنا كەلىسىن ۇناتپاسا دا قازاق راسىمىمەن كىرىپ، سالەمدەستى دە، ءباتجاننىڭ ورنىنا بارىپ قايتاتىنىن ايتىپ لۇقساتپەن شىعا بەرگەن.
— اقان شىراق، — دەدى اپپاق ساقالىن ۇرعاشى تىستەرى سىنىق تاراقپەن تاراپ وتىرعان ءجاناپيا، — ۇيىڭە ادەيى كەلگەندە، قايدا باراسىڭ؟! ءباتجاننىڭ ءولىمى دەمەسەڭ، سۇيەگىن قولىمەن كومگەن ەشكىم جوق، بارارسىڭ، سەن بارعانمەن و دۇنيەگە ساپار شەككەن مارقۇم بۇل ءفانيعا ەندى قايتىپ ورالمايدى. ءبىز ادەيى كەلدىك، وتىر ەرتەڭ دە كۇن بار.
— ودان دا قۇلاگەردىڭ جانازاسىن شىعارايىق، — دەپ ءمۇقانالى دە قىستىرىلا كەتتى.
بۇلاردىڭ تاعى دا سوقتىققالى وتىرعان سىڭايلارىن سەزگەن اقان:
— سىزدەر ماعان كوڭىل ايتۋعا كەلدىڭىزدەر مە، اۋرۋدىڭ ءحالىن بىلۋگە كەلدىڭىزدەر مە؟ — دەپ، تىزەسىن بۇكپەي ساۋال بەردى.
— ەكەۋى دە.
— وندا، انە اكەي قاستارىڭىزدا. ال، ماعان كوڭىل ايتساڭىزدار، ولارىڭىزعا اللا ريزا بولسىن. ەندى مەن جۇرەيىن.
— اقان شىراق، تۇرا تۇر. ءبىز ەل اتىنان كەلىپ وتىرمىز. ايتار ءسوز بار، — دەپ، عابدوللا دا كۇرەكتەي ساقالىن سالالاپ، قالىڭ قاراكۇرەڭ قاسى جاپقان وتكىر كوزىن قادادى. — ەل ءبۇلىنىپ جاتىر تاعى دا. ەستىگەن بولارسىڭ. ونشا دا مۇنشا ءبىر قىڭق ەتىپ، اۋىرسىنار، ەل قاھارىنان ىعار كۇنىڭ بار ما ەكەن؟!
— ءاي، اقان، — دەپ ءسوزدى ءمۇقانالى ءىلىپ اكەتتى. — ەلدە بۇزىلماعان ەشتەمە قالمادى. قايماعى بۇزىلماعان — جالعىز ءدىن، مۇسىلمانشىلىق اق جول ەدى. ول دا بۇزىلىپ بارادى. ءدىن دەسە، ءدىن يەلەرىن كورسەڭ، تىتىركەنە تۇسەتىن نە جىنىڭ بار. كەشەلەر ەل ۇستىنەن وتكەن سويقاندى كوزىممەن كارىپ كەلدىم. كەرەي مەن قاراۋىل اراسى تاعى دا ءبۇلىندى، تۇنىعى شايقالدى. ساعىناي اسىنا بارما دەدىك، باردىڭ. جازاڭدى تارتتىڭ. ەندى قۇلاگەرىڭ ولگەن ەكەن، ەلدى نەگە دۇرلىكتىرەسىڭ؟ ءبىر ەردىڭ قۇنىنا تۇرمايتىن ات ءۇشىن تالاي ەردىڭ قانىن جۇكتەپ كەپ وتىرسىڭ.
— توقتات ارمەن تانتىماي! نە ايتىپ كەلەسىڭ، دوربا اۋىز، — دەپ اقان قالشىلداپ كەتتى. — تاعى دا تىستەرىڭنىڭ قانىن جاعا كەلگەن ەكەنسىڭدەر. نە ايتىپ وتىرعاندارىڭ...
— اقان شىراعىم، ساپ-ساپ! ءبىز ەلگە ءتىسىمىزدىڭ قانىن نەگە جاعايىق. ەل ءسوزىن ەستىپ، مىنا تاقالعان داۋدى باسايىق، ەل كەردەن كەتسە دە، دىننەن بەزبەسىن، مۇسىلمان بالاسى بىر-بىرىمەن قىرعي قاباق بولماسىن دەپ اراشالايىن بوپ كەلدىك، — دەپ ەدى عابدراحمان.
— كوپ مايموڭكە نە كەرەك، — دەپ ءمۇقانالى تاعى قوسىلدى. — ەرتەڭ كەرەك جىگىتتەرى كەپ ءوزىڭدى كورىپ اكەتكەندە نەگە ارا تۇسپەدىڭدەر دەپ وكپەلەمە. الدىن-الا ايتايىق، ەسكەرتەيىك دەپ كەلدىك. كەرەي جۇرتىنىڭ قىرۋار مالىن قايدا ايداتىپ تاستادىڭ؟ قايدا تىعىپ تۇرماقسىڭ؟! ءبارىبىر بۇگىن بە، ەرتەڭ بە، تابىلادى. وعان دەيىن جۇرت قىرعىنعا ۇشىراپ بارادى. ءباتجاندى قويا ۇرىپ، سول مالدارىن قايتا ۇيىرىنە قوسقىز. بارىمتا قولىندا ولگەن كۇناھارلاردىڭ قازاسى سەنىڭ موينىندا و دۇنيەگە بارعاندا جاۋاپ بەرەرسىڭ، ال مىنا تىرىلەردى بۇلاي قىرقىستىرما. ءبۇلدىرىپ بولدىڭ عوي ەلدى...
— ءاي، شالدار! الجىعان شالدار! — دەپ اقان بوزارىپ تۇرىپ، اشۋمەن اقىردى، — بارىمتا مالىنا سەندەردىڭ قيمالارىڭ قىشىماسىن. ەلگە، كۇنگە جايىپ بولعان ەكەنسىڭدەر. تاعى دا جايىندار! ەندىگى كۇتكەندەرىڭ مەنىڭ اجالىم ەكەن. بارىڭدار، ايتىڭدار، مال يەلەرى الار كەگى بولسا، مەنەن السىن. جۇرتتا قانشا شارۋاسى بار؟ ۇرلاعان — مەن! ايتىڭدار، ولاردان كەلەر كەر بولسا كۇتىپ الدىم.
— اللا، اللا! سۋبۋحان اللا! — دەپ عابيدوللا بەتىن باستى. — اللاي، اقان ءتۇسىڭ قالاي وزگەرىپ كەتتى. مىنا تۇرىڭمەن سەن قان ىشەرسىڭ. قويىنىڭداعى جارىڭدى، سوڭىڭنان ەرگەن ءىنىڭدى، دوسىڭداي بولعان قۇلاگەرىڭدى جۇتىپ ەڭ، ەندى مىنا اكەڭنەن اۋلاق! ءاۋ باستا-اق ىرىمىڭ جامان ەدى، جىن ۇيالاعان اقان، اللا، اللا اكەڭنەن، شەشەڭنەن اۋلاق! اقان شىعىپ جۇرە بەردى. اعاش توسەكتە شالقالاي جاتقان قورامسا باسىن كوتەرگەن، جاستىققا قايتا جىعىلدى. ءشامىل قوجا ورنىنان تۇرىپ سۇيەي بەرىپ ەدى، اۋرۋ قارت ءسىڭىرلى قولىمەن قاعىپ قالىپ قايتا كوتەرىلدى. اۋىز جاقتا جۇرگەن جاڭىل جۇگىرىپ كەپ، دەمەدى دە، قوس جاستىقتى ارقاسىنا سالىپ، كوزى قانتالاعان شالىنىڭ وڭىنە ۇرەيمەن قارايدى. قوس قولىمەن توسەكتى تىرەگەن قورامسانىڭ جۇتقىنشاعى ارلى-بەرلى جۇگىرىپ، القىنىپ وتىردى دا، مولدا-قوجالارعا قارادى:
— ءا-اي، دىننەن بەزگەندەر، — دەدى داۋسى قارلىعا. قوناقتاردىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، قورامسا ۇستەرىنەن بۇرە تۇسەتىندەي وتىرعان ورىندارىندا كوتكەنشەكتەپ شەگىنشەكتەي بەردى. — سەندەر مەن قاشان ولەدى دەپ ەمىنىپ كەلدىڭدەر عوي. وعان دەيىن مازا بەرىڭدەر. قىسىلعان كەۋدەمدى ودان سايىن قىسپاڭدار. بارىڭدار انا جاققا. سەندەردى كورمەي ولەيىن. جاڭىل، قازانىڭا اس سالىپ پا ەڭ، مىنالار اتاۋكەرەلەرىن جەسىن دە، كەتسىن. جانىمدى الار قۇداي بۇلارسىز-اق الادى. ەندى كورمەگەنىم وسىلار بولسىن. بارىڭدار، كەتىڭدەر، كوز الدىمنان، وڭكەي جان العىشتار!..
ماڭدايىنان تەر ساۋلاپ القىنعان قورامسانىڭ تۇلابويى قالشىلداپ، شالقالاي بەردى.
9
كۇزگى كۇن تاڭداي-تاڭداي بۇلتتىڭ باۋىرىن قانعا بوياپ اشىققا باتتى دا، لەزدە قاس قارايىپ اسپان استى دوڭبەكشي جونەلدى. ىزعىرىق جەل ايداعان قاراقوشقىل بۇلتتار جوڭكىلىپ كوشىپ جاتىر. جاز بويى تەرىستىكتەگى كوز كورمەگەن مۇزدى مۇحيتتا جينالعان بۇلتتار قات-قابات، ءيىن تىرەسىپ، جىلى جاقتىڭ اسپانىنا قاراي بۇكتەتىلە اۋناعان ءابجىلان، ايداھارلارداي قاھارلانا جىلجىپ، ءبىرىن-بىرى باسا كوكتەپ قۋىپ بارادى. اندا-ساندا سوگىلگەن تۇستان اقتاڭداق ىزعارلى قار بۇلتتارى دا كورىنىپ قالادى.
كول-كوسىر بيىك ارانعا ۇيىلگەن ءبىر مايا ءشوپتىڭ ىعىندا تۇرعان نۇرتازا بولىستىڭ قالىڭ قاباعى دا كۇزگى بۇلتتاي تۇنەرىپ الىپتى. ءىشى الاي-تۇلەي. جىلاندىنىڭ توبە-توبەلەرىندە جازدىڭ شۋاقتى كۇندەرى قۇج-قۇج قايناپ جاتاتىن شۇبار جىلاندار بۇكىل ورداسىمەن ىشىنە كىرىپ الىپ، ويناق سالىپ، شەك-قارنىن ارالاپ جۇرگەندەي تىنىسى تارىلىپ، زىعىرى قايناعان بولىس، كۇزەن ىشىكتىڭ تۇيمەلەرىن جۇلا-مۇلا اعىتىپ، قوس ءوڭىرىن اشىپ جىبەرگەندە ىشكى باۋى بىرت ەتىپ ءۇزىلىپ كەتتى. سۋسار بورىكتىڭ استىنان تەر شىعارىپ، تۇلابويىن قىز-قىز قايناتىپ پىسىناتقان — توبىعىنا تۇسكەن كۇزەن ىشىكتىڭ جىلۋى ەمەس، ىشتە قۇجىناپ الاسۇرعان وي جىلاندارىنىڭ ىستىق اپتابى ەدى.
نۇرتازا الگى ازىردە توقالىنىڭ ۇيىنەن شىعىپ، ات ۇستىندە مەڭ-زەڭ بوپ، ەكى شاقىرىمداي جەردەگى قويلى اۋىلعا كەلگەن. ءبىر جۇمادان بەرى سۇلەيمەننەن العان ءتورت كوك اربا، ءۇش رادۋانمەن ءشوپ تاسىعان جالشىلارى بۇگىن جۇمىستارىن ءبىتىرىپ، سەرنە جەيتىن كۇندەرى. بولىس ولارعا جاباعى سويعىزعان. ءقازىر سوڭعى اربانىڭ باستىرىعىن شەشىپ، جەل جاقتان ءزاۋلىم مايانىڭ ۇستىنە جوڭىشقا ءشوپتى اۋپىلدەي كوتەرىپ، ايىرلاپ لاقتىرىپ جاتقانداردىڭ ءۇنى كوڭىلدى ەستىلەدى.
— اۋ، بۇرىش-بۇرىشىن شىعارا ۇيىڭدەر.
— جەلگە ۇشىرما، قاعىپ الساڭشى.
— شىركىن-اي، مۇرىن جاراتىن مايەك قوي، جارىقتىق.
— انا جاقتا جاباعىنىڭ جاس ەتى دە بىلقىلداپ ءپىسىپ جاتىر-اۋ. بولىسەكەڭنىڭ قولى كەڭ-اۋ!-دەسىپ، نۇرتازانىڭ كەلگەنىن كورگەندەر استىنا كوپشىك تاستاپ ەستىرتە دابىرلاسادى.
شىنىندا بيىل جازدىڭ باسىندا كۇن دامىلسىز كۇركىرەپ، نوسەرلى جاۋىن كوز اشتىرماي، ويدىم-ويدىم شوق اعاشتاردىڭ باۋىرى بالاۋسا مايەككە بوگىپ، تۇنىپ قالعان. كۇزگە دەيىن باسىلعان كۇپانالار مەن بيىك شوشاقتاردى قايتا قوپارىپ ارتقاندا قىمىزدىق، جيدەك جاپىراقتارىنىڭ يىسىنە دەيىن جاس قالپىندا بۇرق ەتە قالعان. ءقازىر ىعىندا تۇرعان ادامدى ماس قىلعانداي كوكپەڭبەك مايەك مۇرىن قىتىقتايدى.
بىر-بىرىنە تىركەستىرە دوعارعان كوك اربالاردىڭ قاسىندا قاراڭداپ مىقشىنداپ جۇرگەندەر البار ماڭىنا شاشىلعان شوپتەردى تىرناۋىشپەن جيىستىرىپ، مايانى باستىراتىن ۇزىن سىرىقتاردى دايىنداپ شارۋانى تىندىرا باستاعاندا جالعىز اتتى دا جەتتى. بۇل — سۇلەيمەن. اعايىندى ەكەۋى بۇگىن جۇرت كوزىنەن اۋلاق، قويلى اۋىلدا جەكە اقىلداسپاق.
— امانسىڭدار ما؟ ىسكە ءسات! — دەپ شىلبىرىنان ۇستاي بەرگەن جالشىعا اتىن جەتەكتەتكەن سۇلەيمەن ءتۇن ىشىندە اسپانمەن تالاسقان تاۋداي كورىنگەن ماياعا قاراپ قايىرلى بولسىن ايتتى. — اپىرىم-اۋ، بيىلعى شوپتەرىڭ ءتىپتى ۇشان-تەڭىز عوي. نەشە كۇن وراق سالىپ ەدىڭدەر؟!
— ءبىر-اق ايدا شاۋىپ الدىق. قۇداي بۇيىرتسا، تىل-كوزدەن ساقتاسىن، ەكى جىلعا جەتەتىن ءشوپ، — دەپ، جالشى دا ماياعا شالقايا قارادى. — اي، ءبىراق، ءبىر جىلدان اسىرا قويماس، نۇرەكەڭنىڭ مالى دا جارىقتىق، شەتىنەن جەمقور عوي!..
وز-وزىنەن شىتىناپ تۇرعان نۇرتازا جالشىعا زەكىپ تاستادى:
— ءاي، ساعان دەگەن ءسوز جوق. قىستىرىلماي ءتۇر قۇيىسقانعا... بار، ودان دا، انداعى اتتى بايلا، انالار جۇمىسىن بىتىرىسىمەن تاماقتارىڭدى ىشىڭدەر دە، تەز تاراڭدار. ەرتەڭ ەرتەمەن مىنا سۇلەيمەننىڭ اربالارىن جەتكىزىپ بەرىڭدەر... ءاي، ءتۇسىندىڭ بە؟!
— تۇسىندىك، نۇرەكە.
— تۇسىنسەڭ، سول. ال، سۇلەيمەن، ءجۇر ۇيگە كىرەيىك.
قاراعايدان قيىپ سالعان ەسكى ۇيگە قوي قورا، ات قورا جاپسارلاسا تىرەسكەن. وعان جالعاس ءشوپ ۇيەتىن كەڭ اران. ۇزىندىعى اتشاپتىرىم دەرلىك. بارىنە ىشتەن قاتىنايدى. بۇل — بولىستىڭ قويلى اۋىلى. مۇندا بايبىشەسى مەن ورتانشى ايەلى تۇرادى. اتان ەركىن وتەرلىك بيىك جالپاق قاقپادان كىرە بەرە نۇرتازا ىشكە ايقاي سالدى:
— ءاي، قايسىڭ بارسىڭ. شام اكەلىڭدەر، شام!
وڭ جاق بۇيىردە ەسىگىنەن وت جىلتىراعان شوشالادان ءبىر كەلىنشەك جىپىلىق شام الىپ شىقتى، قانشا ابىرجىپ، اسىققانمەن، ءسال بوگەلىپ قالدى. قورادا جەل بولماسا دا، الاقانىمەن كولەگەيلەگەن كەلىنشەك قاعىلا بەرىپ:
— قاي ۇيگە؟ — دەپ ەدى.
— شەتكى قوناق ۇيگە. نە بولدى بارىڭە، وسىنشاما ومالىپ! — دەپ نۇرتازا وعان زەكىپ تاستادى.
بۇلار قوياننىڭ جىمىڭداي ىڭعىل-جىڭعىل قۇجىناعان كوپ اشالى تاقىر قورانىڭ ىشىنەن كومەسكى شام جارىعىنىڭ استىندا قولدارىن الدارىنا سوزىپ، سوقىر تەكە ويناعانداي ەپپەن باسىپ، ءبىر تۇكپىردەگى مالايلار تۇراتىن ەكى بولمەلى شاعىن ۇيگە جەتتى. ىشتە ماي شام بار ەكەن. قابىرعالارى كۇيە-كۇيە، ەدەنىن مايلاعان اۋىز ۇيدەن ءتور بولمەگە وتە بەرىپ، نۇرتازا،
— ءجارايدى، بارا بەر. انا ادامداردى تاماقتاندىرىپ تەز جونەلتىڭدەر. ءبىز كەيىن ىشەرمىز. وزىمىزدەن حابار بولماي بۇل ۇيگە ەشكىم كىرمەسىن، — دەپ شەشىنە باستادى. — ءا، ايتقانداي، جارىعىراق شام اكەلىڭدەر.
سىرتتان بەيساۋات قوناق كەلسە، ۇيگە تۇسىرمەس بۇرىن ماعان حابار بەرىڭدەر...
جىپىلىق شامدى الاقانىمەن كولەگەيلەگەن كۇڭ ارتىمەن شەگىنىپ، شىعىپ كەتىسىمەن، بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان العان قاعازدى نۇرتازا سۇلەيمەنگە ۇستاتا بەردى.
بۇل — كەشە كونوۆالوۆتان كەلگەن دەپەشا ەدى: "كەمەل ۇلى نۇرتازا بولىس كوكشەتاۋعا تەز جەتەتىن بولسىن".
بۇرىن اماندىق سۇراپ، ساۋلىق تىلەيتىن، بۇلارعا جۇمساق كونوۆالوۆتىڭ مىنا قاعازى تىم سۋىق. بۇرىن ءجۇز كورىسىپ، اۋىس-تۇيىسپەگەن جات ادامداي قىسقا قايىرعان ويازدىڭ شاقىرۋى — قازىنا تاراپىنان عانا بولاتىن ايازداي قارىعان جارلىق.
ويازدىڭ يىر-شيىر قولى قويىلعان قاعازدى قايتا-كايتا ەجەلەپ، ەجىكتەپ وقىعان سۇلەيمەن قاباعىن ءتۇيىپ:
— مىنا قانابالىڭنىڭ بەتى جامان ەكەن، انالارعا قاراي قيسايماسا يگى ەدى، ءسوزى تىم قىرىن، — دەپ تاڭدايىن قاقتى.
— كومەيىنە قانشا تىقساڭ دا جۇتا بەرەتىن جالماۋىز ەمەس پە. كەرەيلەر اۋزىن الىپ قويعان عوي نايساپتىڭ، — دەپ نۇرتازا كوزى الاقتاپ، ءتىسىن قايرادى.
— ولارعا بەرگەندە جاقسىسىڭ دا، ءسال قىلدان تايار بولساڭ ەشتەمە كورمەگەندەي مىسىقشا كوزىن جۇمىپ، شىعا كەلمەي مە. انا پەسىرىڭنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار. قانابالعا دا نە زورلىق، مۇمكىن وعان دا جوعارىدان ءبىر تىقىر تايانعان شىعار.
— تىقىر-مىقىر! نەعىلعان تىقىر. وسى سەن دە كۇن جاۋماي سۋ بولاسىڭ دا، وتىراسىڭ، — دەپ اشۋعا بۋلىققان نۇرتازا سۇلەيمەننىڭ بەتىنەن الىپ تاستادى.
— وۋ، نۇرتازا، سەن ءوزىڭ، "ءبورى اشۋىن تىرنادان الادى" دەپ مەنى جازعىرعانىڭ نە. كەرەيلەر شاقىرۋسىز قالدىردى دەپ كۇشىگىن الدىرعان قاسقىرداي بولعان ءوزىڭ ەمەسپىسىڭ. "كەك الام، مويىندارىن استىنا كەلتىرە ءبىر بۇكتەيمىن، بارىمتا، بارىمتا" دەپ شىعا كەلدىڭ. بۇرىنعى قازاعىمنىڭ كەڭ كوسىلەتىن زامانى بار دەدىڭ بە. بارىمتا تۇگىلى سىدىرىمتاڭ دا جۇرە بەرمەيدى. ءقازىر جۇرتتىڭ كوزىن باقىرايتىپ قويىپ ەكى جەپ بيگە شىعاتىن ساۋدانىڭ زامانى تۋدى.
— ساۋدا-ماۋدا! ساۋدانى ساعان بەردىم. ماعان تىزە كەرەك.
— قاشانعى تىزەگە سالا بەرەسىڭ؟!
— ەندى سەن دە وسىلاي شىعايىن دەدىڭ بە. قاراقۇرتشا قاپتاعان مال كورسەڭ، سىلدىراعان اقشا ەلەستەپ، اتا-باباڭ كوردەن ءتىرىلىپ كەلگەندەي بولاسىڭ...
— قوي، نۇرتازا، اتاعا ءتىل تيگىزىپ قايتەسىڭ. ونىڭ نە جازىعى بار؟ ودان دا سونىڭ ارۋاعى جەبەسىن دە.
— سەنى-اق جەبەسىن! ەرتەڭ ولاي-بۇلاي بوپ كەتسە، جەر-وشاققا يتەرە سالاتىنىڭ مەن ەكەنمىن عوي. مال كوزدىڭ قۇرتى دەۋشى ەدى، سەنىڭ ىشىڭە دە قۇرت تۇسە باستاعان ەكەن. بار وندا كورمەگەنىم سەن بولارسىڭ. جالعىز ءوزىم-اق كوتەرىپ الدىم موينىممەن. سەن-اق جاۋىننان قۇرعاق شىق. بار، بار! — دەپ نۇرتازا ورنىنان تۇرىپ كەتتى.
سۇلەيمەن تارپاڭ مىنەز ءىنىسىنىڭ مىنا قىلىعىنا اشۋلانارىن دا، كۇلەرىن دە بىلمەي زىعىرى قايناپ، زىرك ەتتى:
— ءاي، نۇرتازا، وتىرشى ءوزىڭ بالا قۇساماي. نە بوپ كەتكەنسىڭ تۇگە. مۇنداي باياپار ەمەس ەڭ. وندا دا اقىلداسايىقشى. ۋاقىت بولسا قىل كەڭىردەككە كەلدى.
— He اقىل كەرەك. اقىلشى بولساڭ بۇرىن قايدا قالدىڭ؟
— ويپىرىم-اۋ، ەندى، قاي ارادا اقىلىڭا جارامادىم؟ — دەپ سۇلەيمەن ىزالى كۇلدى. — قىرۋار مالدىڭ ورنىن ءبىر كۇندە تاپتىم. ودان ارتىق نەعىل دەيسىڭ. ەگەر ورىسىندە ءورىپ جۇرسە انا نۇرماعانبەتتەر، كوشەدەن وتكەن قۇيىنداي لاڭدى قوتانىڭا كەپ سالار ەدى، كۇش كورسەتسەڭ، گۋبەرناتورعا دەيىن بارىپ ءوش الماي قويماس ەدى. ءقازىر ءدال باسىپ تابان تىرەر تياناعى بولماعان سوڭ عانا مىستارى قۇرىپ وتىرعان جوق پا. ءبىراق، الگى، سۋايتىڭ قايدان شىعا كەلدى، "جەردەن جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى" دەپ، وسى ءبىر سوبالاق پالە بولماسىن ءالى.
— ول ءيتتىڭ عانا بالاسىنىڭ اۋزىن كۇنشىعىستان كەلتىرمەدىم بار عوي! ول قاڭعىباستى ىزدەتىپ جىبەرگەلى مىنە ءبىر جۇما، اتتەڭ قولىما ءتۇستى بار عوي، تۋرا ءۇيتىپ جەيمىن.
— ونى بۇرىنىراق جەۋ كەرەك ەدى. ەندى تاماعىڭنان وتپەيدى. بۇكىل كەرەي بوپ ىزدەۋ سالماي ما. مۇمكىن ولار سەنەن بۇرىن ىزدەپ تاۋىپ العان شىعار ءالى.
— قاپ، قولىما ءتۇستى بار عوي. كوزىن قۇرتا سالار ەم.
— وۋ، كوزىن قۇرتساڭ، ادەيى ىستەدى دەپ كەرەيلەر ودان سايىن بەل الىپ كەتپەي مە. ول سۋايتىڭ كەرەيلەرگە ىزدەسە تاپتىرمايتىن كۋا بوپ وتىرعان جوق پا. قوي، ودان دا ونى جونگە ءتۇسىرۋ كەرەك.
— جونگە؟! وعان دا مايموڭكە كەرەك پە؟
— مايموڭكە بولماسا دا، ءىستى ناسىرعا شاپتىرىپ، ۋشىقتىرا بەرىپ قايتەسىڭ.
ىزدەگەنگە سۇراعان — اۋىزعى بولمەگە تاپىرلاي باسىپ، سوراڭ ەتىپ اقي كوز پوشتاباي جانىبەك كىردى.
ورنىنان ۇشىپ كەتە جازداعان نۇرتازا پوشتاباي كىرەر-كىرمەستەن ۇرەيلەنە باس سالدى:
— ءاي، اقي تاپتىڭ با؟.. اكەلدىڭ بە؟
— ءتۇۋ، بيىل قار ەرتە تۇسپەسە يگى ەدى. دالانىڭ جەلى الەمەت. تۋرا وكپەدەن وتەدى، — دەپ ءوز بەتىمەن سويلەپ كىرگەن سىرىقتاي ۇزىن جانىبەك قولىنداعى قامشىسىن، كۇلاپارالى شەكپەنىن اۋىز ۇيدەگى شەگەلەرگە بيپازدانا ءىلىپ، ىرعالىپ-جىرعالىپ جۋىرماندا جاۋاپ بەرە قويماعان سوڭ، بولىس شىداماي جاعادان الدى:
— ءوي، اقي كوزىڭدى!..
قولى جاعاسىنا زورعا جەتكەن نۇرتازاعا ءيىلىپ، جانىبەك قۇلاعىنا سىبىرلادى:
— جاكەن اكەلمەۋشى مە ەدى، تاپتىم، اكەلدىم.
— ە، سۇيدەمەيسىڭ بە؟ داۋسىڭدى قاتتىراق شىعارساڭ حاندىعىڭنان تۇسەمىسىڭ، سوعان دا سىبىرلاۋ كەرەك پە؟ كىم ەستىپ قويادى دەپ تۇرسىڭ؟ سۇلەيمەننەن جاسىرامىسىڭ؟ — دەپ پوشتابايدىڭ جاعاسىنان قولىن زورعا بوساتقان بولىس شىن قۋانىپ، كوڭىلى ساباسىنا تۇسكەندەي بولدى.
— ءوزىڭىز ەمەس پە، ۇنەمى سىبىرلاي سويلە، بۇل كۇندە اعايىن دا جاۋ دەيتىن، — دەپ جانىبەك تاعى سىبىرلاپ، سۇلەيمەنگە اقي كوزىنىڭ استىمەن قۋلانا قارادى.
— جارايسىڭ، اقيىم، جارايسىڭ. قاي جەردەن تاپتىڭ ول قاڭعىباستى؟
جانىبەك ەندى جوتكىرىنىپ الىپ، قاتتىراق سويلەدى.
— ىزىنە ءبىر تۇسكەن سوڭ جاكەڭ تاپپاي قويا ما؟ تەنتىرەپ ءجۇرىپ تۋ-تۋ قىپشاق ەلىنە اسىپ كەتىپتى. اشەيىن، وتىرىكتى شىنداي، اقساقتى تىڭداي سوعىپ، ەرىككەن ەلدى سوزگە قارىق قىپ، ەسىپ ءجۇر ەكەن.
— ءبىز تۋرالى دا ايتىپ ءجۇر مە؟
— ايتقاندا قانداي، جول بويى "قوي — ەندى ونى ايتا بەرىپ قايتەسىڭ" دەسەم دە بولمايدى. كۇندە توقتاعان اۋىلدا وزگەرتىپ، قۇبىلتىپ سوعادى. ءاي، زورعا شىداپ كەلدىم-اۋ. شىركىن-اي.
— سوندا نە دەيدى؟ — دەپ نۇرتازانىڭ ءوڭى كايتا سۋيي قالدى.
— قوي، ونى ءوز اۋزىنان ەستيىك تە، — دەدى سۇلەيمەن. — ەندى قايدا كەتەر دەيسىڭ. اپتىقپاشى ءوزىڭ، باتىرەكە.
— ءوزى قايدا ءقازىر؟
— ءسىزدىڭ... باكەڭ ۇيىنە تۇسىرگەم... قويان اياعىن جەگەن نەمە، تاعى دا ەل اقتاپ كەتپەسە...
— تەز وسىندا الىپ كەل، — دەدى نۇرتازا. انا اس ۇيگە كىرىپ كەتپەسىن قازاندىقتى ساعالاعان يت نەمە!
جانىبەك كەتكەن سوڭ سۇلەيمەن بولىس ىنىسىنە ساقتىق ايتتى:
— نۇرتازا، سەن وعان ءقازىر شۇيلىكپە. شىدا. ەركىنە جىبەرىپ سويلەتىپ الايىق. ايتپەسە، باسقاشا سارناۋى مۇمكىن. سەن، ايتەۋىر ارالاسپاشى، مەن-اق سويلەسەيىن. ۋادە مە؟ سوسىن قالاي تيام دەسەڭ، ەرىك وزىڭدە. مەيلى، جۇندەي ءتۇتىپ ءجىپ يىرەسىڭ بە، جونىنان تاسپا ءتىلىپ قامشى ورگىزەسىڭ بە!..
— ءجارايت، ءجارايت. سول سۋايتتىڭ سوزىنە شىداي السام، كورەيىن.
— شىدامايتىن نەسى بار...
ءتور ءۇيدىڭ قاۋسىرمالى ەسىگى اشىلا بەرە: "اسسالاۋموعالايكو-وم!" دەگەن سۋ قۇسايىننىڭ سىبىزعىداي ۇنىمەن قوسا، شوشاڭ ەتىپ قوس قولى كورىندى. ۇنەمى سۋلانىپ جۇرەتىن الاقانىنان جەركەنسە دە سۇلەيمەن امالسىز سالەمىن الدى دا، نۇرتازا "ءا، امانسىڭ با" دەپ، تەرىس قاراپ:
— وتىر، وتىر، — دەدى. ىزالى داۋسى ءتىستىڭ اراسىنان سىزدىقتاپ زورعا شىقتى:
— ماعان وسى ارا دا بولادى، — دەپ بوساعاداعى جۇك اياققا ارقا تىرەي وتىرا كەتكەن سۋ قۇسايىن نۇرتازانىڭ ءبىر ۇلكەن شارۋاسىن تىندىرىپ كەلگەندەي جارتى الاقان ناسىبايدى ەرنىنە تاستاپ جىبەرىپ شاڭقىلداعان اششى ۇنىمەن كوسىلە جونەلدى. — ويپىرىم-اي، مىنا پوشتابايىڭ دا اتجالماڭداي شۇلعىعان اڭگىر-مۇڭگىر عوي. ەكى اياعىمدى ءبىر ەتىككە تىعىپ، قويار دا قويماي ون كۇنشىلىك جەردەن ەكى-اق كۇندە جەتكىزدى. قايران، تالاي اۋىل جولدا قالدى. قويىن سويىپ، قولىن قۋسىرىپ وتىرعان تالاي جۇرتقا قارامادىق-اۋ. كەپيەت اتار ما ەكەن، كەپيەت. ءبارى جايىلىپ توسەك، جىعىلىپ جاستىق بوپ جاتىر. ءقايتسىن. شىركىن، تالاي كۇن اسىقپاي جامباستاپ جاتىپ، اق مايدى اۋىزدان اعىزاتىن-اق جەرلەر ەدى. قايتەيىن، بولىس شاقىرىپ جاتىر دەگەن سوڭ، قارا سۋ تەرىس اعىپ كەتسە دە قارايىن با. شابدارىمدى بوربايلاپ ۇشتىم عوي. اي، وسى جولدان امان قالسا ەدى، مۇنداي سۇرقىلتايدى كورمەپ ەدى، قاراوكپە بولار ما ەكەن. مەيلى، ءوزى دە الجي باستادى. بولىسەكەڭ وسى جولى ءبىر ات مىنگىزىپ جىبەرەتىن شىعار.
ىرجالاقتاي كۇلىپ، ەركىنسىگەن سۋ قۇسايىننىڭ ءسوزى جىنىنا ءتيىپ، سۇلەيمەنگە بەرگەن ۋادەسىنەن شىعا الماي، نۇرتازا ارەڭ شىداپ وتىر.
— قازاقى اتقا مىنەسىڭ بە، اعاش اتقا مىنەسىڭ بە؟ — دەپ جانىبەك ىرق ەتىپ كۇلىپ ەدى، سۇلەيمەن:
— ە، ەڭبەگىڭ بار، مىنەسىڭ عوي، مىنەسىڭ. ءبىزدى ەل اراسىنا اۋليە اسپان عىپ كوتەرىپ ءجۇر دەيدى عوي سەنى، ەڭبەگىڭ بار، ەڭبەگىڭ. سوندا قالاي ماقتاپ ءجۇرسىڭ؟ — دەپ جانىنداعى سۋ قۇسايىنعا كۇلە قارادى.
— سۇراماڭىز، سۇلەكە، قۇداي بەرگەن ءتىل مەن جاقتى ايايىن با، التى الاشقا تۇگەل جايىپ كەلەمىن. مىنا قاراشى، ءتىلىم جاۋىر بولدى، — دەپ سۋ قۇسايىن ءتىلىن شىعارعاندا، ءىش شۇرىلدادى. — ويباي، مىنا ءىشى قۇرعىردىڭ ءان سالۋىن قاراشى. توق جەرگە كەلگەنىن بۇل دا سەزەدى، تاماق جەگىسى كەلەدى-اۋ، جەيسىڭ، جەيسىڭ.
سۋ قۇسايىن ءىشىن بوساتىپ قويدى.
— تاماق تا جەيسىڭ، تاياق تا جەيسىڭ، — دەپ پوشتاباي قارقىلداپ كەپ كۇلگەندە، نۇرتازانىڭ كوزى الاق ەتتى:
— ءاي، اقي، بار انا جاققا! تاماق دايارلاڭدار!
"تاماق دايارلاڭدار" دەگەنىن "تاياق دايارلاڭدار" دەپ تۇسىنگەن جانىبەك ەكى ەزۋى جيىلماي، ەسىككە ۇمتىلدى. سۋ قۇسايىن ءبىر سۇمدىقتى ءىشى سەزگەندەي تۇزدى كوزى بوزارىپ، جاۋتاڭداي بەرىپ ەدى:
— نۇرتازا بۇگىن جاباعى سويعان، اۋزىڭنىڭ سالىمى بار ەكەن، تۋرا جاس ەتتىڭ ۇستىنەن ءتۇستىڭ. اسىقپا، — دەپ سۇلەيمەن سۋ قۇسايىندى كوڭىلدەندىرىپ الدى. — ال، اڭگىمەڭدى ايتا وتىر. قانە، ءوز قۇلاعىمىزبەن ەستيىكشى، ءبىزدى قالاي ماقتاپ ءجۇرسىڭ؟ ءاي، ءبىراق سەن قوسپاسىز ايت.
سۇلەيمەننىڭ جۇزىنەن مىسقالداي ۇرەي سەزبەگەن سۋ قۇسايىن قايتادان جادىراپ، جايىلىپ سالا بەردى.
— شىركىن نۇرتازاداي بولىس بۇل عالامدا جوق قوي. تۋساڭ تۋ. اۋزىنان جالىن اتىپ تۇرعان جوق پا. بۇكىل كەرەيىڭنىڭ اتىشۋلى الاشۇبار شونجارلارىن ءبىر-اق كۇندە مىقشيتىپ، كەۋدەسىنە شىققان جوق پا. اقانعا قانشا وكپەلى بولعانمەن، شىنتۋايتقا كەلگەندە ەلىنىڭ جوعىن جوقتاپ، نامىسىن قورعايتىن، ەل قامىن جەيتىن ەدىگە ەمەس پە دەپ، تىڭداعان جۇرتتى ءبىر قاراتىپ الام دا، اي قىزىل ءتىلدى بەزەيمىن-اۋ، جارىقتىقتى. قۇلاگەردىڭ ولىمىنە بەلى قايىسىپ، نامىسقا بۋلىققانداردىڭ ايىزىن قاندىرىپ، قۇماردان شىعارام-اۋ، — دەپ، سۋ قۇسايىن ەرنىندەگى ناسىبايىن سىپىرىپ الىپ، اۋىز جاققا اتتى، — سۇلەكە، وسى، كوپ سويلەگەندىكى مە، الدە وسى كۇنگى ناسىباي جاسي باستاعان با، اپ-ساتتە سۋ تاتىپ كەتەدى. سىزدەردىكى بازار ناسىبايى عوي، انادا ءبىر بۇحار ناسىبايىن اتىپ ەم وزىڭىزدەن، قول ساعىندىق قوي، ءدامى ءالى اۋزىمنان كەتپەيدى، كەڭسىرىكتى جارىپ، سارايىڭدى اشىپ جىبەرەدى-اۋ، شىركىن!
تۇزداي كوزىن ءموليتىپ الاقانىن جايا قالعان سۋ قۇسايىننىڭ مىنا ەركىنسۋىنە سابىرلى سۇلەيمەننىڭ دە تىنىسى تارىلا باستاعان ەدى.
— سۋايت دەسەڭ، سۋايتسىڭ-اۋ، ءما، تارتام دەسەڭ، تارت، — دەپ سۇلەيمەن قالتاسىنان مۇك تەمەكى سالعان ويۋلى جارعاق كەسەت الىپ، الدىنا ىتقىتا تاستادى. — عۇمىرىمدا ءيسىن يىسكەمەگەن ناسىبايدى مەنەن قايدان كوردىڭ — جانە بۇحار ناسىبايى. اي، سىقپىرتاسىڭ-اۋ، سىپىرتاسىڭ. ال، تەمەكى شەك، شەككىڭ كەلسە.
— ناسىباي اتپايتىنىڭىزدى بىلەم، ايتپەسە ۇيرەنگەن شىعار دەگەنىم عوي. كەيىن ءبىر قولىم تيگەندە ءوزىم ۇڭعىعان تەرەك ۇككىشىمە ۇگىپ، قالامپىر ارالاستىرعان ناسىبايعا ۇيرەتەم، ناسىباي اتقان ادامنىڭ ەرنى ءسال قالىڭدايدى. ايتپەسە، ەرنىڭىز قايمىجىقتاي، قاتىن ەرىن، كەلىسىڭكىرەمەيدى، — دەگەندە ىزاعا بۋلىعىپ، تىعىلىپ وتىرعان نۇرتازا قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. زىعىرى قايناپ، ۇزاق كۇلدى.
ءىنىسىنىڭ وسىنشاما تارقىلداعانىنا سەبەپكەر بولعان سۋايتتىڭ سوزىنە نامىستانعان سۇلەيمەن:
— ءاي، ەرىن-مەرىندى قايتەسىڭ، اۋەلى انا جىرىم-جىرىم ءوز ەرنىڭدى تۇزەپ السايشى، — دەپ ەدى، نۇرتازانىڭ كۇلكىسىنە ناساتتانعان سۋ قۇسايىن ودان سايىن قوپاڭداپ قويىپ، كۇلىمدەي ءتۇستى. بولىستىڭ ءزارلى كۇلكىسىن ماداققا بالادى.
— وي، سۇلەكە، عۇمىرى ۇرعاشى اتاۋلىنىڭ تاماعىنا ءتيىپ كورمەگەن ءبىزدىڭ ەرىندە نە ءمان بار دەيسىڭ. ىلعي ات ۇستىندە، جەلدىڭ وتىندە ەل اقتاپ جۇرگەن ەرىننەن نە سۇرايسىز. كەيدە جارادار بايعۇستىڭ قانى سۋداي سورعالايدى. ءاي، پوشتاباي، ءاي. قايدا كەتتى الگى. نۇرەكە، وسى ۇيدە قايماق بار شىعار. ە، يت باسىنا ىركىت توگىلىپ جاتقان ۇيدە نە بولماۋشى ەدى. قۇستىڭ سۇتىنەن باسقانىڭ ءبارى تابىلار-اۋ. ماعان ءبىر ءشاي كەسەمەن ءبىرىنى قايماق الدىرا قويىڭىزشى، شىنىندا ەرنىم ءتىلىم-تىلىم جارىلىپ... اي، ءتۇن بالاسىنا ۋداي اشىپ، كورەر تاڭدى كوزىممەن اتقىزىپ شىعاتىنىم بار كەيدە. سۇلەكەڭ جاقسى ەسكە سالدى-اۋ. ءاي، پوشتاباي! اقي بالا، قايماق، قايماق اكەل!
سۇلەيمەنگە ءسوز بەرىپ شىداپ باعايىن دەگەنمەن نۇرتازا وسى ارادا قاتتى ۇرلەگەن قۋىقتاي تارس جارىلدى:
— ءوي، اتا-بۇتاڭنىڭ اۋزىن... نە مىجىپ وتىرسىڭ؟ اكەڭنىڭ بەتتاقتايىن... كىمدى سەن كالاكايت قىلعىڭ كەلەدى. ءاي، اقي، قايداسىڭ!
نۇرتازا كۇيلەگەن بۇقاشا كوزى قانتالاپ، ورنىنان وڭمەندەي تۇردى دا، اۋىز ۇيدە ءىلۋلى ۇزىن بيشىكتى الا سالىپ، سۋ قۇسايىنعا سىلتەي بەردى. اراشاعا سۇلەيمەن تۇسپەگەندە سۋىلداعان سارى باۋىر قامشىنىڭ ۇزىن ءورىمى قاڭعىباس بايعۇستىڭ تالشا موينىنا جىلانشا وراتىلاتىن ەدى.
— قوي، نۇرتازا، ءبىر اشۋىڭدى بەر ماعان، قوي دەيمىن!
سۇلەيمەندى كەۋدەسىمەن قاعا ۇمتىلعان نۇرتازا، اعاسى ۇستاپ قالعان بيشىكتى ساۋمالاي تارتقىلاپ ءجۇرىپ، سۋ قۇسايىندى الىستان بىر-ەكى تەۋىپ قالدى:
— مىنا ءيتتىڭ بالاسى، مەنى كىم دەپ وتىر، جوقتاۋىن اسىرايىن ءقازىر، داندەگەن ەكەن!
قامشىدان جاسقانعان سۋ قۇسايىن جەڭىمەن بەتىن قالقالاي بەرگەن دە، جاماۋلى بەشپەنتىمەن باسىن بۇركەپ، توڭقايىپ جاتىپ العان. ماي قۇيرىقتان تيگەن سوققىنى ەلەگەن جوق، تەك تۇيە قۇسشا باسىن قورعاشتاپ، تۇنشىعا سويلەپ جاتىر:
— قاراعىم، مەنىڭ نە جازىعىم بار؟ نەدەن جازدىم؟ اعاتاي-اي، اعاتاي، نە جازىعىم بار ەدى؟ قۇداي-اي، نە جازىعىم بار؟ — دەپ، ءبىر ءسوزدى ون قايتالاپ جالىنعان ول، نۇرتازا باسىلعاندا بارىپ، بەشپەنتتەن باسىن شىعارماي، اۋەلى وڭىرىنەن سىعالاپ قارادى. سۋ قۇسايىننىڭ وسى جاتىسى سۇلەيمەنگە جازىقسىز تاياق جەپ شاپاننىڭ استىنان ءمۇلايىم قاراعان كارى مىسىقتاي ايانىشتى كورىنسە نۇرتازاعا، اۋسار بالانىڭ اكەسىن ارقالانىپ، وزىنەن ەرەسەك بالانى كەلەمەجدەپ، "ەندى ماعان نەعىلاسىڭ دەپ مازاقتاعانىنداي جىنىنا ءتيدى. تۇك بولماعانداي سۋ قۇسايىن باسىن كوتەرىپ وتىرعاندا، تاعى باس سالىپ ۋماجداپ تاستايىن دەپ ۇمتىلىپ ەدى، سۇلەيمەن الدىن ورادى.
— ال، ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق دەگەندەي، ءاي سۋايت، ەندى ءوزىڭ كوپ تۇزدىقتاماي تەز ايتشى. نە كوردىڭ؟ كوپ جىلقىڭ نە كورىپ جۇرگەن؟
— قايداعى جىلقى؟! تاعى نەدەن جازدىم؟ باتىر-اۋ، نە سۇراپ وتىرسىڭدار؟ تاعى دا تىلىمنەن جازباسا، يگى ەدىم، — دەپ سۇلەيمەن قۇسايىننىڭ كوكشىل كوزى جىپىلىق اتىپ، شىن تۇسىنبەگەن نىشان ءبىلدىردى.
— ءوي، سۋايت! قاپ مىنا ءيتتى قايتەيىن، — دەپ، تاعى دا دىزالاقتاپ، تىستەنگەن نۇرتازا، ونىڭ اۋزىنا ءوزى ءسوز سالدى. — الگى، قىزىلجار جاقتان كورگەن مالىڭ؟ ءبىز ۇرلاتقان مال؟
— ە-ە، — دەپ قايتادان ىرجالاقتاعان سۋ قۇسايىن شاقشاسىن الىپ، وكشەسىنە قاقتى. — ۇرلانعان دەمەشى، بولىسەكە. ونىڭ اتى بارىمتا عوي، بارىمتا.
— سونى ايتسايشى، سونى، قايدان كوردىڭ، سورلى-اۋ، — دەپ ەندى سۇلەيمەننىڭ دە زىعىرى قايناي باستادى. — توق ەتەرىن ايتشى ءوزىڭ سوزباي!
— سوزاتىن ونىڭ تۇگى جوق، وزدەيىڭ دە ونى ەستىپ ءجاتقان شىايسىنداي، — دەپ سۋ قۇسايىن سوڭعى "ەستىپ جاتقان شىعارسىڭدار" دەگەن ءسوزدى اۋزىنا ناسىباي سالىپ ءتىلى كۇرمەلە سويلەگەندە، انا ەكەۋىنە كوپە-كورنەۋ بۇزىپ ايتقانداي بولدى، — الگى، اتىعايدىڭ قالىڭ تۇسى — وجان اۋىلىنان شىعىپ، نامازدىگەر الەتىندە "قارا توعاي" دەگەن جەرگە جەتكەم. الدىمنان ادام ايتقىسىز كوپ جىلقى كورىندى.
— كوپ بولعاندا قانشا؟ — دەپ نۇرتازا قوزعالاقتاپ قويدى.
— ەندى... قاراسى... قالاي دەسەم ەكەن، ايتەۋىر بىقىعان مال. اي، ءوزىڭنىڭ مالىڭنان كوپ بولماسا، از ەمەس-اۋ، نۇرەكە.
— شاتىپسىڭ...
— جارايدى، سوسىن، — دەپ سۇلەيمەن نۇرتازانى تاعى وراپ كەتتى.
— ...سوسىن... جىلقىشىلارعا سوعىپ، قىمىز ىشە كەتەيىن دەپ بۇرىلسام، نە قوس، نە باستارىندا ءبىر پانا جوق اعاش اراسىندا وت جاعىپ وتىرعان ەكى-ۇش ادام ورە تۇرەگەلدى. تاني كەتتىم. ورتاسىندا مەن تانىمايتىن قاراساقالدى ءبىر ءداۋ سىعان وتىر. باسقالارى نۇرەكە، ءوزىڭنىڭ جىلقىشىلارىڭ.
— ونى قايدان بىلە قويدىڭ؟!
— ە، ولاردى باياعى جالاڭبۇت كەزىنەن بىلەم. الگى قارساقباي مارقۇمنىڭ ۇلى ءتاشىم، جانساقتىڭ قىرماتازى ءماۋلي...
— بولدى، بولدى كوبەيتپە... ال، جىلقىلار كىمدىكى ەكەن؟
— ءا-ا، ونى دا بىردەن تاني كەتتىم عوي. مىنا كوز نەنى كورمەگەن كوز. ءسىزدىڭ جىلقىلاردىڭ جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋلارىنا دەيىن جازباي تانىمايمىن با.
سۋ قۇسايىن ءوزىنىڭ شىن بىلەتىنىنە ماساتتانعانداي ءتىلىن ەرنىنىڭ استىنا تومپايتا جۇگىرتىپ، ناسىبايعا تۇشىرقانعانداي مۇرنىن قۋسىرا ۇزاق تارتتى دا، اڭگىمەسىن قايتا جالعادى.
— اۋ، مىنا جىلقىلار بوتەن ەلدىكى عوي. قايدا اپارا جاتىرسىڭدار دەسەم، مالايلارىڭ بىر-بىرىنە قاراسىپ، جاۋتاڭداپ، "قويىڭىز، قايداعىنى شىعارماي، ءوزىمىزدىڭ مال" دەپ قۇس قوندىرار ەمەس. زارەلەرى ۇشىپ، دەگبىرسىزدەنە باستادى... ءسويتىپ وتىرىپ قۋلانعان نەسىن العان دەيمىن...
— بوتەن ەلدىكى ەكەنىن قايدان ايىرا قويدىڭ؟
— ەھ، وڭكەي تورى الا، قارالا جىلقىلاردى ايىرماي مەنى نە قارا باسىپتى. سىزدە ونداي ءبىر ءۇيىر دە جىلقى جوق قوي. سودان الگى جەردە، تورسىقتان قۇيعان ءبىر توستاقان بالداي قىمىزدى ءىشتىم دە، ودان ءورى كوپ وتىرا المادىم، جىلقىشىلار "جۇرەمىز تۇندەلەتىپ"، "ال ءىشتىڭ عوي اتاۋكەرەڭدى" دەپ، ءتىپتى ءوزىمدى انا ءبىر تونتيدىڭ قارا دومالاعى جەكىپ، قۇيرىعىما قونىس تاپتىرمادى. ءۇش اياق موسىعا ىلگەن ەت بۇلكىلدەپ قايناپ جاتىر ەدى، سونى قىزعاندى ما؟ ءبىراق، ۇيتپەسە كەرەك ەدى. بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانادىنىڭ" كەرى. شىركىن دالادا جەگەن ەتتىڭ ءدامدى بولاتىنى نەسى ەكەن. قانشا جەسەڭ دە سىڭە بەرەدى-اۋ...
ويۋلى ەسكى جۇك اياققا جاۋىرىنىن ۇيكەپ-ۇيكەپ قىشىنىپ، ءسوزدى تاعى دا قوزداتىپ، كويىتە جونەلگەن سۋ قۇسايىندى نۇرتازادان بۇرىنىراق سۇلەيمەن قاقتى.
— ءيا، ەتتى جەي الماي كەتتىڭ؟ سودان سوڭ...
— سوسىن... قاي جەرگە كەلىپ ەم... وسى، ءسوزىمدى بولگەندى امەندە يت ەتىنەن جەككورۋشى ەدىم. بىرەۋ كيىپ كەتسە، جىنىم قۇرىستاپ، ايتپاي قوياتىن دا ادەتىم بار...
— ءوي، جىنىڭدى!..
نۇرتازانىڭ كوزى شاتىناي قالىپ ەدى.
— ە، ايتقانداي... سودان، — دەپ، سۋ قۇسايىن ىلە جالعاستىرىپ كەتتى. — ايتەۋىر ەتتى جەگىزبەدىڭدەر عوي، ءبارىبىر كىمنىڭ مالى ەكەنىن بىلمەي قويمايمىن دەپ، باpap جولىمنان قيىستاۋ بۇرىلىپ، كوپ جىلقىنى جانامالاي ءوتتىم. تۋرا ۇستىنەن ءتۇستىم. كوز قىراعى ەمەس پە. ءدال تاني كەتتىم — كەرەي جىلقىسى، ءبارى كەرەيلەردىكى.
— قايداعى كەرەي؟ نە شاتىپ وتىرسىڭ؟!
— وۋ، كەرەيلەردەن باسقادا الا جىلقى جوق پا ەكەن. باسەنتيىنداردا دا، مىنا ءىش جاقتا دا ونداي مال كوپ، — دەپ سۇلەيمەن جۇمسارتا سۇراپ ەدى، نۇرتازانىڭ دەلديگەن تاناۋىنان سەسكەنىپ قالعان سۋ قۋسايىن مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ءاي، سۇلەكە-اي، مەنى سىناعىڭ كەلىپ وتىر-اۋ. مەن بىلمەيتىن جەر استىندا. قاراعىم-اۋ، جىلقىنىڭ جامباسىنان، قۇلاعىنان-اق سوقىر ادام اجىراتقانداي ەمەس پە.
— قۇلاعىندا نە بار ەكەن؟ اتاڭنىڭ باسىن كوردىڭ بە؟
— اتالارىمىزدىڭ اتام زاماندا قۋراعان باسى قايدان بولسىن. كادىمگى پىشاقپەن سالعان ەن بار. اتامىز قازاق سوناۋ جاۋگەرشىلىك زاماندا "اق نايزاسى بولماسا، ەردى قايدان تانىرسىڭ، ەن، تاڭباسى بولماسا مالدى قايدان تانىرسىڭ؟" دەپتى عوي. سول ايتقانداي الگى جىلقىلاردىڭ قۇلاعىنداعى ەن — كەرەيلەردىڭ ەنى.
— بۇل ەنەڭدى ۇرايىننىڭ ەنشىلىگىنە نە بەرەرسىڭ. سەنىڭ قاتىن الا الماي قاڭسىپ جۇرگەنىڭ دە تەگىن ەمەس-اۋ، تەگىڭدى ۇرايىن! — دەپ نۇرتازا كەڭكىلدەپ، ىزالى كۇلدى.
— نۇرەكە-اۋ، باياعىدا تەسىگىنىڭ ءبۇرى جوق ءبىر شال اڭداۋسىزدا ارتىنان جەل شىعارىپ قويىپ، ءماسىسىن بىر-بىرىنە ۇيكەپ، شيقىلداتا قويسا كەرەك. سوندا قۋ ءتىلدى بىرەۋ "وۋ، وتاعاسى، ول شيقىلعا بۇل شيقىل ۇقسامايدى" دەپتى عوي. سول ايتپاقشى، ول ەننىڭ ءجونى ءبىر بولەك. مەنىكى، اشەيىن...
— سوندا كەرەيدىڭ ەنى قانداي بولادى ەكەن، باسقانىكىنەن وزگە مە ەكەن؟
— نۇرەكە، بىلمەسەڭىز ايتىپ بەرەيىن. ءوزى شىنىمەن وسى كۇنگە دەيىن بىلمەيسىز بە، مەن قالجىڭداپ وتىر ەكەن دەسەم، — دەپ سۋ قۇسايىن جۇگىنىپ وتىردى. — مىنا ءبىزدىڭ قاراۋىلدىڭ ەنى، ءوزىڭىز بىلەسىز، قيىق ەن، اتىعايدىكى — جۇرەكشە ەن، باسەنتيىندىكى — سولاق ەن، قۋاندىق ەلىنىكى — كەز ەن، قىپشاقتاردىكى — كوبىنەسە ويىق ەن، ءىم-م... قارجاستاردىكى — بايپاق ەن... ۇشكىل ەن، سىدىرتپا ەن، تىلىك ەن، سوتا تىلىك ەن، ايشىق ەن دەگەندەرى، تاعى سونداي تاڭبادا دا نەشەتۇرلى بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن — بەلگىلەرى بولدى. ماسەلەن، ارعىنداردىكى كوز تاڭبا، قىپشاقتاردىكى — قوس ءالىپ، قوڭىراتتاردىكى — بوساعا، ال كەرەيلەردىكى — اشامايلى. ونى...
— ءجارايدى، ءجارايدى كوبەيتپە. رۋ، اتانىڭ مەنشىكتى ەنى بولادى دەگەندى سەنەن ەستىپ وتىرمىن، اي نايساپ-اي، نايساپ، شىمىرىكپەيسىڭ-اۋ. ا، كەرەيلەردىڭ ەنى قانداي بولادى ەكەن؟
— كەرەيلەردىكى كوبىنەسە تەسىك ەن، ۇمىتپاسام اقسارى-كۇرسارىلاردىڭ ەنى وسىنداي. تۋرا قۇلاعىنىڭ ورتاسىنان دوڭگەلەتىپ قىرشىپ الدى. سول سەبەپتى ونداي ەندى قىرشىما ەن دەپ تە ايتادى. مۇنىڭ ءبىر جاقسىسى جىلقىنىڭ قۇلاق ءجۇنى ىشتەن باسىپ، انا-مىنا كوزگە كورىنە بەرمەيدى. كەز ەندەي ەمەس. تەگى ايداپ كەلگەندە اڭعارماي قالعانسىز عوي. جانە ءتۇن بولدى ما؟ كەيبىرىنىڭ قارا سانىندا اشامايلى كەرەگە تاڭبا بار ەكەن، — دەپ سۋ قۇسايىن ونداي تاڭبانى كورمەسە دە جوبالاپ سوعا سالدى.
— ە، ۋاقتاردىڭ دا تاڭباسى كەرەگە تاڭبا، — دەپ سۇلەيمەن جاڭىلدىرايىن دەپ ەدى.
— بىلەم، بىلەم. ءبىراق ۋاقتاردىڭ از جىلقىسى بۇل جاققا قايدان كەلسىن. سولاي جالتارۋدىڭ نە كەرەگى نار، — دەپ باستىرمالاتا ءتۇستى اناۋ.
نۇرتازا جارىلىپ كەتپەي زورعا شىدادى.
— ال ەندى ولاردىڭ بارىمتا مال ەكەنىن قايدان ءبىلدىڭ؟ — دەپ سۇلەيمەن اڭگىمەنىڭ سوڭعى سۋىرتپاعىن تارتتى.
— ە، ول جەردە ەشتەمە تۇسىنگەم جوق. سودان ەكى كۇن وتكەنسىن عوي دەيمىن، ءبىر اۋىلعا كەلسەم ۋ دا شۋ، گۋ-گۋ اڭگىمە. "بالەم سول كەرەك. قۇلاگەردى ولتىرگەن كەرەيلەردىڭ مالىن ءبىر تۇندە جاۋداي شاۋىپتى، كىم دە بولسا، قاراۋىلدىڭ ءوشىن وڭدىرماي العان ەكەن"، "ۋ، ءبىز دە ەل ەمەسپىز بە، نەگە باسىندىرىپ قويامىز" دەپ لەپىرىپ ءجۇر.سول ارادا بارىپ، مىنا قاۋعا باسقا ساپ ەتە قالدى عوي. انادا كورگەن تورى الا جىلقى — كەرەيلەردىكى، جىلقىشىلار — نۇرەكەندىكى. وسىدان ارتىق ماعان نە كەرەك. ايا، ءوزىم ايداتىپ العانداي، ايىزىم قانىپ، ەل-جۇرتقا اتىڭىزدى اق پاتشانىڭ اتىنداي شىعارىپ، داڭقىڭىزدى ازىرەت الىدەن كەم كوتەرمەدىم. ەستىگەن جۇرتتىڭ دا ايىزى قاندى. جۇرگەن جەرىمنىڭ ءبارى "تۋساڭ تۋ، نۇرتازاڭنىڭ ءوزى ايۋداي اقىرعان اقىلسىز نەمە ەكەن دەسەم، الدى-ارتىن تۇسىنەتىن، نامىسقا شاباتىن ەڭىرەگەن ەسىل ەر ەكەن عوي" دەپ وتىر. ءوزىڭىز سۇراساڭىز قىڭق ەتىپ اۋىرسىنباي، قوڭ ەتتەرىن كەسىپ بەرەر ەدى. ءاي، نە كەرەك، ءبىر جەرلەردە، كەرەي جىگىتتەرىنىڭ كوزىنشە، ءتىپتى ەرتەگىدەي عىپ جوسىلتتىم-اۋ. قاراۋىلدىڭ قۇلاگەرى ءۇشىن نۇرەكەڭ "كەرەيلەردىڭ قالعان جىلقىسىن تاعى دا ايداتىپ الام، پشتۋ، نەمدى قىلات" دەپ وتىر، "ەكى كۇننىڭ بىرىندە ونى ىستەيدى، قامدانا بەرىڭدەر" دەپ، وزدەرىن ۇركىتە سويلەگەندە، زارە-قۇتتارى قالمادى.
سۇلەيمەن بۇدان ارتىق بولىس ءىنىسىنىڭ شىداي الماي تالاعى تارس ايىرىلارىن سەزىپ، ءسوزدى دوعارتتى.
— جەتتى، جەتتى، ەندى كەرەگى جوق. ماقتاۋىمىزدى اسىرعان ەكەنسىڭ.
— جوق، بۇل ءالى بەر جاعى. ءالى قىزىعى بار، — دەپ تاعى دا سۋ قۇسايىن وزەۋرەي جونەلىپ ەدى.
— بولدى ەندى، بولدى. ءاي، اقي، قايداسىڭ؟ — دەپ نۇرتازا دا اۋىز جاقتا يەسىنەن حابار كۇتىپ دايىن وتىرعان پوشتابايىن شاقىرىپ الدى. — مىنا سۋايتقا تاماق بەرىڭدەر. اشىعىپ قالعان ەكەن. بار، بار، جەتتى دەدىم عوي. قالعانىن كەيىن ايتاسىڭ. الىپ بار مىنانى. اياما تاماقتى، سىلەيتە تويعىزىڭدار!
توقسان سايىن اقمولا وبلىستىق گەنەرال-گۋبەرناتورىنا وياز كونوۆالوۆ كوكشەتاۋ ۋەزى بويىنشا ىستەلگەن ىستەر، كازاك ستانيسالارىنىڭ جاي-كۇيى، قىرعىز-قايساقتاردان الىنعان الىم-سالىق، كوبىنەسە قىلمىس جايلى مالىمەت بەرەتىن. جىل اياعىندا دالالىق گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءوز اتىنان تالاي رەت العىس، ناگرادالار الىپ دۇرسىلدەپ تۇرعان كەزى ەدى.
ءۇشىنشى توقساننىڭ اقپارىن كومەكشىسى دەلازاري الدىنا اكەلگەندە كونوۆالوۆ قول قويۋدىڭ ورنىنا ستولدى جۇدىرىعىمەن ۇرىپ، اقساق اياعىمەن قيرالاڭ ەتىپ ورنىنان قارعىپ تۇردى.
— قاشان بۇل تاعىلىق تىيىلادى؟ قاشان بۇعان تىيىم سالىنادى؟ بولىستار نە باعىپ وتىر؟ شەتىنەن ءتىزىپ، ساقالدارىن كۇزەۋ كەرەك نادانداردىڭ. قارىندارىن شارتيتىپ سەمىرگەننەن باسقانى بىلمەيدى. وڭشەڭ كۇلگە اۋناعان تۇيەلەر؟ — دەپ، وياز بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، ءوز الاقانىن ءوزى تۇيگىلەپ، زىعىرى قاينادى. — بىزگە ەگو ۆىسوكوپريەۆوسحوديتەلستۆو گەنەرال — گۋبەرناتوردىڭ ءوزى تالاي ەسكەرتكەن. بۇل قىرعىزدار ءۇشىن سەن كۇيەسىڭ. سۆولوچي، سۆولوچي، شەتىنەن بۇعاۋلاپ سيبيرگە ايدار ما ەدى... قاشانعى مىنا مەڭىرەۋ تۇكپىردە وسىلار ءۇشىن وتىرا بەرمەكپىن؟
سوڭعى ءسوز اۋزىنان قالاي شىعىپ كەتكەنىن اڭداماعان كونوۆالوۆ كوز قيىعىن دەلازاريعا ىڭعايسىزدانا تاستاپ، ورنىنا قايتا جايعاستى. كومەكشى اڭداماعان سىڭاي بىلدىرگەنىمەن، ىشتەي ويلانىپ قالدى.
وتكەن قىستا عانا دالا گۋبەرناتورى، اتتى اسكەر گەنەرالى بارون تاۋبەننىڭ قولى قويىلعان العىس بۇكىل گۋبەرنياعا تاراعان. وندا: "...وبياۆلياەتسيا بلاگودارنوست كوكچەتاۆسكومۋ ۋەزدنومۋ ناچالنيكۋ ستاتسكومۋ سوۆەتنيكۋ كونوۆالوۆۋ زا بەزنەدويموچنوە ۆزىسكانيە كيبيتوچنوي پوداتي ي زەمسكوگو سبورا س ناسەلەنيا كوكچەتاۆسكوگو ۋەزدا" دەلىنگەن. وسى جارلىقتان سوڭ-اق ويازدىڭ بەدەلى باسقا ويازداردان ارتىپ، سودان بىلاي اقمولا وبلىستىق ساياسي گۋبەرناتورى گەنەرال مايور ليۆەنسوۆ تا بۇنىمەن كوپ جاعدايدا اقىلداساتىن بولدى. بىردە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ ءوزى: "جۇمىسىڭىز ويداعىداي بولسا دا دەپارتامەنت الدىندا ماسەلە قويىپ، شەنىڭىزدى ءوسىرىپ، دالالىق باسقارماعا بيىك دارەجەلى ورىنعا كوتەرەم. بايقاڭىز، قىرعىزدارداعى قىلمىستىڭ باستىسى — كونوكرادستۆو. بىلەمىسىز، دالا جىلقىسى داڭقتى سىبىرلىك كازاك اسكەرى ءۇشىن قاجەت قۇرال. مىندەت — جىلقى ورنىن ۇرلىقپەن كەمىتۋ ەمەس، ارزان باعامەن مەملەكەتكە ساتىپ الۋ. قىرعىزدار جىلقى ۇرلاۋدى بىر-بىرىنەن ءوش الۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرعان، ونداي جىلقىلاردىڭ، شايتان ءبىلسىن، مەملەكەتكە دە، جارمەڭكەگە دە كورىنبەي، ورنى جىم-جىلاس بولاتىنى داۋسىز. ودان سوڭ، بىلەمىسىز، بۇكىل قىرعىز-قايساق جەرىندەگى ەڭ جىلقىسى كوپ ەل وسى ءبىزدىڭ دالا گۋبەرناتورەتۆوسى. سوندىقتان، بۇل ارادان نەگە جىلقى زاۆودىن اشپاسقا. اسىل تۇقىمدى جىلقى كازاچەستۆوعا اۋاداي قاجەت. بۇل ولكەدەگى جالعىز عانا اتباسارلىك مەيرام جانايداروۆتىڭ جىلقى زاۆودى بار. ءبارىمىز سونىڭ قولىنا قاراپ، ەمىنىپ وتىرماقپىز با؟ كىم كىمگە تاۋەلدى بولۋ كەرەك؟ سونسوڭ، تاعى دا ەسىڭىزدە بولسىن، قىرعىز جەرىنىڭ كوبى — جىلقى جايىلىمى. ول جىلقىلار بازار ارقىلى، ايىرباس ارقىلى، تاعى باسقا جولدارمەن ازايسا، قىرعىز بايلارىنا كەڭ جەر دە ونشا قاجەت بولا بەرمەيدى. ءبىراق، تاعى دا ەسكەرتەمىن، بارىمتا جولىمەن ەمەس...
وسى سوزدەن سوڭ-اق بۇل ىسكە كونوۆالوۆ ەرەكشە نازار اۋدارىپ، قۋلىقتى بولعان. وسى سەنتيابردە وتكەن تيحۆين، قوتىركول ستانيسالارىنىڭ پوكروۆ اقان بۇرلىق جارمەڭكەلەرىنە ارنايى ادامدار جىبەرىپ، قازاقتاردىڭ جىلقىلارىن جيىرما-جيىرما بەس سومنان ارزان ءتۇسىرىپ، مەملەكەتكە مىڭداعان جىلقى وتكىزگەن. بۇرىن مۇنداي تەگىن مالدى ساتىپ الىپ، تومسكىگە اپارىپ، كەمى ەكى باعاسىنا توعىتاتىن اتاقتى كۋپەس ءيامششيننىڭ دە الدىن وراپ كەتكەنىن ماقتانىش ەتكەن كونوۆالوۆ، قيىرداعى كوكشەتاۋ ۋەزىنەن ومبى قالاسىنا بيىك ماقساتپەن باراتىنىنا شەك كەلتىرمەيتىن. ەندى، مىنە مىنا ءبىر اقپاردىڭ الدىنان شىعا كەلۋىن قاراشى.
كونوۆالوۆ الدىنداعى "ۆدوموست №13 و چيسل ي رود پرەستۋپلەنيا، سوۆرشەننىح ۆ كوكچەتاۆسكوم ۋەزدە" دەگەن مالىمەتكە قاراپ، ءتۇسى سۇرلانىپ وتىرىپ قالدى: "كىسى ءولتىرۋ — 5، جەكپە-جەك — 7، قورقىتۋ — 2، ءورت قويۋ — 12، ادەبي مۇرالاردى يەمدەنۋ — ، قۇمارپازدىق — 17، الاياقتىق — 37، جىلقىلار مەن ءىرى قارالاردى ۇرلاۋ — 11 (326 باس) وكىمەت ءتارتىبىن مويىنسۇنباۋ — 7"...
قوس ساۋساعىمەن 326 دەگەن ساندى ىزالانا دامىلسىز تىقىلداتقان وياز:
— وسىنشاما مالدى كىم ۇرلاي بەرەدى، مۇمكىن جالعان اقپار شىعار، — دەدى قاباعىن كوتەرمەي.
— بۇل — مالى ۇرلانعانداردىڭ سوتقا تۇسكەن ارىزدارىنان الىنعان اقپار. ال، بولىستىق باسقارمالاردا ءالى تەكسەرىلمەي جاتقان ۇرلىق قانشاما دەسەڭىزشى.
— جەتەدى! — دەپ جازىقسىز كومەكشىسىنە زىرك ەتكەن وياز ءسال ءۇنسىز وتىرىپ قالدى دا، 326 دەگەن ساندى 126 دەپ تۇزەپ، بىلعارىمەن قاپتالعان ەسىكتى يەگىمەن نۇسقادى. — انا جاقتا وتىرعان تاقىرباستار نە شارۋامەن ءجۇر ەكەن؟
— بىلمەدىم. وزىڭىزبەن عانا سويلەسەمىز دەيدى، ۆاشە ۆىسوكوبلاگوروديە! ەكى-ۇش كۇن بولدى، بۇگىن جولىعا الماساق، كەتەمىز، گەنەرال-گۋبەرناتورعا بارىپ شاعىنامىز دەپ وتىر. اقمولا ۋەزىنىڭ ادامدارى.
— بىلەم. كىرسىن ءبارى.
لۇقسات تيىسىمەن وياز كەڭسەسىنە توپىرلاي ەنگەن وڭشەڭ شەنشەكپەندى قازاقتار باعانا سىرتتا كونوۆالوۆقا امانداسىپ قالسا دا، تاعى دا تاعزىم ەتىپ، ءيىلىپ سالەم بەرىستى. بۇلار — پاڭ نۇرماعانبەت، ءماتى، داۋلەن، تاسەمەن بايلار مەن دومبىرالى، سلەتى بولىستارى ەدى. وڭشەڭ اباجاداي بىلعارى ديۆانداردى پىس-پىس ەتكىزىپ جايلاسقان سوڭ، كونوۆالوۆ الدىنداعى قاعازدارعا ۇڭىلگەن قالپىندا، باسىن كوتەرمەستەن:
— شارۋالارىڭدى بىرەۋىڭ عانا قىسقا باياندا!.. ءيا، قىسقا! — دەپ دالا توبىمەن جۇرگەن قازاقتاردى جاقتىرماعان سىڭاي تانىتتى.
وتىرعاندار ىڭعايسىزدانىپ، بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراستى دا، ءسوزدى ورىسشاعا جەتىك پاڭ نۇرماعانبەت باستادى. جاراتىلىسىندا اسىقپاي ءار ءسوزىن ساعىز شايناعانداي باپپەن سويلەيتىن پاڭ اۋەلى التىن جالاتقان كوزىلدىرىگىن الدى دا، شايى ورامالىمەن شىنىسىن ۇزاق ءسۇرتتى. ودان سوڭ ءتوس قالتاسىنا سالىپ، كەزىنە پەنسنە كيدى. سودان سوڭ بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان شىنجىرى شۇباتىلعان التىن ساعاتىن الىپ، لىپ ەتىپ قاقپاعى اشىلعان ساعات جۇزىنە قارادى دا، اسىقپاي قايتا ورنىنا سالدى. "كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ ادامدارى بولسا بۇيتپەس ەدى، مىنانىڭ شيراتىلۋىن قاراشى، ءتىپتى سەسكەنەر ءتۇرى جوق، مەنىڭ جىنىما تيگىسى كەلىپ وتىر-اۋ، جارايدى، شىدايىن" دەپ، ىزا ارالاس مىرس ەتكەن كونوۆالوۆ، پاڭنىڭ تاۋ تەكەشە كەكجيگەن كەيپىن ەلەمەگەن ادامنىڭ سىڭايىمەن، قاعازدارىن ماعىناسىز اقتارا بەردى. ويازدىڭ اشۋلى ۇسقىنىن جاعى مەن دىرىلدەگەن ساۋساقتارىنان اڭعارۋعا بولاتىن ەدى.
پاڭ نۇرماعانبەت تە ەندى ەشتەمە سەزبەگەن ادامداي، بۋىلتىق-بۋىلتىق ەمەن تاياعىنىڭ كۇمىس بالداعىنا الاقانىمەن سۇيەنىپ، كەۋدەسىن كەرە، شالقالاي ءتۇسىپ، الىستان وراعىتتى:
— ۆاشە بلاگوروديە! ءسىز تىم اسىقتىرىپ وتىرسىز. عافۋ ەتىڭىز، ءبىز دە جىراقتان ادەيى كەلگەندە ءۇش كۇن ۇدايى بيىك مارتەبەلى حۇزىرىڭىزعا ىلىگە الماي ءجۇرمىز. شارۋامىز اسىعىس بىتپەيتىن، بىر-ەكى اۋىز سوزبەن تامامدالمايتىن اۋىر شارۋا، اۋىر! قازاقتا، "اسىققان — شايتان ءىسى" دەگەن ءسوز بار. عافۋ ەتىڭىز، سايتانعا ءوزىمىزدى دە. ۆاشە بلاگوروديە، ءسىزدى دە ۇقساتقىمىز كەلمەيدى. ايتا كورمەڭىز.
وزىنە باعىنىشتى قاراڭعى قارا حالىقتان مىناداي قورلىقتى كورمەگەن، ەستىمەگەن كونوۆالوۆ نە قارقىلداپ تۇرىپ ايىزى قانعانشا كۇلەرىن، نە ايعايعا سالىپ مىنا قىرعىزداردى كەڭسەدەن ايداپ شىعارىن بىلمەي، زىعىرى قايناپ، جارىلارعا تاياۋ، زورعا وتىر.
— ءبىز، ۆاشە بلاگوروديە، ءوزىڭىزدى اسا قۇرمەت تۇتىپ، شىن بەيىل، ادال كوڭىل، بار ىقىلاسىمىزبەن سىيلاعان سوڭ، الدىڭىزدان ءوتۋدى لايىق كوردىك. ۋەزىڭىزدە بولعان جۇگەنسىز، كورگەنسىز ادامداردىڭ، ءسىزدىڭ قاراماعىڭىزداعى ءتارتىپسىز، لۇعاتسىز جانداردىڭ، ۇلى پاتشا اعزامىنىڭ زاڭىنا قايشى ءىس ىستەگەن ۇرىلاردىڭ سوتقارلىعىن، ءسىزدىڭ كوزىڭىزدەن تاسا قىلمىس ەتكەن باسشىسىماق ۆولوستنوي ۋپراۆيتەلدەرىڭىزدىڭ شەننەن اسقان، شەكتەن شىققان نايساپتىعىن ايتا كەلدىك.
قازاقتاردىڭ ءبىرىنىڭ ۇستىنەن ءبىرى ءونىمسىز داۋ ايتىپ، قاعازداسىپ جاتاتىن قانىنا بىتكەن ارىزشىلدىق، پارتياشىلدىق مىنەزىنە ابدەن قانىق وياز، العاشقىدا تاعى سونداي ۇساق دۇنيەلەردىڭ ءبىرى عوي دەپ، تۇقىرايعان قالپى سالعىرت تىڭداپ ەدى، باسىنان اياعىنا دەيىن ورىس ۇلگىسىمەن ءساندى كيىنگەن مىنا قازاقتىڭ ورىسشا جاتىق تىلمەن بيپازداي سويلەگەن ءسوزىنىڭ سىڭايىنان ۇرەيلەنەيىن دەدى. "اياقتى قالاي-قالاي تاستايدى. كوڭنىڭ ۇستىندە وتىرىپ، كۇنگە شاعىلىسقان قارا ماقپال قاۋىرسىندارىنا ماقتانىپ، تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، مەنمەن، تاكاپپار ۇنمەن شاقىراتىن كەرەناۋ، كەردەڭ قورازداردىڭ ءبىرى ەمەس، مىناۋىڭ اسپاندا باياۋ قالىقتاپ، ۇزاق اينالىپ ءجۇرىپ، ءساتتى كەزىندە قۇلديلاي ءتۇسىپ، جەمىنە تىرناعىن ءبىر-اق باتىراتىن ءتۇزدىڭ جىرتقىش قۇسىنداي ما، قالاي".
— ۇلى مارتەبەلى اق پاتشانىڭ زاڭ جوباسىن قورعايتىن، ونى بۇزار كەسەلدى جاندار بولسا اراشاعا تۇسەر ادىلەتتى زاڭ ورنىنا بەرمەي تۇرىپ، ءتىپتى بۇل ءىس كەيىن ەگو ۆىسوكوپريەۆوسحوديتەلستۆو گەنەرال-گۋبەرناتورعا دەيىن جەتەرى حاق، اۋەلى، تاعى قايتالاپ ايتامىن. ۆاشە بلاگوروديە، وزىڭىزبەن اقىلداسا كەلدىك. ءسىزدى اتتاپ وتۋگە ازاماتتىق ار-ۇجدانىمىز بارمادى. ەگەر قىلمىس يەلەرى قالىڭ قارابايىر جۇرتتىڭ ءبىرى بولسا، ءسوز باسقا، ال ءسىزدىڭ قول استىڭىزداعى ەل باسقارىپ جۇرگەن، ءوزىڭىز بيلىك بەرگەن كەلەڭسىز ادام بولسا، قالايشا ءسىزدى اينالىپ وتپەكپىز. ەگەر دە ءسىز بۇعان سالعىرت قارار بولساڭىز، امال نە، عاپۋ ەتىڭىز، وندا قازاقتا ءبىر ماقال بار — "ءوز بەتىن اياماعان كىسى، باسقانىڭ بەتىن دالاداي قىلادى"، — جوعارىراق جەرگە دەيىن شاعىنباسقا ءاددىمىز جوق.
پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ "كتو سۆوە ليسو نە جالەەت، چۋجوگو ۆووبششە ۆىساراپىۆاەت" دەگەن دوبالداۋ اۋدارماسىنىڭ استارىن تۇسىنسە دە، العاش ەستىگەن ماقالىنا قوڭىرجاي وتىرىپ، قورقىتا، مىڭگىرلەي وتىرىپ، مىندىرمەلەتە سويلەگەن دالا مىستانىنىڭ وزىمشىلدىگىنە ىشتەي شامدانعان كونوۆالوۆ تاعى دا ىزالى مىرس ەتتى.
— سونداعى ايتپاعىڭىز نە، قۇداي ءۇشىن، تەزىرەك. اقيقاتىن ايتقاندا، ابدەن زارىقتىرىپ بولدىڭىز. و بوجە!
— ايتپاعىمىز سول، جاقىن ارادا ەكى قوس جىلقىنى ءسىزدىڭ ۋەزدىڭ ادامدارى ۇرلاپ الىپ كەتتى. بارىمتا!
— تاعى دا كونوكرادستۆو! — كونوۆالوۆتىڭ جۇرەگى سولق، ەتكەندەي بولدى. — ەكى قوس جىلقى؟ ول قانشا باس؟
— سەگىز جۇزدەن استام.
— سەگىز جۇزدەن استام؟! — كونوۆالوۆتىڭ كوزى شاتىناي باستادى. — دالىرەك ايتقاندا؟
— سەگىز ءجۇز جيىرما جەتى باس، تاي-قۇناندارىن قوسقاندا.
— كىم ۇرلاعان؟
— ۆولوستنوي ۋپراۆيتەل. كەمەل ۇلى نۇرتازا!
— نۇرتا-زا-ا! — كونوۆالوۆتىڭ مىسىق كوزى سىعىرايىپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى. "ەندى ۆولوستنوي ۋپراييتەلدەر كونوكرادستۆومەن اينالىساتىن بولعان با؟".. — سوندا قالاي، لاۋازىمى ۇلكەن ادام دا ۇرلىق جاساعان با؟
— بۇل ۇساق-تۇيەك ۇرلىق ەمەس، ۇلكەن ۇرلىق.
— تۇسىنىكتىرەك ايتقاندا...
— ۇلكەن ۇرلىق تەك ۇلكەن ادامنىڭ عانا قولىنان كەلەدى.
— دالەلىڭىز بار ما؟
— بار. جەتكىلىكتى. — پاڭ نۇرماعانبەت كونوۆالوۆقا قاراعان كۇيى بوساعا جاقتا وتىرعان ماتىگە قول سوزىپ ەدى، ەڭكىشتەك كەلگەن قارا شال كوك بارقىت شاپانى جەر سىزىپ، بۇگەجەكتەي باسىپ، قوينىنان بۇكتەلگەن ءبىر بۋما قاعازدى ۇسىنا بەردى. — بارلىق دالەل وسىندا جازىلعان، — دەپ، ەندى قاسىنداعى داۋلەنگە بەردى. ول دا تۋرا ءماتىنىڭ شاپانىنداي شۇباتىلعان كيىمىمەن سولبىرايىپ تۇرىپ، الگى قاعازدى ويازدىڭ الدىنا جاسقانشاقتاي بارىپ، سىرعىتا تاستادى. — مال عانا ەمەس، ءۇش جىلقىشىنى اۋىر جارالاعان، ەكەۋى ءولىم حالىندە. بىرەۋى تىلگە كەلمەي جان تاپسىرعان. مال ىزىمەن قۋىپ بارعان وتىز جىگىتتى نۇرتازا ءوزى باس بولىپ سوققىنىڭ استىنا العان. كەيبىرى قان قۇسىپ، توسەك تارتىپ جاتىر. ءبارى شاعىمدا تولىق جازىلعان، ايعاق دۇنيەلەر بار. ءوزىڭىز تانىسىڭىز. جاۋابىن كۇتەمىز. سوزا كورمەڭىز، ۆاشە بلاگوروديە! شاعىمنىڭ كوشىرمەسى قولىمىزدا ازىرشە زاڭ ورنىنا بەرمەي، كۇتەمىز. بىزگە ءسىزدىڭ شەشىمىڭىز كەرەك. ءوز جولىمىزبەن كەك الۋدىڭ جولىن بىلەمىز. ءبىراق ۇلى ورىس يمپەرياسىنا باعىنعان ەل، ەسكى سالتتى قۋۋعا ەش قاقىمىز جوق...
كونوۆالوۆ ويۋلى شالقايماسى بيىك ەمەن كرەسلوعا قايتا جايعاستى دا، ماڭدايىن ۇستاپ ماڭگىرگەن ادامداي ءۇنسىز، ۇزاق وتىرىپ قالدى.
قىر قازاقتارى پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ كوپتەن جاتتاپ، جادىندا توقىپ كەلگەن مانەرلى سوزىنە تۇسىنبەسە دە: "قايران جۇيرىگىم-اي، ويازدىڭ ءوزىن ۇيىتىپ تاستادىڭ-اۋ، ەندى نۇرتازالاردىڭ كەۋدەسىنە ءبىر شىعىپ، قوياننىڭ جۇرەگىن جۇلعان بۇركىتتەي ءبىر شوقىرمىز-اۋ! شىركىن، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن دە، ەمىن دە بىلەتىن جەتىمەگىم-اي" دەپ ايىزدارى قانىپ، ءبىر ءبىرىنىڭ قارا سانىنان ءتۇرتىپ، شىمشىپ، پاڭعا ءبىر، ويازعا ءبىر جىمىڭداعان كەرەيلىكتەر ىشتەي ءماز.
وياز ويدا وتىر: "نە ىستەۋ كەرەك. قىرعىزدار ىشىندەگى جەر، جەسىر داۋى، بارىمتا سياقتى ەجەلگى داۋ-دامايلاردى حالىق سوتتارى — بيلەر قاراۋعا ءتيىس دەپ، شاعىمدارىن قايتارىپ تاستاسام با ەكەم؟ مۇنداي بىلىق ىسكە ارالاسىپ قاجەتى قانشا؟ الدە ۆولوستنوي ۋپراۆيتەلدەردىڭ ءبىرازىن وسى قىلمىس ۇستىندە وتىرعىزىپ، جۇدىرىقتى باتىرىپ السام با ەكەم؟ جوق، اسىقپاي ويلانۋ كەرەك، اقىلداسۋ كەرەك... تاعى دا كونوكرادستۆو! نەتكەن سۇمدىق!" ءۇش ءجۇز جيىرما التىعا، ەندى سەگىز ءجۇز جيىرما جەتى قوسىلدى... ءيا، ءيا، تاپ وسى جولى بەتتەرىن ءبىرجولاتا قايتارىپ الۋ قاجەت. ەرتەڭ گەنەرال-گۋبەرناتور ەستىسە، نە دەيمىن. جوق، بۇل وڭاي ءىس ەمەس... ءالى دە ويلانۋ كەرەك. مۇمكىن بۇلاردىڭ ايتقاندارىنىڭ كوبى جالا شىعار، مۇمكىن ۇرىلار بەلگىسىز شىعار، نەسىنە اسىعامىن. بۇلاردى دا ەركىنسىتپەيىن. نەگە سونشا جاسي قالدىم، مۇنىم نە؟!"
— دا! — دەدى كونوۆالوۆ باسىن وقىس كوتەرىپ. — ەندى نەعىپ وتىرسىڭدار. بارىڭدار. شاعىمدارىڭ قولىمدا تانىسامىن. بارىڭدار. حابارىن كومەكشىدەن بىلەسىڭدەر. ەگەر جالا شاعىممەن كەلسەڭدەر، سەندەرگە دە وڭاي تيمەيدى. ايامايمىن. ال، بارىڭدار، ەندىگى ءسوزدىڭ قاجەتى جوق!..
كونوۆالوۆ باسقا ءىستى سىرىپ قويىپ، سول كۇنى بولىس نۇرتازا كەمەلۇلىنا دەپەشا جونەلتكەن. تاپ سول كۇنى كەڭسەسىنە سەكسەننەن اسقان قارت نوتاريۋس رادزيليەۆيچتى فاەتون جىبەرىپ، شاقىرتىپ الدىردى.
رادزيليەۆيچ — كوكشەتاۋ ۋەزىنە اتىشۋلى ادام. مۇنىڭ بارماعان جەرى، ىستەمەگەن مەكەمەسى جوق. پەتەربۋرگتەن ومبىنىڭ دالالىق اسكەري گۋبەرناتورستۆوسىنا كەلگەلى نە قىزمەت اتقارمادى. اقمولا ۋەزىندە، كەيىن اقمولا بولىستىق زاڭ ورىندارىندا، سەمەيدىڭ ستاتيستيكالىق باسقارماسىندا، سوت ورنىندا تالاي جىلدار وتىرىپ، تالاي ورىنداردى اۋىستىردى. قايدا ىستەمەسىن، قاي ۋەزدە جۇرمەسىن اتى پارا الۋمەن شىعىپ كەلەدى. ءبىر ارادا قىلمىسى اشىلا باستاسا، ەكىنشى جىلى ورىنعا جىلجىپ جۇرە بەرۋى دە وڭاي. كەيىن جاسى قارتايعان شاعىندا كوكشەتاۋ ۋەزىندە ۇزاق جىلدار ميروۆوي سۋديا بولىپ، ەندى وتستاۆكاعا شىققاندا، نوتاريالدىق كەڭسەگە اۋىستى. جەرگىلىكتى جۇرت مۇنىڭ كىشكەنتاي بويى مەن ساياساتقا جۇيرىك، جۇرەك جۇتقاندىعىنا قاراپ، بونوپورت دەسە، ەندى بىرەۋلەر بايلىعىنا، جىلپوستىعىنا قاراپ، يۆان كاليتا دەيدى. قالاعا ءىسى ءتۇسىپ كەلەتىن قازاق-ورىستاردىڭ اتاۋىمەن قالتالى يۆان دەيدى. زاڭ جۇزىنە كەلگەندە مۇنان ساۋاتتى ادام بۇل ولكەدە از. اسىرەسە قازاق ەلىنىڭ ادەت-عۇرپىنا جۇيرىك، ونى پاتشالى روسسيانىڭ بەلگىلى زاڭ جۇزىنە قالاي ۇشتاستىرىپ، داۋلى، قىلمىستى ماسەلەلەردى قالاي شەشۋگە كەلگەندە، شەبەردىڭ شەبەرى-اق. سەمەيدە ميروۆوي سۋديا ماكوۆەسسكييدىڭ قاراماعىندا چينوۆنيك بولىپ جۇرگەن كەزىندە قازاقتاردىڭ بۇرىننان سالتىنا كىرگەن دالا زاڭىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن كوپ زەرتتەپ، ونىڭ جاڭا زاماننىڭ جاڭا زاڭىنا قولدانۋ جونىندە كوپ ەڭبەك ەتكەن گروسس، لەونتيەۆ، بلەكتەرمەن بىرگە قىزمەتتەس بولعان. وسى تاجىريبەسىنىڭ ءوزى-اق دالا ماسەلەسى جونىندە زاڭ ورنىنداعى باسقا قىزمەتكەرلەردەن ونىڭ دارەجەسىن بيىككە كوتەرەتىنى داۋسىز.
بۇل ولكەدە پەتەربۋرگتان شىعاتىن گازەت، جۋرنالداردىڭ ءبىرىن قالدىرماي الدىراتىن ادام دا وسى. ۇكىمەت تاراپىنان بولار جاڭا زاڭ-جوبالارىنىڭ ءقايسىبىر تۇستارىنا كوزى اشىق چينوۆنيكتەردىڭ ءوزى جىعا تۇسىنبەي جۇرگەندە، ءبىر زاڭ جونىندە ءجۇز ءتۇرلى تالداۋمەن تۇسىندىرەرلىك جۋرنال ماقالالارىن، ءتىپتى باعىنىشتى دالا ەلىن باسقارۋداعى كەيبىر قۇپيا ماتەريالداردى، قايدان قولىنا تۇسىرەتىنىن كىم ءبىلسىن، وسى رادزيليەۆيچ الدىن-الا ءبىلىپ الادى. سول سەبەپتى قىرعىز-قايساق ەلىنىڭ سالت، راسىمىنە بايلانىستى سوت، پروكۋراتۋرا ىسىندە، جوعارعى سەناتتاعى رەسمي باسشىلار دا مۇنىمەن ساناساتىن كورىنەدى. وسىنشا ءبىلىمدى بولا تۇرىپ ول قوعامدا وزگەرىسكە ۇشىراپ جاتقان پراۆولىق زاڭعا ەش جاڭالىق ەنگىزىپ، پايداسىن تيگىزىپ كورمەگەن جان. بار ءبىلىمىن پارا الىپ، بايۋ جولىنا جۇمساپ، دۇنيەگە قۇنىققان ادام. پاراشىلدىعىمەن ول جاس كەزىندە مىقتاپ تۇرىپ سپەرانسكييدىڭ دە قولىنا تۇسكەن. ءبىراق نە كەرەك، گۋبەرناتورلار مەن تالاي چينوۆنيكتەر سوت الدىندا ايىپتالسا دا، بۇل ۇستىنە سۋ جۇقتىرماي امان شىققان. وعان، الدىمەن مۇنىڭ بىلگىرلىگى سەبەپ بولسا، قالا بەردى، جۇرتتان جەگەن مول-مول پارانى، قىل كوپىرگە كەلگەندە كومەيى بار وزىنەن دارەجەسى زورلاردان ايامايتىن "جومارتتىعى" سەبەپشى بولعان. وسى قاسيەتىن بىلە تۇرا ەشكىم ودان ىرگەسىن اۋلاق ۇستامايدى، قايتا بارى بولسا، رادزيليەۆيچتىڭ وڭەشىنە تىعىپ، قالتاسىنا سالۋعا قۇشتار سياقتى. سالعىسى كەلمەگەن پەندە، ءبارىبىر، ايتەۋىر كوكشە جەرىندە قىلمىستى بولسا، جىلان ارباعان قويانداي، ونىڭ اۋزىنا ەرتە مە، كەش پە، ءوزى كەلىپ تۇسەدى.
رادزيليەۆيچ بۇل كۇنى كونوۆالوۆپەن ۇزاق سويلەسكەن جوق. دالادا كۇزگى بۇرىكپە جاۋىننان قورعالاپ، جابىق كۇيمەمەن كەلسە دە، ۇستىنە پلاشش، اياعىنا كالوش كيىپ، قولىنa قولشاتىر ۇستاعان ول ۋەزد ناچالنيگىنىڭ قاپىرىقتاۋ كابينەتىندە شەشىنبەدى. سىرتتاي قاتال، سۇستى كورىنگەنمەن، وزىنەن جوعارى ءچيندى ۇلىقتاردىڭ قاسىندا جاسقانشاق، وتىرعان ورنىنان ايىرىلماۋدىڭ شاراسىمەن نەشەبىر ادام كۇلەرلىك جاعىمپازدىق قىلىقتارعا دا ۇيالماي باراتىن قورقاق ويازدىڭ مىنەزىنە قانىق رادزيليەۆيچ، ءوزى ۇرەيلى ادامدى ودان سايىن ۇرەيلەندىرە ءتۇستى.
كونوۆالوۆ اقمولا بايلارىنىڭ شاعىمىن قارت نوتاريۋسقا بەرىپ، كابينەتتە جەكە قالدىرعان. رادزيليەۆيچ شاعىممەن جورتا تانىسقان بولدى. وياز بولمەدەن شىعىپ كەتىسىمەن كوزى سىعىرايىپ، قولىنداعى ءبىر توپ ارىزدى الدىنا جايىپ سالعان كۇيى، ويلانىپ وتىرىپ قالدى. بۇدان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن پاڭ نۇرماعانبەتتەر كوكشەتاۋداعى تانىس پريكازچيگىنىڭ ۇيىنە تۇندەلەتىپ كەلگەن دە، ەرتەڭىنە نوتاريۋستى جانسىز شاقىرتىپ العان. ەل بۇلىگى-بارىمتا جايىن، ونىڭ نۇرتازالاردىڭ تاراپىنان بولعان ۇرلىق ەكەنىن بار كەسپىمەن، بۇلتارتپاس دالەلدەرمەن تەگىس ۇعىندىرعان سوڭ، ءبىر بۋما اقشانى قالتاسىنا باسقان رادزيليەۆيچ كوپ اقىل-كەڭەس بەرە وتىرىپ، وياز اتىنا شاعىم جازدىرعان. الدىنداعى كوپ قاعاز — سول شاعىم.
كونوۆالوۆ قايتا كىرگەندە قارت نوتاريۋس توبەسىنە قاراي قاشقان سيرەك، مايلى شاشىن جىلتىراتا سيپاپ، سۋ تىشقاننىڭ كوزىندەي اراسى جاقىن بىتكەن ايلالى، ءاpi ايار كوزىن ويازعا تىكە قاداپ، اڭگىمەگە بىردەن كىرىستى: مىناۋ بۇرىن-سوندى قىرعىزداردا بولماعان، سوڭىندا كوپ سالماق، داۋى مول، تالاي ادامداردى شىرعالاڭعا سالاتىن، بولىس ەمەس، ودان دا جوعارىعا دەيىن باراتىن ءقاۋىپتى شاعىم ەكەن. شاعىم عانا ەمەس، مۇندا كىنالاۋ دا بار. جانە ورىنسىز دەۋگە بولمايدى.
— تۇسىنبەدىم، قالايشا كىنالاۋ؟ — كونوۆالوۆ سىناي قارادى.
— تۇسىنبەيتىن ەشتەمە جوق، ودان دا تۇسىنگىم كەلمەيدى دەڭىز. ايتپەسە مۇندا انىق جازىلعان. ءتۇز ەلىنىڭ ۋلى روسسيا يمپەرياسىنىڭ قالىپتاسقان ءادىل زاڭىنا بويسۇنباي، ءالى دە ءوز ەرىكتەرىمەن كەتۋىنە، ياعني ۇلى مارتەبەلى پاتشا اعزامىنا تۇگەلدەي باعىنباي مالشا جايىلۋىنا جەرگىلىكتى ۇلىقتار، ولاردى جۇگەنسىز ۇستاپ وتىرعان بيىك دارەجەلى چينوۆنيكتەر، ۋەزد باسشىلارى كىنالى دەپ وتىر. ورىس ماتەلىمەن ايتقاندا "بالىق باسىنان ءشىريدى" دەگەنگە مەگزەيدى. جوق، مەگزەيدى دەگەن ءسوز بۇل اراعا كەلمەيدى، تۋرا اتقىلاپ وتىر دەسەك، دالىرەك بولار.
— سوندا نە ىستەۋ كەرەك. مۇمكىن وسى داۋدى بيلەر سوتىنا جولداعانىمىز دۇرىس شىعار. مەن ءسىزدى اقىلداسۋعا شاقىرىپ وتىرمىن عوي...
— بيلەر سوتىنا؟ — رادزيليەۆيچ شاتپاقتاپ سويلەگەن بالا سوزىنە كۇلگەندەي مىرس ەتىپ ويازدىڭ جۇزىنە كەكەسىنمەن قاراعانداي بولدى. — ءسىز بيلەر سوتىنىڭ ءپرينسيپىن بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ ولارشا بارىمتا قىلمىس ەمەس، جازىقتى جازالانبايدى، ونىڭ كىناسى دالەلدەنگەن كۇندە ايىپپەن قۇتىلادى. ال، مىنا ادامدارىڭىز ونداي شەشىمگە كونە مە، كونەر بولسا، ۋەزد باسشىسىنا كەلەر مە؟! جوق، بۇل — ۇزاق پروسەسكە اينالاتىن ينسيدەنت. ۇزاق پروسەسس ۇستىندە تالاي قۇپيالار، ءتىپتى قىلمىستار اشىلىپ قالۋى مۇمكىن.
— قانداي قۇپيا، قانداي قىلمىستاردى ايتاسىز؟
— ۆاشە ۆىسوكوبلاگوروديە، بۇل ارادا جاسىرىنباق ويناۋدىڭ دا، ءسابي بولا قالۋدىڭ دا تۇككە پايداسى جوق. ءسىز ءوز ۆولوستنوي ۋپراۆيتەلدەرىڭىزدى ۇستاپ بەرۋدى ەڭ قولايلى جول دەپ ويلايمىسىز. مىسالى، كەمەلوۆتى؟
كونوۆالوۆ جاعى بۇلكىلدەپ، ورنىنان تۇرىپ كەتتى، بولمە ءىشىن ەرسىلى-قارسىلى كەزە باستادى.
— جانە دە بيلەر سوتى دەگەندى حالىق سوتى، نەمەسە كونە تۇرىندە ترەتەيسكيي سۋد دەپ ءجۇرمىز. ونىڭ قوعامدىق شەشۋشى رولىنەن گورى، بۇقارالىق جاعى باسىم ەكەنىن بىلەمىسىز؟ سپەرانسكييدىڭ ءسىبىر كيرگيزدارى ءۇشىن شىعارعان جاڭا ۋستاۆتىق رەفورماسىنىڭ جوباسىنا قارسى ارەكەت ەتكەن گۋتكوۆسكييدىڭ، ۆاليحانوۆتىڭ پىكىرلەرى — وسى بۇقارالىق سوتتىڭ بەدەلىن كوتەرۋ ەمەس پە ەدى. يانۋشكيەۆيچ، گەينستىڭ ۇسىنىستارى دا بۇلاردان ونشا الشاق ەمەس-تى. قازىرگى ساياسات ۋاقىتشا ەرەجە ۇسىنعان كەيبىر ماسەلەلەردى ىسكە اسىرىپ، حالىق سوتىنىڭ قولىنداعى كوپ بيلىكتى السىرەتۋ، سۇيتە تۇرا مۇلدەم جويۋعا بىردەن-بىر شارالار قولدانۋ ەمەس پە. ەندەشە، ءسىزدىڭ ويىڭىز — بۇحارالىق سوتتىڭ ۆىبورنىي سەزدىڭ اۋقىمىندا قالۋ بولسا، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ بيلىگىن نىعايتۋ دەگەن ويعا مۇلدەم كەرەعار ەكەن. ولايشا يتەرە سالۋدىڭ ارتى، كىم ءبىلسىن، نەگە سوعارىن.
كونوۆالوۆتىڭ كوزى شاتىناپ، مۇرتى دىرىلدەپ كەتتى:
— ءسىز ءوزى مەنى كىنالاپ وتىرعاننان ساۋمىسىز؟
— اقىلشى ادامعا كەرەگى كىمدى جازعىرىپ، كىمدى اراشالاۋ ەمەس، ءىستىڭ بولاشاعىن بولجاۋ. سىزگە مەن، ۆاشە ۆىسوكوبلاگوروديە، اشەيىن، وسىلاي بولۋعا ءتيىس دەگەن اۋا رايىنىڭ سيمپتومىنا بايلانىستى ءوز توپشىلاۋىمدى اقىلشى ادام رەتىندە عانا ەسكەرتىپ وتىرمىن، عاپۋ ەتىڭىز، كەڭەسىم ۇناماسا، ءسىزدىڭ قابىلداماۋعا حاقىڭىز بار، بيىك، دارەجەڭىز دە وعان جەتەدى.
— ءسىز... اۋەلى شەشىنىڭىزشى، قايدا اسىعىپ وتىرسىز، ءتىپتى ىستىقتامايدى ەكەنسىز، پىسىناپ كەتتىم، — كونوۆالوۆ ءمۋنديرىنىڭ جاعاسىن جۇلمالاي اعىتتى.
— ءسىز مەنەن گورى جاسسىز عوي، ۆاشە ۆىسوكوبلاگوروديە! بىزدەي قارتتار پىسىناۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى. جانە دە، كەيىنگى جىلدارى ريەۆماتيزم دەگەن بip جەكسۇرىن اۋرۋ مۇلدەم يەكتەپ الدى. تەگى قارتايعاندا جىلى جاققا قاراي كوشپەسە بولماس... مەنىمشە، بۇل ىستە ەكى جاقتى دا، مۇمكىندىگىنشە كەلىستىرگەن جون سياقتى. ساعىنايەۆ — وڭاي يلىگە سالاتىن سۋبەكت ەمەس، اقمولا، ومبىدا ونىڭ بيىك مانساپ يەلەرىنەن قولداۋشىلارى بارىن ەسىڭىزدەن شىعارماعايسىز. اسىعىستىق بۇل ارادا جۇرمەيدى: مەنىمشە، الگى... كەمەليەۆتەردى شاقىرتىپ العانىڭىز ءجون. مۇمكىن، ولاردىڭ دا قوسار ويى، بالكىم كىنادان ارىلار سەبەپتەرى دە بولار... — رادزيليەۆيچ ورنىنان تۇرا بەردى. — ەگەر ارتىق كورمەسەڭىز، ولارمەن اڭگىمەدە مەنىڭ دە قالىس قالماۋىم، ءىستىڭ العا باسۋىنا سەپتىگىن تيگىزەر... ەسىڭىزدە بولسىن، قانشا بىلگىرمىن دەگەنمەن، ۆاشە ۆىسوكوبلاگوروديە، قىرعىز دالاسىنىڭ زاڭىندا ءالى تۇسىنە بەرمەيتىن، قيىن ءىستى وڭايلاتىپ، وڭايدى قيىنداتىپ الاتىن قۇيتىرقىلار كوپ. دالا كەڭ، بۋالدىر ساعىم دا مول، الدامشى دۇنيەلەر وتە كوپ، وتە كوپ...
كونوۆالوۆ تىستەنگەن قالپى رادزيليەۆيچتىڭ ەرتەگىدەگى مىستاندارعا ۇقساس قۇنىستاۋ يىعىنا جيىركەنە قاراپ، وقتى كوزىمەن شىعارىپ سالدى: "كارى سۇمپايى، زىميان!"
10
جۇمىس اياعىندا ۇيىنە ورالعان كونوۆالوۆتىڭ شەكتەن شىعا اشۋلانعانى سونشا، ءۇي ءىشىن قۋىرداقشا قۋىرىپ، جاستاي قوسىلعان ايەلى ۆارۆاراعا جەر ورتاسى جاسقا كەلگەندە اۋىر-اۋىر سوزبەن ءتىلى ءتيدى.
قازاق بايلارىنىڭ ادىسىمەن بورەنەلەردىڭ اراسىنا مۇك ورنىنا قالىڭ ەتىپ ارنايى باستىرعان اق كيىز سالعان ويازدىڭ ون ەكى بولمەلى قاراعاي ءۇيى قوپا كولىنىڭ جاعاسىندا. بۇقپانىڭ باۋىرىنداعى شيرەك گەكتارعا جۋىق داليعان دۋال كول جيەگىنە سۇعىنا تۇسكەن. دۋال جاعالاۋلارىنا ارالاستىرا ەككەن جاس شىرشالار مەن بالاپان قايىڭدار بولماسا، اۋلا ءىشى الاڭقى، كىشى-گىرىم يپپودرومداي. كونوۆالوۆ قىزمەتىنەن ورالعاندا، تۋرا وسى الاندا جوكەيلەرشە كيىنگەن وفيسەر ۇلى الەكسەي تەڭبىلكوك ارعىماقتى ۇيرەتىپ جۇرگەن. ۇزىن شىلبىر ات كۇتۋشىنىڭ قولىندا. جۇگەن-قۇرىق تيمەگەن شۋ اساۋ اينالا قارعىپ، كوككە شاپشىپ، كىسىنەيدى، تىكە شانشىلىپ، قوس اياقتاپ اۋانى تەپكىلەپ تۇرىپ قالادى. جەڭىل بىلعارى ەر-توقىمعا جابىسىپ العان الەكسەيدىڭ قاپەرىنە تۇك كىرەر ەمەس، تىزگىندى سىرەستىرە تارتىپ، "ۇيرەنەسىڭ ءالى، ۇيرەتەمىن سەنى!" دەپ ساق-ساق كۇلەدى. كونوۆالوۆ الىستان قاراپ، ۇلىنىڭ جۇرەكتىلىگىنە ءسۇيسىنىپ ۇزاق تۇردى. ۇلى جاس كەزىندەگى تاپ وزىنەن اينىمايدى. بۇل دا تالاي تازا قاندى ارابى جىلقىلاردىڭ شوقتىعىنا جابىسىپ، نەشە ءبىر اساۋلارىن ۇيرەتپەدى. گەورگييەۆ پولكىندە جۇرگەندە، پاراد كەزدەرىندە ەڭ الدىنعى ساپتا، ۇلى مارتەبەلى يمپەراتوردىڭ الدىنان دا سالتاناتپەن ءوتىپ ەدى-اۋ. جەڭىل جەلپۋىشتەرىنىڭ قالتارىسىنان سىعالاعان كنياز قىزدارىنىڭ كوزىنە دە تالاي ءتۇسىپ، ويقاسايتىن. كەيىن ءبىر جارىستا اتتان قۇلاپ مەرتىكسە جۇيرىك ارعىماقتارمەن اڭعا شىعۋدان قالعان جوق.
تەڭبىل كوك ۇستىندەگى ادامدى تۇسىرە الماعان سوڭ، ىشقىنا شاۋىپ، شىركوبەلەك اينالدى. كوزى الايىپ، ءجيى پىسقىرىپ الا قاشقىسى كەلىپ، ءبىر قىرىنداي وسقىرىنسا دا، شىلبىردان تابانداپ تارتقان ادام جىبەرەر ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ءسال باس اساۋلىق بايقاتسا-اق ۇستىڭگى ادام تىزگىندى وقىس جۇلقىپ قالعاندا تاڭدايىنا تەمىر ترەنزەل باتىپ باۋىرىنا، كەيدە شابىنا قوس شپور ىستىكتەي قادالادى.
اساۋدى ابدەن تيتىقتاتىپ باستىقتىرعان الەكسەي ءبىراز جەلدىرتىپ الدى دا، اتتان قارعىپ ءتۇسىپ، ارسالاڭداي باسىپ اكەسىنە كەلدى.
— قالاي، باتيا، ارعىماق ۇناي ما؟ سۇلۋ ەمەس پە؟
— تاماشا ەكەن، ۇلىم، — دەپ، ۇيىنە كوڭىلسىز ورالعان اكە سول جادىراعانداي بولدى، — بۇل ارعىماقتى قايدان الدىڭ، بۇرىن كورمەگەن سياقتىمىن؟ — كونوۆالوۆ ەندى باس اساۋعا تەسىلە قاراپ، تاقىمى جىبىرلاپ، شىن قۇمارتتى. كەيدە، ىزالى كەزدە، وسىنداي الاقاشپا اساۋلارعا ءمىنىپ، ايدالاعا تۇرا شاباتىن دا، بار اشۋىن سودان الاتىن. سول ادەتىنە باسقىسى كەلدى.
— بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ، باتيا. ەكەۋى دە ەگىز جىلقى، بىر-بىرىنەن اينىمايدى. كەيىن، جەگىپ ۇيرەتەمىن. قانداي ءساندى جىلقىلار، ءا؟! كيرگيزدار جالپى جومارت حالىق قوي. كىم سىيلادى دەيسىڭ، تاپشى. تويعا اكەلگەن تارتۋ.
— قايداعى كيرگيز؟ كىم ول؟
— بىلەمىسىڭ، باتيا، انادا كەلگەن بانكير، كيرگيز-ميليونەر.
كونوۆالوۆتىڭ جۇرەگى سۋ ەتىپ، ءوڭى قۋارىپ سالا بەردى.
— كىم، كىم؟ سۋلەيمان كەمەلوۆ پا؟
— سول، سول تاپ ءوزى. باعانا كەلىپ كەتتى. تاعى دا تارتۋلارى بار. مامام كورسەتەدى. نە دەگەن جاقسى ادام...
— تاپقان ەكەنسىڭ جاقسى ادامدى. وح، سۇمپايى! — كونوۆالوۆ اقساق اياعىمەن ورعي باسىپ، ۇيگە ۇمتىلدى، — بۇل ەندى جىلى ىنگە كىرگەن جىلانداي مەنىڭ ۇيىمە ەركىن باۋىر باسىپ العان ەكەن. مۇندايدى قۇيرىعىنان سۇيرەپ شىعارۋ دا وڭايعا تۇسپەيدى.
اكەسىنىڭ ارتىنان جاڭا كورگەندەي توسىرقاي قاراعان الەكسەي:
— تۇك تۇسىنبەيمىن! — دەپ ەكى يىعىن قوپاڭ ەتكىزىپ ويعا قالدى: "قىرعىزدار، شىنىندا دا، تابيعاتىندا جومارت حالىق. ال، ولار سول جاراتىلىسىنا جازعان جومارتتىعىن ىستەمەگەن كۇندە، تاۋەلدى ادامدارىنا اندا-ساندا سىي-قۇرمەت جاساپ تۇرسا، ونىڭ نەسى ايىپ. قايتا ولار وسىلاي جاساۋعا ءتيىستى. ايتپەسە نەسىنە باعىنىشتى. ۆولوستنوي ۋپراۆيتەلدەر ۋەزدنوي ناچالنيككە سىيلىق جاساسا، ولاردىڭ دا سونشاما ءتۇسىمى بار — ولارعا تاۋەلدى تۇزەمدىكتەر از با؟ مۇندايدا ونشا نالىماۋشى ەدى، بۇعان نە بولدى. الدە، جوعارعى جاقتان ءبىر تىقىر تاياندى ما؟ وندا تۇرعان نە بار، ولاردا كومەي جوق پا ەكەن؟ مىنا ازىناعان ميداي دالادا، تۇزەمدىكتەرمەن قاتار ءومىر ءسۇرىپ، جاقسى تۇرمىستا تۇرماۋعا ەشكىمنىڭ قاقىسى جوق. بۇل — ءومىر زاڭى!.."
الەكسەي كونوۆالوۆ بيىل ومبىنىڭ كادەت كورپۋسىن ءبىتىرىپ، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسىنىڭ ستاتيستيكالىق باسقارماسىنا قىزمەتكە ورنالاسقان. اۋىر وقۋ، اسكەري ءتارتىپ قاجىتقان جۇدەۋلەۋ جىگىت اكە قولىندا بىرەر اي دەم الىپ شيلانۋعا كەلگەن. ونىڭ ۇستىنە ەڭ كەرەمەتى، كەلەسى جازدا ۇيلەنبەك. ايەلىنەن بۇل حاباردى ەستىگەن وياز، العاشقىدا تۋلاپ: "وعان نەعىلعان ايەل. اسكەري قىزمەتتە ءبىراز ىستەپ، توسەلسىن، الدەن باسىن بايلاسا ءوزى ءالجۋاز بالا ءجۇنجىپ كەتپەي مە؟ اقىماق سول، حومۋت تابىلماي قالادى دەپ قورقا ما. جوق، مەنەن لۇقسات جوق" دەپ بالاسىمەن بۇل جونىندە سويلەسكىسى دە كەلمەگەن. اقىرى ايەلى كۇلە تۇرىپ، كىمگە ۇيلەنەتىنىن ايتقاندا، كونوۆالوۆتىڭ جۇرەگى جارىلارداي بولعان. سۇيتسە، بالاسى نە دەگەن اقىلدى دەسەڭشى، گەنەرال-گۋبەرناتور كانسەليارياسىنىڭ باسشىسى لوۆەسكييدىڭ جيەنىنە ۇيلەنبەكشى ەكەن. مۇنى ەستىسىمەن ەندى ويازدىڭ ءوزى ۇيلەنۋ جابدىعىنا جەدەل كىرىسىپ، قاشان گەنەرالمەن قۇدا تۇسكەنشە ەسى شىعا قۋانىپ، تويدى تەز ارادا وتكىزبەسە، ولار اينىپ كەتەتىندەي كورىنىپ، جۇرەگى الىپ ۇشقان. ءوزىنىڭ ەڭ جاقىن، سەنىمدى بولىستارى نۇرتازا مەن ازناباي، جانبوتاعا سالەم جولداعان. بۇكىل اقمولا بولىسىنا قاراستى، ومبى، كوكشەتاۋ ۋەزدەرىنە جار سالىپ، ۇلكەن سالتاناتپەن وتكىزەر ۇلى تويعا قاتىسىڭدار، قامدانا بەرىڭدەر دەگەن حابار تيىسىمەن ويازدىڭ ەمەۋرىنىنەن-اق ىشكى ويىن ايتقىزباي تۇسىنەتىن كەمەليەۆتەر بەس ءجۇز تەڭگەنى توي جابدىعىنا جاراتارسىز دەپ تە الدىن-الا جەتكىزگەن. جانبوتا مەن ازنابايدان دا قىرۋار اقشا ءتۇستى. ەندى مىنە سۇلەيمەننىڭ تاعى دا ەكى ارعىماقتى الىپ كەلىپ تۇرعانى مىناۋ. انادا نۇرتازاعا الەكسەيدىڭ ويىن ايتقانى بار-دى.
— باتيا، بۇل ۇيلەنۋ تويى — بۇكىل سيبيرلىك دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆاسى بۇرىن-سوندى كورمەگەن ۇلكەن توي بولۋى كەرەك. ول جالعىز مىنا پروۆينسيالىق كوكشەتاۋدا وتپەيدى، بۇعان اقمولا بولىسىنىڭ، ومسكى ۋەزىنىڭ بەلگىلى چينوۆنيكتەرى، پەتەربۋرگتان ارناۋلى قوناقتap شاقىرىلادى. تويدى ومبى دۋان باسى — ەزەت باسقارادى... بۇكىل قىرعىز-قايساق دالاسىمەن جۇرەتىن ەكيپاجدىڭ اتتارىن الدىن-الا دايىنداۋ كەرەك. ارينە دالا جولىندا، ستانسيالاردى ارالاعاندا بەس، سەگىز اتتان قاتap جەگۋگە بولماس، ايتسە دە، كەمى ءار فاەتون، پوۆوزكالاردا ەكىدەن تاندەم، ۇشتەن اربالەت جەگىلۋى ءتيىس. بۇل بip ايتا قالعانداي كورىنىس بولادى. توي سوڭىنان قالىڭدىق ەكەۋمىز پەتەربۋرگ، پاريج قالالارىنا ۇيلەنۋ ساپارىنا اتتانباقپىز، — دەگەنىن قۇلاق قاعىس ەتىپ، جەلىستى، سۇلۋ ارعىماقتاردىڭ قاجەت ەكەنىن ەسكەرتكەن.
توي جابدىعىنا دايىندالعان ويازدا ەس جوق ەدى.
مىنا ءبىر سۇمەڭدەگەن اقمولا بايلارى قايدان تاپ بولدى. قۋانىش ۇستىندە جۇرگەندە كوڭىل شىرقىن بۇزۋلارىن قاراشى. ولارعا كەمەليەۆتەردى قالايشا ۇستاپ بەرمەك. ەگەر، ءىستى، كەيىنگە قالدىرا تۇرسا، ساعىنايەۆتاردىڭ بەتى جامان، دالا گەنەرال گۋبەرناتورىنا دەيىن شاعىنىپ، مۇنىڭ بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرۋى مۇمكىن. سۇلەيمەننىڭ دە تىم جىلتىڭداپ كەتكەنىندە ءبىر گاپ بap ەكەن-اۋ.
كونوۆالوۆ ۇيىنە قاباعى قاتۋلى كىردى. جۇمىستان قاجىپ كەلگەندە وسىلاي تىمىرايىپ، مۇرتى سالبىراپ كوڭىلسىز ورالاتىن ەرىنىڭ مىنەزىنە قانىق ايەلى، اۋىر، سەمىز، دەنەسىمەن شيراق قيمىلداپ، ستول ۇستىنە تاعامدار قويا باستاعان ەدى، وياز گۇر ەتە قالدى:
— سۇلەيمەن قاشان كەلىپ كەتتى؟
ايەلى ستول جاساي ءجۇرىپ، ۇزاق شۇبىرتا جاۋاپ بەردى:
— باعانا كەلىپ كەتكەن. كەشكە ءوزىڭ جۇمىستان ورالعاندا تاعى دا سوعارمىن دەدى. نە دەگەن جارقىن ءجۇزدى كىسى. قاشان كورسەڭ ءبىر قالپى. تەگى عۇمىرىندا ەشكىمگە قاباق شىتىپ، رەنجىپ كورمەگەن شىعار. قارتايمايتىنى دا سودان بولار، ۇنەمى ەكى بەتىنە قان ويناپ تۇرعانى، وتە ءبىر دەنساۋلىعى كۇشتى، قايعىسىز، كوڭىلدى جان. ارينە، ونىڭ ۇستىنە ميلليونەر بولسا، تەگىندە باسى كۇشتى جۇمىس ىستەيتىن ادام!
انە ەركەكتەردىڭ ءبارى سونداي بولسا...
— جەتتى. ساعان ۇناپ قالعان ەكەن باسۋرماندار!
ۆارۆارا جالت بۇرىلىپ، ۇلكەن كوك كوزىن جىپىلىقتاتا، كۇيەۋىنە تاڭىرقاعانداي قارادى:
— ساعان نە بولعان؟ مەن ونى جاقسى دەگەندە... — قيقالاڭ ەتىپ يىعىن قوزعاعان ايەلىنە ەندى كونوۆالوۆ زەكىرە سويلەدى:
— سەن ودان نە سىيلىق الىپ ءجۇرسىڭ؟
— ماعان ەمەس، بولاشاق كەلىنگە اكەلدى، ماعان اكەلسە دە قوي دەمەس ەم، — دەپ، ويىڭدا ەشتەڭە جوق، ۆارۆارا تور جاققا ەنىپ كەتىپ، سۋ جاڭا قول ساندىق الىپ شىقتى. — سەن نەگە وسىنشاما اپتىعاسىڭ؟ تۇسىنبەيمىن بالانىڭ قىزىعىنا قۋانار ەدى اكە دەگەن. قايتا، راحمەت ايتپايسىڭ با، ولار مىندەتتى ەمەس قوي. مىنا قاراشى، شىعىس ورنەگىمەن زەرلەنگەن قانداي سيرەك زات!
ۆارۆارا بەتىنە ويۋ جۇرگىزىلگەن ەكى التىن بىلەزىكتى ستول ۇستىنە قويدى.
— مىنا سىرعالار قانداي اسەم دەسەڭشى. ماعان اكەلسە، قۋانا-قۋانا تاعىپ جۇرەر ەم، — دەپ، ساندىقتان العان ءيىندى التىن سىرعالاردى قۇلاعىنا جاپسىردى. — قاراشى، جاراسا ما؟
ال ەندى مىنانى قارا. بۇعان ءبىزدىڭ بار بايلىعىمىز جەتپەيدى. مونوماحتىڭ شاپكاسىنان قاي جەرى كەم؟
كونوۆالوۆ ءۇنسىز.
ۆارۆارا يگناتيەۆنا ساندىقتان العان ساۋكەلەنى كۇيەۋىنە ۇسىندى. بەتىنە كوزدىڭ جاۋىن الارلىق نەشە ءتۇرلى قۇلپىرما اسىل تاستار قاداعان توبەسى شوشاق ساۋكەلەنى قولىنا العان كونوۆالوۆ كولباقا ۇستاعانداي شوشىنىپ ەسىك جاققا لاقتىرىپ جىبەردى.
— ەندى جەتپەگەنى قالىڭدىقتى باسۋرمانكا ەتۋ مە ەدى. قارا بۇلاردى، مازاق قىلعىسى كەلگەن ەكەن.
— نە قىلعان مازاق!
بۇل كەزدە ۇيگە ەنگەن الەكسەي نە ىستەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى. جەردە جاتقان ساۋكەلەگە ءبىر، اكەگە ءبىر قاراپ، تىستەنىپ تۇر.
— ساعان نە بولدى بۇگىن. ءوز قىزىعىڭنىڭ شىرقىن نەگە بۇزاسىڭ؟ — دەپ ۆارۆارا ساۋكەلەنى جەردەن كوتەرىپ الدى.
— جارايدى، ەرتەڭ ومبىعا حابار بەرەيىك. ۇيلەنبەي-اق قويايىن، — دەپ الەكسەي بۇرق ەتكەندە، كونوۆالوۆ ءوز ىسىنەن ۇيالعانداي، سىلتي باسىپ جاتار بولمەگە قاراي بەتتەدى.
بۇل كەزدە، قاسىندا رادزيليەۆيچ بار، سۇلەيمەن دە كەشتەتىپ اۋلاعا ەنە بەرگەن...
11
اينەكتەرىن ورنەكپەن ويۋلاپ، مانەرلەگەن شىركەۋ تەرەزەلەرىنە ۇقساس بيىك تەرەزەلەرىنە ۇزىن شاشاقتى شەدىرەن پەردەلەر ۇستاعان، ەمەننەن بۇراپ جاساعان ءداۋ-داۋ ستولدارىنىڭ بەتىنە دە قالىڭ جامىلعىش جاپقان، شالقايماسى بيىك ورىندىقتارى دا زىلدەي، كەڭ كابينەت ءىشى قاپىرىق. سىرت كيىمدەرىن تاستاماي پىسىناپ وتىرىپ ىشتەگىلەر، تاقيا استىنداعى تاقىرباستارىنان شىپشىپ بىلىنگەن تەرلەرىن جارتى كەزدەي ۇزىن ءشايى، جىبەك ورامالدارىمەن ءجيى سۇرتىنەدى. كەيدە جامىراسا سويلەپ، سوزگە قوناق بەرمەي، ءبىرىن-بىرى تالاپ، جۇلىپ جەردەي ۇمتىلا تۇسسە، بىردە وزدەرى وتىرعان وياز كەڭسەسىنىڭ شاڭىراعىنان قايمىققانداي جان-جاقتارىنا جۇتىنا، دولدانا قاراپ، "اتتەڭ نە كەرەك" دەگەندەي ىشتەي كىجىنەدى.
سىرتتا جاۋىن. اندا-ساندا گۇرىلدەپ كۇن كۇركىرەپ، iلە كۇز اسپانى شاتىر-گۇتىر جارق ەتكەندە "استاعىپيراللا" دەپ وتىرعانداردىڭ كوزدەرى الاقتاپ، ءقايسىبىرى ناجاعايدان قورقىپ، كەۋدەسىنە جارقىراعان زناگىن باسا قالادى. كۇزدىڭ مەزگىلسىز ۋاقىتىندا كۇركىرەپ، جارقىلداعان كۇندى قازاقتار جاماندىق دەپ بىلسە دە، ىشتەي جاقسىلىققا جورىپ، قۇدايلارىنا سىيىنادى.
بۇلار بارىمتامەن ۇرلانعان مالدارىن داۋلاي كەلگەن اقمولا شونجارلارى مەن داۋعا ىلىككەن كەمەل ۇلدارى، نۇرتازا، سۇلەيمەن. بۇلاردىڭ سوزدەرىن قالت جىبەرمەي ماڭدايىن باسىپ، قالعىعان ادامداي رادزيليەۆيچ وتىر ءۇنسىز.
بىرەۋمەن قاتتى سوزگە بارىسقاندا ۇلكەن كوزدەرى ءجيى الاقتاپ، توندىرە سويلەپ، شالقايا بەرە قارقىلداي كۇلىپ، قاشاندا دۇشپانىن مۇقاتا، كەكەتە ءتۇسىپ، قارسىلاسىنىڭ قىتىعىنا تيە راحاتتاناتىن نۇرتازا مەن ءار ءسوزىن نىعارلاپ، سالماقتى سويلەيتىن، ويلى، ايلاكەر، ايتىسا كەتەر شىنتۋ — ايتتا شەشەن سۇلەيمەننىڭ مىنەزىنە رادزيليەۆيچ قانىق. ال، مىنا وتىرعان اقمولا شونجارلارىن بىلىڭكىرەمەيدى. ولار مۇنىڭ الدىنا ءىسى ءتۇسىپ بۇرىن كەلگەن دە ەمەس. پاڭ نۇرماعانبەتتى ومبىدا ۇلكەن ءبىر جيىندا كورگەنى بار. وتە مادەنيەتتى، اسا ءساندى كيىنەتىن، ءار قيمىلى ورىس چينوۆنيكتەرىنە كوبىرەك ۇقسايتىن وقىعان ادامنىڭ كەڭ ساحارادا مال بايلىعىنىڭ توڭىرەگىندە عانا وتىرعانىنا ىشتەي تاڭ قالادى. ءار ءسوزىن باپپەن، اسىقپاي سويلەيتىن، وعاش مىنەزى جوق قۇپيا ادامنىڭ ىشكى دۇنيەسى دە — جۇمباق ءبىر سىر. ايتسە دە العاشقى كورىسكەننەن باستاپ، مانسابى زور ۇلىقتار الدىندا دا ونشا يلىگە بەرمەيتىن ساعىنايەۆ، اتىنا سىرتتان قانىقتىعىنان با، قاراۋىلدارعا كەتكەن ءوشىن قايتارماققا دەگەن قۇلشىنعان قۇشتارلىقتان با، رادزيليەۆيچتىڭ ىڭعايىنا كوشىپ، مۇنىڭ كوپ-كوپ كەڭەستەرىن باس شۇلعىپ وتىرىپ قابىل العان. ەندىگى جەردە قارت نوتاريۋستىڭ مىندەتى كەمەل ۇلدارىن دا جىعىپ بەرمەي، ەكى جاقتى ءبىر ءباتۋاعا كوندىرۋ. ول ءۇشىن كەشە كونوۆالوۆپەن اقىلداسىپ شەشكەن، "ويىندارى" ويداعىداي ءوتۋى قاجەت. ول كوپ ۇزاماي باستالادى. وعان دەيىن دالا بورىلەرى بىرىمەن-بىرى تالاسىپ، ءبىراز اپتىقتارىن باسىپ السىن.
وتىرعاندار ءدىلمارسىپ دا، دولدانىپ تا شارپىسقاندا، سوزگە قوناق بەرگەن كونتەرى ادامنىڭ سىڭايىن تانىتىپ، ءۇنسىز تىڭداعان سۇلەيمەن ءبىر كەزدە ايلاعا باسىپ، ۇزاقسونارمەن سيقىرلىققا سالدى.
— قادىرمەندى اعايىندار، بار سوزدەرىڭدى كوڭىلگە دىق السام دا، امالسىز قۇپ العانداي تالاسقا بارعىم كەلمەي وتىر ەدى. ەندى مەنى ءبىراۋىق تىڭداڭدارشى. ءبىز وياز كەڭسەسىنە، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قاسيەتتى ماككاماسىنە جينالعاندا بيلەر ايتىسىنا جينالعامىز جوق. مارتەبەلى ويازعا شاعىممەن، عادالاتتىق تىلەي كەلدىك. ەندەشە بوسقا ارام تەر بولىپ، جاق-جاق بوپ كەرگىلەسىپ، ءبىر-بىرىمىزدىڭ ءتۇپ-تۇياناعىمىزعا دەيىن قازىپ، شاڭىمىزدى قاققاننان
كەلەر، كەتەر پايدا بار ما؟ ءبارىڭ دە قازاق جۇرتىندا «بىلدەي-بىلدەي اتتارىڭ بار، اتا سۇراسا كەلسە اتاقتى جەردەن، سۇيەكتى ەلدەن شىققان تەكتى ازاماتسىڭدار. ءبىز بۇلاي ىرىلداسىپ جاتقاندا، باسقا قارا قاۋىم مۇنىمىزدى نە دەيدى. ءبىر-بىرىمىزدىڭ بەتىمىزدى جىرتىسقاندا، ەرتەڭ جۇرتىمىز قالاي قارايدى بىزگە. ەگەر مال بارىمتالايتىن ءبىز ەكەنبىز، وياز ارقىلى زەرت جۇرگىزىڭدەر، وعان دەيىن نەسىنە تاۋسىلاسىڭدار. اگاركىم، شىن دەپ وتىرعاندارىڭ ەرتەڭ جالا بوپ شىقسا، كورىسپەيتىن ادامدار ەمەسپىز، باعانادان بەرى ايتقان اۋىل قاتىندارىنىڭ سوزىندەي بىلاپىت، ونەگەسىز سوزدەرىڭە ۇيالمايسىڭدار ما؟
— مال ۇرلاعان ۇيالماي، مالى ۇرلانعان ۇيالسىن دەگەندى قاي اتاڭ ايتتى، سۇلەيمەن، — بەتىنەن موينىنا دەيىن قامشاۋدان قالعان قىزىل-الا داعى بار داۋلەن باي شاڭق ەتىپ كەڭىردەگىن سوزدى. — ولاي جالتارما سەن، ءبارىبىر قىرۋار مالدى ارتىڭا تىعىپ جايباراقات جاتا المايسىڭ، ۇيالعان تەك تۇرماس دەپ، بۇلاڭ قۇيرىققا سالعانىڭنان تۇك ونبەيدى، ۇرى ارتى قۋىس. ودان دا ەل بولام، جۇرت بولام دەسەڭ، وياز الدىندا بىتىمگە كەلىپ، مالىمىزدى قايتار!
— وۋ اقساقال-اۋ، باعانادان بەرى نە ايتىپ وتىرمىن. ءسىزدىڭ مالدى بارىمتالايتىن ۇزىننان ءوش، قىسقادان كەگىمىز جوق.
ءجونسىز-جوسىقسىز ءسوزدى قايتا-قايتا نەسىنە كوڭىرسىتە بەرەمىز.
داۋلەن باي كەڭىردەگىن سوزىپ، جەلپىنە ءتۇسىپ تاعى ءبىر اشۋلى ءسوزدى باستاي بەرگەندە، سىرتتان دىبىرلاسىپ جانبوتا مەن ازىناباي بولىستار كىردى ىشكە.
قازاقتارمەن باس يزەسىپ امانداسىپ، رادزيليەۆيچپەن قول الىسقان قوس بولىستىڭ جاعاسى جايلاۋ، شور ماڭداي قوشقارلاردىڭ سۇزىسكەنىن قىزىقتاۋعا كەلگەن حان سارايىنىڭ ادامدارىنا ۇقساپ، جايراڭ قاعادى.
— ە-ە، باسە، كەرەيلەر مەن قاراۋىلدار باستارىڭ جاڭا قوسىلىپ، مۇلدەم جاراسىپ قالىپسىڭدار عوي. باسە، باسە، جەلدەن وسىلاي بولسا كەرەك ەتتى، — دەپ ازىناباي ورتادان كيىپ، مۇقاتا جونەلىپ ەدى، وتىرعاندار قاباعىنان قار جاۋىپ، تىستەنگەن قالپىندا باستارىن كوتەرمەدى. — وۋ، ەلىڭە جاۋ شاپقانداي بۇلارىڭ نە، ءبارىڭنىڭ بەتتەرىڭنەن تۇك شىعىپ، قايعى جۇتىپ وتىرسىڭدار عوي. ا، نۇرماعانبەت، ساعان نە بولدى، اكەڭ بۇگىن ولگەندەي. كەشە عانا قاراۋىلدان باسقا ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن ءتامام شاقىرىپ، اكەڭنىڭ اتىن كوككە كوتەرمەپ پە ەڭ! ەندى نە ارمانىڭ بار؟
— باسەكە دەسەيشى، — دەپ نۇرتازا دا ازىنابايدىڭ اششى ءاجۋاسىنا قوسىلا كەتتى، — بۇكىل قاراۋىلدى الالاپ، جالعىز بارعان ءبىر قاراۋىلدىڭ اتىن ءولتىرىپ، ءوزىن الاستاپ جىبەرىپ ەدى، ەندى جوعالعان مالىن سول كەكتى ادامنان ىزدەمەي، شاقىرۋسىز قالعان بىزدەن تۋدىرماق. پەندە الجيىن دەسە وپ-وڭاي ەكەن-اۋ.
— ە-ە، نۇرتازا-اي نۇرماعانبەت الجۋشى ما ەدى. ول تۇگىلى ءبىر اياعى جەردە، ءبىر اياعى كوردە وتىرىپ مىنا ماتەكەڭ دە تىرىگە ەسەسىن جىبەرمەس. ودان دا اتالارىنا اس بەرەم دەپ تىراشتانىپ جالاڭبۇت قالعان نەمەلەر، ەندى قاراۋىلعا جالا جاۋىپ، ارتىن جاپپاقشى دەسەڭشى... مەيلى، كورشى-قوڭ ءتاتۋ-تاتتى ەل ەدىك، دەگەندەرى بولسىن. قول ۇشىن بەرەيىك سورلاپ قالعان بەيباقتارعا، — دەپ ازىناباي مىرس-مىرس كۇلدى. ساعىناي اسىنا شاقىرىلماعانىنا ولەردەي كۇيىنىپ جۇرگەن بولىس وسى ارادا ازۋىن اياماي-اق باتىردى، تاعى دا ۇلى ءتىلىن ءبىراز تۇيرەي تۇسەيىن دەپ اقتالىپ ەدى. پاڭ نۇرماعانبەت بۇعان دا كۇيە جاعا سويلەپ، توسقاۋىل بەردى:
— ءاي، ازىناباي قىشىنۋعا قارا تابا الماي زەرىگىپ كەلگەن ەكەنسىڭ. ءبىز زەرىگىپ تە، ەرىگىپ تە جۇرگەمىز جوق. ءدىلمارلىققا سالىنىپ، قىلمىس ءىزىن بۇركەگىڭ كەلەدى-اۋ. بولماس ونىڭ، شىراق.
— قايداعى قىلمىس، پاۋ دەگەن سەن ەندى نەسىبەڭدى بارىمىزگە شاشقىڭ كەلگەن ەكەن...
— ءبارىڭنىڭ دە ىم-جىمىڭ ءبىر. ەرتەڭ بەتتەرىڭ اشىلعاندا كورەرمىز. سەن دە ۇرىنىڭ ءبىرىسىڭ.
— ءبىر تۇرلىبەكتىڭ ءوزى جەتەر ىندەرىڭە سۋ قۇيۋعا، ول قاراعىم دا بۇگىن-ەرتەڭ كەلەتىن شىعار، — دەپ ءماتى دە نۇرماعانبەت ءسوزىن قوستاپ، سوۆەتنيك كۇشەنۇلىن ارقالانىپ كۇش كورسەتىپ قالدى.
— پاۋ دەگەن، پاۋ دەگەن. سوندا مەن دە ۇرى بوپ شىققانىم با، — دەپ، ازىناباي بۇل جولى وتىرىك كۇلىپ، جانبوتاعا قارادى، — مىنالاردىڭ ءسوز ساپتاسىنا بولايىن، ءوزى اق پاتشانىڭ زاڭىندا جالا جاپقاندارعا دەگەن ايىن بار ما. بولسا، ايتپادى دەمە، سەن كۋا بولاسىڭ، جانبوتا كۋاگەرىم سەنسىڭ!
— وياز كەلەدى...
— تىنىشتالىڭدار...
ۇستىندە ءساندى وقالى مۋندير، قاسىنا ءتىلماش ەرتكەن كونوۆالوۆ ەسىك تابالدىرىعىنان وردان وتكەندەي كەڭ اتتاپ، اقساق اياعىن سوزا، سۇيرەتە باسىپ، بيىك ستولعا بەتتەدى. سوڭىن الا ەنگەن قىلىشتى پريستاۆ بوساعادا بوگەلە بەردى. قاق ايىرىلا وتىرعان قازاقتار ورىندارىنان شيراق تۇرىپ، تاعزىم ەتىستى. قاشان وياز ستول جانىنا جايعاسقانعا دەيىن ورىندارىنا وتىرماي، تۇرەگەلگەن قالىپتارىنان جازبادى. ورنىنان تۇرماعان جالعىز پاڭ نۇرماعانبەت قانا. جۇمساق ورىندىقتان قۇيرىعىن ءسال كوتەرە بەرىپ، تاياعىنا قوس قولداپ سۇيەنگەن قالپى باس يگەن بولدى دا، كرەسلونى پىس ەتكىزىپ قايتا وتىردى.
ويازدىڭ قۋاڭداۋ تارتقان ءتۇسى سۇستى، قاباعىنىڭ تۇيىلەر تۇسىنداعى قويۋ قاسىنىڭ ءار قىلى بۇرىنعىدان بەتەر تىكىرەيىپ كەتكەن سياقتى. ەكى قولىمەن ستولدى تىرەي ەتپەلەپ، بولىس، بايلاردى جاڭا كورگەندەي كوكشىل كوزىن سىعىرايتا ءتۇسىپ، ءارقايسىسىن تىنتە، سۇزە قاراپ ءبىرقاۋىم ۋاقىت ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. قازاقتار جايسىز كوزدەن جاسقانىپ، تومەنشىك تارتا بەرىپ ەدى. ءماتى كارت ءۇيدى باسىنا كوتەرە تۇشكىرىپ سالعاندا مىرس ەتىپ ءبىرى كۇلىپ، ءبىرى جوتكىرىنىپ جۇرت قوزعالاقتاي باستادى.
— پوزور، پوزور، — دەپ. كونوۆالوۆ تىستەنە ءتۇسىپ، شاڭق ەتكەندە، ءماتى جەڭىمەن اۋزىن باسىپ، وياز وزىنە زەكىپ وتىرعانداي زارەسى ۇشتى. — پوزور دەيمىن، پوزور! ەستىپ وتىرمىسىڭدار. سەندەردى ۇلى مارتەبەلى پاتشانىڭ قىرعىز دالاسىنداعى سەنىمدى ادامدارى دەيمىز. جو-وق، سەندەر ءبىر-بىرىڭدى جۇلىپ جەپ جاتقان جىرتقىشسىڭدار. سەندەردى كورگەن ەل قايدان وڭسىن. بەت-بەتىمەن جايىلىپ، ويىنا كەلگەندەرىن ىستەيدى. زاڭ-جوبا بىلەدى دەيتىن سەندەردىڭ ىستەپ وتىرعاندارىڭ مىناۋ. ءبىرىڭنىڭ باسىڭدى جارىپ، ءبىرىڭنىڭ كوزىڭدى شىعارىپ وتىرسىڭدار. سەندەرگە زاڭ عانا ەمەس، قامشى كەرەك، قامشى. جانبوتا، ازىناباي، سەندەر نە عىپ وتىرسىڭدار؟! كىم شاقىردى؟ — مىنا ەكى بولىستى جاڭا كورگەندەي كونوۆالوۆتىڭ كوزى شاتىناپ كەتتى.
— ءبىز... ءبىز ءبىر شارۋامەن كەلىپ ەدىك، مىنا ءىستى بىلمەدىك، — دەپ كۇمىلجىگەن جانبوتا قاسىنداعى ازىنابايعا قاراپ، ەكەۋى دە ورىندارىنان كوتەرىلە بەرىپ ەدى، وياز قولىن سىلتەپ، وتىرىڭدار دەگەن بەلگى بەردى.
— قايدا داۋ، قايدا ۇرىس-جانجال بولسا، ءبارىڭ شۇباپ جۇرەتىن ادەتتەرىڭ. جو-وق، بۇل ادەتتى تاستارسىڭدار، تاستارمىز. سەندەرگە ۋەزد ناچالنيگىنىڭ مەكەمەسى دۇكەن دە، بازار دا ەمەس. ۇرلانعان، جوعالعان زاتتى تاۋىپ بەرەتىن پوليسيادا ەمەس. ول ءۇشىن زەرت ورنى، سوت، پروكۋراتۋرا بار!
— ول ورىنداردىڭ بارىن بىلە تۇرا سىزگە كەلگەن سەبەبىمىزدى ايتقان ەدىك، — دەپ، ويازدىڭ جۇلقىنا سويلەگەنىن جاقتىرماعان نۇرماعانبەتتىڭ دە بەتى جىبىر ەتە قالدى. — ەگەر ۇناتپاساڭىز، ارىزىمىزدى قايتىپ الىپ، ورىندى جەرگە جولداۋعا ءازىرمىز، عاپۋ ەتىڭىز، ۆاشە بلاگوروديە!
— ا، ا، جو-وق! — وياز استىڭعى ەرنىن ىزالانا تىستەپ، شالقالاي بەردى. — ەندى شاعىمدى قايتارىپ بەرۋ! جو- وق، ول بولمايدى. قانشاما ۋاقىت كەتىرىپ، سەندەر ءۇشىن التىن ۋاقىتتى زايا ەتىپ، قانشاما پايداعا جۇمسايتىن ۋاقىتتى... جو-وق، گوس-سپودين ساعىنايەۆ ءبىر وترياد قارۋلى قولدى اتتاندىرىپ، جازىقسىز ەلدى جابىرلەپ، ودان ۋەزد چينوۆنيكتەرىن، روسسيا يمپەرياسىنىڭ اق، ادال قىزمەتكەرلەرىن لايلاپ، جالا، پالە قۋىپ جۇرگەن ادامدار جايباراقات قالمايتىن شىعار! ءيا، سولاي، بولمايتىن شىعار.
— عاپۋ ەتىڭىز، ۆاشە بلوگوروديە، ءبىز ءسىزدى جازعىرىپ كەلگەمىز جوق، جازىقسىزدان تالانعان مىنا جۇرتىمىزعا اراشاشى بولسىن، ادىلدىك ءىزىن كورسەتسىن دەپ كەلدىك. بىزدە جالا جوق، اتاماڭىز، ۆاشە بلوگوروديە! — نۇرماعانبەت كوپ سوزدەردى ۇعىنباي، جىگەرى قۇم بوپ وتىرىپ، مىلقاۋلارىنا "سولاي ەمەس پە" دەگەندەي الاقتاپ قاراپ ەدى، انالار دىم تۇسىنبەسە دە، پاڭنىڭ سىڭايىن قۇپتاپ، باستارىن يزەستى.
— جالا جوق پا، ساعىنايەۆ؟
— جوق، ۆاشە بلوگوروديە!
— ەگەر بولسا؟
— ەندى... بولعاندا، قالاي! بار تۇيتكىل... جوق، بار دالەل كەمەليەۆتەرگە عانا تىرەلەدى!
— كوزىڭمەن كورىپ، قولىڭمەن ۇستاپ پا ەڭ؟ — نۇرتازا قاباعىنىڭ استىمەن اتىپ جىبەرگەندەي وقتى كوزىن قادادى.
— كەمەليەۆ، ساعان ءسوز بەرىلگەن جوق!..
— نە دەيدى؟
— تۇسىنبەي قالدىق، — دەپ ءماتى مەن سىلەتى بولىسى نۇرماعانبەتكە يەكتەرىن كوتەرىپ، ساقالدارىن شوشايتتى.
— ەگەر جالا بولسا، وزدەرىڭە پالە دەيدى.
كونوۆالوۆ قازاقشا وڭمەندەي سويلەگەن شالدارعا سىناي قاراپ، بارماعىن تىستەلەپ ءۇنسىز وتىر. ازىناباي: "سولاي ما ەكەن، قۇيرىقتارىڭا ءبىر-بىر شالانى قىستىرىپ كەتەتىن شىعارسىڭدار" دەگەندەي ايىزى قانىپ، جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى. قاندارىن ىشتەرىنە تارتقان نۇرتازا مەن سۇلەيمەننىڭ جۇزدەرىندە الدەنەدەن ۇرىككەن ۇرەي بار. جانبوتا عانا جايبىراقات تىڭداپ، داۋدىڭ ارتى قايدا سوعارىن تاماشالاپ وتىر.
— جالا-جالا دەگەندە، نۇرەكە-اۋ، ايتپايمىسىز، مال ءىزى سايراپ جاتقان جوق پا. قىزىلجار، تۇمەنگە قاراي ايدالعان جىلقىشىلارىنا دەيىن كورگەن ادام بار. ودان ارتىق نە كەرەك؟ — دەپ تاسەمەن ارالاستى.
— ونىڭ ءبارى قاعازدا كورسەتىلگەن، بىلمەي وتىر دەيمىسىڭ.
— تا-اك، مالىندى كەمەليەۆتەر ۇرلادى دەيىك؟
— ۇرلىق ەمەس، بارىمتا دەڭىز، ۆاشە بلاگوروديە!
— ودين چەرت، نەعىلعان بارىمتا-بارىتا. ءبارىبىر ونىڭ اتى كونوكرادستۆو. — ۇرلىق! ال، كەمەليەۆتەر نەگە ۇرلايدى. ءوز مالدارى جەتپەي مە؟
— مال كوپتىك ەتپەيدى. ۆاشە بلاگوروديە! بارىمتا — كەك الۋدىڭ جولى. وشتىكتى كورسەتەدى.
— بۇل ۋەزدە كەمەليەۆتەن باسقا وشتەرىڭ جوق پا؟
— جوق، — كونوۆالوۆتىڭ قازىمىر سۇراقتارىنان ىعىر بولا باستاعان نۇرماعانبەت شورت كەستى.
— ءسىز اكەڭىزدىڭ تويىندا... قالاي دەۋشى ەدى، قىرعىزشا؟..
— Ac دەيدى، ۆاشە بلاگوروديە!
— ءيا، سول استا ءسىز كىمنىڭ اتىن ءولتىردىڭىز؟ ول سىزشە ءوش ادام بولىپ تابىلماي ما؟
— جوق، ونىڭ قولىنان كەلەتىن شارۋا ەمەس. جانە دە ونىڭ اتىن ولتىرۋگە مەنىڭ تۇك قاتىسىم جوق.
— جار-ر-ايدى، — كونوۆالوۆ بىرتىق ساۋساقتارىمەن ستولدى ىزالانا تارسىلداتىپ ۇزاق وتىردى. ءبارى دە ءۇنسىز. — ال، مەن سەندەردىڭ ۇرىلارىڭدى تاپتىم.
— وتىرعاندار سەلك ەتىستى. بۇل ءسوزدى الدىن الا بىلسە دە كەمەليەۆتەر دە باستارىن وقىس كوتەرىپ الدى. ەندىگى قىلكوپىر وسى ءتۇس ەدى.
— تۇسىنبەدىم، ۆاشە بلاگوروديە، تاپقانىڭىز قالاي؟
— تاپقان قالاي بولۋشى ەدى، كادىمگىدەي تاپقان! — كونوۆالوۆ ەسىك جاقتا وتىرعان پريستاۆكا يەگىن كوتەردى، ول شىعا بەرە الدەكىمگە بۇيرىق ەتىپ، قايتا كىردى ىشكە. — سول ءۇشىن ون بەس كۇن ۋاقىت كەتتى. ءيا، ون بەس كۇن. ال، سەندەر بولساڭدار، ۇرى ىزدەۋدىڭ ورنىنا، بىرىڭمەن ءبىرىڭ توبەلەسۋمەن جۇرسىڭدەر. مەن بولسام، كازاك اتاماندارىنا كونوكرادتاردى تاپقىزىپ، وسىندا ايداپ كەلتىردىم. ءقازىر كورەسىڭدەر.
ءبارى تىم-تىرىس. دەمدەرىن ىشتەرىنەن الىپ: "راس پا، وتىرىك پە، اپىر-اي، راس بولسا، كىمدەر ەكەن؟" دەپ ەسىككە تەلمىرەدى.
— ويپىرىم-اۋ، بۇل قالاي تاپتى؟ تەگىندە بۇلار دا جاي جاتپاي زەرت جۇرگىزگەن-اۋ:
— ە-ە، قولىندا قانشاما عاسكەر، ويازدىڭ قۇرىعى ۇزىن ەمەس پە؟
— دەگەنمەن ءيىسشىل نەمەلەر-اۋ. شىن بولسا، مىناۋ ءبىر عاجاپ شارۋا ەكەن، — دەسىپ كەرەيلىكتەر ءوزدى-وزى ۇرمانا سىبىرلاسىپ، ەسىككە قاراي ىنتىعادى. بولمە ءىشىنىڭ قاپىرىعىنان با، كوڭىلدەگى قوبالجۋدان با، جۇرەگى اينىعانداي باسى اينالا نۇرتازانىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. ءىن اۋزى قالتيعان سارىشۇناقتاي بويىن تىك ۇستاعان سۇلەيمەن جۇزىندە تۇك وزگەرىس جوق، سۇرلانعان قالپى قيمىلسىز وتىر.
الدەن ۋاقىتتا سەنەكتىڭ تاقتاي ەدەنىن دۇڭكىلدەتە باسقان بىرنەشە اياق دىبىسى ەستىلدى دە، وتىرعانداردىڭ تايداي تۋلاعان جۇرەكتەرىن ودان سايىن تۋلاتا تۇسكەندەي وسىلاي قاراي جاقىنداي ءتۇستى. دۇڭك-دۇڭك ەتىپ كەپ توقتادى.
ىشتەگىلەردىڭ كوزدەرى شىعىپ بارادى.
ەسىك اشىلدى. اۋەلى مۇرتى شيراتىلعان جاندارمنىڭ باسى كورىندى، ار جاعىندا ۇرىلار ۇيىعىپ تۇر. جاندارم كوزى شەگىرەيىپ ويازعا قارادى، وياز باسىن يزەدى. سول كەزدە بارىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى ىشكە توپىرلاي باسىپ ءۇش ادام كىردى. الدىمەن بەت-اۋزىن تۇك باسقان، ءوڭى سۋىق، قاپساعاي قارت، اتاقتى ۇرى بايباتىر كىردى.
— ەھە، مۇندا وڭكەي جاقسى مەن جايساڭدار وتىر عوي. اسسالاۋماعالايكۇ-وم! — قولىن ارتىنا ۇستاعان قالپى كۇج ەتتى.
— وۋ، سەن بايباتىر اقساقالمىسىڭ، اپىرىم-اۋ بۇل قالاي بولعانى، — دەپ ورنىنان ءبىر تۇرىپ، ءبىر وتىرعان نۇرتازانىڭ كوزى باقىرايىپ، شىمشىق تورعايداي شىجالاقتاپ قالدى.
— بۇل قالاي بولعانى، شىنىمەن ۇرلىق مەنىڭ بولىسىمنان شىققانى ما؟ بۇل قالاي بولدى؟ مۇمكىن ەمەس...
— تىنىشتال، كەمەليەۆ!
بايباتىردان سوڭ ەڭگەزەردەي بالۋان وجىمباي كىردى. سوڭىندا شاكەي بار. ەكى يىقتارىن جۇلىپ جەگەن وڭكەي قارۋلى، بەتتى جىگىتتەردىڭ بويىنان قايناعان اشۋ، قاجىرلى جىگەر بايقالادى. ەركىنە جىبەرسەڭ، ىشتەگىلەردى باسا كوكتەپ، تاپتاپ كەتەردەي ايدىندى جاندار. ايىپتىمىز دەپ جاسقانا باسىپ، ءمۇلايىم تۇرعان جوق، ءوش الىپ، كەكتەرى قايتقان ۇستەمدىكپەن ەڭسەسىن كوتەرىپ، جايراڭ قاعادى.
— تا-اك، جىلقى ۇرلاعان سەندەرسىڭدەر مە؟ — دەپ، كونوۆالوۆ بارىمتاشىلارعا زەكىرمەي، اقىرماي، جاي عانا جۇمساق ۇنمەن سۇراق قويدى.
— نە دەيدى، ماعان ايتا ما؟ — دەپ بايباتىر ويازدىڭ قاسىنداعى سەلدىر شاشى كىرپىشە تىكىرەيگەن ءتىلماشقا يەك قاقتى. — ءاي، بالا، مەن ونىڭ ورىسشاسىن تۇسىنبەيمىن، شىرەنبەي ايتساڭشى، نە دەپ وتىر؟
ءتىلماش ويازعا بۇرىلىپ ەدى، اناۋ باسىن يزەدى.
— جىلقى ۇرلاعان سەندەرسىڭدەر مە دەپ وتىر.
— ە، ءبىز ەمەي ءىسىم بولادى، كەشە ايتىپ ەك قوي، سول ءۇشىن اكەلدىڭدەر مە وسىندا. قاشانعى ءبىر ءسوزدى مىڭ رەت ەزە بەرەسىڭدەر. ويازىڭا ءسوزىمدى تۇگەل جەتكىز.
ەندى ءتىلماش ويازعا ءجيى بۇرىلىپ، قۇلاق سالىپ، سونىڭ ايتقانىن سۇراي باستادى.
— كىم جۇمسادى جىلقى ۇرلاۋعا؟
— ءاي، ءتىلماش، اۋەلى قولىمداعى كىسەندى الدىرسىن، قولىم شەشىلمەي، ءتىلىم شەشىلمەيدى، ءبىزدى قىرىپ تاستايدى دەپ قورقىپ وتىر ما، سوڭىمىزدان قىلىش اسىنعان ون-ون بەس ءيتى جۇرگەن جوق پا شۇباپ.
ويازدىڭ لۇقساتىمەن بارىمتاشىلاردىڭ ارتقا قايرىلعان قولدارىنداعى بۇعاۋلارىن جاندارمنىڭ ءبىرى سىلدىرلاتىپ الدى. ناعىز كەرەكتى جاۋاپ تۇسىندا وتىرعانداردىڭ شىدامى تاۋسىلىپ، قارا شالدىڭ اۋزىنان شىعار ءسوزدى قالت جىبەرمەي، قۇلاقتارىن تىگىپ، ءورت سوندىرگەندەي سۇرلانىپ الىپتى. نۇرتازا قالتاسىنان جارتى كەز ورامالىن سۋىرىپ، تەرشىگەن ماڭدايىن قايتا-قايتا سۇتىنەدى.
بايباتىر جاۋابىن ودان بەتەر سوزىپ، اۋەلى بۇعاۋ قىسقان ءجۇندى بىلەكتەرىن كەلدەك ساۋساقتارىمەن مىتىپ-مىتىپ الدى دا، قىزىل كوز ماتىگە قارادى.
— ءاي، سۋ مۇرىن شال، شاقشاڭ بار ما، اكەل، نەمەنە مەنى تابان اۋزىندا شاۋىپ الار دەپ وتىرسىڭ با، مۇنداي قوقايدىڭ تالايىن كورگەنبىز، تىشقان اڭدىعان ماۋباس كارى مىسىقشا جۇتىنۋىن!
ءماتى ىزبا باۋلى، قوڭىر شي بارقىت قاپ شالبارىنىڭ ىشقىرلىعىنا قولىن تەرەڭ سۇعىپ، ىشكى ۇرى قالتاسىنان كۇمىس شاقشا الىپ، جاۋتاڭداي، ويازعا قاراپ ەدى، اناۋ باسىن يزەدى.
مويىن شۋداسى جەلبىرەگەن قارا بۋرادان جاسقانعان ۇلەكتەي يمەنىپ، قيرالاڭداعان باي، جىپ-جىلتىر جۇقا ءمۇيىز شاقشاسىن بايباتىردىڭ كۇرەكتەي كۇستى الاقانىنا تاستاي سالىپ، قاقپاننىڭ شاپپاسىنان قورىققانداي قولىن جىلدام تارتىپ الدى.
ءبىر الاقان ناسىبايدى ەرنىنە اتىپ جىبەرگەن بايباتىر:
— Ac يەسىمەن ءتاتتى، اكەل الاقانىڭدى، — دەپ قولى قالتىراعان شالدىڭ دا ءاجىمدى بولبىر الاقانىنىڭ اياسىنa ءبىر شوكىم ناسىباي سالىپ، شاقشا تىعىنىپ جاۋىپ، قاراساننان كەلگەن ساپتاما ەتىگىنىڭ بايپاعىنا سۇڭگىتىپ جىبەردى.
— ءوي، قاراعىم-اۋ، شاقشامدى... شاقشامدى..
بايباتىر ءماتى بايدىڭ كەۋدەسىنەن سول قولىمەن جەڭىل نۇقىپ قالىپ، ەشتەمە كورمەگەندەي وتكىر كوزىن ءتىلماشقا بۇردى:
— ءيا، جاڭا جىلقى الۋعا جۇمساعان كىم دەدىڭ بە؟.. كىم بولۋشى ەدى، مىنا كەرەيلەردىڭ جاۋىزدىعىنان مەرت بولعان قايران قۇلاگەردىڭ ارۋاعى جۇمساعان، قالىڭ قاراۋىلدىڭ نامىسى! تاعى نە سۇرايسىڭ!؟
— مۇمكىن نۇرتازالار دا بار شىعار جۇمساعاننىڭ ىشىندە، — دەپ پاڭ نۇرماعانبەت كوزىلدىرىگىن شەشىپ شىنىسىن اۋزىنان شىققان دەمىمەن بۋلاپ، سىناي قارادى.
ويازدىڭ ساماي شاشى دىرىلدەپ، تاناۋى دەلديىپ كەتتى. نۇرماعانبەتكە وتتى كوزىن قاداپ، ستولدى تاقىلداتتى:
— كولدەنەڭ ءسوزدى توقتاتىڭدار.
— ءاي، تورتكوز نەمە، نەسىنە قايارسىناسىڭ. مەن بىرەۋدىڭ جۇمساعانىمەن جۇرەتىن باسىبايلى قۇل دەپ وتىرمىسىڭ. ۇرلىق — اتا كاسىبىم. وندا ەشكىمنىڭ ۇلەسى جوق. بۇل جولعى ۇرلىق — سەنىڭ ەل ارداعى اقانعا جاساعان زورلىعىڭنىڭ قارىمتاسى. ءتۇسىندىڭ بە؟
نۇرتازا سولقىلداعان جالعىز تاقتاي وتكەلدەن وتكەندەي، ىشتەي "ۋھ" دەپ تەرەڭ دەم الدى. ءتىلماش ويازعا سىبىرمەن ۇرى ءسوزىن اۋدارىپ وتىرعان، كونوۆالوۆ جىمىڭ ەتىپ، بىردەمە دەدى:
— ال، سوڭعى سۇراق: ۇرلانعان جىلقىلاردى قايدا جىبەردىڭدەر؟
— قايدا جىبەرۋشى ەك. ءبىز مال مالدايىن دەدى دەيمىسىڭ، بەس-التاۋىن ىسكە اسىرام با دەپ ەدىم، ونى دا تاۋىپ الدىڭدار، — بايباتىر كۇلە تۇرىپ، قايتا ءتۇسىپ سۋىتتى. — قالعاندارىن جامان ءتۇز بەن جاقسى تۇزدىڭ، قالىبەكتىڭ سورى جۇتىپ قويدى، سودان تاۋىپ الارسىڭدار.
— سەندەردىڭ دە جاۋاپتارىڭ وسى ما؟
— ە، ءبىزدىڭ جاۋابىمىز وسى بولماعاندا، جاڭادان بىردەمە ويلاپ تابار دەيمىسىڭ. — وجىمباي بالۋان گۇر ەتە قالدى. شاكەي باسىن يزەدى. بارىمتاشىلار جۇزىندە "كەرەيلەردە كەتكەن نامىستى ءبىر قايتاردىق-اۋ" دەگەن ىرزالىق بار. قولدارىن قايتادان كىسەندەپ اكەتە بەرگەندە بايباتىر كەڭ يىعىمەن كەرى بۇرىلدى:
— ءاي، ءتىلماش، انداعى ويازىڭا ايت، كەشەدەن بەرى اش جاتىرمىز، تاماعىن شىعىندانبايمىن دەسە، بيلەر سوتىنا تەزىرەك جونەلتسىن.
— "بيلەر سوتى" دەگەندە نۇرتازانىڭ جۇرەگى تاعى دا سولق ەتكەندەي بولدى.
— ال، مىرزالار، كورگەن شىعارسىڭدار ۇرىلاردىڭ كىم ەكەنىن، — دەپ ءسوزدى جۇمساق باستاعان وياز كۇرت وزگەرىپ، ستولدى جۇدىرىعىمەن قويىپ قالدى دا، اتىپ تۇردى. جيرەن مۇرتى ءدىر-دىر ەتەدى. — نۇرتازا كەمەليەۆ، بۇل نە دەگەن بەيباستىق. بولىسىڭدا نە بولىپ جاتقانىنان حابارسىزسىڭ. ءقازىر كونوكرادستۆو ءۇشىن قانداي جازا قولدانىلاتىنىن بىلەمىسىڭ. ءارى كىسى ءولىمى... ەگەر بولىستىق قىزمەت جالىقتىرسا، نەمەسە قولىڭنان كەلمەيتىن بولسا، ورنىڭنان الۋعا ءماجبۇرمىن. ساعىنايەۆ مىرزا، جازىقسىزدان-جازىقسىز كەمەليەۆتەرگە جالا جاپقانىڭىز ءۇشىن ءىس قوزعاتۋعا تۋرا كەلەدى. ول ءۇشىن ناقاقتان قارالانعان كەمەليەۆتاردىڭ ارنايى ارىزى جەتىپ جاتىر. نۇرتازا كەمەليەۆ، سەن تەز ارادا اقمولا ۋەزىنەن، ياعني ساعىنايەۆتاردىڭ جۇمساۋىمەن كەلگەن باس بۇزارلاردىڭ ءاتى-جونىن، ولاردىڭ كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ مەزگىل، شالقار، زەرەندى بولىستارىنىڭ قاي اۋىلدارىندا بولعانىن، قانشا ادامدى دۇرەلەپ، قانشا مالدى شىعىنداعانىڭ، سول سياقتى باسقا دا جۇگەنسىزدىكتەرىن تۇگەل تۇگەل بەرەسىڭ. ولار كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ ميروۆوي سوتىندا قارالىپ، جازاسىن الۋلارى جانە دە شىعىن ورنى وتەلۋى ءتيىس. سۇراقتارىڭ بار ما؟..
پاڭ نۇرماعامبەت تۇردى ورنىنان. تاعى دا ەسكى ادەتىمەن كوزىلدىرىگىن الىپ بۋلاي باستاپ ەدى:
— ءسىزدىڭ ەندىگى ىرعالۋىڭىزدى كۇتۋگە ۋاقىت جوق. نە سۇرايسىز، ەكى-اق مينۋت! — دەپ كونوۆالوۆ كۇمىس باۋى سالبىراعان شويىن ساعاتىن الىپ، تيەگىن باسىپ قالدى.
— ءسىز ءبىر نارسەنى ايتپاي كەتتىڭىز، ۆاشە بلاگوروديە! Maل ۇرلاعان ادامدار تابىلدى، ونىڭىزعا مىڭ دا ءبىر راحمەت! ءسىزدىڭ كەرەمەت ەڭبەگىڭىزگە، ىسكەرلىگىڭىزگە ءتانتى بولدىق. ەندىگى ءبىر كومەسكى قالعان جاعداي بارىمتالانعان جىلقىنى قالاي قايتارامىز. كىمنەن الامىز؟
— دۇرىس، تۇسىنىكتى. الگى ۇرى شالدىڭ اۋىلىنان اكەلگەن يەسىز التى جىلقىنى، ەگەر وزدەرىڭىز تانىپ، كۋا تاپساڭىزدار، وسى جولى الاسىزدار. ولار پوليسيا ات قوراسىندا بايلاۋلى تۇر. ال قالعان مالدى ىزدەپ، تاۋىپ بەرۋگە ءبىز مىندەتتى ەمەسپىز. كونوكرادتار جىلقى ۇرلاعان جەرى بويىنشا اقمولا ۋەزىنىڭ پوليسياسىنا، پلان سوڭ ميروۆوي سوتىنا تابىس ەتىلەدى. قالاي تەكسەرىپ، قانداي ۇكىم شىعارۋدى، شىعىن ورنىن قالاي تولتىرۋدى سولار شەشەدى. ەندىگى ماسەلە ءبىزدىڭ، ياعني كوكشەتاۋ ۋەزى مەكەمەلەرىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ءبىز، بار بولعانى، ءوز جەرىمىزدەگى جاڭاعى ايتقان تارتىپسىزدىكتەر مەن قىلمىستاردى زاڭ جۇزىندە ايىپتايمىز. — كونوۆالوۆ ساعات قاقپاعىن تىرس ەتكىزىپ جاۋىپ، قالتاسىنا سالدى دا، اياعىن سۇيرەتە باسىپ، كەۋدەسىن كوتەرە ۇستاعان قالپى، تاكاپپار ادىمداپ ەسىككە بەتتەدى.
بولمەدەگىلەر تىم-تىرىس. الگى ۇرىلاردىڭ ۇستالۋى، ولاردىڭ اقمولاعا ايدالىپ، مالىن ىزدەپ كەلگەن پاڭ نۇرماعانبەتتەردىڭ ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ قۇلاقتان ايىرىلعانداي كۇيى، نۇرتازالاردىڭ دا وياز الدىنداعى ءحالى، كونوۆالوۆتىڭ بۇلاردى جەرگە قاققانداي زەكىپ كەتكەنى — ءبارى اياق استىنان توسىن بولعانى سونشا، داۋ قۋعاندار ءبىرازعا دەيىن ەستەرىن جيا الماي ماڭگىرىپ وتىر.
سىرتتا جاۋىن سىرىلى ەستىلەدى. تۇتاسقان بۇلتتان با، الدە كۇن دە كەشكىرىپ قالعان با، دالا الا كولەڭكە، شاتىردان ساۋلاپ اققان جاڭبىر سۋى تەرەزەدەن زورعا كورىنەدى. ەسىكتەن قولىندا سۋ قۇيعان شەلەگى، ەدەن جۋاتىن شۇبەرەگى بار كەمپىر كورىندى.
ازىناباي مەن جانبوتا الدىمەن تۇرا باستاعان. پاڭ نۇرماعانبەت شەكەسىنە قولىن تىرەپ ءۇنسىز مۇلگىگەن رادزيليەۆيچكە: "ەندى نە بولدى، بۇل قالاي بولدى دەگەن داعدارىسپەن جۇتىنا قارادى. الدەنە دەپ سويلەۋگە وقتالا بەرىپ ەدى، ول وسى ءبىر قيمىلدى كۇتىپ وتىرعانداي باسىن وقىس كوتەرىپ الىپ، تابالدىرىقتان ءوتىپ، نە ىستەرىن بىلمەي تۇرىپ قالعان كەمپىرگە قارادى اۋەلى:
— كۇتە تۇرىڭىز، باسقا بولمەلەردى جۋا بەرىڭىزشى، — دەپ، باسىن ءيىپ، شىققان كەمپىردى كوزىمەن ۇزاتىپ سالدى دا، نۇرتازاعا بۇرىلدى. — كەمەليەۆ، ساعىنايەۆ، ءسىز ەكەۋىڭىز قالا تۇرساڭىزدار ەكەن.
رادزيليەۆيچتىڭ بۇلارعا نە ايتاتىنى نۇرتازاعا ءمالىم بولعانمەن نۇرماعانبەتكە بەيماعلۇم ەدى. كەلگەلى تاجال شالدى، قايتا-قايتا قوناق ەتىپ، قالتاسىنا ءبىراز اقشا تىققان پاڭ ءىس اياعى بۇلاي بولار دەپ، ارينە ويلاماعان. "ويازدى يلىكتىرسەم، ءبارى سەندەردىڭ پايدالارىڭا شەشىلەدى" دەپ كويىتىپ، بۋداق-بۋداق شاعىم قاعازدارىن دا ءوزى جازىپ بەرگەنى قايدا؟ ەندى مىناسى نەسى؟ سۋ اياعى قۇردىمعا اينالعانى ما؟
بولمەدەگىلەر ءۇنسىز شىعىپ كەتىسىمەن، ەكى ءدوي توبەلەسىپ، نە شارپىسىپ قالماسىن دەگەندەي رادزيليەۆيچ نۇرتازا مەن نۇرماعانبەتتىڭ ورتاسىنا وتىردى.
— ال، مىرزالار، — دەپ، بىرەۋ ەستىپ قويماسىن دەگەندەي جابىق ەسىككە ۇرلانا قاراپ قويدى. — بايقاعان شىعارسىزدار، ويلاماعان جەردەن ءىستىڭ اياعى ناسىرعا شاۋىپ كەتتى. ەگەر الگى ۇرىلار ۇستالماعاندا، كىم ءبىلسىن، باسقاشا شەشىلەر مە ەدى قايتەر ەدى سىزدەر بولساڭىزدار، بىرەۋلەردىڭ جالعان سوزىمەن ءبىر-بىرىڭىزدى كىنالاپ، قانداي قىلمىسقا بارعانسىزدار. بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىرىپ، باسسىزدىق جاساعانسىزدار. بۇلارىڭىزدى ەرتەڭ گەنەرال-گۋبەرناتور ەستىسە، ەش قۇپتامايدى. جو-وق، قۇپتامايدى دەگەن جاي ءسوز. ءقازىر "زاڭ قاتال. روسسيا يمپەرياسى ازاماتىنا قولدانىلاتىن شارا، دالا قىرعىزدارىنا دا قولدانىلماق. ءسىز، نۇرتازا، شەننەن قاعىلىپ، ءسىز نۇرماعانبەت، جوعالعان مالدان، ءارى ابىرويدان ءبىرجولا ايىرىلاسىز. جو-وق، ول بەر جاعى، سوتتالاسىز. دجامان، دجامان، سيزدار زاكون ۋسينبەيدي، كازر جاقىندا ساردان گ گەننوي گۋبەرناتورستۆو كەلگەن سپەسيالنىي زاكون بار. دجامان، دجامان!..
رادزيليەۆيچ ءسوزىنىڭ سوڭىن قازاقشالاپ ءبىتىردى.
— سوندا قالاي، مال ۇرلاعاندار تابىلدى. مەنىڭ شاعىمىم جالعان ەمەس. ەندەشە ەسكىشە بي سوتىنا سالسا دا، ۇرىلار ەلى، ياعني سول بولىس مالدى وسىمىمەن قايتارىپ، ولگەن جىلقىلارعا قۇن تولەسە كەرەك. قازاق جۇرتىندا اتازاماننان بەرى كەلە جاتقان، قازاقشا ايتقاندا "موينىنا قوسساۋ، ارتىنا تىركەۋ" دەيتىن ايىپ-ايبانا بار. قىزىق ەكەن، ونىڭ ورنىنا مەن جازىقتى بولۋىم كەرەك، — دەپ نۇرماعانبەت باسىن كەكجەڭ ەتكىزدى. — تۇسىنىكسىز مۇلدەم تۇسىنىكسىز!
— ساعىنايەۆ مىرزا، مەنىڭ سىزگە جانىم اشيدى ارينە. ءبىراق شىندىعىن ايتۋعا تۋرا كەلەدى. ەگەر مىقتى بولساڭىز، انا ۇرىلاردان تۋدىرىپ الىڭىز. ولار، ءسوز جوق، سوتتالادى. ال، سوندا مالدى ولار قايدان تاۋىپ بەرەدى؟ وعان ادمينستراسيا جاۋاپتى ەمەس. ەندەشە كىمنەن ءوندىرىپ الماقسىز؟.. جارايدى، ءسوزدى كوپ سوزبايىق، مەنىڭ سوڭعى كەڭەسىم سول — انا ۇرىلار اقمولاعا بارعاندا سوت ۇكىمىن سىزدەردىڭ پايدالارىڭىزعا شەشكىزۋ قاجەت. ونى، ايتەۋىر، ارالاسقان سوڭ، مەن موينىما الار ەم. ءسىز ەكەۋىڭىزدىڭ بىر-بىرىڭىزگە الاكوز بولىپ، داۋرىعۋلارىڭىزدان تۇك ونبەيدى. تاتۋلىق كەرەك. سوندا، كەمەلوۆ، ءسىز دە قيانات شەكپەيسىز. ساعىنايەۆ، ءسىز دە مالسىز قالمايسىز.
— تۇسىنبەدىم، ونى كىم تولەيدى! — دەپ پاڭ نۇرماعانبەت كوزىلدىرىك استىنان تونە قارادى.
— نۇرتازا تولەيدى.
— قالايشا مەن؟! — دەپ نۇرتازا شورشىپ ءتۇستى.
— سەكىرمە، نۇرتازا، سەنىڭ بولىسىندا كيبيتكا قانشا كوپ بولسا، مال دا سونشا كوپ بولدى. ساعان كەلەر ەشتەمە جوق. ەگەر داۋ اياعىن تەز بىتىرەم دەسەڭدەر، ءىس وسىلاي اياقتالۋى شارت. كونتريبۋسيا، مىرزالار، كونتريبۋسيا...
ونىڭ بۇل ۇيعارىمىنا ونشا تۇسىنبەسە دە، ەكى مىرزا بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراسىپ، بيلىكتى بەردىك دەگەندەي رادزيليەۆيچكە قۇلاقتارىن توستى.
— ەندەشە ەرتەڭنەن قالماي مەن ءجۇرۋىم كەرەك. اقمولاداعى زاڭ ورنىنداعى دوستارىما تەز جەتۋىم كەرەك.
— بىزگە پۇرسات بەرىڭىز، ويلانايىق، دەدى نۇرماعانبەت.
— ءسىز ىرعالىپ-جىرعالعانشا، ءىس قولعا الىنسا، ونىڭ ءقايسىبىر قيسىق باعىتىن سىزدەردىڭ پايدالارىڭىزعا قايتا تۇزەگەنشە كوپ-كوپ قاجەتتى ۋاقىتتار زايا كەتەدى. جانە دە ۋاقىت وزعان سايىن ءتۇرلى ينستانسيالار قۇلاقتانىپ، ءىس سوعۇرلىم قىمباتتاي بەرۋى ىقتيمال.
— تىم قۇرىماسا، ءبىر كۇن ويلانايىق، ەل ادامدارىمەن اقىلداسايىن.
— وعان شىداۋعا بولادى. ءبىراق، ەسكەرتەمىن، مەنىڭ دە ارتىلىپ جاتقان ۋاقىتىم شامالى. كارىلىكتىكى مە، سال اۋرۋىم بار بويىمدا. تەگى جىلى جاققا قاراي كەتىپ قالۋىم دا مۇمكىن. بۇل ءىستى باسقا بەدەلدى ادامداردىڭ بىرىنە تاپسىرۋلارىڭىزعا دا بولادى... ايتقانداي سوۆەتنيك كۋشەنوۆ سىزدەرگە جاقىن ادام دەسەدى عوي.
"وح، مىستان، ونى دا بىلەدى، مۇنىڭ ەستىمەيتىنى جەر استىندا شىعار" دەپ، ىشتەي ءتىسىن قايراعان نۇرماعانبەت:
— جوق، بۇل توڭىرەكتە سىزدەن باسقا ادامنىڭ ىڭعايى كەلمەس، — دەپ نۇرتازاعا قارادى. — سولاي ەمەس پە؟
— البەتتە، البەتتە!
— ال وندا سوزاتىن ەشتەمە جوق، — دەپ ورنىنان تۇرعان رادزيليەۆيچ بوساعادا جاتقان كالوشىنا بەتتەدى، — ەكەۋىڭە دە ايتارىم سول، بۇل ارادا جاسىرۋدىڭ قاجەتى جوق، قانشا دوس دەگەنمەن ونداعى ادامداردا دا اۋىز بار جانە قانداي اۋىز، ە-ەح، سۇراماڭدار، كومەيلەرى كەڭ، تىم كەڭ ولاردىڭ. نو، ەشتەمە ەتپەيدى، سەڭدەردىڭ قالتالارىڭ ودان دا تەرەڭ، ودان دا كەڭ!..
قۇنىس رادزيليەۆيچ قينالعانى ما، ىزالانعانى ما، ايتەۋىر الدەنەگە نازالانعانداي قاشان كالوشىن كيگەنشە، باسىن قايتا-قايتا شايقاپ، بولمەدەن قالتاقتاپ شىعا بەردى.
12
جەر جوباسىن جاقسى بىلەتىن اقان، قاسىندا موڭكە بار، ىلعي توتەلەي سۋىت ءجۇرىپ، ارادا ەكى قونىپ، ءۇشىنشى كۇنى اقشامدا ەل ورىنعا وتىرا قاروتكەلگە جەتتى. كازاك-ورىستاردىڭ اتاۋىمەن ەل مۇنى اقمولا دەيدى.
سونا ءبىر جىلدارى اتباسار جارمەڭكەسىنەن قايتقان ساپاردا جولاي تۇستەنگەنى بولماسا، قاروتكەلگە قايتىپ سوققان جوق ەدى. ول جولى دا قالا ارالاپ، ءۇي تانيتىنداي قايدان بولسىن: جارمەڭكە قىزۋىمەن دۋماندى سۋىتپاي، ماڭىنداعى سال، سەرىلەرمەن، انشى-كۇيشى، بالۋاندارىمەن قاروتكەلدەگى فايزوللانىڭ ۇيىنە تۇسكەندە، قالا تۇرعىندارى ورىس-قازاعىنا دەيىن جيىلىپ، كوشپەلى ترۋبادۋرلار، سكوموروحتار كەلگەندەي تاماشالاپ، قورشاپ العان. قازىرگى اقان سەرىنىڭ ويى سول فايزوللانىڭ بالاسى، جاس ءانشى ءعازيزدىڭ ۇيىنە تۇسپەك. ءبىراق، قاي تۇستا ەكەنى ەسىندە جوق. ۇنەمى سەيىلمەن توپ قۇراپ وسكەن سەرى، كۇزدىڭ مازاسىز شاعىندا ۇرلىقپەن جۇرگەندەي تۇندەلەتىپ، جالعىز-ساياق كەلەرمىن دەپ تە ويلاپ پا.
ەسىلدى بويلاي قونعان قالا وتتارى جاڭا كوزدەرىن اشقان جۇلدىزدارداي جىپىر-جىپىر ەتەدى. قالانىڭ تەرىستىك جاعىنان كىرىپ، ىشىنە بويلاعان سايىن ءجيى-جيى وتتار ەندى الىستاپ، بىر-بىرىنەن الشاقتاپ شاشىراي بەردى. بۇگىنگى تاڭدا شەتىنە جەتكىزبەيتىندەي قاراڭعىعا سۇڭگىگەن بۇلدىر وتتار قيىردان جىلتىراپ، جۇرگەن سايىن ۇزاپ بارادى. كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا قاتقاق كوشەمەن اتتارىن قاتتى اياڭداتقان جولاۋشىلار، قالانىڭ شەت جاعىندا الدارىنان قاراڭ ەتىپ ءۇرىپ شىققان ماڭ توبەتتىڭ ۇيىنە بۇرىلدى. بۇعان دەيىنگى ۇيلەردىڭ تەرەزەلەرىنە الىستان ۇڭىلگەن اقان ىشتە قاراڭداپ جۇرگەن ادامداردىڭ نوبايىنان دا، قورا-قوپسىسىنان دا قازاقتار ەمەسسىڭدەر-اۋ دەپ جوبالاعان. راسىندا، بۇل تۇستا وسىدان كوپ جىل بۇرىن كەلىپ ورىن تەپكەن پەرەسەلەندەر تۇراتىن.
— ءداۋ دە بولسا مىنا توبەت، قازاقتىكى، — جىلى ۇيگە كىرىپ قاشان جايلانعانشا، بۇرىن قالا ءجۇزىن كورمەگەندىك پە، اقمولانىڭ تۇنگى تۇرىنەن ءتۇڭىلىپ، جاتسىنىپ كەلە جاتقان موڭكە:
— ءاھ، كەلىپ قالدىق پا، قايدان تاني قويدىڭىز، اقان اعا؟ — دەپ ىزدەگەن ۇيىنە جەتكەندەي قۋانعاندا، ۇزاق ءۇردىس جۇرىستەن شارشاعان بالانى كوڭىلدەندىرەيىن دەگەندەي:
— ەندى تابارمىز، مىناۋ ايتەۋىر قازاق ءۇيى، ءيتتىڭ ءۇردىسى قازاقشا ەكەن، — دەدى سەرى قالجىڭداپ. — اتتىڭ تۇمسىعىنا سەكىرۋىن قاراشى، تۋرا مۇرنىنان ماڭقىلداعان ءمۇقانالىنىڭ ءۇنى سياقتى ەمەس پە.
ايتقانىنداي، جالپيعان شاتىرسىز جەر ۇيدەن بىرەۋ يتكە زەكي شىقتى.
— جولقۇت، جولقۇت، جات! كاھ-كاھ!
توبەت ءالى دە بىر-ەكى ۇمتىلىپ، ورشەلەنە ارسىلدادى دا، جولاۋشى قاسىنا تاياپ بارعاندا، يەسىنىڭ اياعىنا ورالىپ ەدى، ول دا جوباسى موڭكەدەي بالا ەكەن، ءيتتىڭ قارعىباۋىنان ۇستاپ:
— بۇگىم بۇل! — دەپ قاراڭعىدا بەيساۋات ادامعا ءۇڭىلدى.
— الىستان كەلە جاتقان جولاۋشى ەدىك، — دەپ موڭكە ۇلكەن ادامنىڭ ماقامىمەن ءجون ايتقانشا بولمادى، ىشتەن قوڭىر داۋىستى بىرەۋ شىعىپ:
— اسسالاۋمالەيكۋم، جول بولسىن! — دەپ تاياي بەردى.
ونىڭ ارتىنان تاعى بىرەۋ شىقتى.
— الەي بولسىن، — دەگەن موڭكەنىڭ داۋسى قارلىعا ەستىلگەندە سوڭعى ادام ۇنىنە قاراعاندا شال بولسا كەرەك:
— بالا ما ءوزى، ارتىندا تاعى بىرەۋى بار عوي، — دەپ ەڭكەيە قاراپ تۇرىپ قالدى.
— الىستان كەلە جاتقان جولاۋشى ەدىك، بىزگە ءعازيزدىڭ ءۇيى كەرەك ەدى، — دەپ، موڭكە ءجونىن تۇسىندىرگەنشە، ەكىنشى شىققان قوڭىر داۋىس:
— قاي عازيز، اقمولادا عازيزدەن كوپ نەمە جوق. شالا عازيز بە، اقساق عازيز بە، ۇستا عازيز بە؟ — دەپ جولاۋشىنى بالاسىنىپ قاقپاقىلداپ كۇلدى.
— ءانشى عازيز، — دەدى موڭكە جۇلىپ العانداي.
— ءا، ءانشى عازيز دە.
— فايزەكەڭنىڭ ءعازيزى مە ەي؟! ول ەسەرگە قاشاننان بەرى ءۇي ءبىتىپ ەدى؟ ۋكاز فايزوللانىڭ ءۇيى دەمەيسىڭ بە، — دەپ شال موڭكەنىڭ ءسوزىن تۇزەتتى. — سەن ونىڭ كىمى بولاسىڭ؟ انا تۇرعان كىم؟ ءاي، بەرىرەك جاقىنداساڭشى، كىم دە بولساڭ كىسى جەمەيمىز...
— بىزگە سول ءۇي كەرەك ەدى. الىستان كەلە جاتىرمىز.
— الىستان بولسا جەتتىڭ عوي. تۇرا قال، اۋەلى، ءوزىڭنىڭ ءجونىڭدى ايتشى، قاي بالاسىڭ؟ قايدان كەلەسىڭ؟ انا تۇرعان كىم؟ — دەپ،سۇراقتىڭ استىنا العان شالعا موڭكە دە قىرسىعا جاۋاپ بەردى:
— وتاعاسى، ءسىز كىمدى بىلەسىز؟ مەنىڭ اتىم موڭكە. كوكشەتاۋدان كەلەمىن. سارارقاعا اتىشۋلى موڭكەمىن.
اقىن دا، انا ەكەۋى دە وقىس كۇلىپ جىبەردى. شال قارشاداي بالانىڭ تاۋىپ سويلەگەنىنە نە دەرىن بىلمەي، سوزدەن جىعىلعانىن جۋىپ-شايىپ:
— ە، سولاي دەمەيسىڭ بە؟ اتىشۋلى موڭكەمىن دە. ءوزىمىزدىڭ اتاقتى موڭكە اعامىز ەكەنسىز عوي. وندا نە عىپ تۇرسىز، ويباي ءتۇسىڭىز، قول قۋسىرىپ قارسى الامىز. اعا ءتۇسىڭىز! — دەپ قالجاقتاپ، بايەك بولعانسىدى.
— ءوزىڭ ەرىككەن شال ەكەنسىڭ! — دەپ، موڭكە اتىنىڭ باسىن بۇرا بەرىپ ەدى، سالەم بەرىپ، اقان جاقىندادى.
— وتاعاسى، شىنىندا الىس جولدان كەلە جاتىرمىز. ەگەر بىلسەڭىزدەر ءجون سىلتەپ جىبەرىڭىزدەر، شارشاعان بالانى قاجاپ قايتەسىز، — دەگەن وكتەم سوزگە شال ءسال باسىلىپ:
— قاراعىم، مەنىكى جاي قالجىڭ عوي. اي، دەگەنمەن بالاڭ بولايىن دەپ تۇرعان بالا. وجەتىن قاراشى. ال، ەندى جولاۋشى بولساڭ، ءدام ايداپ بۇرىلعان شىعارسىڭ، اتتان ءتۇس، ۇيگە كىر، — دەپ شال جۇمسارا سويلەدى. — دەگەنمەن مىڭنىڭ ءتۇسىن بىلگەنشە، ءبىردىڭ اتىن ءبىل دەگەندەي قازاق بالاسىمىز عوي، نىپسىڭ، ەلىڭ كىم؟
قادالعان جەردەن قان العان مىنا شالدىڭ بىلمەي قويماسىن سەزگەن اقان ءوزىن باسقا ادام ەتىپ تانىستىرعىسى كەلدى دە، تابيعاتىندا وتىرىك ايتىپ ۇيرەنبەگەن اۋىز:
— ەسىمىم اقان، قاراۋىل بولامىز، — دەپ قالدى.
— ە-ە، سولاي دەمەيسىڭ بە. دۇرىس، دۇرىس، مىنا كوكشەتاۋ جاعىنىڭ قاراۋىلىسىڭدار عوي؟ — دەي بەردى دە، جۇلىپ العانداي. — اقان دەدىڭ بە؟ تۇرا قال، ءباتىر-اۋ، سەن اقان سەرى ەمەسسىڭ بە؟ جاساعان-اۋ!
— بولساق بولارمىز، — دەدى ەندى شالدىڭ سۇراعىنا مەزى بولا باستاعان اقان. شال دالانى باسىنا كوتەردى.
— اينالايىن، جانىم، كۇنىم! ە، اللا-تاعالا، بار ەكەنسىڭ عوي! و، جاساعان ريزامىن، ريزامىن بەرگەنىڭە. تۋرا مەنىڭ ۇيىمە، مىنا جامان قاراشا ۇيگە اكەلۋىن قاراشى. اينالايىن، — دەپ، اتتىڭ شىلبىرىنا ورالىپ، وڭ جاعىنا، سول جاعىنا ءبىر شىققان شالدا ەس قالمادى، — جو-جوق، ەندى ەشقايدا بارمايسىڭ، فايزوللا ءۇيى ەشقايدا قاشپايدى. ءبىزدىڭ ۇيگە كەلگەن قوناق ەشقايدا باسپايدى، ءقازىر الەكەڭ جالعىز توقتىسىن سويىپ تاستايدى.
ءسوزىنىڭ سوڭعى جاعىن قۋانىشپەن اندەتىپ، اتاقتى اقىن الدىندا تاقپاقتاتا ءجۇرىپ، اقاننىڭ قولتىعىنان دەمەپ تۇسىرۋگە اينالعان شالعا سەرى دە تاقپاقتاتا جاۋاپ بەردى. ءۇي يەسىنىڭ ماقامىنا سالىپ، سونىڭ ۇيقاسىمەن داۋسىن كوتەرە تۇرىپ:
— وتاعاعى-اۋ، بەيۋاقىت قوناق جۇرت مازالاپ توسىننان ەسىك اشپايدى. جاساعاننىڭ ەرتەڭ دە كۇنى بار، سىباعا ەشقايدا قاشپايدى، ەل جاتپاي تۇرىپ تابايىق، وسىندا عازيز سىندى جولداس بار ەد جاستايعى، سوندا بارىپ تۇنەيىك، بۇگىنشە لۇقسات بەرىڭىز، تاماق ەمەس، تىنىعۋ ءقازىر باس قايعى.
شال ءسال ويلانىپ قالى دا، تاعى ولەڭدەتتى.
— اقانجان، سەن ات باسىن تىرەگەندە ۇيىمە، اكەم ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاندىم كوردەگى، سەندەي ازاماتتى ءتۇسىرىپ الا الماسا، قايدا بۇل شالدىڭ قازاقشىلىقتان كورگەنى، تىم قۇرىماسا تورىمدە تىزە بۇگىپ، يشاراتپەن كەتپەسەڭ، الدىڭدا تۇرعان مىنا ءالتايدىڭ يمانسىز بوپ ولگەنى! — دەگەندە، اقان امالسىز ءتۇستى اتتان.
ءىرى، قاپساعاي دەنەلى ءالتاي قاراڭعىدا ايۋداي قورباڭداپ كەپ، اقاندى قۇشاقتاپ بالاسىنداي بەتىنەن ءسۇيدى:
— ءاي، جاناتاي، انا اقباقايعا ءمىنىپ ءعازيزدى تەز وسىندا الىپ كەل، ءبىر جاققا كەتىپ قالماسا ول قاڭعىباس. ءاي، سوسىن، تۇرا قال، اقاننىڭ كەلگەنىن داۋرىقتىرما. ءبارىن بورىكتىرەسىڭ. كەلگەسىن كورەدى عوي. ال، سەن قوناقتاردىڭ اتتارىن قاداعا بايلا. سۋىسىن، — دەپ العاشقى شىققان بالاعا دا بۇيرىق بەردى. — ال، اقانجان، ءاي بالاقاي، اتىم موڭكە دەدىڭ بە، جۇرىڭدەر. موللانىڭ ءۇيى بۇل ارادان، قايدا-ا كوپ جەر. مىنا تۇندە سەندەر ونى تابا المايسىڭدار. ءاي، شام شىعارىڭدار قوراعا، شام!
ادەيى كۇتىنىپ، دايىن تۇرعانداي. بىرەۋ لەزدە مايشام الىپ شىقتى. داۋرىعا، ەلىرە سويلەيتىن ءالتاي قارت اقانداردى ۇيگە باستاپ كىرگەندە، قوراعا باس سۇعا بەرە بىر-بىرىنە ۇيلەسپەيتىن بالىقتىڭ شىرىنى مەن قىمىز ءيسى مۇڭك ەتە قالدى. قورانىڭ تاستاي قاراڭعى تۇكپىرىنەن جىلقىنىڭ تەرى ارالاس قي ءيسى كەلەدى.
قالىڭ بۋدان تۇك كورىنبەيتىن قازاندىقتان، تاعى ءبىر جارما ەسىكتى اۋىز بولمەدەن ءوتىپ، ءتور ۇيگە جايعاسا بەرە، "ءيىلىپ، سىپايى امانداسىپ، شولپىسى سىلدىرلاپ، قوناقتاردان ىعىسىپ وتە بەرگەن جۇپىنى كيىمدى تالدىرماش، اقسارى بادەندى قىزعا:
— تەگەنەگە قۇيىپ قىمىز اكەلىڭدەر، باۋىرساق، ماي، وي ىدىستارىڭىزدى ىستىق سۋمەن قايتا-قايتا جۋىڭدار، تەز، — دەپ بۇيرىقتى ۇستى-ۇستىنە توندىرە، جەپپەلەتە بەرگەن ءۇي يەسىنە اقان جاڭا عانا كوز توقتاتا قارادى: كەڭ يىقتى، بار مۇشەسى ءىرى سۇيەكتى، قۇيقاسى تار ماڭدايىنا ەكى-ۇش تەرەڭ ءاجىم ىزدەرى باتقان، بەتىندە قارساڭنان قالعان داق بار، قارابوجبان ادام. جاسى الپىستاردى القىمداپ قالسا دا ساقال-مۇرت قويماعان. سويلەگەندە، كۇلگەندە ءالى ءمىنى قۇراماعان اپپاق تىستەرى اقسيا كورىپ ەدى. كۇلكىسى دە ءوزىنىڭ قيمىلى سياقتى: ساقىلداپ وقىس كۇلەدى دە، كۇرت دوعارىپ، كوزىنىڭ قاراشىعىن اۋدارىپ تاستاپ، قايتا سويلەيدى. ءوزىنىڭ كورگەن بىلگەنىن، اقتارا سويلەيتىن، بۇكپەسىز اشىق، اقجارقىن، بىرەۋدىڭ ءمىنىن كورسە دە، جاسىرماي بەتىنە ايتا سالاتىن بىربەت ادامنىڭ لەبى ەسەدى جۇزىنەن.
ءالتاي اقانعا ءالى تىكتەپ قاراعان جوق. وڭ جاعىندا مولداسوقىنا وتىرعان موڭكەگە كوزىنىڭ قيىعىمەن ۇزاق قارادى دا، بۇركىتتىڭ تۇياعىنداي كەلاپارداي ساۋساقتارىمەن باسىنان بۇرە ۇستاپ، ءۇنسىز تومسىرايعان بالانىڭ ءجۇزىن وزىنە بۇرىپ ەدى، اناۋ قولىن يتەرىپ تاستادى.
— جارايسىڭ، بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەن، — دەپ، سىرتتاعى ءسوزىن قايتالاپ، باسىن كەكجەڭ ەتكىزىپ، كوتەرىپ الدى. — كوزى قاسقىر الاتىن توبەتتىڭ كوزىندەي وتتى ەكەن. مىناۋ وتقا-سۋعا سالساڭ دا تايىنبايتىن، اتا كەگىن قۋسا ولىسپەي بەرىسپەيتىن ناعىز جاۋجۇرەك بولايىن دەپ ءتۇر عوي. ءوزىنىڭ تۇقىمىندا باتىر جوق پا ەدى؟ اتتەڭ بويى شارقىلاۋ وسەدى عوي ءالى، وسەدى. مۇڭداي شىمىر نەمەلەر قىسىلىپ-قىسىلىپ كەلىپ، ءبىر-اق جىلدا سىرىقتاي بوپ شىعا كەلەدى. ءتۇرى — ەشكىمنەن قاعاجۋ كورمەي ەركەلىكپەن بۇلا بوپ وسەتىن بورىقتاي جاسىق بوسبەلبەۋ ەمەس، جونىنا اششى قامشى تيگەن سايىن شيرىعىپ شيراي تۇسەتىن كونتەرلى، وتقا سالىپ بالقىتىپ، سۋعا سالىپ سۋارىپ، ءتوس بالعامەن ۇرعان سايىن شىنىعا تۇسەتىن بولات قوي.
موڭكە ءالتايدى قىبىر ەتپەي تىڭدادى دا، ءسوز بىتكەندە قاسقىر الاتىن توبەتتەردەي ءۇنسىز عانا باسىن ءبىر كوتەرىپ، تۇيىلگەن قالىڭ قاباق استىنداعى وتتى كوزىمەن شوق شاشا قارادى دا قويدى.
اقان مىنا ەل اقساقالىنىڭ كىسى سىناعىشتىعىنا قايران قالدى. شىنىندا دا موڭكە بيىل استان قايتقالى مۇلدەم وزگەرىپ الدى. از سويلەيدى. قالجىڭداپ، كوپ قاجاعان ادام بولسا، ۇلكەن-كىشى دەمەي ارس ەتىپ بەتىن قايتارىپ تاستايتىن مورت. اتاسى بايباتىر ۇستالعالى بۇرىنعى بالا مىنەزدەن تۇك قالماعان. ءوزىنىڭ ءوڭى دە وزگەرگەن. جىمقىرىڭقى ەرىندەرى، شىقشىتقا قاراي تومپايا باستاعان قالىڭ ەتتى، بىتتيىڭقىراعان ەكى بەتىنىڭ ۇنەمى تۇگى شىعىپ، تۇتەپ تۇراتىن سەكىلدى.
قىمىز كەلدى. قوڭىر، سۇيىق شاشىن قايتادان ءارىپ، ءبىر تالىن قوبىراتپاي ەكى جاعىنا بولگەن جاڭاعى بويجەتكەن سىپايى وتىرىپ سارى قىمىزدى ساپىرا باستاپ ەدى:
— اۋەلى اقان اعاڭا، مىنا موڭكەگە جاستىق اپەر. جان-جاعىنا تاستا كوپىرتىپ، — دەپ قىزىن جۇمساعان ءالتاي. اقاننىڭ قارسىلىعىنا قاراماي، ءۇش-تورت جاستىقتى قوناقتاردىڭ وڭى مەن سولىنا تاستاتتى، — انا بىرەۋىن سالما، بيدايىنان ءجۇن شىعىپ ءجۇر. تىسى بارلارىن سال. ءوزى كىرلەۋ مە، دۇرىستارىن تانداپ سال. قۇداي ماڭدايىما ءبىر-اق قاتىن جازىپ، ەدى، كوپ قالىڭ سۇرامايتىن موجەتوپايلاۋ كەدەي قىزى ەدى. مۇندايلار جاسىنان تەسىك وكپە بوپ ۇيرەنگەن شارۋاعا قىلاپ بولۋشى ەدى، مەن قايداعى ءبىر سالپى ەتەك سالاعىنا كەزىگىپپىن. قۇدايدىڭ جازۋى سول. العاشقىدا ازداپ قولىم دا ءتيىپ ءجۇردى. ءبارىبىر، پەشەنەسىنە جازباعان بولمايدى ەكەن، اقانجان.
قىز بالا: "ءتۇۋھ، تاتە-اي" دەپ، داۋسى بولار-بولماس سىزىلىپ قىزاراقتاپ قالىپ ەدى، ءالتاي قارق ەتىپ كۇلدى.
— نەمەنە، شەشەڭنىڭ كۇلدى كەمەش سالاقتىعىنا نامىستانامىسىڭ، وندا ءۇي ءىشىن ءوزىڭ ۇستامايسىڭ با؟ ەرتەڭ كەتەسىڭ، سەنەن نە قىزىق كورەمىز، ودان دا پايداڭدى تيگىزىپ قال، — دەپ قىزىن ودان سايىن ۇيالتتى.
— ال، اقانجان، قىمىز ىشە وتىرىپ، مىنا باۋىرساق پەن مايدى قاربىتىڭقىراپ جەپ الىڭدار، جولدا اشىققان شىعارسىڭدار. وۋ، ءبىراق ەت جەي الماي قالارسىڭدار. ەت دەمەكشى، ءاي، ءاي، مۇندار مال قايدا، مال، — دەپ ءالتاي اۋىز جاققا قاراي ايعايلاعانشا بولعان جوق، جەلكەسىنەن، قۇيىمشاعىنان ۇستاپ، تەگەنە قۇيرىق توقتىنى دەدەكتەتىپ، قارا مۇرتتى جىگىت: "اسسالاۋماعالەيكۋم!" دەپ كىردى.
— ءاي، قول بەرىپ، سالەمدەسپەيسىڭ بە، — دەپ ءزىلسىز زەكىپ قالدى دا، ءالتاي ءوزىنىڭ قوجاناسىرلىعىنا كۇلدى. — ءا، قولىڭ بوس ەمەس ەكەن عوي. جارايدى، كەيىن قول بەرەرسىڭ. ال، باتا وقىپ جىبەر، اقان. ءاي، توقتاي قال! ءاي، انا جاقتاعىلار تەگىس كەلىندەر. وتاۋداعىلار، ءبارىڭ! تەز، تەز.
كيىم كيىس، جۇرىس-تۇرىسىمەن دە ءدۇيىم ەلگە ايگىلى اقان سەرى كەلدى دەگەن سوڭ، بۇل قورانىڭ ىشىندەگى ادامدار دا شالا ءبۇلىنىپ، ەركەگى بار، ايەلى بار — تەگىس ءبىر كيەرلەرىن ۇستەرىنە ىلە قويىپتى. ءالتايدان بۇيرىق كەلىسىمەن ءبارى تور ۇيگە كىرىپ، سەرىمەن سالەمدەسىپ، بوساعا جاققا وتىرا-وتىرا كەتىستى. ەندى نە بولار ەكەن دەگەندەي ءبارى ءۇي يەسىنىڭ اۋجايىن باعىپ، قاس-قاباعىنا قاراعىشتايدى. كەلگەننەن كورگىسى كەپ ىنتىققان سەرىگە تۋرا قاراي الماي، قىسىلىس تاپقان سىڭايى بار. العاشقىدا مازاسىزدانىپ، بىر-ەكى، بۇلقىنىپ قالعان قارا مۇرتتىڭ شەڭگەلىندەگى سەمىز توقتى ەندىگى قارسىلىقتان تۇك ونبەيتىنىنە ءتۇسىنىپ، ول دا "مۇنىڭ ارتى نە بولار ەكەن" دەگەندەي، كوزى شام جارىعىنا جاقۇتشا جىلتىراپ، قيمىلسىز تۇر. ءالتايدىڭ ءار قيمىلى دا ءوزىنىڭ ءسوزى سياقتى شاپشاڭ. وتىرعان قاتىن-قالاش، بالا-شاعاعا دەيىن شەتىنەن ءتىزىپ تانىستىردى دا:
— ال ەندى، بولدى، بارىڭدار، الىستان قاجىپ كەلگەن جولاۋشى دەم السىن، تىنىقسىن. تاماقتارىڭدى تەز دايارلاڭدار. سەن انداعى قويدى تەز جاۋكەمدەي عوي. كەلىن شىراق، ءاي ايال، شەك-قارىڭدى ەرتەڭ ارشىرسىڭدار. الدىمەن تەزدەتىپ قۋىرداق قۋىرا قويىڭدار، — دەپ قارا مۇرت بالاسىنان باستاپ، كەلىنگە شەيىن بۇيرىق بەرىپ، قۋىپ سالدى دا، اقاننىڭ: "قوي سويماي-اق قويىڭىزدار، اۋرە بوپ قايتەسىزدەر" دەگەنىنە دە قاراماي: — بولمايدى، و نە دەگەنىڭ، سەندەي ادامعا بۇيىرعان مىنا توقتىنىڭ نە ارمانى بار. بازارعا شىعارام دەپ ءوزىن دە سەمىرتۋدەي-اق سەمىرتىپ ەم، سەنىڭ كەلۋىڭە كورىنگەن ەكەن عوي، ءوزى دە از كۇندە تەز شيلانىپ بويىنا مايىن لەزدە جيناپ الىپ ەدى. بازارى قۇرسىن، قارا سۋعا قاراپ وتىرعانىمىز جوق، — دەپ شارۋا جايىن دا جاسىرماي، بار سىرىن اقتارا ايتىپ قويدى.
مۇنىمەن دە بولعان جوق، قوناقتارىنا قىمىزدى ءوزى ساپىرىپ بەرىپ وتىرىپ، جاعى ءبىر تىنبادى:
— ال، اقانجان، بۇلار كىم، قانداي ادامدار دەپ وتىرعان شىعارسىڭ. ەندى جاعدايىمدى تام-تۇمداپ تۇسىندىرەيىن. ءبىز — وسى توڭىرەكتى مەكەندەگەن قۋاندىق ىشىندە التاي، التاي ىشىندە الكە-بايدالى بولامىز. اتىمىز دا اتامىزعا ۇقساس ءالتاي، قالاعا ەرتەدەن قونىس تەپكەن جاتاقپىن. بۇرىن قىردا مال باعىپ، ازبىنشى مالدىڭ سۇرمەسىمەن كۇن كورگەن كەدەي اۋىل ەدىك، وسىدان جيىرما جىلداي بولدى، قاتتى جۇتقا كيلىگىپ، كوپ اش-ارىق وسى قالاعا اۋدىق. ءقازىر قالانىڭ وسى پۇشپاعىندا وتىرعان سول از التاي، ەندى قاناتىمىزدى كەڭ جايىپ، كوبەيىپ كەلەمىز. قۇدايعا شۇكىر، بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن دەگەندەي ءۇرىم-بۇتاق جايىپ، قالقايىپ « ءۇرىپ جاتىرمىز. كاسىبىمىز — مىنا ەسىلدىڭ بالىعىن اۋلاۋ، ازبىنشى مالدى قالا سىرتىنا ورگىزىپ، سونى تالعاجاۋ عىپ وتىرعان قارا تابان جاتاقتارمىز. جاڭا ءوزىڭ تابالدىرىقتى اتتاعاننان-اق سەزگەن شىعارسىڭ، وسى ءۇيدىڭ تۇلابويىنان، ىدىس-اياق، توسەنىشىنەن دە بالىق ءيسى شىعادى. تاڭ اتا كوزىمىزدى تىرناپ اشقاننان وسى ءۇيدىڭ جاس-كارىسىنە دەيىن قىبىر-قىبىر، ءبىرى اۋ جاماپ، ءپىرى بالىق ارشىپ، كەپتىرىپ، جاڭا اياق باسقان بالا قولقابىسىن تيگىزبەسە دە، تورسىلداعىن جارىپ، ايتەۋىر بالىق كاسىبىمەن كوزى شىققان جاندار.
جولاۋشىلار ات ماڭدايىن تىرەگەننەن بەرى ءار نارسەنى بىلمەككە قۇشتار، كورىنگەندى قازبالاپ سۇراۋعا ماشىق جانداي كورىنگەن ءالتاي ەندى قوناقتار ۇيگە كىرىسىمەن ءوز جاي-كۇيىن اقتارىلا بايانداپ وتىر. اقان دا ەندى تىم-تىرىس باس شۇلعىپ، تىڭداي بەرۋدەن گورى اقجارقىن شالدىڭ سوزىنە قاراي اڭگىمەگە ارالاسقاندى ماقۇل كوردى. جانە قالا جايىن جاقسى بىلەتىن ادامنان كوپ ءمان-جايعا قانعىسى كەلدى.
— الەكە، قالانىڭ ءبىز كىرگەن تۇسى پەرەسەلەندەر بولۋى كەرەك. ولار قونىس تەپكەلى دە ءبىراز بولعان شىعار- اۋ. ولاردىڭ دا كاسىبى بالىقشىلىق پا! — دەپ سۇراپ ەدى، ءالتاي اڭگىمە وتىنا ماي قۇيعانداي، بۇرىنعىدان بەتەر كوسىلە جونەلدى.
— قالانىڭ بۇل تۇسىنداعى ورىستار — وسى قالاعا ەڭ العاش كەلگەن پەرەسەلەندەر. الگى ەل باسقارۋ جايىندا جاڭا ۋكاز قاشان بولىپ ەدى؟..
— الپىس سەگىزىنشى جىلى ەمەس پە ەدى.
— ءيا، ءيا، بۇل قاراشەكپەندەر سودان بىرەر جىلدان سوڭ كەلىپ، وسى ارادان جەر كەسىپ بەرگەن ەكەن ۇلىقتار، لاي باسىپ، بالشىق سوعىپ قاۋقايتىپ-قاۋقايتىپ، ءۇي تۇرعىزىپ الدى. بۇل حالقىڭ ىسمەر حالىق بولادى ەكەن، ءتىپتى ەڭبەكتەگەن بالاسىنا دەيىن تاڭ اتسا قاراپ وتىرمايدى، تىرباڭداپ جاتقانى. تۇرا قال، سودان... بۇلار كەلگەن جىلدىڭ قىسى قاتتى، بوراندى دوڭىز جىلى ەدى، كوكتەمدە قار كۇرت ەرىپ، ارناسىنان بۋىرقانىپ شىققان ەسىل سۇراپىل تاسىدى. وسى ءبىز تۇرعان جەرلەر اپپاق داريا بولىپ، سۋ ۇستىڭدە قالقىپ تۇردىق. ايتەۋىر قولىمىزدا سىرعاۋىل، كۇنى-تۇنى كۇزەتىپ، ۇيلەردى سەڭنەن امان الىپ قالدىق-اۋ. سوندا دەيمىن-اۋ قىستان ارىپ، جۇدەپ شىققان مىنا ورىستاردا ۇيقى جوق، كارى-جاسىنا دەيىن سالىندىدان سال بۋىپ، سۋ جاعالاپ، تولقىن ايداپ شەتكە شىققان جايىلىمداعى اقجەم ءولى شاباقتاردى بوشكە-بوشكە ەتىپ تۇزداپ، جىپكە ءتىزىپ قاقتاپ، وكپەك جەلدىڭ وتىندە قابىرعالارى ىرجاڭ-ىرجاڭ ەتىپ ءجۇرىپ، تاعى دا ەڭبەكتەنگەندەرىنىڭ ارقاسىندا، اۋىر قىستان دا، كوكتەمدە جەتكەن جۇتتان دا امان شىقتى. بالانىڭ بالاسىنا ميراس ەتەر وسيەت: "ەڭبەكتى ورىستان ۇيرەن، ورىستارشا كاسىپ قىل" دەۋ كەرەك.
كوپشىلىك جينالعان ۇلكەن جيىندا، ءماسليحات قۇرعان جەردە، ويىن-تويدا بولسىن، استە ءبىر جامباستاپ قيسايماي، نە جاستىق، كوپشىككە شىنتاقتاماي قاققان قازىقتاي تىك وتىرۋعا ەجەلدەن ادەتتەنگەن اقان، ۇزاق جولدا ات سوعىپ، قانشا قاجىپ كەلسە دە، ءالتايدىڭ اڭگىمەسىن جالىقپاي تىڭداپ، سىر بىلدىرمەدى. شىنىندا دا مال ىشىندە، كەڭ جايلاۋ، جازىق دالادا كۇنەلتكەن قىر ەلىنىڭ اڭگىمەسىنەن، مىنا قالا جاتاقتارىنىڭ اڭگىمەسى مۇلدەم بولەك. كورگەن قىزىعى، تارتقان تاۋقىمەتى، ءسوز ەتەر شارۋا جايى دا وزگەشە. بۇرىن، جۇرگەن جەردە ساۋىق قۇرىپ، ءان سالىپ، اڭگىمە ايتسا دا بار جۇكتى ءوزى اتقارار اقان، ەندى ەل ادامىنا ءسوز بەرىپ، سونى تىڭداعاندا ءاتۇستى وتە شىعار كوپ جايدىڭ اڭعارىن تۇسىنە باستاعانداي، جاڭا ءبىر تىرشىلىك قارەكەتىن ۇعا باستاعانداي.
— وۋ، اقان شىراعىم، قىمىز ىشە وتىرىڭدار، — دەپ، اندا-ساندا ءدام الدىرىپ قويار ءالتاي الدەن ۋاقىتتا بارىپ، ءوزىنىڭ ارتىق، كوپ سويلەگەنىن اڭعارعانداي بولدى. — اپىر-اي، مەن كوپ سويلەپ قويدىم-اۋ، مازالارىڭدى العام جوق پا؟
— جو-جوق، ايتا بەرىڭىز مىنا قاراشەكپەندەر جايىن كوپ بىلە بەرمەۋشى ەدىم، اڭگىمەڭىز ءدامدى ەكەن، الەكە، — دەپ، سەرى شىن قۇمارتقان سىڭاي ءبىلدىردى.
— ءا، قاراشەكپەندەر دەيمىسىڭ؟ بۇلاردىڭ ءوزى ءارتۇرلى بولادى ەكەن. قاراشەكپەندەرى — جاڭا زاڭعا دەيىنگى ءوز بەتتەرىمەن كەلگەن بوسقىندار دا، ال پەرەسەلەندەر كرەستيان-مۇجىقتار ەكەن. Oy، مىنا بالانىڭ اتىن كىم دەدىڭ؟
— موڭكە.
— ءيا، موڭكە بالا قالعي باستادى. اۋ، ۇيقىڭ كەلسە، انا ءبىرسالاردىڭ ۇستىنە قيسايىپ ال، تاماق پىسكەنشە نە زامان، ساعان اڭگىمە نە كەرەك. جامان شالدىڭ اڭگىمەسىنەن ءبىر كورگەن ءتۇسىڭ ءتاتتى شىعار.
— ە، وتىرا بەرسىن، ۇيقى قايدا قاشار دەيسىز. كوپ شالدىڭ ورتاسىندا ءبىر بالا وتىرسا دانا بولار، كوپ بالانىڭ ورتاسىندا ءبىر شال وتىرسا بالا بولار، — دەپ، اقان موڭكەگە قاراپ ەدى، ول زورعا شىداپ وتىر ەكەن، قورباڭداپ بارىپ، ءتوساعاش الدىنا جاستىعىن تاستاپ، قيسايا كەتتى.
— ءا، جارايدى جاتسىن، جاتسىن، قاجىعان عوي. دەگەنمەن اتى بالا ەمەس پە، ۇزاق جولدى قايدان كوتەرسىن. Ay، ايتقانداي، اقانجان، سەن دە شارشاعان شىعارسىڭ، تاماق پىسكەنشە سەن دە مىزعىپ ال، مەن دە ءبىر اڭگىمە دەسە جانىم كىرىپ، اتتىعا جول، جاياۋعا ءسوز بەرمەيتىن كوكسوققاننىڭ ءوزىمىن. سەنى شارشاتتىم-اۋ دەيمىن. اڭگىمە كەيىن بولا جاتار، — دەپ ءالتاي اقاننىڭ استىنا تاعى دا كورپە سالماققا تۇرا بەرىپ ەدى، اقان قايتا وتىرعىزدى.
— جوق، الەكە، ۇيقى قايدا قاشار دەيسىز، ايتا بەرىڭىز اڭگىمەڭىزدى، ءدامدى ەكەن.
— ە-ە، بىزدە نەعىلعان ءدامدى اڭگىمە بولسىن. انشەيىن، كەلمەي جاتىپ سەنى شاۋجايدان المايىن دەگەنىم عوي. ءبىزدىڭ اڭگىمەنىڭ ءبارى كۇيكى تىرشىلىك، كۇندەگى كۇيبەڭ شارۋانىڭ توڭىرەگى، — دەپ قىمىزدى ساپىرىپ قويىپ، قايتادان سوزگە كىرىسە بەرگەندە، ەسىكتەن ەڭگەزەردەي بىرەۋ كىردى. اۋەلى ماڭدايشادان سارى ەشكىنىڭ سابالاق جۇنىندەي بەت-اۋزىن ءجۇن باسقان باسىن وتكىزدى دە، ەكى بۇكتەلگەندەي ەڭكەيىپ، كەلەپانداي اياعىمەن تابالدىرىقتى اتتادى. كىرمەي جاتىپ گۇجىلدەي سويلەپ كەلەدى:
— التا-اي، التاي، ۆوت تەبە نا، سەن ۇيدە كۋمىس ءىشىپ وتىرادى، رىباكتار سىرتتا كۇتىپ تۇرادى.
— تۇرسا تۇرادى، — دەپ ءالتاي ەسىكتەن كىرگەن ورىس شالىنا دۇرسە قويا بەردى، — ءاي، ناسىلىڭە تارتپاعىر، اۋەلى اماندىق قايدا، اماندىق؟ بۇقاشا گۇجىلدەي بەرمەي، سالەمدەسسەڭشى اۋەلى، مىناۋ سەن ەكەۋمىزدىڭ اكەمىزدەي ادام!
— ا، سالامالەيكۋم! لادنو، سەندە قوناق بار. رىباكتاردىڭ ەكىنشى پارتياسىن وتپراۆيت جاسادىم.
— جارايدى، جارايدى، شارۋا ولگەندە بىتەدى. قانە، وتىر، مىنا اراعا، قوي سويىلىپ جاتىر.
تابالدىرىققا قۇيرىعىن قويىپ، ءداۋ ەتىگىن شىلعاۋ-مىلعاۋىمەن قوبىراتا شەشىپ بوساعاعا تاستاعان ورىس شالى التايمەن قالجىڭداسىپ، سويلەپ ءجۇر. قالىڭ قاباعىنىڭ استىندا قۋاقى كوكشىل كوزى جىلتىڭ-جىلتىڭ ەتەدى.
— كۋپتەن قوي جەمەگەن، جاقسى، جاقسى. التاي، قالاي بۋلادى، باس جەيمىن يلي تيل جەيمىن؟
ءالتاي قارقىلداپ كەپ كۇلدى.
— ءاي، كوك سوققىر، بۇگىن ءتىل دە جەيسىڭ، باس تا جەيسىڭ، — دەپ تاقىر باسىن سيپالاپ كۇلگەن ءالتاي اقانعا ورىس ءسوزىن ءتۇسىندىرىپ جاتىر، — بىلتىر مىنا كوك سوققىرعا ءبىر تامىرى كەلىپتى. ەرتەڭىنە "ءالتاي دەگەن دوسىم بار، بارايىق" دەسە، اناۋ: "وھو، بارساق، بارايىق، قازاقتار قوي سويىپ، باس تارتادى، بىلەم، بىلەم" دەپ وزەۋرەسە كەرەك. مىنا بارىس "ە-ە، ءالتايدىڭ ءجونى باسقا قازاقتان ءبىر بولەك، ول باس تارتپايدى، كىلەڭ ءتىل تارتادى، ءتىل جەيسىڭ" دەپتى. سودان بۇلار كەلە قالماسىن با. ەكەۋىنىڭ ۋاعداسىن قايدان بىلەيىن، قاقتاعان بالىقتى قايماققا قۋىرىپ، شاي بەردىك. مەنىڭ ءسوزۋارلىعىم قانداي، ەكەۋىنە جول تيمەي، تاڭ اتقانشا ءوزىم مىجىپ، جەكە كوسىلسەم كەرەك. ۇيلەرىنە كەتىپ بارا جاتىپ الگى دوسى بارىسقا: "ەي، بوريس، الگى ءتىلىڭ قايدا جەگىزەتىن، باس تا، ءتىل دە جەگىزبەدى عوي" دەسە، مىنا مەنىڭ كوكسوققىر قۇرداسىم: "پاداجدي، سەن نە جەگەنىڭدى ۇمىتتىڭ شتولي، الگى قازاق تاڭ اتقانشا تىلىمەن كورميت ەتكەن جوق پا، سودان ارتىق نە كەرەك" دەپتى.
اقان ورىس شالىنىڭ تاپقىرلىعىنا، ءالتاي ەكەۋىنىڭ قازاقشا قۇرداستىق جولىمەن قالجىڭداسقان جاراستىعىنا ىرزا كوڭىلمەن ۇزاق راحاتتانا كۇلدى.
— ال، اقانجان، تۇرا قال، ەندى بۇل بارىس ەكەۋمىزدىڭ ءبىرىمىزدى-بىرىمىزدىڭ قالاي قورقىتقانىمىزدى ايتاتىن.
جاڭا قاراشەكپەندەر مەن مۇجىقتار جايىن سۇراپ ەدىڭ عوي. مىنا كوكسوققىردىڭ ىزدەگەنگە سۇراعان ءدال كەلە قالماسىن كورمەيمىسىڭ، — دەپ ءالتاي الگىندە ۇزىلگەن اڭگىمە جەلىسىن جالعاماققا ىڭعايلانعاندا:
— التاي، التاي، سەن دە ۇمىتپايدى، حۆاتيت، كوپ ايتۋ كەرەك ەمەس، — دەپ اقاننان تومەنىرەك وتىرعان گۇجبان شال قارسىلىق بىلدىرسە دە، ءالتاي قولىن بىر-اك سەرمەدى.
— ە، ايتسا نەسى بار، وتىرىك پە، ءوتىڭ جارىلسا دا ايتامىن، تىڭداماساڭ بالىققا كەت، — دەپ ەندى بوگەلمەستەن قالجىڭىن ارالاستىرا سويلەي جونەلدى. — قىمىز الا وتىر، ءاي انا جاقتا كىم بار، بارىسقا تەگەنە اكەلىڭدەرشى. بۇل كوكسوققىر جالعىز بيەمنىڭ قىمىزىن تەگەنەمەن ىشەدى، جىلانى بار ىشىندە. ءيا، تۇرا قال، جاڭا بارىس جوقتا قاي تۇسقا كەلىپ ەم. ءيا، بۇلاردىڭ جازعا قالاي شىققانىن ايتتىم عوي. ءبىز ول كەزدە ورىس كەسە تەرىس قاراپ، بۇلار قازاق دەسە تەرىس قاراپ جۇرەتىن كەز. بالالارىمىزدى "قۇبىجىق كەلەدى، ورىس كەلەدى، جىلاساڭ الىپ كەتەدى" دەپ جۇرگەن كەز عوي. العاشقى جىلى مىناداي سوراقىلىق بولدى. ءبىز اۋ قۇراتىن جەرگە بىرەر مۇجىقتار دا بارىپ تالتاق اۋ قۇرىپ، مورجا تاستاپ، وزدەرى قارماقپەن كۇن باتقانشا بالىق اۋلاپ جۇرەتىن. ءبىر كۇنى بۇكىل اۋ بىتكەندە بالىق از، بۇرىنعىداي ەمەس. كەلەسى كۇندەرى مۇلدەم سيرەپ كەتتى. سودان ءبىرتۇرلى سەكەم الا باستادىم دا، كەشقۇرىم مۇجىقتاردىڭ كارزەڭكەلەرىنە الىستان كوز تاستايتىن بولدىم. اقىرى كوزىم شىن جەتە باستادى، بۇل حالىق تۇسكە دەيىن ۇيىقتايتىن ءبىزدىڭ قازاقتاي ەمەس، مونعولدارشا الاكوبەدەن كوزدەرىن تىرمالاي اشىپ، بوزتورعايمەن بىرگە وياناتىن حالىق قوي. بىردە، تاڭ اعارا، وزەنگە اتپەن بارسام، الگى ەكى مۇجىق، تاعى ەكى-ۇش بالا ون شاقتى كارزەڭكە ۇيەمە بالىقتى قايقاڭداتا كوتەرىپ دەدەكتەپ كەلەدى. شۇپىلدەگەن بالىقتار تايداي تۋلاپ، شورشىپ ءتۇسىپ، جول بويى شاشىلىپ تا كەلەدى، وعان دا قارايتىن ولار جوق، جۇرىستەرى سۋىت. سويتسەم، قۇيرىقتارىن كۇن قىزدىرعاندا بارىپ وياناتىن قازاقتار تۇرىپ، وزەنگە بارعانشا بۇلار اۋ بىتكەندى ءتىنتىپ، تۇسكەن بالىقتى سىپىرىپ الادى ەكەن. سودان بەرى ءبىر كۇن وتكەن سوڭ ءبىر اۋ، ەكى كۇننەن سوڭ ءۇش اۋ جوعالدى.
اقان "اڭگىمە بەتى قالاي بۇرىلىپ بارادى، ءالتاي قالجىڭدايمىن دەپ وتىرىپ، شىنداپ كەتپەسە نىعىلسىن" دەپ ىڭعايسىزدانىپ، قاۋعا ساقال بوريسقا قاراپ ەدى، ءمىزباعاتىن ول جوق، بۇرىن تالاي تىڭداپ ەتى ۇيرەنگەن بە، جاستىققا قازاقشا شىنتاقتاي ءتۇسىپ، تاناۋى دەلديگەن مۇرنىن سيپاپ قويىپ، كۇلىمسىرەپ تىڭدايدى.
— اۋى جوعالعان اعايىندار ماعان كەلىپ، "اتام قازاق بىرەۋدىڭ ەتتىگىنە ءتۇسىپ قايماعىن، شوشالاسىندا پىسكەن اسىن ۇرلاماۋشى ەدى، اۋداعى بالىقتى ۇرلاعان دەگەن نە سۇمدىق؟! ەندى كۇن كورىسىمىز — اۋدىڭ ءوزىن جوق قىلدى. نە دە بولسا، پەرەسەلەندەردەن كەلگەن سۇمدىق، بۇلاردا ءدىن جوق شىعار، قۇدايىنان قورىقپاعاندارى-اۋ، بۇيتە بەرسە، ەرتەڭ داستارقانىمىزداعى اسىمىزعا دەيىن تارتىپ الار. وسىلاي باسىندىرىپ قويامىز با. ءبىز دە ەل، جۇرت ەمەسپىز بە. جينالامىز. قارۋمەن بارىپ، تىنتەمىز" دەپ، تۇياقتارىمەن جەر تارپيدى. مەنىڭ دە زىعىرىم قايناپ جۇرگەن. ءبىراق اشۋ الدىن اقىلعا سالىپ، تىم ۋشىقتىرىپ المايىق دەپ، اۋەلى پيرەگوۋار جۇرگىزبەكشى بولدىم. سودان، تۇرا قال، قاسىما ورىسشا ءبىر قاعارى بار ەستايدىڭ جاناتاي دەگەن بالۋان بالاسىن ەرتىپ، وسى بارىستىڭ ۇيىنە كەلدىم. بۇل دا پەرەسەلەندەردىڭ باسشىسى ەكەنىن بىلەتىنمىن. ول كەزدە، بۇلار ەسىلدىڭ قاروتكەل جاق قاباعىندا تۇرادى. بويىما بەسقارۋىمدى سالىپ دەگەندەي، كەزدىگى، وقشانتايى بار كۇمىس كىسەمدى تاعىپ، بەلىمە قىلپىلداعان وتكىر اق بالتانى قىستىرىپ الدىم.
— رىباك ەمەس، توچنو لەسورۋب سياقتى بولدىڭ، — دەپ بوريس ءبىر مىرس ەتىپ كۇلىپ قويدى.
— كاكوي-تاكوي ليسارۋپ، تۋرا باياعىنىڭ باتىرى سياقتى ەدىم. سودان، تۇرا قال، از ءۇيلى التاي جۇراعاتتار قۇدايلارىنا سىيىنىپ، اقسارباس، كوكقاسقالارىن اۋىزبەن شالىپ، ۇيلىعىپ قالا بەردى. ءبىر جامانات بولسا-اق، ايىر-كۇرەكتەرىن الىپ، مايدان سالۋعا دايار تۇر. ءبىز كەلسەك، مىنا بوريس ۇيىندە ەكەن. ءبىزدىڭ قابارىپ كەتكەن، تۇكسيگەن تۇرىمىزدەن زارەسى ۇشتى بىلەم، كىسەن دەگەن ايەلىنە شاي قويعىزدى.
— دا، سەنەن تاك يسپۋگالسيا. پروستو سەن شاي كۋپ ىشەدى، مەن بيلەدى، يشيم سۋى جەتەدى، — دەپ، بوريس تا قالجىڭداپ جاتىر.
— قورىقپاعان شىعارسىڭ جامان قاتتى. تۋرا قال، سودان اشۋعا بۋلىعىپ، تۇتىعىپ سويلەي السامشى. ايتەۋىر، جاناتاي ۇعىندىرىپ جاتىر. بايقايمىن، بارىس ءپىر كىشكەنتاي قىز بالانى تىسقا جۇمساپ جىبەرگەن. الدىمىزعا ۇلكەن جەز ساماۋىردى الىپ وتىرعانبىز. مەن باتىرەكە-اۋ، شايدى ورىستار قازاقتان ۇيرەندى دەپ جۇرسەم، بۇل ورىستارىڭ اتامزاماننان بەرى ىشەدى ەكەن-اۋ. ساماۋىردى دا بۇلار ساماۋىر دەيدى ەكەن. بايقايمىن، ساماۋىر ورتالانعان كەزدە ءبىر تاپالتاق ساقالدى مۇجىق كىرگەن، امانداسىپ، بوساعا جاقتاعى ساكىگە وتىرا كەتتى. شايعا شاقىرۋ جوق. بۇلاردا ول كەزدە ونداي ادەت بولمايتىن، بەرتىن ۇيرەندى عوي. ايتەۋىر بىزدەن دە بىردەمە جۇعا باستادى بۇلارعا. سودان ساماۋىر ەڭكەيگەنشە مۇجىقتار كەلىپ جاتىر، كەلىپ جاتىر. ءبىر كەزدە ءۇي اۋزى-مۇرنىنان شىعا تولدى.
— اي، سۋندا ءوزىڭ قالاي قۇرىقتى ايتپايسىڭ با؟
— ە، مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ تۇگى بار دەدىڭ بە. ازداپ جۇرەكسىنگەنىم راس. تەرەزەگە دە بىر-ەكى قاراپ قويدىم، ولاي-بۇلاي بولسا، قالاي بۇزىپ شىعام دەپ. شىنىمدى ايتسام، كىرپىش شاي قايناتقان شاي دا جۇرمەي قويدى. ءبىر كەزدە، مۇجىقتاردىڭ باس-اياعى جينالىپ بولدى-اۋ دەگەندە مىنا بارىس، ءوزى دە تۋرا بارىس سياقتى عوي، تۇرىپ الىپ، اي ەرىم-اي، گۇجىلدەپ كەپ سويلەپ بەرمەسىن بە. تۋرا، اتام ءۇيىنىڭ سارالا بۇقاسىنشا باسىن شۇلعىپ قويىپ بىردەمەلەردى ايتىپ، زىركىلدەپ جاتىر. مۇجىقتاردا زارە جوق. سوندا نە ايتتىڭ-اي، ءوزىڭ ايتشى.
— نە ايتامىن. بۇلار دا ءبىز سياقتى باتراك، بالالار كۋپ، ۋيات كايدا ايتتىم.
— ءبىر كەزدە، الگى كىم ەدى، ەپىم دەگەن جىگىت پە ەدى-اي؟ ءوزى كەيىنگى كەزدە جوق، ءبىر جاققا كەتىپ تىندى عوي. كوزى تۇزداي سەكپىل بەت، جەل ۇرلەسە جىعىلعالى تۇرعان ءبىر جىگىتتىڭ كەڭىردەگىنەن ۇستاپ، ورتاعا الىپ شىعىپ، ەرىم-اي سونى سىقپاسىن با. اناۋ قىرىلداپ، ءتىلى سويلەۋگە زورعا كەلدى. باسقالارىندا ءۇن جوق. اقىرى ەپىمدى بوساتىپ، ۇيدەن شىعارىپ جىبەردى. ءبىر ءسۇت ءپىسىرىم ۋاقىتتا كەلدى-اۋ ايتەۋىر. وي، اللا-اي، قولىندا اۋ. جيەگىنە وڭكەي توپايلار تىزگەن قازاقى اۋ. ايتپەسە ورىستارعا ول كەزدە اۋدىڭ تارتارلارىنا سالاتىن سونشاما توپاي قايدان كەلسىن. سودان، نە كەرەك، كوپ ۇزاماي تاتۋلاسىپ كەتتىك. تامىر بوپ كەتتىك. ءاي، "تامىر" دەگەن ءسوز وسى بالىقشى بىزدەردەن شىققان شىعار-اۋ. ءقازىر قۇدايعا شۇكىر، ءبارىمىز بىرىگىپ، وسى توڭىرەكتەگى ورىس مۇجىقتارى بار، وزىمىزشە كىشىگىرىم ارتەل قۇردىق. بۇرىن اۋمەن، قارماقپەن تۇيتىڭداپ جۇرەتىن بىزدەر، كەلە-كەلە سۇزەكىمەن ماڭايداعى كولدەردىڭ بالىعىن، سوناۋ قورعالجىڭعا دەيىن ءسۇزىپ، كەنەلىپ قالدىق. كوپتىڭ اتى كوپ ەمەس پە، اقانجان. بۇل ورىسىڭنان ۇيرەنەتىن نارسە كوپ ەكەن. بۇرىن بىزدەر تۇگەلدەي شىم ۇيدە، ەرىنبەگەندەر قىرتىس ۇيدە وتىراتىن ەك. سىزدەر جاقتاعىداي بىزدە اعاش ءۇي قولى جەتكەن بايلاردا بولماسا، جاي جاتاقتاردا جوق قوي. مىنا بارىستار سامان سوعۋدى ۇيرەتتى. مىنە، كورمەيسىڭ بە، ەڭسەمىز كوتەرىلىپ، كەڭ سارايداي ءبىر-بىر ءۇيدى سالىپ الدىق. مۇنى دا مۇجىقتارمەن بىرىگىپ، پومىشتاپ كوتەردىك. قازاقتا دا ۇدىقتاسۋ دەگەن بولۋشى ەدى عوي. ءسويتىپ، اقانجان...
سىرتتان دابىرلاسقان داۋىستار ەستىلدى دە، ۇيگە ەنتىگە باسىپ، قولىندا سىرناي عازيز كىردى ارسالاڭداپ.
دار ەتكىزىپ سىرنايىن توسەك ۇستىنە لاقتىرىپ سالعان عازيز اقاندى باس سالىپ قۇشاقتاپ جاتىر. ەل تۇرمىسىندا كوپ ۇشىرامايتىن سيرەك ادەتپەن ۇستاز اقىننىڭ، قايعىلى اقىننىڭ بەتىن ايمالاپ ءسۇيدى. قاراوتكەلدە ءوزىن ەركىن ۇستاپ، سال اتانعان قايراتتى جىگىتتىڭ كوزىنەن اققان جاس اقاننىڭ بەتىنە ىپ-ىستىق بوپ ءتيدى.
كورىسكەن ادامداي زورعا اجىراسقان عازيز قايتادان بويىن جازىپ، سىرماققا وتىرماستان وقىس مىنەز كورسەتىپ، ءۇي يەسىنىڭ جانىنا تيەر اۋىر سوزبەن، سەرىگە ءتىل قاتتى:
— اقان اعا-اي، ويسىراتىپ كەتتى-اۋ، اتاڭا نالەت التايلار! بۇل باتىراشتىڭ تۇقىمى التايدىڭ ءۇيى ەمەس پە، قايدان عانا مۇندا تاپ بولدىڭ. ءجۇرشى، اعا، كەتەيىكشى بۇل ۇيدەن، ەندىگى كورمەگەنىم جىندى، ەسىرىك التايلار بولسىن.
ءالتايدىڭ ءوڭى قابارىپ، كۇرەڭىتە بەردى.
— عازيز-اي، نە دەپ كەتتىڭ؟! ءوزىم دە اقانجان كەلگەلى جەر بوپ وتىر ەم. كۇيىگىمە كۇيىك جامادىڭ-اۋ. مەنىڭ ءى توم قانداي؟ ءبىر ەسىرىك التايعا، ەلدىگى بار مىڭ التاي جاۋاپ بەرمەك پە؟ قاراعىم-اي، اۋىر ايتتىڭ-اۋ، اۋىر ايتتىڭ، باسىم شىڭىلداپ كەتتى-اۋ، باسىم! — دەپ، التاي اباجاداي قوس الاقانىمەن شەكەسىن سىعىمداپ تومەن تۇقىرايا بەردى. — بار، بار، مەنىڭ ۇيىمە جولاماي-اق، قوي...
— ءاي، عازيز، وتىر اۋەلى قۇيرىعىڭدى باسىپ، — دەپ، اقاننىڭ دا داۋسى اششى شىقتى. — مەنى اقان اعا دەپ، سوڭىما ەرىپ، جولىمدى قۋار ۇل بولماق نيەتىڭ وسى ما ەدى. مەن سەنى وسىعان باۋلىپ پا ەم؟ نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ قۇلاگەردى ولتىرتكەن التايدىڭ اۋمەسەرى باتىراش بولسا، ول قاراۋىلعا عانا سالعان شەڭگەلى مە ەدى. ول ءوز رۋ، ءوز اعايىنىنا دا ايۋانداي اياۋسىز، الدىنان كەسە كولدەنەڭ وتەر بولسا، ۇل، قىزىنا دا قاتىگەز، قاراجۇرەك ەمەس پە. باتىراشتىڭ و دۇلەيلىگى ءۇشىن قاراۋىل التايدىڭ، التاي قاراۋىلدىڭ بوساعاسىن اتتاماسىن دەگەنىڭ بە؟ ەل بىرلىگىن قورعار ازامات ءانشى مە دەسەم... مەنى اعا دەسەڭ مىنا ءسوزىڭدى قايتىپ ال. قايتىپ ال مىنا ەسەر مىنەزىڭدى! كورسەتپە كوزىمە! باسىڭدى ءيىپ، ۇلكەننەن كەشىرىم ءوتىن!
13
اقاننىڭ بار سەنگەنى — ويازدىڭ ايەلى اننا يۆانوۆنا. ەر باسىنا كۇن تۋىپ، ءىستى بولعاندا، سەرىلىكپەن كۇن كەشكەن اقىن تابان تىرەپ بارار ادام تابىلماعانىنا، ۇلىقتاردان ءبىر جاناشىرى جوقتىعىنا جاڭا كوزى جەتىپ، قاتتى نالىدى. ايەل دە بولسا، ءجون-جوسىقتى تۇسىنەتىن، اق پەن قارانى ايىراتىن اننا يۆانوۆنامەن اقىلداسىپ، ويازبەن تىلدەسۋدىڭ جولىن ىزدەدى. قايران، بۇل دا ءبىر زاماننىڭ تارىلعانى-اۋ.
اتتارىن الىسىراق بايلاپ، جاسىل قاقپاعا كەلگەن عازيز ەكەۋى اۋەلى اعاشتان بۇراپ، ويۋلاعان اشەكەيلى ەسىكتى يتەرىپ ەدى، جابىق ەكەن. قالا تۇرمىسىنا كانىگى
عازيز كولەمى اعاش ۇزەڭگىدەي، ءورىپ سوققان تەمىر شىعىرشىقتى بىر-ەكى قاعىپ قالدى. اۋىلدان ارس-ارس ەتكەن وۆچاركانىڭ، وعان قوسىلا شاۋىلدەگەن كاندەننىڭ ءۇنى ەستىلدى دە، ءبىر كەزدە ەسىك تاقتايىنان تەرەزەشە كوز اشىلىپ، بۋى بۇرقىراعان جىپ-جىلتىر قاسقا باس، سونان سوڭ ماناۋراعان قىزىل بەت كورىندى.
— كىم كەرەك؟
— وياز ۇيدە مە؟
— وياس؟.. "وياس" دەگەن نە؟
— ۋەزدنوي ناچالنيك، ميعۇلا؟
— جوق، — قاقپاق تارس جابىلدى، — بار، ورنىڭا بار، دجەك. باسۋرماندار عوي زەرىگىپ جۇرگەن.
— ە-ە، مۋجىق، تۇرا تۇر. — سۇيرەتە باسقان مۇجىق تابانىنىڭ دىبىسى ەستىلىپ بارادى. — قاپ، مىنا جامان مالايدىڭ قورلىعىن-اي. اقان اعا، قالتاڭىزدا سولكەباي بار ما؟
اقان قالتاسىنان ءاميان الىپ، ىشىنەن تورت-بەس كۇمىس اقشانى ءعازيزدىڭ الاقانىنا توگە سالدى.
— اقان اعا، بۇل الدى ءالى. قانشا اقشامەن كەلدىم دەدىڭىز؟ اتاي بىلەدى عوي، شىركىن. بۇلاردىڭ اۋزى قيمىلداسا اقشا، قولى قيمىلداسا پارا، ونسىز تۇك ونبەيدى، كورمەيمىز بە، مىنا مالايدىڭ ولە الماي تۇرىپ ءبالسىنۋىن. — عازيز ەسىكتى قايتا توقىلداتتى. يت تاعى دا ءۇردى دە، قاقپاق قايتا اشىلىپ، الگى باس تاعى كورىندى.
— كەتىڭدەر بۇل ارادان، جوق دەدىم عوي، تۇسىندىڭدەر مە؟! — قاقپاق جابىلا بەرگەندە، عازيز ۇستاي الدى دا، ەكىنشى قولىمەن ءبىر سولكەبايدى مالايدىڭ قولىنا قىستىرا سالدى. مالاي ەندى باسىن مولىراق شىعاردى. سيرەك كوكبۋرىل توبە شاشى ءۇرپيىپ:
— ەگو پلاكوروتيە بۇل كەزدە ۇيدە وتىرۋشى ما ەدى، جوق، كەڭسەسىنەن تاباسىڭدار، ءبىراق كىرە الساڭدار، — دەپ سوزگە كەلدى.
— جارايدى، اننا يۆانوۆنا ۇيدە مە؟
قارت مالاي كەتىك تىستەرىن كورسەتىپ: "ە-ە!" دەپ كۇلدى. كوزى كارى مىسىقتىڭ كوزىنشە جانارسىز جىلتىراپ، قايماق دامەتكەندەي سىڭاي ءبىلدىردى. عازيز تاعى ءبىر سولكەبايدى تەسىكتەن شىعارعان الاقانىنا قىستىرا سالىپ ەدى، ول ارتىنا ءبىر قاراپ الدى دا:
— اننا يفانوفنا قايدا بارام دەسە ءوز ەركى، ەركە ماسام ەمەس پە، قىدىرىپ كەتكەن. الىسقا.
قايدا؟ — اقان بار ءۇمىتىنىڭ ءجىبى ۇزىلگەندەي سۇلق تۇرىپ قالدى. — قولىڭداعىنى تۇگەل بەرشى.
— قايدا كەتكەن، ايتساڭشى، — دەپ ەدى عازيز.
— ە، بۇل ءۇشىنشى سۇراق، — دەپ مالاي ءتىسى كەتيىپ تاعى جىمىڭدادى.
— ءوي، ەنەڭدى ۇرايىن، ەسىكتەگى يتىنە دەيىن باسىنادى بۇلاردىڭ، — دەپ عازيز قالعان ءۇش كۇمىس اقشانى مالاي ەسىك قاتپار-قاتپار الاقانىنا سىلدىراتىپ توگە سالدى.
— گوسپوتا، سيۋ مينۋتۋ، شىعامىن، — دەپ كوڭىلدەنگەن مالاي ەسىك قاقپاعىن باپپەن جاۋىپ، ىلگەشەگىن ىشىنەن ءىلدى. سودان سوڭ اۋلادا اسىقپاي، يتىنە ءبىراز اقىل، كەڭەس ۇيرەتىپ، ۇزاق كۇڭكىلدەپ، سويلەسىپ ءجۇردى دە، تىسقا شىقتى. باۋىرىنا قىسقان سابالاق ءجۇندى كاندەنى بار.
مالاي دەگەنگە، اقان ءۇي قىزمەتكەرىن ورىستىڭ شاباتا كيگەن مۇجىقتارىنداي، نەمەسە، قازاق بايلارىنىڭ ىشىندە جۇرەتىن قىرىق جاماۋلى جالشىلارىنداي ەلەستەتىپ ەدى، جوق، مىنانىڭ ۇسقىنى بولەك. كيىمى مۇنتازداي، ءتىپتى انا-مىنا كەڭسە چينوۆنيكتەرىندەي. مىنا تۇرىنە قاراعاندا جاڭاعى تەسىكتەن سوزىلعان قايىرشى قول مۇنىكى ەمەس دەرسىڭ.
تاڭ اتپاي جۇتىپ العان كارت ادام العاشقىداعىداي ەمەس، كوپتەن كورمەگەن تانىستارىن كەزدەستىرگەندەي، بۇلاردىڭ ارقالارىنان قاعىپ، دۋالدان ارىرەك تۇستاعى ساكىگە كەپ وتىردى. اۋەلى، قالاشا ءساندى كيىنگەن ەكى قازاقتىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن ءبىر ءسۇزىپ ءوتتى دە، بۇلار سويلەسۋگە تۇرادى ەكەن دەگەندەي، ەندى جاعى سەمبەي كويىتە جونەلدى:
— اننا يفانوفنا، شىركىن، ايەل جىنىسىنان وتە سيرەك كەزدەسەتىن كىسى عوي. ەح، ءبىزدىڭ حوسياي باقىتتى ادام. وسىنداي اقىلدى، ءارى كورىكتى، وتە ءبىلىمدار ايەلدى كىم ۇناتپاۋشى ەدى؟ بۇل ۇيگە كىمدەر تۇسپەيدى. سوناۋ پەتەرپۋركتان، ومبىدان نەلەر اتاقتى، ۇلكەن ءچيندى ادامدار كەلەدى دەسەڭىزشى، انادا ەفوفىسوكوپرەفوسحوتيتەلستۆو گەنەرال لوسيەۆسكيي ايەلىمەن، ودان سوڭ ناكازنوي اتامان پارون ماكسيم انتونوفيچ قونىپ كەتتى. ءبارى اننا يفانوفناعا ءمۇلايىمسي قاراپ، كەتە-كەتكەنشە سۇقتانىپ، كوزدەرىن المايدى. اننا يفانوفنا قانداي ءانشى دەسەڭىزشى. ءتۇنى بويى رويالعا قوسىپ رومانستار ايتقاندا، جۇرەگىڭ ەزىلىپ، ءبىرتۇرلى جىلاعىڭ كەلەدى. ءارى مۇڭدى، ءارى سازدى رومانتيكالى اندەر. انادا ءسىبىر قازاق اسكەرىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمىنىڭ اتامانى ەفوفىسوكوپرەفوسحوديتەلستۆو گەنەرال-مايور ستاركوف كەلگەندە دە، الىستان ءقادىرلى مەيماندار توقتاسا، كوڭىلدەنىپ، ەرەكشە قۇلپىرىپ كەتەتىن اننا يفانوفنا جاڭا رومانستار ايتىپ، تاعى دا سوناۋ پەتەرپۋركتەگى شاعىم ەسىمە ءتۇسىپ، ءتۇنى بويى جىلاپ الدىم. ستاركوفتىڭ اسا ۇناتقانى سونشا، سات ىشىندە اتتانار الدىندا، ءبىرتۇرلى ەڭسەسى ءتۇسىپ، مۇڭايىپ وتىر ەكەن. مەنى كورگەندە قۋانىپ كەتتى. ماعان "اننا يفانوفنانى جەكە الىپ شىعىڭىز، از عانا اڭگىمەم بار ەدى" دەپ، تۇتاس پولۋيمپەريالدى سەكىرتىپ تاستادى، ارينە قوجاڭ بەرسە قوينىڭا، بەرگەندى كىم جەك كورەدى، قاعىپ الدىم دا، ايتقانىن ورىندادىم. سول كۇنى ول كەتپەدى. اننا يفانوفنا ەكەۋى تازا ارابى اتتارعا ءمىنىپ، قالا سىرتىنا سەرۋەنگە شىعىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ورالدى. ولار قاشان قايتىپ كەلگەنشە، حوزياين قاتتى تولقىپ، ءبىر ارادا اتتان قۇلاپ جازىم بولدى دەدى مە، قايعىدان اراق ىشە بەردى. مۇمكىن، قىزعاناتىن دا شىعار، ونداي سۇلۋلاردى كىم قىزعانبايدى؟ — شال سارعىشتاۋ كەتىك تىستەرىن كورسەتە كۇلدى دە، الدىنا وڭگەرگەن قاندەن يتىنە قارادى. ول قىڭسىلاپ، الدەنە دامەتكەندەي نەمەسە ۇزاق وتىرۋعا جالىققانداي كوزى ءمۇلايىمسىپ، جەرگە تۇسكىسى كەلىپ تىرمىستى. — جو-جوق، بولمايدى، بولمايدى. سەنى ەندى كوزدەن تاسا قىلۋعا بولمايدى. — مالاي ءيتىن باۋىرىنا قىسا ءتۇسىپ، باسىنان سيپادى دا، ەندى قازاقتارعا بۇرىلدى. — بىلتىر، قار ەرىپ جاتقان كوكتەمنىڭ العاشقى كۇندەرى ەدى. ءحوسيايننىڭ ءمۋنتيرىن تازالاپ، اۋلادا كۇن شۋاقتا وتىرعانمىن. سىرتتان گۇرس ەتكەن مىلتىق داۋسى ەستىلدى. ءمۋنتيردى ستۋلعا تاستاي بەرىپ، تىسقا شىقتىم. تاعى مىلتىق ءۇنى. شاڭق ەتكەن ءيتتىڭ داۋسى. قاراسام، حوسياين، ءبىر توپ ءيتتى قۋىپ، اتقالى ءجۇر. ءوزى ات ۇستىندە. ولاي ءبىر، بىلاي شاپقىلاپ كوشەنىڭ جامان يتتەرىن تىم-تىراقاي قىلدى. قالا وفىفاتەلدەرى ۇيدى-ۇيلەرىنەن شىعىپ، تاڭ-تاماشا قاراپ تۇر. ءچوسييننىڭ قىلىعىنا مەن ۇيالدىم.
— ە، ءجاي جۇرگەن يتتەردە نە جۇمىسى بار، جىندانعان با؟ — دەپ عازيز شالعا ەلەۋرەدى.
— جو-جوق، جىندانعان جوق. سەبەبى بار. مىنا تەتتيدىڭ بويىن كوردىڭدەر، قانداي كىشكەنتاي، بۇل يسپاندىق سپانيەل دەيتىن تۇقىمىنان تاراعان وتە ترەفنيايا پاروتا، روسسيادا بۇل پاروتا سيرەك كەزدەسەدى. چوسياين سانك-پەتەرپۋركتان ادەيى اكەلگەن. سول كۇنى قالاي بايقامادىم، قاقپا استىنداعى قۋىستان شىعىپ كەتىپتى. اۋلادا ۇلكەن نەمەسكايا وۆچاركا بار، ول شىعا المايدى. تەتتيدىڭ پولوفايا پرەتتەچكا كەزى بولاتىن. يت دەگەن يت ەمەس پە. كوشەدەن دوستار تاۋىپ الىپ، ويناق سالسا كەرەك. حوسياين قىزمەتتەن وپەتكە ورالعاندا، تەتتيدىڭ سوڭىنان ەرگەن ون-ونبەس ءيتتى كورىپ، قىزعانىشتان كوزى قانتالاپ كەتىپتى.
اقان مەن عازيز قوسىلا كۇلدى.
— قىزعانعاندا، ۇيدە ۇستاپ وتىرماق پا؟ — وۋ، مىناۋ قۇيتىمداي بولىپ الىپ، تاۋداي يتتەرمەن ۇيىعىپ ءجۇر مە، قاراي گور پالەسىن، سوندا بويى تاپال ءيتتى قالاي ەندى، قالاي... — دەپ عازيز ىقىلىق اتا كۇلىپ، سالپاڭ قۇلاق تەتيگە سەزىكتەنە قارادى.
— بويى تاپالدىعىنا قاراي ما، پريروتا، پريروتا! — دەپ، مالاي جاي عانا جىمىڭداپ، قايتا بايسالدانا قالدى. — سودان سوگىستى مەن الدىم. تەتتي قايدان ءبىلسىن، كوزى جاساۋراپ، ابدەن سىلەسى قاتىپ، تۇڭدە ءبىراق كەلدى. "سەنى مۇندا نەگە اكەلدىم، ءبىر تەتتيدى اڭدىپ وتىرا المايسىڭ، پاسۋرمانداردىڭ جامان يتتەرى باسىندى-اۋ، ۇيات بولدى-اۋ، ماسقارا بولدى-اۋ" دەپ حوسياين شاشىن جۇلىپ، قايتا-قايتا اراق ءىشىپ، "جامان يتتەرگە قور قىلدىڭ-اۋ!" دەپ مەنى ءتۇنى بويى ۇرىستى. "ۆاشەپيسو-كوروتيە، يت عاشىقتىقتى بىلمەيدى، سۇلۋلىقتى ايىرمايدى، پريرودا" دەسەم، ودان سايىن ءتىسىن شىقىرلاتىپ سىلكەدى. حوسياين مۇنىڭ ۇرعاشى ەكەنىن اۋەلدە بىلمەسە كەرەك... — مالاي ءيتىنىڭ ماڭدايىنان سيپادى.
— سودان كەيىن قالاي بولدى، ەندى ىلعي الدىڭا وڭگەرىپ وتىرامىسىڭ؟
— جو-جوق، ۇنەمى ەمەس، پرەتتەچكا كەزدەرىندە عانا، جىلىنا ەكى رەت. ءدال سول كەزدە، سۋىق سۋعا ءجيى شومىلدىرىپ، ءبىر جۇما تىسقا شىعارماساڭ، ماۋقى وزى-وزىنەن باسىلىپ، تىنىس الادى.
— ويازدار مالايلارىنا ءيتىنىڭ ارتىنا دەيىن اندىتىپ قويادى ەكەن-اۋ، و زامان-اي! — دەپ عازيز زىعىرلانا كۇلىپ ەدى.
— جارايدى، ءيتتىڭ جىرى بىتپەس، ال ەندى ءسىز ءالى نەگىزگى ساۋالىمىزدى ايتپادىڭىز: اننا يۆانوۆنا قايدا كەتتى دەدىڭىز؟ — دەپ اقان اڭگىمە بەتىن كەلگەن شارۋالارىنا بۇردى.
— اننا يفانوفنا؟ و-و، الىسقا پەتەرپۋرككە كەتتى.
— پەتەربورعا-ا؟!
— جارتى ايداي بولدى. ءالى جەتپەگەن دە شىعار. جول الىس، ارالسك، ودان ءارى الەكساندر تەمىر جولىمەن قانشاما جەر. و-و الىس، تىم الىس، ورەنپۋرگ، ودان ءارى ەكىنشى الەكساندر جولىمەن سامارا، پەنزا، ريازان، موسكفا. ودان ءارى نيكولايەۆسكيي تەمىر جولىمەن سانكت-پەتەرپۋرك! شىركىن، پەتەربۋرك، قانداي اسەم، جاقسى قالا، ساعىندىم، وتە ساعىندىم، وندا ەلسا دەگەن قىزىم بار، جالعىز قىزىم، ەلسام، — دەپ باسىن شايقاپ وتىرىپ قالدى. قارا الا سپانيەلدىڭ سالالى جۇنىنەن سيپاپ، الىستاعى بالاسىن ويلاعان مۇڭدى كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى...
الدىندا قايىرشىلانىپ، ءبىر ايتقان جاۋابىنا ءبىر كۇمىس تىلەنگەن مىنا نەمىس شالىن ۇناتپاي قالعان اقان، الىستاعى قىزىن ايتىپ ەگىلگەن جەتىم ءتۇرىن كورگەندە، ءبىرتۇرلى ءىش-باۋىرى ەزىلگەندەي اياپ كەتتى. اننا يۆانوۆنانىڭ جوقتىعىنا بار ءۇمىتى ۇزىلگەندەي قايعىلانسا دا، ءاميانىنان ءبىر قاعاز اقشا الىپ، جەل وتىندە قالتىراعان قاڭباقتاي دىردەكتەپ، باسى تومەن سالبىراعان قارتتىڭ ءاجىمدى الاقانىنا قىستىرىپ، ورنىنان تۇردى.
— سپاسيبو، كوسپودين، پلاگاتاريۋ، پلاگاتارەن فامي! اقشا الدى دەپ سوكپەڭدەر. كوپ-كوپ اقشام بولعان سوڭ، كەتەمىن حوسيايننان. قىزىما، ەلساما كەتەمىن. ولەر شاعىمدا قىزىمدى ءبىر كورسەم، ارمانىم جوق. جالعىز قىزىم، ەلسام!.. — دەپ شال كەمسەڭ قاقتى...
14
سوڭعى ءۇش-تورت كۇن ىشىندە اقان وياز كەڭسەسىنىڭ الدىندا قىر قازاعى بىلە بەرمەيتىن نەشەبىر سۇمدىقتى كوزىمەن كوردى.
جاسىل سىرلى اتشاپتىرىم تاقتاي دۋالمەن اينالدىرا قورشاپ تاستاعان قاڭىلتىر شاتىرلى ءزاۋلىم ءۇي قول جەتپەيتىن ساعىمدا مۇنارتقان ەرتەگىنىڭ ەلەسىندەي. الدى قۇجىناعان ادام. تاڭ اتا وسى اراعا اتتىسى اتتىلاي، جاياۋى جاياۋلاي شۇبىرىپ، كەڭ اۋلانىڭ ىشىندەگى كوك ۇيگە كىرە الماي سەندەي سوعىلىسقان قالىڭ جۇرت. ءيىن تىرەسكەن قوس دوڭعالاق قازاقى اربا، تراشپانكەلەر ۇيمە-جۇيمە. شوگەرگەن تۇيە، قاڭتارعان اتتاردى، كەيدە شولاق بۇرمە تون كيگەن قىزىل لامپاستى جەز مۇرت كازاك-ورىستار قامشى ءۇيىرىپ كەيىن ىعىستىرسا، الگىندەي بولماي ۇرىككەن قويداي وشارىلعان ۇرەيلى توپ ءۇنسىز كەلىپ "جىلى" ورىندارىنا قايتا جايعاسادى. سەڭسەڭ مالاقايلى، جاماۋلى قالىڭ كۇپىلى، ساپتاما كيگەن ەل قازاقتارى، كۇرپىلدەك ەتىك، شاباتا كيگەن قاۋعا ساقال پەرەسەلەن مۇجىقتار نە دەگەن كوپ. ءبارى دە ويازعا، كەڭسە چينوۆنيكتەرىنە ارىز، شاعىممەن جۇرگەن، ءبىر اۋىز ءسوزىن ايتۋعا قارعا ادىم جەرگە كىرە الماي جۇماقتىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ ىنتىققانداي اندىزداعان ءمۇساپىر جاندار. ەندى جاقىندا ومبىدان اقمولا گەنەرال-گۋبەرناتورى لينەنسوۆتىڭ كەلگەنىن ەستىگەن شاعىمشىلار ءار جەردەن اندىزداپ، قايتسەك الدىن كورىپ ءبىر اۋىز ارىزىمىزدى ايتىپ قالار ەكەمىز دەپ ۇمىتتەنىپ جۇرگەندەرى مىناۋ.
بيىك داربازا قاقپانىڭ ەكى بوساعاسىندا قىنابىنداعى قىلىشتارىنان ايىرىلىپ قالارداي سىعىمداپ ۇستاعان ەكى كازاك كۇنۇزىن ورىندارىنان تاپجىلمايدى. ەكەۋى بىر-بىرىنەن اۋمايدى، ەگىز دەرسىڭ. تىكىرەيگەن قىل مۇرتتارى دا، ءبىر شەكەسىنە قيسايتا كيگەن قالپاقتارىنىڭ استىنان دۋدىراي شىققان تۇيەنىڭ تىزە شۋداسىنداي شاشتارى، ءتىپتى ماڭايىنا جاقىن بارعانعا تۇزداي كوزىمەن شەگىرەيە قاراپ، ەدىرەڭدەپ قۋعان دولى مىنەزدەرىنە دەيىن ۇقساس. قالا اكىمدەرى تارانتاس، پاۋەسكەمەن كەلىپ، داربازادان وتە بەرگەندە قولدارىن شەكەسىنە اپارا بەرىپ، كولىك سوڭىنان دەمەگەندەي جول نۇسقاعان قيمىلدارىنا دەيىن بىر-بىرىنەن اينىمايدى.
قاسىندا عازيز بەن موڭكە بار، اقان كەڭسە اۋلاسىن توڭىرەكتەپ، ىشتەن وياز كومەكشىسى جايىنبەك شىعا قويماعان سوڭ، ءار جەردە شوعىرلانا وتىرعان كوڭىلسىز كوپ توبىردىڭ ارا-اراسىمەن بازار ارالاعان ادامداي كەلە جاتقاندا، جەل جاق بەتتەن ءبىر ءان شالىندى قۇلاعىنا. عازيز بەن موڭكە دە ەلەڭ ەتىستى. ءان اۋەلى باياۋ عانا سىزىلىپ، الدەكىمنىڭ بالا ۋاتقانىنداي ىڭىلمەن ايتىلىپ، كوڭىلدى قالعىتارلىق ءبىر قالىپتى مۇڭدى ۇنمەن تالماۋراي ەستىلىپ ەدى، ەندى ءبىر كەز بۇلاردىڭ قۇلاق ءتۇرىپ ەلەگەنىن اڭعارعانداي، ءانشى داۋسىن قاتتىراق شىعارا ءتۇستى. سەرىنىڭ ءانى "ەركەم"، "اپىراي، مىنا قارا داۋىل جەلدى كۇزدە، مىنا وياز كەڭسەسىنىڭ الدىندا ايتىلعان نە ءان؟ كىم تىڭداپ، كىم ايتىپ وتىر؟" ۇنىنە قاراعاندا ءان يەسى جاس ادام سياقتى. جانە ەرىككەننەن ايتپاي، الدەكىمگە مۇڭىن شاققانداي اۋىق-اۋىق كۇرسىنەتىن ءتارىزدى. بۇلار كوپ اربالاردىڭ ارا-اراسىمەن سىنالاي ءجۇرىپ، ءان شىققان جاققا بەتتەدى. ءانشىنىڭ ءسوزى تۇگەل ەستىلمەسە دە، اقان كوڭىلىندە سايراپ كەلەدى:
"جاستىق كۇنى، وي ەركەم، تۇسەدى ەسكە،
جەز بۇيدالى كەر تايلاق ەرەر كوشكە.
اتا-انانىڭ قولىنان كىم اتتاعان،
نە دەسەڭ دە كونەسىڭ حاقتىق ىسكە".
بۇل — ەل-جۇرتىمەن قوشتاسۋ سارىنى بار، سوڭىندا قالار قۇربى-قۇرداسقا، كوڭىل جاقىن تۇستاسىنا، جۇرەگىندە ساقتالار قيماسىنا شاققان سوڭعى مۇڭى سياقتى، جات جەرگە ەرىكسىز بودان بوپ كەتىپ بارا جاتقان قالىڭدىق زارى.
اقاندار ءان تۇسىنا جاقىنداي بەرگەندە "ەركەم" كۇرت وزگەرىپ، "سىرىمبەتكە" اۋىستى. "اۋ، مىنا ءانشى وسىندا سەرىنىڭ جۇرگەنىن كورىپ، ادەيى قالجاقتاپ وتىرعان، نە ءان ارقىلى وتكەندى ەسكە سالىپ وتىرعان تانىس بىرەۋ بولماسا يگى ەدى". بۇلار شوگەرتكەن تۇيەلى اربانىڭ ىعىنا توقتادى. ءانشى دوڭعالاعى شاڭىراقتاي قازاقى اربادا. اربانىڭ ءۇستىن كۇركەلەپ، قولدان كۇيمە جاسالعان. تەگى تالدان يگەن بولۋى كەرەك، بەتى تاڭدايلاپ توقىعان ەسكى الاشامەن مۇقيات جابىلعان. جەل ۇرلەسە ءىس جالباڭداپ كوتەرىلمەيتىندەي ءار تۇسىنان قايىس تاسپامەن ىلمەشەكتەپ بايلاپتى. بەتىن ىققا بۇرىپ قويعان شاعىن كۇيمە ىشىندە ءانشىنىڭ "سىرىمبەتىن" ەستىگەندە اقاندار بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراسىپ، تاڭىرقاعانداي باس شايقاستى. سەرى ءانشى ءعازيزدىڭ بىلەگىنەن قالاي سىعىمداي ۇستاپ، دەمىن ىشىنەن الىپ، تىڭداي قالعانىن ءوزى دە اڭعارماي تۇر. ءان سارىنى بۇرىن ەستىمەگەن جاڭا ءبىر اۋەنمەن، شەرلى ۇنمەن جۇيكە تامىردى شىمىرلاتارداي، جالعىزدىقتىڭ زارىن توككەندەي شىم-شىمداپ كىرىپ، تۇلابويدى ۇيىتىپ الىپ بارادى.
«باتىر-اۋ، بۇل كىم بولدى؟ جاپادان-جالعىز ءان سالعانى نەسى؟ داۋسىنا قاراعاندا ءىشى پىسىپ ەرىككەن ادامعا ۇقسامايدى". اقىن شىداي المادى. اربانى جاعالاپ كەلىپ، كۇيمەنىڭ شەتىنەن ىشكە سىعالاي بەرگەن اقىننىڭ جۇرەگى سولق ەتكەندەي بولدى. پەرى مە، پەرىشتە مە، الدە ەرتەگىنىڭ سيقىرى ما — كۇيمە ىشىندە اق قاعازداي سۇلۋ قىز وتىر. قاپ-قارا جىبەك بارقىتتاي قويۋ شاشىن جايىپ جىبەرگەن، جاۋىننان كەيىنگى ءمولدىر مويىلداي ەكى كوز سوناۋ اسپان تورىندە. اۋناقشىپ كوشكەن الاساپىران كۇنى بۇلت ىشىنەن الدەبىر الىستاعى ارمانىن، جوعالتقان اسىلىن ىزدەگەندەي قايقايا بىتكەن قالىڭ كىرپىكتەرىن كوككە قاداپ، ءبىر ارادان كوزىن المايدى. و عاجاپ، ۇنىندەگى ءىش تىرناعان قاسىرەت بەلگىسىنىڭ وڭىندە ءىزى دە جوق. جاي اشەيىن الىسقا سامعاعان قۇسىنان كوز جازبايىن دەپ ساعىنىش انىمەن بۇلت اراسىنا تەسىلە قاراپ، جايباراقات وتىرعان ادام بەينەسى عانا. قىز ون التى، ون جەتىلەر شاماسىندا. قاسىنا تاياپ كەلگەن ادامعا قاراعان جوق. ءانىن اياقتاعاندا دا بۇرىلمادى. كۇز اسپانىنان كوز الماي تۇماندى ويدان شىعا الماعانداي، ءالى دە ۇزاق تەسىلىپ وتىر. اقاننىڭ ءىشى مۇزداپ كەتتى. سوڭىنان كەلىپ كۇيمەگە ۇڭىلگەن سەرىكتەرىنە دە ەشتەڭە دەي الماي، تەك قولىمەن عانا كەۋدەلەرىنەن كەيىن يتەرىپ، ءارى تۇرا تۇرىندار دەگەن بەلگى بەردى. سوسىن قىزدىڭ مۇڭسىز كوزىنەن ەكى ءتۇيىر جاس اقشا بەتتەن يەگىنە قاراي سورعالاپ بارا جاتقاندا، ءىشى قالتىراپ، بويى دىرىلدەگەن اقىن، قالاي جوتەلىپ، بەلگى بەرگەنىن اڭداماي قالدى. جۇمباق قىز سەلك ەتەر دەپ ەدى. جوق، الگى قالپىندا تاپجىلماي تاعى دا ءۇنسىز وتىردى دا، ازدان سوڭ ءسال مويىن بۇرىپ اقانعا قارادى. قارادى دا شيەدەي ەرنى كەمسەڭدەگەن ءسابي بالانىڭ ەرنىندەي دىرىلدەپ، جاسقانشاقتانعانداي اۋزىنا ءسوز تۇسپەي بوگەلە بەردى. سالدەن سوڭ عانا جۇزىندە كۇلكى ويناپ، اپپاق ءمىنسىز تىستەرىن كورسەتە كۇلگەن ول شولپىداي سىڭعىرلاعان نازىك ۇنمەن:
— كەلدىڭ بە، وتىر. وينايسىڭ با؟ ءما، ال، — دەپ قارا بارقىت شاپانىمەن قىمتاعان قۋىرشاعىن ۇسىندى، — ال، ال، توڭىپ قالماسىن.
اقاننىڭ تۇلابويى ونان سايىن ءمۇزداپ كەتتى. اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، سۋىقتان ساۋساقتارى قىزارىپ، دولىرعان قىز قولىنان قولاپايسىز جاسالعان رابايسىز قۋىرشاقتى قالاي العانىن دا بىلمەي قالدى.
— سەن قايدا كەتتىڭ؟ كەلمەدىڭ عوي. ۇمىتتىڭ با مەنى؟ — دەگەندە، كوزى جاۋدىراي قاراعان جۇمباق قىز اربا ىشىندە جاسىرىنىپ، كۇتىپ وتىرعان ۇرقياسىنداي بولىپ كەتتى اقانعا. جىن-شايتانعا، ارۋاققا ونشا سەنبەسە دە كوپتەن زيرات باسىنا بارىپ، دۇعا وقىماعانىنا ۇرقيا رەنجىپ ءجۇر ەكەن، مىنا كوزگە كورىنىپ وتىرعان سونىڭ جەلەپ-جەبەۋشىسى ەكەن دەپ: "ءبىسمىللا-بىسمىللا، سۋحان اللا، سۋحان اللا" دەگەننەن باسقا اۋزىنا ەشتەڭە تۇسپەدى. ءبىراق، قىز ورنىندا. اقانعا قاراي كۇلە ءتۇستى.
— Here ءبىسمىللا دەيسىڭ، تاماق ىشكىڭ كەلە مە. كەل، وتىر قاسىما. مەن تۇسەيىن بە؟ ءقازىر، ءقازىر تۇسەيىن، — دەپ ورنىنان كوتەرىلىپ قيمىلداي بەرگەن قىز لەزدە قاباق شىتىپ، بالاشا قىڭقىلدادى، — جىبەرشى دەيمىن. تارتپاشى. اعاتاي، جىبەرشى.
قىزدىڭ تولقىندانعان قولاڭ شاشى بەتىن جاۋىپ كەتتى. "بىرەۋ ارتىنان تارتىپ جىبەرمەي وتىر ما؟" دەپ، كۇيمەنىڭ ارتقى جاعىنا قاراعان اقان شوشىنا ءتۇسىپ، سەرىكتەرىن شاقىردى. قىزدىڭ بەلىن قىناي بۋعان ەسكى كامار بەلبەۋىنەن ىلگەن قايىس باۋ اربا جاقتاۋىنا كۇرمەلگەن. بەلىنەن قاپسىرا تارتىپ جىبەرمەيتىن سول ەكەن.
عازيز بەن موڭكەنىڭ دە كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، ارباعا تاڭىلعان توقتىداي سۇلۋ قىزعا ايانىشپەن قاراي بەرگەن. وسى كەزدە سىرتتارىنان الدەكىمنىڭ جۇرە سويلەپ، رەنىش بىلدىرگەن داۋسى شىقتى:
— ءاي، بۇلارىڭ نە، ادام كورمەپ پە ەدىڭدەر. مازالاماڭدار! ءارى جۇرىڭدەر!
اقاندار جازىقتى ادامداي ىڭعايسىزدانىپ، ارتىنا بۇرىلدى. قىرىقتارعا تاقاعان، ساقال-مۇرتى قاپ-قارا، كوزى تۋرا كۇيمەدەگى قىزدىڭ كوزىندەي، قالىڭ كىرپىكتى، بويى كىشىلەۋ اققۇبا ارىق جىگىت ەكەن بۇل كەلگەن. وزىنەن ۇلكەن بولماسا دا كيىم كيىسى، تۇلعاسى كوپ ادامعا ۇقساي بەرمەيتىن سەرىنى كورگەندە قاتقىل داۋسى جۇمسارىپ:
— وتاعاسى، بالا بوپ كەتتىڭىز بە، — دەپ ورنىنان قوزعالاقتاعان قىزدىڭ ەتەگىن قىمتادى. — قىزىقپايتىنداي نە بار مۇندا؟
اقان اڭداماي ىستەگەن ىسىنە قىسىلعانداي ءسال قىزاراقتاپ قالىپ ەدى، عازيز ءۇن قاتتى:
— وۋ، اعايىن، بايقامادىق. بىلمەگەن ۋ ىشەدى. قايدان بىلەيىك. اۋەلى سالەمدەسىپ الايىقشى. امانسىڭ با!
— امانسىزدار ما، — دەپ قىزدى ءالى دە قىمتاپ، بالاپانىن قاناتىمەن قورعاشتاعان قۇستاي، شاشىنان سيپاپ، يىعىنان جىلجىپ اربا ىشىنە تۇسكەن تىقىر ءتۇبىت ءشالىنى قايتادان سالعان جىگىتكە عازيز ەركىندەۋ سويلەپ:
— سالەمىڭدى دۇرىستاپ بەرمەيسىڭ بە اقان اعاڭا، — دەگەندە.
— ءاھ، قاي اقان؟ — دەپ ول جالت بۇرىلدى.
— كادىمگى ءدۇيىم ەلگە ءماشھۇر بولعان اعامىز اقان سەرى، — دەگەندە، جىگىت جۇگىرىپ كەلىپ، قالبالاقتاپ، سەرىنىڭ قولىن الدى، — ءبىز اعامىزدىڭ ولەڭىن ەستىگەسىن بۇرىلىپ ەك. انا بالا كەرەمەت ايتادى ەكەن. ءۇنى قانداي زارلى ەدى.
— ءا، اپىر-اي، وندا عاپۋ ەتىڭىز... اپىرىم-اي، ءسىز بە ەدىڭىز، اقان اعا. كەشىرىڭىز... بۇرىن كورمەگەن سوڭ... باسە، ءجۇزىڭىزدى كورگەندە، ءاي تەگىن ادام ەمەس شىعار-اۋ دەپ ەم... ءسىزدىڭ ولەڭىڭىزگە مىنا قىزىم تيتتەيىنەن قۇمار، ءبىرىن قالدىرماي شەتىنەن ءتىزىپ ايتۋشى ەدى، ءانشى ەدى، ءانشى ەدى عوي، كۇنىم، — دەپ جىگىت ءسوزىنىڭ اياعىن كۇرسىنىپ ءبىتىردى.
— قىزىم دەدىڭ بە، ىنىشەك، — دەپ ەندى مىنا جۇمباقتى بىلمەككە شىن قۇمارتقان اقان جىگىتتىڭ باس-اياعىن ءسۇزىپ ءوتتى. جۇدەۋلىكتەن بەت سۇيەگى شودىرايعان، ءسال قۋشىقتاۋ بولماسا، كەزىندە ناعىز سۇلۋ جىگىت بولعان، كورىكتى ادام ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر.
— ءيا، قىزىم، تۇڭعىشىم، — دەدى جىگىت تاعى كۇرسىنىپ، — اۋ، اعاسى، مىنا جەتەككە وتىرا بەرىڭىز، كوتەرەدى، ءارى ىقتاسىن.
جىگىت قىزىنىڭ شاشىن ەكىگە ءبولىپ، ءبىر جاعىن بوستاۋ ءوردى دە، ماڭدايىنان يىسكەدى.
— ەندى ءوزىڭ ورە عوي، انا اعالارىڭنان ۇيات بولادى.
— ۇيات بولا ما؟ ءيا، ءيا، ۇيات بولادى. سوسىن قۋىرشاعىمنىڭ دا شاشىن ورەمىن، ءيا، كوكە!
— ورە عوي، ورە عوي، كۇنىم.
جىگىت ەندى اقانمەن قاتارلاسا، اربانىڭ الدىڭعى دوڭعالاق شاباعىنا ارقاسىن تىرەي جۇرەلەپ وتىردى دا، قاباق شىتا كۇرسىندى.
— اقان اعا، مەنىڭ اتىم حاسەن، اقمولا توڭىرەگىنىڭ قازاعىمىز. رۋىم — قىرعىز. از اۋىلدى، قارا شارۋانىڭ ادامىمىن. اكەي دۇنيە سالعالى ەكى جىل بولدى. انا اربادا وتىرعان قىزىم كۇلنازيا بيىل ون جەتىگە كەلەدى. تۇڭعىشىم دەدىم عوي. ودان كەيىن ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى، الدى وندا، ءتورت ۇلىم بار، ودان بۇرىنعى ۇشەۋى قايتىس بولدى... — دەپ، جىگىت ءبىر توقتادى.
اقان ءسوزىن بولگەن جوق. قىرعىز دەگەن رۋدىڭ جاي-جاپسارىن بىلەتىن. اتالارىن تالداپ سۇراماق بولىپ وقتالدى دا، كۇلنازيا جايىن تەز ەستىگىسى كەلىپ، ىنتىعا ءتۇستى. سوناۋ جاۋگەرشىلىك كەزىندە، ۇلىلى-كىشىلى ەل شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ەل باسىنا كۇن تۋىپ، اتا بالادان، بالا انادان ايىرىلىپ، بەت-بەتىمەن ىدىراعان بوسقىن زاماندا قىرعىزدان اۋىپ كەلگەن، ءۇرىم-بۇتاق جايىپ، قازاق بوپ ءسىڭىپ كەتكەن دەسەدى. ەندى بىرەۋلەر بۇل تاريحتى باسقاشا باياندايدى. ايتەۋىر بۇلار — سول قىرعىزدار. وسى اقمولا ماڭىندا شوعىرلانعان از رۋ.
— ءۇش اۋىل جازى-قىسى بايلاردىڭ، تورەلەردىڭ مالىن باعىپ، ەسىگىندە مالايلىقتا ءجۇرىپ جانىمىزدى جالداعان مومىن ەلمىز. ءيا، ءيا... سودان... بىلتىر، جانۇزاق دەيتىن اعايىن-تۋماسىمەن بىرنەشە اۋىل بوپ كۇپسىپ تۇرعان باي قايتا-قايتا كىسى سالىپ، وسى قىزىمدى كىشى ۇلىنا سۇراپ، اقىرى ءبىراز قالىڭ بەرىپ الىپ كەتكەن. سورىنا قاراي ءوزى دە اقشا قارداي بوپ تۋعان قۇلىنىمدى ءبارىبىر ۇستاپ وتىرۋعا بولمايتىنىن ءبىلىپ، ون التىعا تولار تولماستا، قۇدايدىڭ جازۋى عوي دەپ بەرگەم. سويتسەم، يمانسىزدار قىزىمدى الداپ اكەتكەن ەكەن. كىشى ۇلىنىڭ ايەلى بولاتىن، توقالدىققا العانىنا دا امالسىز كونگەن باس ودان سوراقىسىن ەستىگەندە جۇرەگىمە شانشۋ قادالىپ، توسەك تارتىپ جاتىپ قالدىم. الگى جانۇزاقتىڭ ايەل الا الماي جۇرگەن ورتانشى ۇلى بولاتىن. قۇداي-اي، اۋزىم بارمايدى ايتۋعا، ماڭىنان كۇلىمسى ءيىس شىعاتىن جاسىنان اۋرۋ، تاماعىنىڭ استى ەكى قۇلاعىنىڭ تۇبىنە دەيىن كۇپ بوپ، قىسى جازى تەسىلىپ اعىپ جۇرەتىن شىپ-شيكى مەرەز. ەر ادام قاسىندا وتىرىپ جەركەنەتىن بەيباققا اياۋسىز يتتەر كۇلنازيامدى زورلاپ تەلىپتى. سودان قىزىم شوشىمالى اۋرۋعا شالدىعىپ، ونىڭ مەنسىنبەگەنىنە نامىستانعان باي بالاسى كۇندە ۇرىپ-سوعىپ، اقىرى وسى حالگە جەتكىزىپ تىنىپتى. ماعان حابار كەلگەن جوق. كەلسە دە مەندە نا قاۋقار... ءيا-ا... ەندى ءبىر تاپقان سۇمدىعىن كورمەيسىزدەر مە، ەل ىشىنە "حاسەننىڭ قىزىنىڭ باسىندا دۇعا بار ەكەن" دەپ، ۇشكىرتىپ، كوشىرمەكشى بوپ، نەشە بالگەر، باقسىلاردى، تاۋىپ-ماۋىپتەردى الدىرىپ، بالامدى كوكپارداي تارتقىلاپ، ىشىرتكى ىشكىزىپ، اۋرۋىن اسقىندىرا تۇسەدى. كەيىن قىزىم تىسقا شىقسا-اق باسى اۋعان جاققا تەنتىرەيتىن بولىپتى. بيىل جازدا ۇيدەن اڭداۋسىزدا شىعىپ كەتكەن كۇلنازيا، ايدالامەن بەتى اۋعان جاققا قاڭعىرىپ، ءبىر اۋىلدىڭ قاباعان يتتەرىنە تالانادى. قۇداي ونداپ، مەنىڭ ءبىر ەرتەدەگى جىلقىشى دوستارىم قولىما اكەپ بەردى... ءجارايدى... مۇنىمەن بىتسە ءبىر ءسارى. ارادا ءبىر اي وتپەي جاتىپ، حاسەننىڭ قىزى جانۇزاقتىڭ ۇلىن مەنسىنبەي ۇيىنە كەتىپ قالىپتى دەگەن قاۋەسەت تاراپ، باي جاق تا اشۋلانىپ، نامىسقا شىداي الماي ماعان كىسىلەرىن جىبەرىپتى. "وۋ، مىنە، كورمەيسىڭدەر مە، التىن اسىقتاي قىزىمدى قور قىلعاندارىڭ جەتپەگەندەي، ەندىگى سوزدەرىنە ءجون بولسىن" دەپ، قىزىمدى كورسەتىپ ەدىم، الگى كەلگەندەرى قۇدايعا قاراعان، ءجون-جوسىقتى بىلەتىن ۇياتى بار اقساقالدار ەدى، سوزگە توقتاپ، "شىنىندا اۋرۋ بالانى ەندىگى قيناعاندارى ءجون بولماس، سەندە نە زورىق، بايەكەڭە ۇعىندىرارمىز" دەپ ورالىپ ەدى، تاعى بىرەۋلەر شابىنان تۇرتكەن بە، بۇل بايلاردىڭ نامىسشىلىنا نە بەرەسىڭ، ودان دا انا مەرەز ۇلىن دۇرىستاپ باقپاي ما، ونى سولاي وسىرگەن مەن دەپ وتىر ما ەكەن، "قىزىنىڭ اۋرۋى وتىرىك، ازداعان ۇستاماسى بولعان، جازىلعان، ەندىگىسى — قۋلىق" دەپ وڭكەي سوتقار جىگىتتەرىن تاعى جىبەرىپتى. قۇداي ءيىپ، ايتەۋىر ول جولى، قىزىمدى جاسىرىپ قالدىم، "ءوز قولىمىزدان اكەپ تاستايمىز، ءوز اياعىمەن كەتكەن بايەكەمنىڭ اتىنا تاڭبا، قىزىڭ قايدا دەپ اڭگىر-تاياق ويناتىپ، مەن قاسارىسىپ وتىرىپ العان سوڭ، ءوزىمدى باسقاكوزگە توپەلەپ ۇرىپ، قولداعى ازبىنشى مالدى "بايەكەڭ بەرگەن قالىڭمال، قىزىڭدى اكەپ بەرگەندە الاسىڭ، ايتپەسە قوشتاسا بەر" دەپ، سىپىرىپ-سىيىرىپ كەتتى. ول ول ما، وسى... كۇنى كەشەگە دەيىن مەنىڭ ءۇيىمدى اندىپ تورۋىلداپ جۇرگەن جىگىتتەردىڭ جامان نيەتى: — كۇلنازيانى الىپ كەتىپ، نە الگى مەرەزىنە اتى ايەل ەتىپ ۇستاۋ، نە ماسقارالاپ ەل كوزىنشە اكەپ تاستاۋ. اۋ، وعان دا كونەر ەم، وبال قايدا، اۋرۋعا شالدىقتىرىپ قورلاعاندارى ازداي، ەندى مازاق ەتپەك ويلارى. قۇداي دەگەندى ۇمىتقان بۇلار. كۇلنازيانى اۋىلداعى ءبىر جاماعايىن ۇيىنە جاسىرىپ، ۇستاپ وتىر ەم، ولار دا قايتسىن، كۇنى-تۇنى كوز جازباي اندىپ، اۋرۋ باعۋ وڭاي دەيسىز بە. اقىرى مىنە كورىپ وتىرسىزدار، ءبىر تۇندە قىزىمدى قاسىما الىپ وسىندا — ۇلكەن ۇلىقتارعا تارتىپ بەردىم. ەندىگى ايتپاعىم: "اۋ، ۇلىقتار، ادىلدىك بولسا جەر بەتىندە، ءوزى ساۋ ادام دا ەمەس، اۋرۋ ادام، بۇلاي قورلاتپاڭدار، ەندىگى قالعان ومىرىندە قۇداي ءساتىن سالسا، جازىلار، نە ءوزىنىڭ اق ولىمىمەن ولەر، تىم قۇرماسا كۇن كورسەتىڭدەر، قولدارىڭنان قاعاز بەرىڭدەر. انا باي تۇقىمى دىگىرلەمەسىن، مازا بەرسىن، قورلاماسىن" دەپ، ءمور باستىرتىپ، قاعاز الام با دەپ ەم، مىنە كەلگەلى ون شاقتى كۇن بولدى. وسى ارادان ون بەس شاقىرىم اۋىلدا جاتىرمىن. مۇندا تانىسىم دا جوق، سول... تاڭەرتەڭنەن وسى ماڭدى اڭديمىن، ارىزىمدى تىڭدار ءبىرى جوق. ورىس ۇلىعىنا كىرسەم دەپ ەم، ونىڭ ءوزى تۇگىل، قاراسىن كورۋ قيامەت قايىم ەكەن. وسى ەدى، اقان اعا. انا جاقتا قىزىل قارىن جاس بالا نە بوپ جاتىر؟ بيىل تۇرمىس تا جىلداعىدان ناشار. تىم قۇرماسا تىربانىپ، ولمەشىنىڭ كۇنىن كەشىپ، ەسىلدىڭ بالىعىنان دا ءبىراز اۋلاپ، جىلدا كەپتىرىپ الاتىن كاسىبىم بولۋشى ەدى، سونىڭ بارىنەن قاعىلىپ، شىدەرلەۋلى اتتاي بۇرىلۋعا مۇرشا جوق...
اقان ارىزشى، شاعىمشىلاردىڭ تالايىمەن سويلەسىپ. مۇڭ-مۇقتاجدارىن ەستىگەندە ءوزى قۋىپ كەلگەن ءىستىڭ ءىس قولدان ۇشقان قۇستاي الىستاپ بارا جاتقانىنان ءتۇڭىلىپ، اقمولا جۋاندارىنىڭ بەتىنەن تۇرشىگەيىن دەدى. كەزدەسكەن اداممەن سالەمدەسسە-اق بولعانى، نە شارۋامەن نە قاسىرەتپەن جۇرگەنىن ءوزى-اق بايانداي جونەلدى. "ايداس قاتىن مۇڭداس" دەگەندەي، ءبىر ادامداي ىشكى شەرىن اقتاردى. "وسى ءجون بە"، "وسى دا ادىلدىك پە" دەسىپ، قينالا وتىرىپ، تارتقان ازاپ، كورگەن تاۋقىمەتىن ايتىپ زار يلەيدى. ەندى ءبىر قازاقتار سۇلۋ مۇرتتى، كەلبەتتى ازاماتتىڭ اقان ەكەنىن بىلگەندە مەيلىنشە قۋانىسىپ، بۇرىنعىدان بەتەر جابىسا تۇسەدى. ءبارى قاۋمالاپ، ورتاعا الىپ:
— اقان شىراعىم، ءۇش جۇزگە اتىڭ ماعلۇم ارداگەرىمىزسىڭ، سەنىڭ ونەرىڭ دە، ءتىلىڭ دە جەتەدى، ءبارىمىزدىڭ اتىمىزدان مىنا ۇلىقتارعا ءوزىڭ كىرسەڭشى.
— بارەكەلدى، جولىمىز بولار. "جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعادى" دەگەن، سەنى دە، قاراعىم، قۇدايدىڭ ءوزى ايداپ كەلگەن شىعار. انا ويازدىڭ وزىنە كىرسەڭشى، — دەپ، اقىننان پانا ىزدەسە، تاعى ءبىر قارت ادام:
— بۇرىن ءوزىمىزدىڭ شىرەنگەن شونجارلارعا مۇڭىمىزدى شاعىپ، بارىمىزدى ايتايىق دەپ وقتالساق تا، ءداتىمىز بارماي تايقاقتاي بەرۋشى ەك. سوندا دا بولسا كەي-كەيدە اشىنعان كەزدەردە، بىرەر ارىزىمىزدى ايتىپ تا قالاتىن ەك. ەندى ورىس ۇلىقتارىنا قاراعالى، ەل ىشىندەگى وڭەزدىكتى ايتايىن دەپ جەتسەك تە، ءتىلىمىز جەتپەي، اراعا ءتىلماش سالامىز. انا ءبىر جايىنبەك دەگەن پولا دا جورگەگىنەن قاعىنعان، ناعىز الاياق، سۇم با دەيمىن. تالايعا ۋادە بەرىپ، پارا الىپ، اياعىن قۇردىمعا اينالدىرىپ، كۇنى تۇسكەن تالاي بەيباقتى انە-مىنەمەن كوك مۇزعا وتىرعىزىپ، تويتيتىپ ءجۇر. مەن دە دامەلى ەدىم عوي، ءۇمىتىم ۇزىلەيىن دەدى. ابدەن قاجىدىم. الدە سونىڭ قۇر قامپيعان قارنى بولماسا، قولىنان تۇك كەلمەيتىن قۋىس قۋراي ما؟! ەندى ءوزىڭ ارا اعايىن بولىپ، مىنا ءمۇساپىر مۇسكىندەردىڭ راحمەت، ساۋابىن الساڭ. وسى تىلەگىمدى قۇپتاي گور، — دەپ، شىن قيىلىپ ءوتىنىش ەتىپ اياعىنا ورالدى. ءدۇيىم ەلگە، ءيسى قازاققا اتىشۋلى اقاندى شىن قامقور ساناپ، انا ويازدىڭ سۋىق شاتىرلى ۇيىنە كىرسە وسى كىرەر، كوپ ايتا الماعان ءادىل ءسوزدى وسى ايتار، ەل شاعىمىن وسى جەتكىزەر دەپ شىن يلانىپ، قۇدىرەتتەي سەنىپ ايتتى. جەل وتىنە ارقالارىن توسىپ اقاندى ىقتاسىنعا الا قورشاي قالعان كۇپىلى قازاقتار توڭ جەردە تىزەرلەي جۇگىنىپ، قامقور اقىننىڭ اۋزىنا قاراپ، ءۇمىت شىراعى جانعانداي، ءبارى دە جالىنا-جالبارىنا قالىپتى. جۇرت قالاۋىن جەرگە قالدىرىپ، كوپ سۇراۋىن اياقسىز تاستاپ كورمەگەن اقانعا بۇدان ارتىق سالماق بولماس. بىردەن نە دەرىن بىلمەي توسىلىپ، جەرگە قاراپ وتىرىپ قالعان سەرىنى قۇلاق ءتۇرىپ، تىڭداعانى بولار دەپ ويلاعان الگى قارت، ەندى، كوپتىڭ شاعىمىن ايتىپ، ىركىلمەي سويلەپ كەتتى.
— اقان شىراعىم، بيىل ءبىر ۇلكەن كاسىپكە ءتۇسىپ ەك. مىنا وتىرعان جىگىتتەردىڭ ءبىرى اتباسار جاق بەتتەگى، اقمولا ۋەزىنە قاراستى بولىستىڭ كەدەي-كەپشىكتەرى. بايعارا دەيتىن جەردىڭ ءبىر تامىر مۇجىعى بيىل ەلىمىزگە كەلىپ، جالدانىپ، ەگىن ەگۋدى ۇيرەتتى. بىلتىردان بەرى ءار جەردەن جيناپ-تەرىپ، تىسىمىزگە باسپاي قىستاي ساقتاعان ءبىراز تۇقىم بيداي مەن ازبىنشى تارىنى ءۇش اۋىلدىڭ جارلى-جاقىبايى كۇش بىرىكتىرىپ ءۇش جەرگە سىڭىردىك. سودان، قىسقارتا ايتايىن، قۇداي بەرىپ، ەگىنىمىز ادام ايتقىسىز بوپ شىقتى. ەندى ورىپ الامىز دەپ جۇرگەندە، ءبىر جاق بۇيىردەن قالعۇتاننىڭ بايى الدوڭعار دەگەن كەلىپ، ەكىنشى بۇيىردەن اتباسار ۋەزىنە قاراستى امانتايدىڭ قازاق-ورىس اتامانى ميقايلا دەگەن كەلىپ، بۇل بىزگە كەسىپ بەرگەن جەر، كىم بۇل اراعا ەگىن ەگىپ جۇرگەن، ءبارىڭدى جەر اۋدارامىن دەپ زىركىلدەپ، اقىرى ەكەۋى ەكى جاقتان ەگىنىمىزدىڭ قاپا جارمىسىن ورىپ الىپ تىندى. ول ول ما، قالعانىن قاناعات تۇتىپ وتىرعاندا، بولىستىڭ اپەرباقان شابارماندارى كەلىپ، جەر سالىعى دەگەن ءبىر پالەسىمەن دىكىڭدەپ، ءار ۇيگە وتىز ءى اداقتان الىم-سالىق سالىپ، ەتتىك شوشالامىزدى ءتىنتىپ، استىعىمىزدىڭ تەڭ جارىمىن الىمجەتتىكپەن تارتىپ اكەتتى. جانىم-اۋ، الا جازداي بىزگە بۇل جەر پالەندىكى، بايدىكى، نە ۇلىقتىكى دەگەن ءتىرى پەندە بولماپ ەدى. ءوزى دە، نە جايىلىمعا، نە شابىندىققا جارامايتىن ،اتامزاماننان بوس جاتقان قىراتتى جەر، ءتىپتى كەي تۇسى تاستى شاقات بولاتىن. ايتەۋىر قىزىل قارىن بالالاردىڭ، اش-ارىقتاردىڭ نەسىبەسى مە، ەگىن قاۋلاپ شىقتى. نە كەرەك، ءتىستىڭ سۋىنداي ماڭداي تەرمەن شىعارعان بيداي مەن تارى، ەسىل ەڭبەك ءسويتىپ قولدى بولدى. ەگىننىڭ ءپىسۋىن اندىپ ءجۇر ەكەن. امال نە، قارسىلاسار دارمەن جوق، الەكەدەي جالانعان اتشابارلار مەن كازاك-ورىستارعا نە قايرات قىلامىز. ءا دەگەندە قومپىلداپ، نارتى بولعان بىر-ەكى جىگىتىمىز تاياق تا جەپ قالدى... ءجا، دەيىك، ەندى! "قاراعىم-اۋ ءبىز دە قۇدايدىڭ قۇلىمىز، بىزگە دە قازاعىمنىڭ مىنا ۇلان قايىر دالاسىنان ۇلتاراقتاي جەر تيەر. سونى بەرىڭدەر. تىم قۇرماسا كەلەسى جىلى سونى تىرمالاپ، كۇنىمىزدى كورەيىك" دەسەك، قۇلاق اسار ەشكىم جوق... وسىنىڭ ءجونى قالاي؟ جانىم-اۋ، وسى دۇنيەگە شىر ەتىپ تۇسكەن پەندەنىڭ ۇلەسىنە تيەر ءوز مەكەنى، جەرى، تۋعان توپىراعى بولماۋشى ما ەدى. الدە كەدەي-كەپشىككە بۇيىرتار توپىراق مولانىڭ كورتوپىراعى عانا ما ەكەن... مىنە، وسىنى ويازدىڭ قۇلاعىنا اۋزىمىز جەتسە، ءتىپتى، گۋبەرناتوردىڭ قۇلاعىنا سالساق مي دەپ ەدىك. سونى جەتكىزە الماي جۇرگەنىمىز مىناۋ. مىنا وتىرعان جىگىتتەر الگى اۋىلدىڭ باس كوتەرەر ازاماتى. جوق-جىتىكتىڭ اتىنان كەلىپ، شاعىمىمىزدى ايتا الماي سالپاقتاپ جۇرگەنىمىزگە ون شاقتى كۇن بولدى. وسىنداعى اتقا مىنەرلەردىڭ ءبىرازىنا جالىندىق. ءسوزىمىزدى جۇرە تىڭدايدى. اندىپ وتىرىپ، كۇندە ءارقايسىسىنىڭ شىلبىرىنا ورالامىز. قۇلاعىنا ىلەر ەشكىم جوق. جىلمىڭداپ جۇرەتىن جايىنبەك تە ەندى جونىن سىرتقا بەرە باستادى. ال، انا گۋبەرناتوردىڭ اقىلشىسى كۇشەن ۇلى مەن دۋانباسى ەردەنگە قولىمىز جەتەر ەمەس. انادا سىرتىنان قاراپ پاۋەسكەسىمەن كەتىپ بارا جاتقانىن ءبىر كورگەنىمىز بار، ولار بىزدەرمەن دالادا سويلەسۋشى مە ەدى ءتايىرى. ءبىزدى قايتسىن، — دەپ، اتامزاماندا ءبىر دۋان ەلدى باسقارعان ەردەندى دە ءالى ءپىر تۇتقان قارت سالى سۋعا كەتكەندەي جەرگە تەسىلە قاراپ وتىردى دا، شىرت تۇكىردى. — ال سوندا نە ىستەيمىز؟ قاراپ وتىرىپ، بالا-شاعانى قالاي اشتان ولتىرەمىز؟ زامان بولسا مىناۋ، جىلدان جىلعا تارىلىپ بارادى. ەندى، اقان شىراعىم، وسىعان ءوزىڭ كىرىس. قول ۇشىن بەر بىزدەي پاقىرلارعا!
تۇرمىس تاۋقىمەتىن، كۇن كورىس ازابىن تارتقان ادامنىڭ ءوڭى دە، كيىم كيىس ۇسقىنى دا بولەك-اۋ — تىرشىلىك قامىنىڭ اۋىر سالماعى ەكى ءيىنىن باسىپ، ۇنجىرعاسىن ءتۇسىرىپ، كوركىن الاتىن سياقتى-اۋ. ۇستەرىنە بەلىن قىلدان ەسكەن الا باس جىپپەن، ءقايسىبىرى ءتىبىن بەلبەۋمەن قىلعىندىرا بۋعان شيدەم كۇپى، جاماۋلى شاپان كيگەن، باستارىندا توزىعى جەتىپ جاپىرايعان قۇلىنجارعاق مالاقاي، جىرتىقتارىنان شوشايىپ ءجۇن شىققان جالبا-جۇلبا سەڭسەڭ تىماق، ءۇش قۇلاقتى جەكەي تىماق، وندەرى دە جۇدەۋ، كوزدەرىندە جالىنىش پەن ۇرەي بەلگىسى عانا بار يت تالاعانداي وڭكەي اش-ارىق جىگىتتەردىڭ ءحالى شىن ايانىشتى. بىرەۋ جىلى سويلەپ، جىلى قاراسا سونىڭ ماڭىنان ماڭىراعان جەتىم قوزىلارداي اينالشاقتاپ شىقپايتىن دارمەنسىزدىك بار. ءبارىنىڭ جۇزىندە ءقازىر: "اقان نە ايتار ەكەن، ءبىز ءۇشىن بەل شەشىپ كىرىسەر مە ەكەن، شىركىن-اي، ءسوزىمىزدى سويلەپ ارا تۇسەر بولسا قوڭ ەتىمىزدى كەسىپ بەرۋگە بارمىز" دەگەن سىڭاي.
دۇنيەگە كەلگەن پەندە ۇرپاقسىز، جاقىن جۇراعاتسىز بولمايدى. كەزىندە ءوزىن بىرەۋ ماپەلەپ اسىراپ ءوسىرىپ، ساناتقا قوسىپ، ادام ەتسە، ول قامقورلىق قاقىسى اينالا بەرىپ ءوز باسىنا دا كەلدى. ادامزات وسىلايشا بىر-بىرىنە سۇيەۋ بوپ، تىرشىلىكتە ءبىرىنىڭ قولىنان ءبىرى جەتەلەپ، جەتىلە بەرمەك. ءبىراق قالاي جەتىلەدى؟ بىرەۋ نە ىشەيىن، نە جەيىن دەگەندى ەسىنە دە الماي، تۋعاننان ماڭدايى جارىلىپ، راحات، توقتىق دۇنيە كەشسە، بىرەۋ جەتىمدىكتىڭ، جوقتىقتىڭ تاۋقىمەتىن جارىق دۇنيە قاقپاسىن اشقاننان تارتىپ، جەر قوينىنا كىرگەنشە مازاقپەن ازاپتىڭ نەشە ءبىر قورلىق جولدارىن كورىپ، يت تىرشىلىكپەن ءومىر سۇرەدى. مىنا ادامداردىڭ ۇسقىنسىز بەينەسىندە سونداي اۋىر تۇرمىستىڭ ءىزى سايراپ تۇر. جالتاق، جاسقانشاق بوپ وسكەن جىگىت ءقازىر قوينىنان التىن سۋىرىپ بەرەتىن ادامعا ەمىنىپ-جۇتىنعانداي اقان سەرىنىڭ اۋزىنا قاراپ، اۋجايىن اڭدىپ، شىن باقىتقا كەنەلەتىن ءسابي بالالارشا ۇلكەن ۇمىتپەن وتىر. سول ءۇمىت وتىن بىردەن سۋ سەپكەندەي باسا سالساڭ، عاجايىپ ءتۇس كورىپ، ماۋجىراپ، بەيبىت، تىنىش ۇيقى قۇشاعىنا شومعان پەندە جىلى قوينىنا سۋىق مۇز سالعانداي شوشىپ ويانىپ، ماڭگىرىپ، ەسەڭگىرەپ قالماق. بار جاقسىلىقتى ۇيىپ-توگىپ، نە الداۋسىراتىپ، ءسوزدىڭ ارتىن ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋعا سالىپ ۋاتساڭ، بالاشا سەنگەن اقكوڭىل جانداردىڭ الدىندا كەشىرىلمەس ۇيات ارقالاپ، ۇنەمى كۇناھار بوپ جۇرگەنىڭ... اقان شىن قينالدى. اقىرى، مىنا اقساقال سالعان سالماقتى اۋىرسىنعانداي بۇكجيىڭكىرەپ قالعان سەرى بەلىن جازا باسىن كوتەردى. Maڭىنداعىلارعا ايانىشپەن مۇسىركەي قارادى دا، ءسوزدىڭ شىنىنا كوشتى:
— جاعدايلارىڭىزدى ءتۇسىندىم، اقساقال. زورلىقشىل يۋرلاردان مەيلىنشە قاعاجۋ كورىپ، ءزابىر شەككەن جاندار ەكەنسىزدەر. ادام زەردەسى ويانىپ، زامان وزىپ، ىلگەرىلەگەن سايىن جاقسىلىققا، مەيىرىم شاپاعاتىنا ۇمتىلا ما دەسە، ءبىرىنىڭ اۋزىنان ءبىرى نەسىبەلى جەمىن قاعىپ جەپ، قۋانتاياق كۇشتىلەر الىمجەتتىكپەن السىزگە قيانات ەتىپ، دالا تاعىسىنىڭ، حايۋاننىڭ ارەكەتىنە كوشە باستاعان. قۇدايىنان قورقۋ، ەلىنەن، جاقىن-جۇراعاتىن ۇيالىپ، اقىل ايتار ۇلكەنىنەن يمەنۋدەن كەتىپ بارا جاتقان تۇسىنىكسىز ءبىر قاۋىم ءوسىپ كەلەدى. بۇرىن ەسەسى كەتىپ، ارىن قورعاپ، نامىسىن جوقتاعان جىگىت جاۋىن جەكپە-جەككە شاقىرىپ كەگىن الار ەدى دە، نە كەك جولىندا الىسىپ، دۇشپانىنىڭ قولىندا ولەر ەدى. تىم بولماعاندا يت جىعىسپەن بەرىسپەي، ايتەۋىر ازۋىن كورسەتىپ، ءبىر ىرىلداسىپ قالار ەدى. ەندى ءبىر وڭشەڭ ەل بيلەگەن كوپ ۇلىق - اتقامىنەر، بولىس، ويازدار شىعىپ، كوز الدىندا تۇرعان قيانات پەن قورلىقتى، ادىلەتسىز زورلىقتى ايتىپ شاعىنعانشا جارىم جاسىڭ قۇريتىن قۋىس، جىڭعىلى كوپ شاتقالاڭ زامان تۋىپتى. ابۇيىرىڭدى جاۋىپ ۇياتتان ارىلۋ ءۇشىن، بار جيعان تەرگەنىڭدى، ۇستىندە بار لىپاڭدى الگى ۇيلىققان قاسقىرلارداي ۇلىقتارعا شەشىپ بەرىپ، قايتادان ابۇيىرىڭدى اشىپ جالاڭبۇت قالۋدان باسقا جول تارىلا باستاپتى. ەل قىزىعىمەن، قىرداعى قازى-قارتا، قىز-قىرقىننىڭ قىزىعىمەن ءجۇرىپ، ەل كوشەسىنە كەلە جاتقان قۇيىندى اڭعارماپپىز. مەن دە، اقساقال، وزدەرىڭىز سەكىلدى ءبىر اعايىندارعا ارا تۇسەم بە دەپ جۇرگەن جانمىن. قارا قاۋىم اراسىندا اتاعىمىز تاۋداي بولسا دا، ەر باسىنا كۇن تۋىپ اراشاعا تۇسەر كەزدە، بىزدەي سەرىڭىزدەن گورى الگى ءوزىڭىز ايتقانداي قارنى قامپيعان پەرىلەرىڭىز ارتىق ەكەن. ەل قامىن جەر نارداي ەرىڭىزدەن، ۇلىق قولىنداعى اتاننىڭ قۇمالاعىنداي ءمورىڭىز اسىپ تۇرعان كەزەڭ كەلگەن ەكەن. بۇل نامىس عانا ەمەس، مىنا قارا بۇلتتاي تۇنەرگەن سويقان زاماننىڭ سىيقىنان تۇڭىلگەنىم، اقساقال. قاشاعان مالداي جالتارىپ وتىر ەكەن دەپ سوكپەڭىز، اۋزىم جەتەر جەرگە ارىزىڭىزدى ايتىپ كورەرمىن. موينىما الىپ، شالىپ جىعام، قايىرىمسىزدىڭ موينىن قايىرىپ الدىڭىزعا يەم دەپ ۋادە بەرە المايمىن. ءۇمىتسىز شايتان دەگەن، بار ايتقان ارىزىڭىز جادىمدا، ءتىلىم جەتەر جەرگە ونى دا قالدىرماي جەتكىزەرمىن، — دەپ اقان قاسىنداعى سەرىكتەرىمەن ورىندارىنان تۇرا بەرىپ ەدى، انادايدا كوپ مۇجىقتاردىڭ ورتاسىندا وتىرعان ۇيپالانعان قالىڭ سارى ساقالدى، كوزىلدىرىكتى، يميگەن ۇزىن بويلى ورىس بۇلاردىڭ اراسىنا كەلىپ:
— امان، تامىر! — دەپ اقانعا ەرەكشە سالەم بەرىپ "ءسال بوگەلدى، ايتارىم بار دەگەن يشارات جاسادى. وتىرعاندار: "امان، امان" دەسىپ شالا سويلەگەن ورىسپەن سالەمدەسىپ، قارابايىر قازاقتارعا وكتەم امانداسىپ، ەركىن كەلگەن جات ادامدى جاقتىرماي قالىپ ەدى، سەرى قايتا وتىرىپ: "نە ايتپاعىڭ بار؟" دەگەندەي بوتەن ادامنىڭ جۇزىنە سابىرمەن سىناي دا، تاڭىرقاي دا قارادى. بۇكىل قوينى-كونشىنان، قىرىنباعان بەتتەگى تۇكسيگەن سوياۋ-سوياۋ سارى قىلدان تەمەكى ءيسى مۇڭكيدى. شىلىم تارتىپ ماشىقتانباعان دالا قازاعىنىڭ جۇرەگىن ودان سايىن لوبلىتايىن دەگەندەي، ۇزىن ورىس جەلدەن ىقتاپ، ءيميىپ وتىرىپ، قالتاسىنان العان كەسەتتەن سۇيەكتى، ارىق ساۋساقتارىمەن مول شوكىم ساماسات الىپ، قاعازعا سالدى. قاعاز شەتىن تىلىمەن جالاپ، باپپەن وراپ وتىرعاندا دا قالا تارتىبىمەن ءساندى كيىنگەن اقانعا تەرەڭدە جىلتىراعان شۇڭىرەك كوزىن قاداپ، جىلانشا ارباسقانى ءعازيزدىڭ جىنىنا ءتيدى.
— ءاي، مۇجىق، نە شارۋاڭ بار ەدى، ايتسايشى بالدەنبەي، چەگو نادو؟ — دەپ يەگىن قاعىپ، ورنىنان كوتەرىلە بەردى. — اقان اعا، ءجۇرىڭىزشى، قايتەسىز كورىنگەن قارا شەكپەننىڭ ءسوزىن تىڭداپ.
— وتر، وتر، دجيگيت. قايدا اسىعادى؟ قايدا بارادى؟
— ءاي، وتىرساق وتىردىق قوي. ەندى ايتپايسىڭ با قولىڭداعى شىلىمداي شيراتىلماي!
— اسىقپا، سەن ۆيدات، جاقسى مالاي، اسىققان كيراك ەمەس، — دەپ قارا شەكپەن تاتارشا "مالاي" دەگەندى قوسىپ، ءعازيزدىڭ جىنىنا ودان سايىن تيە ءتۇستى.
— ەي، مۋجيك، شالا-شارپى بىردەمە ۇيرەنگەن ەكەنسىڭ، كوپ بىلدىرلاماي ورىسشا ايتشى ءوزىڭ، نە الاشاعىڭ بار بىزدەن، — دەپ، تازا ورىسشالاپ سويلەگەن عازيزگە ورىس سۇقتانا قارادى.
— مولودەس پارەن، سەن جاكسي سۋيلەيدي، نو مىناۋلار، تۋشينمەيدە، سودان قازاقشا سۋيلەرگە كيراك بۋلادى.
— مىناۋلاردى قايتەسىڭ، — دەدى عازيز ونىڭ سوزىنە سالىپ، — مىنا اقان اعا ورىسشا سەنىڭ انا شىلاپشىنداي شلاپاندى تەرىس اينالدىرادى.
ءعازيزدىڭ "شلاپشىنداي شلاپاندى" دەگەن تاپقىرلىعىنا اقان مەن ورىس شەك-سىلەلەرى قاتا كۇلدى. تەمەكىسىن تۇتاتقان ورىس ىلدىرىگىنە شۇبەرەك وراعان ءبىر اينەگى شىتىناعان كوزىلدىرىگىن ءبىر شەشىپ، ءبىر كيىپ، تۇتىنگە قاقالىپ-شاشالىپ، كۇلكىگە جوتەل ارالاسىپ بۋلىعىپ قالدى. اۋزىنان تەمەكىسى دە پالتوسىنىڭ ەتەگىنە ءتۇسىپ، ساماساتتتىڭ قىزىل شوعىن ءسوندىرىپ جانتالاسىپ جاتقان ورىسقا، ەكى ءيىنى دىرىلدەگەن اقىنعا قاراپ تۇك تۇسىنبەي اۋزى اشىلىپ وتىرعان قازاقتارعا اقان عازيز ءسوزىن ۇعىندىردى.
— ءاي، تاپقىرىم-اي، اياق استىنان سۋىرىپ سالاسىڭ-اۋ. ەستيمىسىندەر، مىنا عازيز قازاق ءسوزى مەن ورىس ءسوزىن قالاي قيۋلاستىرادى. شىلاپشىن مەن شلياپا قالاي ۇيلەسىپ تۇر، — دەپ، سەرى تاعى دا كۇلە ءتۇسىپ، لەگەن دەمەي، نە ورىسشا اتىن اتاماي، شىلاپشىندى ادەيى كەلتىرگەنىن ايتىپ، مىنا ساقالدى ورىستىڭ قالپاعىن ورىسشا شلياپا دەيتىنىن تۇسىندىرگەندە، ميلىعىنا دەيىن باسا كيگەن جاعالاۋى مىجىرايعان شلياپاعا قاراعان قازاقتار دا دالانى باسىنا كوتەرە كۇلدى.
— وۋ، مىنانى شلياپا دەۋشى مە ەدى، مۇنى كىم بىلگەن؟
— جانە ەرنەۋى مايىسقان ەسكى شىلاپشىننان اۋمايدى.
— اي، عازيز-اي، اقىنىم-اي، — دەپ، قارقىلداپ كەڭكىلدەي كۇلىسكەندە انادايدا وتىرعان باسقا مۇجىقتار دا، بۇلاردىڭ جىلى كەيپىن كورىپ، "سالايمالايكۋم!" "امان!" دەسىپ، وسى اراعا جينالىپ قالدى. ولار دا ءسوزدىڭ شەت جاعاسىن ەستىپ كۇلىسكەندە، ءجۇزى جىلى تارتا باستاعان مىنا كوزىلدىرىكتى ورىستىڭ كوڭىلىنە كەلمەسىن دەگەندەي، اقان ەندى، قالجىڭ ءسوزدىڭ قالاي شىققان توركىنىن ۇعىندىرىپ، جۋىپ-شايدى.
— مىنا عازيز دەگەن جىگىت سۋىرىپ سالما اقىن، ءانشى. مۇنداي تاپقىر، العىر سوزدەرگە قازاقتار رەنجىمەيدى، — دەگەندە: — وگو، ارينە، قازاق حالقى — وتە شەشەن حالىق، بىلەم، بىلەم جانە عازيز دەدىڭىز بە، اقىن، ياعني پوەت قوي، بولسا بولار، ءتىلى ۋداي ەكەن، مەنىڭ باسىمداعى شلياپانى تىم قۇرىماسا ساڭىراۋقۇلاققا تەڭەمەي، شالدار دارەت الاتىن شىلاپشىنعا تەڭەۋىن كورمەيمىسىڭ، — دەپ ساقالدى ورىس تاعى كۇلدى.
— مەنىڭ تاپقىرلىعىم ءجاي انشەيىن بەر جاعى عوي. اقان اعا، وزىڭىزگە قالاي ۇقسايمىن دەۋ، قۇر اۋرەشىلىك. مىنا وتىرعان ادام بۇكىل قازاققا اتى ايگىلى اقىن — اقان سەرى. ەگەر بۇل كىسى مىنەپ-شەنەسە، ءشلاپىنىڭ كوكەسىن سوندا كورەر ەدىڭ، — دەپ عازيز دە ەندى اقان جايىن بەيتانىس ورىسقا بايانداپ قويدى. بۇلار ەندى ورىسشا سويلەسىپ وتىر ەدى.
— تۇرا تۇر، تۇرا تۇر، — دەدى ورىس، تاعى دا وراعان تەمەكىسىن ەرنىنە اپارا بەرىپ. — اقان-سەرە دەدىڭ بە؟ ءسىز، قۇلاگەردىڭ يەسى، اقىن اقان ەمەسسىز بە؟
— ءيا، ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەپ، شىن تاڭىرقاعان اقان مىنا قارا شەكپەننىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن اڭعارىپ، قۇلاگەردى بىلەتىنىنە تاڭ قالدى.
— ە، نەگە بىلمەيىك، — دەدى ساقالدى ورىس تەمەكىسىن تۇتاتىپ جاتىپ. — قازاق جەرىن مەكەندەگەن ەكەنبىز. ول جەردىڭ وتكەن-كەتكەنىن، بۇگىنگى حال-احۋالىن ءبىلىپ وتىرماساق نەسىنە بۇل ارادا كۇنەلتەمىز؟ ۇيات ەمەس پە وندا؟ بۇكىل قازاق جۇرتى جازىقسىز اتتىڭ ولىمىنە قايعىرعاندا، ونى ەستىمەي وتىراتىن قۇلاقسىز جان ەمەسپىز عوي. جانە مەن قۇلاگەر ولەتىن ەرەيمەنتاۋ ورىسىمىن.
اقان سەرى كەشە عانا سەرىگىندەي بولعان قۇلاگەرى ەسىنە تۇسكەندە جانقالتاسىنان تۋلاق ۇستاعا بۇيىرىپ سوققىزعان التىنداتقان ورنەكتى ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ، قيسىق تابان ەتىگىنىڭ وكشەسىنە باياۋ عانا تىقىلداتتى. سەرىنىڭ قالتاسىنان بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن التىن شاقشا جارق ەتكەندە اۋىل قازاقتارى دا، پەرەسەلەن مۇجىقتار دا تاڭىرقاسىپ، كوزدەرىن المادى. جاڭاعى ەل مۇڭىن شاققان قاريا دا شاقشاعا قىزىققان بالاداي قولىنا الپ، ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر توڭكەرىپ، شاقشانىڭ ەكىنشى جاق كۇمىس بەتىنە قارالا كاۆكازداتىپ: "اششى ناسىباي — ەر ارقاسى" دەي كەلىپ، "مايدا قوڭىر" ولەڭىنەن الىپ، قادىمشا جازعان جازۋدى وقىپ:
— پاھ، پاھ، قىزدىڭ بالاسىنداي عىپ سوققان ۇستاعا دا بولايىن، ەلدە جوق زاتتى ۇستاعان سەرىگە دە بولايىن، — دەپ الاقانىنا ناسىباي قاقتى.
— جاقسىنى كورمەك ءۇشىن، ءبىز دە كورەيىك، قانە...
— اقان سەرىنىڭ ءوز قولىنان ناسىباي اتتىق دەپ جۇرەيىك، بەرى قاراي جىبەر، — دەسىپ ۇمتىلىسقان جىگىتتەر اۋىل ادەتىمەن تەگىس قولدارىنا الىپ، ناسىباي قاعىستى. موينىن سوزا قاراعان تارعاقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي سەكپىل بەت ءبىر ورىس جىگىت دە اۋزىنداعى قولاعاشتاي تەمەكىسىنە تۇكىرىپ، ول دا الاقانىن سوزىپ جاتىر:
— داي، پوپروبۋيۋ!
— ءوي، بۇل ساعان اساتار ەت دەدىڭ بە. ءما، ءما، كورگەننەن كوز اقى العان، ءپاتشاعار، قايتەدى! باسىڭ اينالىپ ولسەڭ، جاۋابىڭدى بەرمەيمىن، — دەپ، شاقشا قولىنا تيگەن سوڭعى جىگىت، ونىڭ الاقانىنا دا قالعان ناسىبايدى سىلكىپ بەرىپ ەدى، ورىس جىگىتى تاماق اساعانداي اۋزىنا ءبىر-اق ۇردى. دۋ كۇلكى. اناۋ ودان سايىن كۇلدىرەيىن دەگەندەي، ءۇنسىز مالجاڭداپ، شايناپ وتىر، شايناپ وتىر.
— قوي، تاستا. تۇكىر! باسىڭ اينالىپ، قۇساسىڭ، — دەگەندە بارىپ، تۇكىرىپ ەتەگىمەن ءتىلىن، ەرنىن جانتالاسىپ ءسۇرتىپ جاتىر.
ءبىر-بىرىنىڭ ءتىلىن تۇسىنبەسە دە ورىس، قازاق بوپ دۋىلداسىپ، ماز-مەيرام بوپ قالدى.
— اقان، — دەدى جۇرتتىڭ كۇلكىسى باسىلىپ، ساباسىنا تۇسكەن سوڭ، تەمەكىسىن بۋداقتاتا تارتقان ورىس. وتىرعاندار تىم-تىرىس موماقان كۇيگە ءتۇستى. — مەنىڭ اتىم ماتىبەي. قازاقتار ماتىبەي دەيدى. مىنا وتىرعان بەيباقتاردىڭ ءقايسىبىرىنىڭ ءاتى-جونىن ايتايىن! ءبارىبىر ەسىڭدە قالمايدى. ال وسى ۋەزد ناچالنيگىنىڭ ەسىگىن نەگە كۇزەتىپ جۇرگەنى وزىڭە دە ماعلۇم شىعار. ءبارى دە جەتىسكەننەن جۇرگەن جوق. شاعىم، ارىزبەن كەلگەندەر.
— ءيا، تۇسىنىكتى شارۋا عوي. ايتسە دە بۇلارعا نە جەتپەيدى، — نەدەن كەمسىن كورگەن جاندار؟ ورىسقا كەرەگى ەگىن ەگەتىن جەر. قازاق جەرىنىڭ قۇنارلىلىعىن ايتقاندا اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇريدى، ەندى نە كەرەك؟ — دەپ، اقان سەرى مۇجىقتاردىڭ مۇقتاجدىقتارىن شەتپۇشپاقتاي بىلگىسى كەلدى.
— قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىنان تاڭداپ، كەسىپ جەر الىپ، ءۇي قالاپ، باقشا سالىپ، تىرشىلىك ەتكەن حالىققا ەندىگى جەتپەيتىنى نە سوندا؟ — دەپ عازيز دا قوسىلدى.
— ا، احان، ايتقانىڭنىڭ ءبارى دۇرىس. دۇرىس اڭعارىپسىڭ. روسسيادان وسى اقمولا توڭىرەگىنە جىلدا پەرەسەلەنيەمەن، سسىلكامەن جەر اۋىپ، قانشاما كرەستياندار كەلىپ جاتىر. جەر الىپ كەنەلىپ جاتىر! — دەپ ەندى قازاق ءسوزىن اراتۇرا ارالاستىرعانى بولماسا ورىسشا كوسىلە سويلەگەن ماتۆەي زىعىرلانا كۇلدى دە، تەمەكىسىن جەرگە تاستاپ، باقاباس ەتىگىمەن قايتا-قايتا ەزگىلەدى.
— ءبارى دۇرىس. جەرى بار ورىستا ەندى نە قايعى بولادى؟
— جو-جوق. مىنا قازاقتاردىڭ كوزى قارا دا، مىنا ورىستاردىڭ كوزى كوك. ايىرماسى سول عانا. ال، مويىندارىنا قاراشى. كون بوپ كەتكەن. قىلقيعان ارىق وگىزدەردىڭ موينى سياقتى، ايىرما جوق. ءبارىنىڭ موينىنa سالعان حامۋتى ءبىر. بۇلار — انادان تۋعاندا سول اۋىp حامۋتتى بىرگە الا تۇسكەندەر... جەر الىپ جاتىر دەيسىڭ. راس، ەڭ شۇرايلى، — وزەندى، كولدى، توعايلى جەرلەردى مەكەندەپ، دەريەۆنيالار تۇرعىزىپ جاتىر. ءبىراق، تەگىن كەلگەنمەن تەگىن قالىپ جاتقان اقىسىز جەر جوق، جەp كولەمىنەن الىم-سالىق كولەمى كوبەيىپ بارادى. ءبىر ەتىگىڭمەن باسىپ تۇرار جەر بەرسە، ەكىنشى ەتىگىڭدى سول جەر ءۇشىن شەشىپ الادى. ەكى ەتىگىڭ سيار جەر بەرسە، ەكى ەتىگىڭدى دە شەشىپ الاتىن زاڭ تۇرادى الدىندا. پاتشا اتىمەن بەرىلەتىن سسۋدا دەيتىن كۇننەن كۇنگە كەمىپ، ءتىپتى ءقايسىبىر سەميالار ودان مۇلدەم قاعىلىپ وتىر. ءبىراق، پاتشa ۇكىمەتى ول سسۋدانى مۇلدەم جويمايدى، جاڭادان كەلەتىندەرگە تاعى دا توگەدى. وندا ۇلكەن... ساياسات بار... جارايدى، بۇل سەندەرگە تۇسىنىكسىز كوپ قاسىرەتتەردىڭ شەت جاعاسى عانا... مىنا مەنى الايىقشى. ماعان نە جەتىسپەيدى؟ سوقاباستى اداممىن...
— ال، ءيا، ساعان نە جەتپەيدى؟ نەعىلعان جانسىڭ؟ سونى ايتشى، — دەپ عازيز دە ۇزاق سوزدەن جالىققان سىڭاي ءبىلدىرىپ، اڭگىمە سوڭىن اسىقتىرا ءتۇستى.
وسى كەزدە قاسىندا ەكى جاندارم بار، ەڭكىشتەۋ مىسىق مۇرت بىرەۋ، اربالاردى توڭىرەكتەپ جايباراقات كەلە جاتقان.
تاعى تەمەكى الىپ تۇتاتقان ماتۆەي ولارعا كەزىنىڭ استىمەن قاراپ:
— ءجا، باسقا اڭگىمە ايتىڭدار. انا كەلە جاتقان بارىپ تۇرعان قانىپەزەر... نادزيراتەل، — دەدى.
بۇلار اڭگىمە بەتىن كۇرت وزگەرتىپ، جوق بىردەمەلەردى سويلەسە باستاعاندا، جوعالتقان زاتتارىن ىزدەگەندەي تىمىسكىلەپ، كوزدەرىمەن تىنتە قاراعان انالار، وسى تۇسقا كەلىپ تۇرىپ قالدى:
— ا، نوۆيكوۆ، سەن ءالى ءجۇرمىسىڭ، كەتكەن جوقسىڭ با؟ — دەدى نادزيراتەل ماتۆەيگە سىقسيا قاراپ.
— جوق، تاقسىر كوۆزولوۆ. ءالى شارۋام بىتكەن جوق، — دەدى ماتۆەي قينالعان ادامنىڭ سىڭايىمەن.
— سەنىڭ شارۋاڭ تاۋسىلمايدى ەكەن، قالانى ساعىنا بەرەسىڭ-اۋ. تاراندار، ۇيلىعا بەرمەي، كەش بولعاندا نە وتىرىس!..
15
ساقال-مۇرتى قاۋعاداي ادامنان جول بويى ءجون سۇراسىپ، جاسىنىڭ وتىز ەكىدە ەكەنىن ەستىگەندە اقان دا، عازيز دا تاڭىرقاسىپ، بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراسقان. قارتتىق جەتكەندەي يميە باستاعان، ءوڭى جۇدەۋ، ءجۇزى موسقال ادامنىڭ ناعىز قىناپتان سۋىرعان الماس قىلىشتاي جىگىتتىك شاقتىڭ دەر كەزىندە تۇرعانىن ويلاعاندا، "تەگى اۋرۋلى-سىرقاۋلى بولىپ تىرشىلىكتىڭ اۋىر تاۋقىمەتىن كوپ تارتىپ، مەزگىلسىز قارتايعان عوي" دەپ قويعان.
سۋعا كەتكەن تال قارمايدى دەمەكشى. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جاڭا زاڭ، تارتىبىنە شورقاقتاۋ اقان مىنا قاۋعا ساقالدىڭ ءسوز جوباسىنان "كوپ جاساپ كوپتى كورگەن بىلگىرسىڭ-اۋ، مۇمكىن، اقىل ايتارسىڭ" دەگەن ويمەن نوۆيكوۆتى ءالتاي ۇيىنە بىرگە الا كەلدى.
— و، قازاق ۇيلەرىن جاقسى بىلەمىن. قازاقتا جاتتىق جوق، نەسى بار، ءتىپتى، قۋانىشتىمىن، — دەپ، سوزگە كەلمەي اقاندارعا ەرگەن.
پەرەسەلەن بارىستارمەن ارالاسىپ، ورىستارعا ەتى ۇيرەنگەن ءالتاي دا مۇنى جاتسىنعان جوق. اقان ادەيى ەرتىپ كەلگەنىن ايتقاندا:
— و نە دەگەنىڭ. جاتا بەرسىن، نە ريزىعىمىزدى جەر دەيسىڭ، بۇل دا قۇدايى قوناق. جانە اۋىلدان بازارشىلاپ كەلىپ، تاپجىلماي جاتىپ الاتىن قازاعىمنىڭ قوناعىنداي ەمەس، ءشوپ جەيتىن كولىگى جوق جاياۋ قوناق ەكەن، — دەپ كۇلگەن. — تۇرا قال، دەگەنمەن ءوزىنىڭ اۋزىنىڭ سالىمى بار ەكەن، كەشە عازيز اكەلگەن قويدى بۇگىن سويعامىز. بارىستاردى دا شاقىرعانمىن، بارىنە جەتەدى. ءاي، ءوزىنىڭ توبەسى دە تەسىك شىعار. قاراوتكەلدىڭ ورىستارى ءقازىر قازاقشاڭنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى.
— تەسىك بۋلگاندا، ايتپاگىز، ۋنرەيپ تۋر، — دەپ نوۆيكوۆ تا ءبىر كۇلدىرىپ العان...
جىلى ۇيگە كىرىپ، كەڭ كوسىلگەن نوۆيكوۆتى اقان جاڭا اڭعاردى. قويۋ كىرپىكتى، كوكشىلدەۋ كوزىنىڭ اياسى كەڭ، جايدارى ءجۇزدى كەلبەتتى ادامنىڭ ماڭدايى دا اسا كەڭ، ءارى شەكەلى. تۇلا بويىنداعى جاستىقتىڭ بەلگىسى جەل قاقپاعان ءاجىمسىز اق ماڭدايىندا عانا قالعان سياقتى.
ءسوزى دە ورنىقتى، بايسالدى جىگىت اقاننان بارىمتاشىلار جايىن تاپتىشتەپ سۇراپ، ۇزاق ءۇنسىز تىڭدايدى. ارا-اراسىندا سۇراقتار قويىپ، تۇسىنىكسىز جەرلەرىن انىقتاپ العىسى كەلگەندەي سەرى اڭگىمەسىنە ىنتىعا تۇسەدى. وجىمباي، شاكەي، بايباتىرلاردىڭ ەسكى راسىممەن ارانداپ قالعانىن، ءباتجاننىڭ مەرت بولعانىن ەستىپ، وتكەن وقيعالاردى سالماقتاعانداي ۇزاق ويدا وتىرىپ سۇراعانى:
— ال سىزدەر بارىمتاشىلار ءىسى كىمنىڭ قولىنا تۇسكەنىن بىلدىڭىزدەر مە، ەگەر تۋرا زاڭعا سۇيەنسە، بۇل ءىس — بولىستىق سوتتا قارالۋى كەرەك. ءىس تەكسەرىلىپ بولدى ما ەكەن؟ مۇنىمەن بولىس پروكۋراتۋراسىنىڭ زەرت ورنى اينالىسۋى ءتيىس.
— بارماعان جەرىمىز جوق، بولىستىق سوتتا دا، ميروۆوي سوتتا دا بولدىق.
— پروكورولدا دا بولعان جوقسىڭدار ما؟ — دەپ ءالتاي دا قوستادى.
— ءيا، وندا دا بولدىق. ءبارى دە بىلمەيدى.
— بەتتەرى بۇلك ەتپەي، الگى ديالا قاراعاندارىنا اقشا الاتىندارىن قايتەرسىڭ، بۇرىن سوتتى ءيتىم بىلگەن بە، مەن دە بىردەمەلەردى ۇعا باستادىم. ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق دەپتى عوي، ءالى سۇڭعىلا بوپ شىعارمىز-اۋ، اللا بەتىن اۋلاق قىلسىن! — ءالتاي اقانعا قارادى، — ءوزى اياقتارىڭنان تاۋسىلعان جوقسىڭدار ما، الگى جايىنبەكتىڭ تاۋىپ بەرىپ جۇرگەندەرى...
— ونىڭ كىناسى نە، ايتەۋىر كومەكتەسكەنى دە. ءار شەنوۋنيكتىڭ سوڭىندا تورت-بەس كۇننەن جۇرگەن شىعارمىز. سوت، پروكۋراتۋراڭدا نە دەگەن اتكوپىر قاعاز. كۇنى بويى اقتارعاندا وزدەرىنىڭ دە باستارى اينالاتىن شىعار. قانشاما ۋاقىتتارى زايا كەتتى دەسەڭشى.
— ۋاقىتى زايا كەتكەندە ءبىزدى ايايدى دەيمىسىڭ، اقان اعا، ءبارىبىر قۇلقىننىڭ قامى، التىن كورسە پەرىشتە جولدان تايماي ما، باسقا دۇنيە سۋداي اعىپ كەتسە دە قاراسىن با؟ — دەپ، عازيز كەڭسە چينوۆنيكتەرىن داتتاپ قويدى.
— سوندا قالاي، سىزدەردەن سول ءۇشىن اقشا الا ما، جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى ەمەس پە؟ — دەپ نوۆيكوۆ تاڭىرقاعانداي بولدى.
— پارا بەرمەسە قارايتىن تۇرلەرى جوق، اشەيىن شىعارىپ سالما سوزدەر... "سىزدەر كىمى بولاسىڭدار، ول كىسىگە قانداي قاتىستارىڭ بار؟" دەپ ءوزىمىزدى تەرگەۋگە الا باستايدى. سودان امال نە، جايىنبەكتىڭ ۇعىندىرعانىن ىستەيمىز. كوزىڭدى باقىرايتىپ قويىپ اقشانى قالتالارىنا باسادى. قيمىلداپ كەتكەندەرى اقشا كورىنەدى عوي.
— ءيا، ول راس. بيروندار روسسيانى كەۋلەپ بارادى. ەندى قازاق دالاسىن دا جايلاي باستادى.
— بەرون دەگەنىڭ كىم؟ ول دا ءبىر شەۋنونيك پە؟ — دەپ ءالتاي دا، بوريس قارت تا جامىراسا سۇرادى.
— بيرون دەگەن، ەرتەدە اننا يۆانوۆنا پاتشانىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن كۋرليانديا گەرسوگى. ول ەڭ ارتى پاتشاعا جولىقتىرعانى ءۇشىن ءوز قىزمەتكەرلەرى — چينوۆنيكتەردەن پارا الادى ەكەن. كەيىن بۇكىل روسسيانىڭ قازىناسىنا ءتۇسىپ توناعان. حالىقتان نەدوميكا جيناۋشىلاردى ول كەزدە بيرونوۆشىلار دەپ اتاعان. ءوزىنىڭ ساياساتىنا قارسى ادامداردىڭ قۇلاعىن كەسىپ، مۇرنىن جۇلىپ، تىرىدەي جەرگە كومىپ ولتىرەتىن ناعىز قانىپەزەر.
— نە دەيدى؟ اللا، ەستىمەگەن ەلدە كوپ. بەرونىڭ ءقازىر دە بار ما؟
— قايدان بولسىن، — نوۆيكوۆ جىميىپ كۇلدى: يمپەراتور يوانن ءانتونوۆيچتىڭ كەزىندە توبولسك گۋبەرنياسىنداعى پەلم دەگەن جەرگە سسىلكاعا ايدالىپ، سوندا ولگەن.
— ول دا ايداۋدا ولگەن بە، سول كەرەك!
— ءاي، شال-اي، تىنىشىڭا وتىرساڭشى، ءبارىن تۇسىنەم دەپ وتىرمىسىڭ. ەرتەڭ ءبىر ءوزىڭ شىعارعانداي، بازارداعى شالداردىڭ ورتاسىندا، ءاي، سىلتەگىڭ كەلەدى-اۋ.
— سىلتەسە نەسى بار. جارايدى، قويا تۇرشى-اي، مەنى تاقىمداي بەرمەي. سودان ءيا، قاي جەرگە كەلىپ ەدىك، ءيا، پاراقورلار تۋرالى، — دەپ ءالتاي ەرتەگى تىڭداپ وتىرعانداي، نوۆيكوۆتىڭ ءسوزىن قايتا جالعاپ جىبەردى.
— قازىرگى سوت ءىسىنىڭ كوبى اقشامەن شەشىلەدى، بۇلار دا بيروندار... ەح، بيرونى...
— وۋ، ءماتباي دەدىڭ بە اتىڭدى، وندايلار قازاق ۇلىقتارىندا دا، ءتىپتى ءقايسىبىر قازىلاردا دا بولعان. قازاقتا "ۇلىققا بارا بەرمە، پارا بەر" دەگەن ءسوز بار.
قالاي دەدىڭىز، قالاي؟ دەپ، نوۆيكوۆ قۇلاعىن توسا، قايتا سۇرادى.
— ۇلىققا بارا بەرمە، پارا بەر.
— مىناۋ تاماشا ايتىلعان ءسوز ەكەن...
— ال، احان، الگى دوستارىڭىزدىڭ وسى اقمولادا ەكەنىنە انىق كوزدەرىڭىز جەتە مە؟ ۇرلىق جايىن انىقتادىڭىزدار ما؟
— تۇرمە اۋزىنا تالاي باردىق، جايىنبەكتى دە سالىپ كوردىك. جولاتاتىن ەمەس، ءتىپتى تاماق الدىرمايدى. بار، جوعىن دا ەشكىم ايتپايدى. وسىندا اكەلگەندەرى انىق، ونى كوكشەتاۋدان بىلگەمىز.
نوۆيكوۆ ءسال ويلانىپ وتىرىپ قالدى.
— مەنىمشە، مۇندا ءبىر سىر بار. قالاي دەۋگە بولادى، جوبامەن ايتۋ قيىن. تەگى بۇل ىستە كوپ جاسىرىن قۇپيا بار. ءيا، سولاي!.. سىزدەر، قايتكەن كۇندە دە كونوكرادتارمەن جولىعۋلارىڭىز كەرەك. قايتكەن كۇندە ءىستىڭ جوباسىنا قاراي، قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەسىپ كورەرمىن. مۇمكىن يناتقا شاعىم جازۋ كەرەك بولار. ارينە قيىن شارۋا... مەنىڭ تاعى ءبىر تۇسىنبەيتىنىم — ۇرلانعان جىلقىلار قايدا كەتەدى؟ ءبارىن سورعا باتىرۋ — قيسىنعا كەلمەيدى... مۇندا باسقا، ەكىنشى، ءۇشىنشى ادامداردىڭ قاتىسى بار.
— ارينە، بولۋعا ءتيىس. تىم قۇرماسا سونى دا بىلە المادىق قوي. مۇمكىن ءبىر سەپتىگى تيەر مە ەدى، — دەپ كۇرسىندى اقان.
— ەندەشە، تەز ارادا، ولارمەن جولىعۋ كەرەك.
— ءاي، ءوزى تۇرمەنىڭ قوجاسى ادام با، پەرى مە؟ قوناققا شاقىرسا، كەلەر مە ەكەن؟
— ءسىزدىڭ ۇيگە مە؟ ارينە، كەلەدى. كۇتىپ وتىر. ەھ، ءسىز شاقىرساڭىز كەلمەيتىن ول سونشاما كىم ەكەن اسپاننان اياعى سالبىراپ تۇسكەن، — دەپ، عازيز ءالتايدى قولعا الىپ، مازاقتاپ كۇلدى.
— كەتشى ءارى-اي! سەنىڭ-اق ويىنىڭ تاۋسىلمايدى ەكەن. نەمەنە، مەنىڭ ءۇيىمدى مەنسىنبەسە سەن شاقىر. اكەڭ ءبىر دەگەن ۋكازناي موللا. نەمەنە، شىعىندانام، ريزىعىم كەميدى دەپ قورقامىسىڭ، و نەسى-اي!
— بۇل — تۇرمە دەگەن دە قايدان شىقتى، — دەپ اقان ەكەۋىنىڭ ءسوزىن ءبولدى. — ادامدى تىرىدەي قاماۋدان اسقان قورلىق بار ما دۇنيەدە.
— سىزدەردە قالاي سوندا، تۇرمە بولماعان با؟ شىنىندا دا ەميرلىك بۇقاراداعىداي قازاق دالاسىندا تۇرمە جوق. "تۇرمە" دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن "تيۋرمادان" العان-اۋ — دەپ نوۆيكوۆ تاڭىرقاي قالدى. — شىنىندا دا قىزىق ەكەن.
— تۇرمە ەمەس، قازاقتا اباقتى بولعان، — دەدى ءالتاي.
— اباقتى؟ ءيا، ەستۋىم بار. ونىڭ تۇرمەدەن ايىرماشىلىعى قانداي، وعان قانداي جازىقتىلاردى قاماعان؟
— ءيتىم ءبىلسىن. ءازىم كورمەگەن نارسەم. ايتەۋىر اباقتى دەپ جاتادى عوي.
— بىلمەيتىنىڭ بار، نەسىن ايتاسىڭ، شال. اباقتى دەگەن دە جاڭاعى تۇرمە. تەگى سونىڭ قازاقشا اتى بولۋى كەرەك، قازاقتار ەكەۋىن دە قوسارلاپ اتايدى، — دەپ عازيز ءالتايدى تاعى مىنەپ تاستادى.
— ە، ونى ەندى جاستار، سەندەر بىلەسىڭدەر. ءيا، قازاقشا اتى دەگەنىڭنىڭ جوباسى كەلەدى. بۇل جەردەن سەن جەڭىلدىڭ ەندى.
نوۆيكوۆ "اباحتا، اباحتا" دەپ كەڭ ماڭدايىن الاقانىمەن باسىپ وتىردى دا، قارقىلداپ كۇلدى:
— وح، اباحتا؟! اباحتا دەگەن نەمىستىڭ گاۋفتۆاحتا دەگەن ءسوزى ەكەن توي. وسى كۇنگە دەيىن اباقتى دەگەنگە ءمان بەرمەپپىن. گاۋفتۆاحتى! ءيا، ول — تۇرمەنىڭ ءبىر ءتۇرى.
— نە دەيت! ەڭ ارتى اباقتى دا ءبىزدىڭ ءسوز بولماي شىقتى ما، ال فايزوللانىڭ عازەزى، جاڭا بىلگىشسىنىپ ەڭ. ەندى نە دەيسىڭ؟!
— قو-وي، گاۋباحتى، گاۋباحتى؟ جو-جوق، اباقتىعا كەلمەيدى. اباقتى — قازاق ءسوزى، — دەپ عازيز جەڭىلگىسى كەلمەي وڭايلىقپەن جەڭسىك بەرمەدى.
— قازاقتا زىندان دەگەن بولعان. ول، كوبىنەسە، ەرتەگى، قيسسالاردا كەزدەسەدى. ءبىز كورمەگەن نارسە. تەگى شىڭىراۋ قۇدىق سياقتى بولسا كەرەك. الپامىس، قوبىلاندى اتتى ۇزاق جىرلاردا، پايعامبار، ساحابالار تۋرالى قۇران سۇرەلەرىندە كەزدەسەدى، — دەپ اقان ءسوزىنىڭ جارتىسىن ورىسشالاپ، جارتىسىن قازاقشالاپ ءتۇسىندىردى.
— سوندا، قالاي، شىنىندا دا قازاقتا تۇرمە بولماسا، قىلمىستى ادامداردى بۇرىن قالاي جازالاعان، ولتىرە بەرگەن بە الدە؟ — دەپ باعانادان ءۇنسىز وتىرعان ءداۋ مۇرىن بارىس قوسىلدى اڭگىمەگە. بۇعان رەسەي جەرىندەگى كونە، جاڭا زاڭ، جازالاۋ، تۇرمە جايىندا پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە، ارناۋلى گيمنازيالاردا لەكسيالار وقىعان نوۆيكوۆ تا قۇلاق ءتۇردى.
— نەگە ولتىرە بەرسىن. قازاقتا جازالاۋدىڭ تالاي تۇرلەرى بولعان. نەگىزگىسى — قۇن. ايىپتى ادام قۇن تولەيدى. ات شاپان ايىپ دەيتىن بار، — دەپ اقان قۇن، ايىپ جايىن ۇزاق ءتۇسىندىردى. قالىڭ مال، قىز تولەمىن، كەك الۋ جولدارىن، ونداي كەزدە كىسى ولىمىمەن تىناتىن، ات قۇيرىعىنا سالاتىن سويقاندىقتاردى ايتتى. كەيدە بيلەر سوتى، قازىلار ەكى ەلدى دۇرلىكتىرمەي، باسۋ ايتقىسى كەلگەندە، نە ايىپتىنى قورعاۋ نيەتىندە بولسا، "باس سىنسا — بورىك ىشىندە، قول سىنسا — جەڭ ىشىندە" دەپ، مال تولەمىمەن، نە ادام ايىرباسىمەن ەكى جاقتى كەلىستىرىپ، تاتۋلاستىراتىندارىن ۇقتىردى. — ال بارىمتاشىلاردى جازعىرعاندا، جىلقى ۇرلاعان جاققا، ايىپ-ايبانا تارتقىزىپ، كەيدە ۇرلاعان، ايدالعان مالدى "موينىنا قوسساۋ، ارتىنا تىركەۋ" دەپ، ەكى ەسە وسىمىمەن قايتارتىپ، بىتىستىرەتىن دە بولعان. ءقايسىبىر جەڭىل-جەلپى كىنانى جازعىرعاندا، ايىپتىنى وگىزگە، ۇلى ءجۇز، وزبەك ەلدەرىندە ەسەككە تەرىس قاراتىپ وتىرعىزىپ، بەتىن كۇيەلەپ، قارابەت اتاندىرىپ، اۋىل-اۋىلدىڭ كوشەلەرىنەن ماسقارالاپ وتكىزۋ ءداستۇرى دە بولاتىن. مۇنداي كەسىم كۇنى كەشە شىڭعىس تورە اۋىلىندا دا ۇشىراسقان. شوقاننىڭ وسىنداي مازاقتى كورگەن اكەسىنە قاتتى اشۋمەن سويلەگەن جەرى دە بار ەكەن... ەرتەرەكتە دۇرە سالۋ، قۇلداردىڭ قۇلاعىن كەسۋ سياقتى سۇمدىقتار دا ەل اراسىندا ايتىلادى. باسىبايلى قۇل دەۋدىڭ ورنىنا، قۇلاق كەستى ق ۇلى دەگەن سونان شىققان عوي.
— قىزىق ەكەن، — دەپ، اقان سەرى ايتقان قازاق جەرىندەگى بي قازىلاردىڭ زاڭ-جوبالارىن ىنتىعا تىڭداعان نوۆيكوۆ باسىن شايقادى، — وسى ايتىلعانداردىڭ كوبى بۇرىنعى ورىس ەلىندە كەزدەسكەن ايىپتاۋ — جازالار. جاڭاعى ەسەككە تەرىس قاراتۋ، بەتكە كۇيە جاعۋ دەگەننىڭ باسقا ۇقساس تۇرلەرى بار. ماسەلەن، ايىپتى ايەلدەردى موناستىرعا ءومىرباقي قاماۋعا الىپ، شاشىن وتاۋ، سىپىرعىشپەن ەلدەن الاستاپ شىعارىپ جىبەرۋ، سولداتتاردىڭ ورتاسىنان وتكىزىپ دۇرە سالۋ، تىستەۋىكپەن مۇرنىن، ەرنىن جۇلۋ دەگەندەر بىر-بىرىنە ۇقساس ايىپتاۋلار. جۋكوۆ، سالتىچيحا دەگەندەرگە قولدانعان ايىپتاۋلار. ۆاسيليەۆا دەيتىن ايەلدى سىپىرعىشپەن ۇرىپ الاستاۋ — تاريحتا بەلگىلى جايلار. ال تۇرمە ىشىندە بولاتىن جازالار — جو-جوق، ونىڭ ءجونى ءبىر بولەك. ول — ادام جانى تۇرشىگەتىن جايلار.
— اپىرىم-اي، ءا؟ تۇرمەگە قاماعانمەن قويماي، تاعى دا ونىڭ ىشىندە جازالاي ما؟
— قاراعىم ماتىبەي، سەن ءوزىڭ بايقايمىن، كوپتى كورگەن جىگىت ەكەنسىڭ، ساقال قويىسىڭ بولەك، باسە ءوزىم دە تەگىن ەمەس دەپ ەم، تەگىن جەرگە قاۋ شىعا ما، ۇرىنباساڭ داۋ شىعا ما، تاستى جەرگە قىنا، اقاۋلى جەرگە ۇرا شىعادى دەگەندەي قاۋقيعان ءبىر قۇشاق ساقال تەگىن يەككە بىتپەسە كەرەك، باسە، تەگىن جىگىت ەمەس، نىسانالى جىگىت بولارسىڭ-اۋ دەپ ەم ءبىر كورگەننەن...
— ا، قاعىنعىر شال، ەندى قوناققا سوقتىقتىڭ با، مەن دە جەتەتىن ەدىم عوي سەنىڭ كۇشالا تىلىڭە...
— ءاي، تۇرا قال، سەن دە، ايتەۋىر، تاقىمداپ قويمادىڭ-اۋ، فايزوللانىڭ جالعىزى! مەن قاي ءبىر سوقتىعۋدى ويلاپ وتىر دەيسىڭ، سۇيگەنىن شۇناعىم دەيدى، مىنا ماتىبەيدىڭ ءسوزى ۇناپ بارادى، كوپ جاساعاننان سۇراما، كوپتى كورگەننەن سۇرا دەپتى عوي، ءبىلىپ الايىق، نە ايىبى بار؟ قاراعىم، وسى تۇرمە دەگەنىڭدى كىم شىعارعان، ءوزى قانداي بولادى، كورگەنىڭ بار ما؟ انا ەسىلدىڭ جاعاسىندا تۇرمەنىڭ سىرتقى قورشاۋىن كورگەنىمىز بولماسا، ىشىنە كىرگەن پەندە ەمەسپىز...
— وندا سەن شالدى ءبىراز قاماپ الاتىن ەكەن...
— وي، تىلىڭە شوك ءتۇسسىن!
— اقساقال، مەن كورمەگەن تۇرمە شامالى. ونىڭ ءقايسىبىرىن ايتايىن، — دەپ نوۆيكوۆ قاباعىن شىتىپ، قينالىپ، وتىرىپ قالدى. — سىزدەردەن لۇقسات تا سۇراماپپىن، تەمەكىنى كوپ تارتىپ جىبەرگەم جوق پا؟
— وي، قاراعىم، تارتا بەر، وزىڭە جامان بولماسا بولدى، شىلىم تارتقان سايىن جوتەلىپ، قينالىپ قالادى ەكەنسىڭ. ءاي، قايسىڭ بارسىڭ، انا تۇكىرگىشتى تازالاپ اكەلسەڭدەرشى، — دەپ ءالتاي اۋىز بولمەدەن بىرەۋدى شاقىردى. — تارتا بەر، كۇلىن ىرگەگە تۇسىرسەڭ دە بولادى. بۇگىننەن قازاق قورىقپايدى. جازدا ماسا كوپ، جىلى كۇزگە دەيىن پىشەن كەزىندە ءتۇتىننىڭ استىندا ءمىز باقپاي سيىرشا ۇيىقتاپ شىعاتىنبىز. دانەمە ەتپەيتىن. ە، ايتقانداي بىلتىر الگى سەمەن شالدىڭ پەشى وڭباي. بارىس، سەن بىلەسىڭ عوي، قىس بويى تۇتىنگە قاقالىپ شىعاتىنىمىزدى، سوندا دا ولگەمىز جوق. ە، انە بوس قالبىر اكەلدى، سوعان سالا بەر. ءيا، ءسوزىڭدى ءبولدىم-اۋ... تۇرا قال، بۇل دا ءبىر كەرەك اڭگىمە بولدى.
شاكەيلەر قاماۋعا الىنعان تۇرمە جايىن اقاننىڭ دا بىلگىسى كەلىپ، جاس تا بولسا سۇڭعىلا نوۆيكوۆتىڭ اۋزىنا قاراپ، قازاق دالاسىنا ەنە باستاعان ورىس ەلىنىڭ جاڭاسى مەن كونەسىن، كۇنگەيى مەن كولەڭكەسىن بىلمەككە ىنتىق كوڭىل اتوي سالدى.
— تۇرمە دەگەن قالاي دەسەم ەكەن، قالاي ۇعىندىرۋعا بولادى، — دەپ نوۆيكوۆ ماڭدايىن سيپاپ، بۇل قاپاستى كورمەگەن كىسىلەرگە ونىڭ بار سىرىن تولىق تۇسىندىرگىسى كەلدى. ەرتەڭ ەل اۋزىنا وسى ادامدار ارقىلى تۇرمە سىرى جايىلاتىنىن ويلاپ، ونىڭ تاريحى ءمان-مازمۇنىن اشىعىراق جەتكىزۋدى ماقسات تۇتتى، — تۇرمە، نەگىزىندە، الگى ايتقاندارىڭىزداي جازىقتى ادامداردى، ەل، مەملەكەت ىشىندەگى ءتارتىپ بۇزۋشىلاردى جازالايتىن ورىن. ول ورىن كىمنىڭ قولىندا بيلىك بولسا، ياعني مەملەكەت (قاسىندا كىم وتىرسا، سونىڭ يەلىگىندە. ەندەشە، تۇرمە — ەل بيلەۋشى اكىمنىڭ وزىنە قارسى شىعار ادامداردى زاڭعا باعىنبايتىن، ايتقانىنا كونبەيتىن "ءقاۋىپتى جاۋلارىن" تۇتقىندايتىن، سونى نە ءولتىرىپ، نە ەندى ءقايتىپ باس كوتەرمەستەي جاساتاتىن ورنى. ءبىر سوزبەن — اكىمدىك قۇرالى.
— تۇرا تۇرشى! — دەپ ءالتاي اقىرىپ قالعاندا وتىرعاندار سەلك ەتىستى.
ءالتايدىڭ قاسىنا كەلىپ، قۇلاق تۇبىنەن سىبىرلاعان بويجەتكەن شوشىپ كەتتى. ءوزىنىڭ وقىس داۋسىنان ءوزى ك،ىسىلعان ءالتاي ەندى جۋىپ-شايىپ:
— قايدان بىلەيىن، ءتىپتى اڭگىمە تىڭداۋعا پۇرسات بەرمەيدى، — دەپ قىزىنا قارادى. — ال، نە، نە؟ نە ايتىپ تۇرسىڭ؟
— اۋەلى ءشاي ىشەسىزدەر مە، الدە ەتتى ءبىراق جەيسىزدەر مە؟ — دەپ، قىزاراقتاعان قىز اكەسىنە جاسقانا سىبىرلادى.
— تۇرا قال، شايدى باعانا ىشكەمىز جوق پا، بار، اڭگىمەنى بولمە، ەتتەرىڭدى اسىقپاي اكەلىڭدەر.
— وۋ، الەكە، اڭگىمەنى اۋزىمىزبەن تىڭدامايمىز عوي، اتام زاماندا ىشكەن شايدى ايتاسىڭ، شولدەپ وتىرمىز، — دەپ عازيز اۋىز جاققا ايعايلادى. — اكەلىڭدەر شايدى!
— شولدەسەڭ انا جاققا بارىپ ءىش، و نەسى-ەي، جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى.
— اكەلسين، التاي ساعان جالكو چتو لي؟ — دەپ بوريس ءعازيزدى قوستاعاسىن بارىپ، ءالتاي جۋاسىپ تاقىر باسىن سيپادى:
— جارايدى، اكەلىڭدەر، اقان مەن ماتىبەيگە قىمىز اكەلىڭدەر. سەندەرگە قىمىز جوق، قىسىردىڭ قورىن قالاي ۇزەم...
نوۆيكوۆ تەمەكىسىن قوماعايلانا سورىپ، اڭگىمەسىن قايتا جالعادى:
— روسسيا پاتشالىعىندا ەكى تۇرمەنىڭ اتاعى دۇنيە-جۇزىنە ايگىلى. ونىڭ ءبىرى — پەتروپاۆل كرەپوستى، نەمەسە سانكت-پەتەربۋرگ كرەپوست دەپ اتالادى. 1703 جىلى سالدىرا باستاعان دا، العاش 1717 جىلى "ريەۆەل" كەمەسىنىڭ جيىرما ەكى تۇتقىنى، ءبىر جىلدان سوڭ ساريەۆنا ماريا الەكسەيەۆنا قاماۋعا الىنعان. بۇل — ناعىز پاتشا سارايىنىڭ الدىندا، نيەۆا وزەنىنىڭ جاعاسىندا. سودان الپىس شاقىرىمداي جەردە تاعى ءبىر ۇلكەن تۇرمە — شليسسەلبۋرگ قامالى بار. مۇنى حالىق پەتروپاۆل قامالىنىڭ تۋعان اپاسى دەپ اجۋالايدى.
— تۇرا قال، كەيىن ۇمىتىپ قالام ءقازىر سۇراپ الماسام، ونى تۇرمە دەمەي نەگە كرەپس دەيدى؟
— كرەپوست دەيتىنى ول وسىنداعى اقمولا تۇرمەسىندەي ەمەس، جاتقان ءبىر كىشىگىرىم قالا. اينالا تاقتاي قورشاۋ ەمەس، كۇيگەن قىزىل كىرپىشتەن قالىڭدىعى ەكى مەتردەي ەتىپ قالاعان قامال. ول ازداي كەيىن ءار پاتشانىڭ تۇسىندا، ءار بۇرىشىنان قوسىمشا قورعاندار سالىنىپ، ولارعا تاعى دا ريەۆەلين، كۋرتين، باستيون دەكودەر قوسىلعان. ول قامالدىڭ ىشىندە ارناۋلى اسكەرلەر، قارۋ-جاراق، كوپ-كوپ قۇرالدار ۇستالدى. ەگەر سىرتتان ىشتەگىلەردى كۇتقارماققا قانشا كۇش كەلسە دە، الگى كامالداعى ارناۋلى اسكەر قاشان كومەك كەلگەنشە، ولارعا توتەپ بەرۋگە ءتيىس.
— كرەپسىڭ، ەندەشە قازاقشا ايتقاندا الىنبايتىن قامال بولدى عوي. الگى ور قالاسىنداعى كرەپستە، سونداي قامال ەمەس پە؟
— ءيا، ءيا، ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعاندارىڭىز ورسك كرەپوستى شىعار...
— ە-ە، كرەپس دەگەنىڭدى جاڭا تۇسىنە باستادىم، ءارى قامال، ءارى تۇرمە، قىزىق ەكەن.
— بۇل تۇرمەلەردە تالايلار ماڭگى-باقي قامالىپ، سونىڭ ىشىندە ولگەن. ءتىپتى نە ءۇشىن تۇتقىندالعانىن بىلمەيتىندەر دە بولعان. باسقانى بىلاي قويعاندا پەتر I يمپەراتوردىڭ بالاسى الەكسەي وسى تۇرمەدە ولگەن.
— پاتشا بالاسى ما، ونى كىم قاماتقان؟
— يمپەراتوردىڭ ءوزى. اكەسىنىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتىنا قارسى ادامدارعا قوسىلىپ، روسسيا تاعدىرىنا ءقاۋىپ توندىرگەن. پاتشا وندايلارعا قايىرىمسىز بولعان. ول ءوزىنىڭ ايەلى ەۆدوكيانى دا، ءوزىنىڭ اپاسى ساريەۆنا سوفيانى دا سۋساننا دەگەن اتپەن شاشىن كەستىرىپ، موناستىرعا قاماتقان. سول سياقتى ەكاتەرينا يمپەراتريسا دا ءوز كۇيەۋى پەتر ءۇشىنشىنى كرەپوستا ۇستاپ، اقىرى ولتىرتكەن.
— تۇرا قال، تۇرمە دەگەنىڭنىڭ ءوزى الدىمەن پاتشالاردى قاماتۋعا جاسالعان ەكەن-اۋ.
— جو-جوق، ولاي دەۋگە... پاتشاعا كىم قارسى شىقسا، سونىڭ ءبارى قامالعان.
— ە-ە، تاققا تالاسۋ دەسەيشى، بىزدىڭشە ايتقاندا.
— قازاق حاندارى مەن سۇلتاندارى دا ءبىرىنىڭ باسىن ءبىرى جويعان جوق پا. ءابىلقايىردى باراك ءولتىردى، ايشۋاق ۇلى جانتورەنى قاراتاي، سول سياقتى ءبىرىنىڭ تۇقىمىن ءبىرى قۇرتۋ ەجەلدەن كەلە جاتقان ميراس سياقتى، كەك الۋ، مانساپقا جەتۋدىڭ ءبىر جولى عوي.
— ءيا، اقان شىراق، قازاقتا "قاردىڭ باسىن قار الادى حاننىڭ باسىن حان الادى" دەگەن ءسوز بار. ال "حاننىڭ باسىن قارا الادى" دەگەن ءسوز بولدى ما ەكەن؟
— قارا العان قالاي؟ — دەپ نوۆيكوۆ قازاقشالاپ سۇرادى.
— قارا دەگەن... قالاي ەندى...
اق سۇيەككە كەراعار — قارا حالىق دەگەن ءسوز.
— سوندا قارا سۇيەك دەيمىز بە ەي، اتاڭا نالەت، وسى ءسوزدى كىم شىعاردى ەكەن، ساۋدىراتىپ سۇيەكتەرىن قاراعانداي؟ نوۆيكوۆ باسىن شايقاپ راحاتتانا كۇلدى.
— اقساقال، ءسىز اقىن عانا ەمەس تاۋىپ سويلەيتىن اقىلدى ادام دا ەكەنسىز" "قار الادى، قار الادى"، — دەپ قايتالاپ، نوۆيكوۆ تاعى كۇلدى. — تۋرا تاۋىپ ايتتىڭىز. پاتشالار سونداي قارلاردان قاتتى قاۋىپتەنەدى. ماسەلەن، پۋگاچيەۆ دەگەن ادام الگى ەكاتەرينا ولتىرگەن پەتر ءىىى-پىن دەپ، ءوزىن جۇرتقا جاريا ەتىپ، وكىمەت بيلىگىن قولىنا الماقشى بولىپ، كوپ اسكەر جيناپ، پاتشاعا ءقاۋىپ تونگەن سوڭ، اقىرى ايلامەن ۇستاپ ولتىرگەن. ەليزاۆەتا يمپەراتريسانىڭ رازۋموۆسكيي دەگەنمەن جاسىرىن جۇرىسىنەن تۋعان قىزبىن دەپ، ءوزىن مۇراگەر ەتىپ جاريالاعان كنياجينا تاراكانوۆا-ۆلاديميروۆسكايانى دا قاماۋدا ولتىرگەن. سونداي-اق قامال ىشىندە پاتشامەن بىرگە ءسىز ايتقان قارا حالىق وكىلىنىڭ دە قاتار وتىرعان كەزدەرى بولعان. ماسەلەن الگى ەكاتەرينانىڭ كەزىندە 16 جاسار يمپەراتور يوانن انتونوۆيچ قامالعاندا، سول شليسسەلبۋرگ كرەپوستىندا باتىرشا الييەۆ تا قامالىپ، سونىڭ ىشىندە ولتىرىلگەن.
— وۋ ءبىزدىڭ قازاق تا قامالىپ ءجۇر مە، مىنا قارا، ول بايعۇس قايدان قولعا ءتۇسىپ ءجۇر؟ — دەپ ءالتاي كوزى شاراسىنان شىعىپ، تاڭقالدى.
— ول قازاق ەمەس، — دەدى نوۆيكوۆ، — قاماۋدا ولگەن قازاقتار دا بار. سىزدەر بىلمەيسىزدەر مە، ۆالي حاننىڭ بالاسى گۋبايدۋللا بەرەزوۆكاعا، ارىنعازىعا سۇلتان كالۋعاعا جەر اۋدارىلىپ ولگەن. وندايلار وتە كوپ.
— ە، كەشە كەرەي ەلىن بيلەگەن ىبىراي سۇلتان جۇرتتى قىرىپ جىبەرە جازداپتى، تالاي وشىككەن ادامدارىن يت جەككەنگە ايداتقان دەپ، شالدار ايتىپ وتىراتىن. ەگەر ونداي سۇركىل بولماسا، يت جەككەندى قازاق قايدان ءبىلسىن، — دەپ اقان نوۆيكوۆتىڭ سوزىنە جان ءبىتىردى.
— ال، باتىرشا الييەۆ — شىن باتىر. حان دا، سۇلتان دا ەمەس، ءوز حالقى باشكيرلاردىڭ مۇددەسىن ويلاپ، پاتشاعا قارسى شىققان ادام. ونى دا كىسەندەۋلى قالپىندا، قامالدان قاشپاقشى بولعان جەردە ۇرىپ ولتىرگەن. كىم ءبىلسىن، ول دا بۇعاۋمەن ەكى-ۇش كۇزەتشىنى ءولتىرىپتى دەيدى، الدە جالا ما، ول اراسى بەلگىسىز.
— سوندا، تۇرا قال، مەنىڭ ءبىر تۇسىنبەي وتىرعان جايىم بار. پاتشا عوي نە ايتسا سونى ورىنداتادى، بار بيلىك سونىڭ قولىندا. ەندەشە تۇرمە سالدىرىپ، وعان قاماتىپ نەسىن اۋرە بولادى، ودان دا باسىن جويعىسى كەلگەندى قيق دەگىزىپ ولتىرە سالماي ما، باياعىدا حاندار سويتەدى ەكەن عوي.
— الەكە، حاندار دا كەيدە قولما قول ولتىرتپەي، زىنداندا ءشىرىتىپ ولتىرتكەن عوي، — دەدى اقان. — ول دا كەزىندە الەۋمەت الدىنداعى ءبىر ساياساتى بولسا كەرەك.
— تۋرا ايتاسىز، — دەپ نوۆيكوۆ قاراڭعى شالعا قالاي قاراپايىم تىلمەن تۇسىندىرەرىن بىلمەي، ماڭدايىن سيپاپ وتىرىپ قالدى. — ءيا، اقساقال، ەگەر پاتشا ءوز تاراپىنان بۇيرىق بەرىپ ولتىرتە بەرسە، باعىنىشتى حالىق ول تۋرالى نە دەمەيدى؟ جەككورىنىشتى بولىپ، استىرتىن ويىن جاريا ەتىپ الماي ما؟ ول قاشاندا ءوز قولىمەن ولتىرمەيدى، بىرەۋدىڭ قولىمەن ولتىرتەدى. ماسەلەن، پەتر ءى-نىڭ كەزىندە سانوۆنيكتەر بولسا، ەكاتەرينا I — جوعارى قۇپيا سوۆەت دەگەندى شىعارعان، ال ەكاتەرينا ءىى-نىڭ كەزىندە پروكۋراتۋرانىڭ بەدەلى استى، الەكساندر I — بولسا سەناتتىڭ بەدەلىن كوككە كوتەردى، الەكساندر ءىى-نىڭ كەزىنەن باستاپ جاڭا "سوت ۋستاۆى" بويىنشا" سەناتقا قوسا پريسياجنىە زاسەداتەلدەر تاعايىندالادى. ءبىراق، سونىڭ ءبارى — پاتشا قولىنداعى كوسەۋ. جاڭاعى ايتقان پۋگاچيەۆتى حالىقتىڭ كوزىنشە باسىن، قول، اياقتارىن شاۋىپ ولتىرگەن. ونى پاتشا بىلمەي قالعان جوق. تاراكانوۆانى قيناپ، تەز ءولتىرۋ ءۇشىن، اينالۋعا كەلمەيتىن تار تۇرمە بولمەسىنىڭ ىشىنە كۇنى-تۇنى ەر ادامداردان كۇزەت قويعان شەشىنسە دە، كيىنسە دە، ءتىپتى قانداي جاعدايدا بولماسىن قاسىنان ولار ءبىر ادىم تاپجىلماعان. اقىرى تاماقتان دا، بارىنەن دە قالعان كنياجنا قۇسادان اۋىرىپ، تەز ارادا جان تاپسىرعان. ونى دا كۇنىگە ەكاتەرينا ءبىلىپ وتىرعان. سويتە تۇرا ءار پاتشانىڭ تۇسىندا وزىنشە جاڭا زاڭدار شىعىپ، وزدەرىنشە تۇرمە، سوت جاعدايلارىن جاقسارتقان بولادى. نيكولاي ءى-نىڭ كەزىندە جاڭا پروەكتىنىڭ جوباسى جاسالسا، 60-جىلدارى تۇرمە رەفورمالارىنىڭ جاڭا جوباسى، 1866 جىلى روسسياداعى تۇرمەلەردى وزگەرتۋ تۋرالى جاڭا زاڭ، الەكساندر ءىى-نىڭ كەزىندەگى "سوت ۋستاۆى" بويىنشا سوتتى اشىق جۇرگىزۋ تۋرالى، دۇرەلەۋدى جويۋ تۋرالى رەفورمالار، جاڭا زاڭدار شىققان، ءبىراق ونىڭ ءبارى قاعاز جۇزىندە. ماسەلەن ەكاتەرينا II ءوز قولىمەن جاڭا تۇرمەلەردىڭ جوباسىن جاساعان. ول جوبا بويىنشا تۇرمەدەگى ادامداردىڭ قىلمىسىنا قاراي، ولارعا كۇندە بەرىلەتىن تاماق، جاتار ورىن، كيەر كيىمدەرىنىڭ جاقسارتىلۋى ءتىپتى اۋىرا قالعان كۇندە ولارعا دارى-دارمەك، كىتاپ وقۋ، دەنساۋلىقتارىن ساقتاۋ جايىندا نەشە ءتۇرلى ادام كۇلەرلىك جاڭالىقتار ەنگىزىلگەن. ءبىراق ونىڭ ءبارى قاعاز جۇزىندە. ال، 1876-جىلى شىققان سوتسىز باس ەركىنەن ايىرۋ دەگەندى، ءسوز جوق، تاپجىلتپاي ورىندايدى.
— تۇرا قال، سوندا تاعى دا تۇسىنبەيمىن، ول پاتشالارىڭدى كىم قىستاپ بارادى، ەگەر ايتسا ۋادەسىندە تۇرماي ما. كىمنەن قورقادى؟
— ءتۇۋھ، شال-اي، ءالى دىم تۇسىنبەيسىڭ عوي، ورىسشاڭدى ءبىر قازاعىڭداي بىلەم دەپ انشەيىندە كەۋدەڭدى قاققاندا سوندايسىڭ، ءالى شالا ۇعىپسىڭ عوي! — دەپ عازيز تاعى دا ءالتايدىڭ اۋزىن قاقتى. — قورىقپاعاندا، ول دا ادام ەمەس پە. ادام باسى اللانىڭ دوبى دەيدى مەنىڭ اكەم. شىنىندا كوپ قورقىتادى، تەرەڭ باتىرادى.
— مۇنىڭ ءبارىن ءبىر تۇندە ءتۇسىنۋ مۇمكىن دە ەمەس. سۇراسىن.
— ارينە! سەن جارىتىپ تۇسىنگەن شىعارسىڭ. مەن ورىسشاڭنىڭ بىر-ەكى ءسوزىن ۇقسام، ار جاعىن ءوزىم كوكىرەگىممەن-اق الىپ كەتەمىن. نانباساڭ، ەندى ءبىر ايدان سوڭ سۇراشى، وسى ايتقاندارىڭنىڭ ءبارىن قولىممەن قويعانداي ايتىپ بەرەيىن. اتتەڭ كىسى اتتارى قيىن ەكەن. ونى بارىس ەكەۋمىز ءالى تالاي پىسىقتايمىز عوي، — دەپ ءالتاي بارىستىڭ قاقپاق جاۋىرىنىنان قاعىپ قويدى. — ءاي، سەن مۇلگىمەي تۇگەل ۇعىپ ال، ورىس ەمەسسىڭ بە، اتتەڭ مەن سەندەي ءتىل بىلسەم!
— اقساقال، سۇراعانىڭىز ورىندى، — دەپ نوۆيكوۆ ءسونىپ قالعان تەمەكىسىن تۇتاتتى. ونىڭ جان-جاعىندا وتىرعان باسەكەلەس دەرجاۆالار بار. ولار بۇل يمپەريانىڭ ىشكى، سىرتقى ماسەلەلەرىن اڭدىپ وتىرادى. ءتىپتى الگى تۇرمە ماسەلەسىنىڭ ءوزىن ولار كوپ زەرتتەگەن. روسسيا تۇرمەسىن ناعىز ۆارۆار-جاۋىزدار تۇرمەسى دەپ اتاعان. مىنە، سوندىقتان ولاردىڭ الدىندا دا ايلا، ساياسات كەرەك. ماسەلەن، روسسيانىڭ تۇرمەلەرىندەگى قاتالدىق تۋرالى بۇكىل ەۆروپا تۇرمەلەرىن ارالاعان دجون گوۆارد دەگەن ادام كوپ جازعان. ەكاتەرينا ءىى-نىڭ تۇسىندا كوكس دەگەن اعىلشىن روسسيا تۇرمەلەرىن كورىپ، يمپەراتريسامەن ۇزاق اڭگىمەلەسىپ، كوپ سۇراقتار قويعان.
— تالماۋ جەردەن قويعان عوي؟
— ارينە، ءبىراق ولاردى سوتتاتا المايدى. ال، نوۆيكوۆ دەيتىن جازۋشى سوت، پروكۋراتۋرا ماڭىنداعى چينوۆنيكتەردىڭ پاراقورلىعى، دۇرىس سوتتامايتىن ادىلەتسىزدىك، جالاقورلىعى تۋرالى جازعان. سول ءۇشىن ول دا تۇرمەگە قامالعان.
— ماسەلەن كەرەك بولسا. تۇرا قال. نوۆيكوۆ دەدىڭ بە؟ ول سەنىڭ تۋىسىڭ ەمەس پە؟
— جوق، اتتاس ادام. ورىستا "بالىق باسىنان ءشىريدى" دەگەن ماقال بار، ماسەلەن نيكولاي I پاتشا ساياسي قىلمىستىلاردى بىلاي قويعاندا، كنياز سەرگەي ترۋبەسكويدى باسقا بىرەۋدىڭ ايەلى جاديميرسكايانى الىپ قاشقاندىعى ءۇشىن تۇرمەگە جاپتىرادى. ۇيتكەنى ول ايەلگە ءوزى قىزىعىپ جۇرەدى ەكەن.
— ە، ونداي ءبىزدىڭ ەلدە دە بولعان. جانعابىل دەگەن بولىس قىلتان دەگەن بەيباقتى قورقىتىپ، ايەلىنەن ايىرىپ، اقىرى ءوزى ونى توقالدىققا العان.
مىنە، وسىنداي باسىنان شىرىگەن ۇلكەن بالىقتى كورگەن، كىشى چينوۆنيك شاباقتار دا قايدان تىنىش وتىرسىن. ولار دا ءار زاڭ وزگەرگەن سايىن، حالىق ۇستىنەن بايىپ، نەمەسە ءوز دەگەندەرىن جاسايدى. ليحۋتيەۆ دەگەن جول توناۋشى قاراشى جازا ۇستىندە موسكۆانىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى، كنياز يۋسۋپوۆقا بىلاي دەگەن ەكەن. "ەكەۋمىز دە بىردەي ادامدارمىز، بار ايىرماشىلىعىمىز مەن ۇلكەن جولدىڭ ۇستىندە تونايتىن قاراقشىمىن دا، سەن قىزمەت ۇستىندە تونايتىن قاراقشىسىڭ".
— پا،پا، ول دا ءبىر قاسقىر ەكەن!
— ال، تۇرمە ىشىندەگى باسسىزدىقتاردى ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن ەمەس، دۇرەلەپ، نە اشتان قاتىرىپ، سىز بولمەدە جالاڭاش تاس ەدەنگە جاتقىزىپ ءولتىرۋ، ءدىن يەلەرى ارحيماندريتتەردىڭ قورلىعى — تولىپ جاتىر. ماسەلەن كەكسگولىم كرەپوستىندا جاڭاعى پۋگاچيەۆتىڭ قاماۋداعى قىزىن تۇرمە كومەندانتى زورلاپ، ەكى قابات ەتىپ، اقىرى ءولتىرىپ تىنعان. نيكولاي I پاتشا تۇسىندا پەتراشيەۆشىلاردى اتۋعا الىپ كەلىپ، ءبارىنىڭ باسىن قاپپەن تۇمشالاپ بايلاپ، مىلتىقتاردى كوككە اتىپ، مازاق ەتكەن. ءولىم كۇتكەن ادامداردىڭ كوپشىلىگى باستان اۋرۋعا شالدىققان. ولاردىڭ ىشىندە، وسى ومبىدا، سەمەيدە ايداۋدا بولعان دوستويەۆسكيي، دۋروۆ دەگەن اتاقتى ادامدار بار. ولاردىڭ باسشىسى بۋتالييەۆيچ-پەتراشيەۆيچ ۇستامالى اۋرۋعا شالدىعىپ، ەنيسەي ولكەسىندە 16 جىل ايداۋدا ءجۇرىپ، قورلىقپەن ولگەن. پاتشا ساياساتىن تۇسىنبەيتىن ءقايسىبىر ساۋاتسىز جانداردىڭ ماداقتايتىنى دا بار. الەكسەي ءىى-نى "قۇتقارۋشى يمپەراتور" دەيدى. راس، 61-جىلعى رەفورما جيىرما ەكى ميلليون ادامدى قۇلدىقتان قۇتقاردى. مۇنىڭ ۇلكەن جەڭىس ەكەنى ءسوزسىز. ءبىراق كىمنىڭ جەڭىسى؟ سول قۇلداردىڭ، بۇعاۋدان بوساۋ ءۇشىن تالاي رەت قان توگىستى باسىنان وتكەرگەن ادامداردىڭ جەڭىسى. مۇنىڭ ءبارى روسسيا تۇرمەلەرىندەگى قاپاستاعىلاردىڭ قانىمەن، تالاي دار اعاشتارىمەن كەلگەن جەڭىس. ءبىراق، شارۋانىڭ موينىنان بۇعاۋدى العانمەن، ونى اياعىنا سالدى.
— وسى بۇعاۋ دەگەنىڭدى، شارۋالاردىڭ جايىن ۇقپاي وتىرمىن. نەگە موينىندا بۇعاۋ بولادى، نەگە ەندى اياعىڭا تۇسەدى؟
اقساقال، مىنا بارىس تامىرىڭىز سول "راسكرەپوششەنيە" دەگەن رەفورمادان كەيىن وسى جاققا كەلگەن بوسقىن نەمەسە پەرەسەلەن دەيسىزدەر مە؟ بۇلاردى بۇرىن پوموششيكتەر، سىزدەرشە بايلار، موينىنا بۇعاۋ سالىپ، قايدا جەتەكتەپ، سۇيرەپ اپارامىن دەسە ەرىكتى بولاتىن. مال سياقتى ساتاتىن. ەندى بۇلار ودان قۇتىلدى.
— ەندى بۇعاۋ اياعىنا ءتۇستى دەپ وتىرسىڭ عوي، قۇتىلعانى قايسى؟
— دۇرىس ايتاسىز. باسى بوس بولسا، ەندى ەشقايدا بارا المايتىن تۇساۋلى ات سياقتى. سەبەبى ەركىن جۇرەتىن جەرى جوق. باسى بوس بولعانى نە كەرەك، ەگىن سالاتىن، مال جاياتىن، باقشا ەگەتىن جەرى بولماعان سوڭ. اياعىنان كىسەندەۋلى ەمەي نەمەنە؟
— ە، ءقازىر اقمولاعا كەلگەن ورىستاردىڭ ءقايسىبىرى جەر الىپ، ەگىن سالىپ جۇرگەن جوق پا؟
— ونى پەرەسەلەندەر فوندىسى دەيدى. بۇلارعا روسسيانىڭ جەرى دە جەتەر ەدى. بۇل جاققا جىبەرۋ — پاتشالىق روسسيانىڭ كولونيزاتورلىق ساياساتى، اقساقال. ءبىراق بۇل ساياساتتىڭ دا پاتشالىق يمپەريانىڭ ءوز باسىنا سور بوپ تيەرىنە كۇمان جوق، — دەپ ءبىر بايتەرەكتىڭ تامىرىنداي جۇپتاسىپ، اعايىنداس ادامدارداي بولعان تاعدىرلاس تامىرلار ءالتاي مەن بوريس قارتقا نوۆيكوۆ كوكشىل كوزىن سىعىرايتا قاراپ، كۇلىمسىرەدى دە، تەمەكىسىن قوماعايلانا سورىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
— ە-ە-ە-ە، — دەپ داۋسىن ۇزاق سوزعان ءالتاي تۇرىپ قالعان اڭگىمەنى سۋىتپاي جالعاي جونەلدى.
— تۇرا قال. مەن ءبىر قىزىق ايتايىن. بىلتىر سەمەي جاعىنداعى توبىقتىلارعا، جاماعايىندارىما بارىپ قايتتىم. سوندا ءبىر جاڭا ولەڭ ەستىدىم. پوشكەن دەگەن اقىنىنىڭ ولەڭى دەيدى. تەگى مىنا بارىستىڭ ۇيىندەگى ورىس دومبىراسى بار عوي، الگى نەمەنە ەدى-ەي، بارىس؟
— بالالايكا.
— ءيا، سول بالاۋايكامەن ايتاتىن اقىن بولسا كەرەك. سودان ءبىر قۋ شالدار ماقال شىعارىپ الىپتى. "ورىستىڭ پوشكەنىمەن بىرگە پوشكىسى كەلدى" دەيدى. تاۋىپ العاندارىن قاراشى.
— پوشكىڭ نە؟ بوشكە مە؟ سۋ قۇياتىن كادوشكە؟ — دەپ عازيز قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى، — ءاي، شال، اي، پوشكىن مەن بوشكەنىڭ بۇل ارادا قانداي قيسىنى بار؟
— ويپىرىم-اي، سەندە ءبىر، اۋەلى ءتۇسىنىپ الماي لاعىپ كەتەسىڭ-اۋ، قاراعىم-اي. بوشكە دەگەن كىم بار. پوشكى دەيمىن. الگى اتاتىن پوشكى شە. قازاقشا نە دەۋشى ەدى... ەھ، زەڭبىرەك، زەڭبىرەك.
وتىرعاندار دۋ كۇلدى.
— پۋشكا دەڭىز، پۋشكا دەڭىز، — دەپ نوۆيكوۆ تاڭقالدى، — قاراي گور، نە دەگەن ۇيلەسىمدى ءسوز. پۋشكين ي پۋشكا. ءدال ايتىلعان.
— ال ەندى دەيمىن-اۋ، تۇرا قال. الگى تۇرمە جايىن ويلاپ وتىرىپ، كوڭىلىمە مىناداي ءسوز كەلەدى. تۇرا قال... ى-ىم... ورىس پاتشاسىمەن بىرگە...
— اقشاسى كەلەدى.
— تۇرا تۇرشى، عازيز. تۋھ، ويىمدى بۇزدىڭ-اۋ. ورىس ۇلىعى كەلسە، تۇرمە سالادى، ورىس مۇجىعى كەلسە... ى- ىم...
— مۇردە سالادى، — دەپ، عازيز تاعى دا قارقىلداپ كۇلدى.
— تۋۋھ، ناعىز بەيباستاق ەكەنسىڭ. مۇردەسى نەسى-اي، ءۇي سالۋدى قالاي ايتامىن، سونى ۇيقاستىرا الماۋىمدى قاراشى!
اقان دا ويلانىپ وتىرعان:
— ءعازيزدىڭ مۇردەسىن پايدالانساق، "ءولىمدى جەر مۇردەسىز بولماس، اكىمدى جەر تۇرمەسىز بولماس!" — دەگەندە، ءالتاي قۋانىپ كەتتى:
— مىنە، مىنە! "اي، الماس قىلىشىم-اي...
— ءبىراق الەكە، ءسىزدىڭ مۇجىق پەن ۇلىقتى ۇيقاستىرعانىڭىزدى قالدىرۋعا بولمايدى، وسىنىڭ توڭىرەگىنەن ىزدەۋ كەرەك، — دەدى اقان ءوز ماقالىنا كوڭىلى تولماي.
بوريس قارت تا تۇنەرىپ، ويلانىپ وتىرعان، باسىن وقىس كوتەرىپ الىپ، توتەدەن قويىپ قالدى:
— مۋجيك — ءۇي، ۇلىق — تيۋرما!
ءبارى دۋ كۇلدى.
— ەگەر ول ۇناماسا،" مۋجيك — پەچ، ۋلىك — مەچ!"
— Oھo! جاراپ جاتىر، بارىس اقساقال، مىناۋىڭىز ءتىپتى ۇيلەسىمدى. پەچ — جىلىلىق، تىرشىلىك بەلگىسى، مەچ — سۋىقتىق، ءولىم بەلگىسى، ال قازاقشا قالاي! — دەدى اقان قاباعىن شىتىنىپ، كوزىن توڭكەرە ويلانا قالدى دا، قايتادان جادىرادى. — تاپتىم، تاپتىم!
— مەن دە تاپتىم! — دەپ قۋاندى عازيز.
نوۆيكوۆ قانا قازاقشا ەشتەمە ۇيقاستىرا الماي، اقىندار سايىسىن قىزىقتاپ، كۇلىپ وتىر.
— ال، ايتا عوي، عازيز!
— الدىمەن ءسىز ايتىڭىز، اقان اعا!
— مەن بىرەۋىن ايتتىم عوي، بەردىم كەزەكتى.
— ەندەشە:
"ۇلىقتار سالىپ اباقتى،
قازاقتاردى قاماپتى.
مۇجىقتار كەلىپ ءۇي سالىپ،
قىزىقتاپ قازاق قاراپتى".
— جاقسى، جاقسى، — دەدى اقان، — مىناۋىڭ شىنىندا دا ءتاۋىر، ءتاۋىر!
— قوي، عازيز شىراق، — دەپ ءالتاي داۋلاسا كەتتى. — اقان انشەيىن كوڭىلىڭە قاراپ ايتادى دا، ايتپەسە، مىناۋىڭ ماقال ەمەس، سىرنايىڭا قوسىلىپ سالاتىن شۇباتىلعان ولەڭ عوي.
— ولەڭ بولسا نەعىل دەيسىڭ؟! ماقال ءتورت جولدان دا، ون جولدان دا كەلە بەرەدى.
— قوي، قاراعىم، ون جول دەگەنىڭ ءتىپتى تۋك قيسىنعا كەلمەيدى. سونداي بوسپە ءسوز نە كەرەك. ولەڭ ەتىپ ايتا بەر، بىزگە ءقازىر كەرەگى قىسقا، دوپ ايتىلاتىن ماقال. اقان سەرىم، ەندى ءوزىڭ ايتشى، ۇمىتىپ قالعان جوقسىڭ با؟
— جوق، نەگە ۇمىتايىن. ءبىراق بۇل مەنىڭ جەكە شىعارعان ماقالىم ەمەس، سىزدەردىڭ سوزدەرىڭىزدى الىپ، قوسقان قوسىمشام دەپ ۇعىڭىزدار. تەك قانا "ءۇي" دەگەندى ىرگە دەپ الدىم. ءۇيدىڭ ءتورت قابىرعاسى ما، الدە ءورىس، كورشىلىك ىرگە مە، بارىنە دە كەلەتىن سياقتى، ءيا بىلاي:
"ورىس مۇجىعى كەلسە، ىرگەڭ كەڭەيەر،
ورىس ۇلىعى كەلسە، تۇرمەڭ كوبەيەر".
— پاھ-پا-پاھ! اسىل ارداگەرىم-اي. مىنە — ماقال! بۇدان ارتىق نە كەرەك؟ مىناۋ ەرتەڭنەن قالدىرماي ەلگە جاياتىن اسىل ءسوز بولدى:
"ورىس مۇجىعى كەلسە، ىرگەڭ كەڭەيەر،
ورىس ۇلىعى كەلسە، تۇرمەڭ كوبەيەر".
— "پاھ، پا-پاھ! ءاي ەتتەرىڭدى تۇسىرىڭدەر. — ءالتاي اۋىز جاققا ايقاي سالدى: — تاماققا ءبىر تويىپ الىپ، اڭگىمە كەبىن تاڭ اتقانشا شەرتپەسەك. اينالايىن-اي، ماتبەي بالام-اي، قاراڭعى قوراعا كەلگەن شامداي بولدىڭ-اۋ. تۋھ، مىنا ءبىر تۇرمەنىڭ ماڭىندا قانشا عاجاپ دۇنيەلەر ەستىدىك. عاجاپ-اي، عاج-جا-ا-اپ!"
16
قاراڭعى قوراعا شام الىپ شىققان بالا ساسىق كۇزەنشە بەت باقتىرماي شاق-شاق ەتەدى.
— جوق، دەدىم عوي ۇيدە، ۇيدە جوق جايىن اعام. وزدەرىڭ ءسوز تۇسىنبەيتىن ناعىلعان ادامسىڭدار، و زامان دا بۇ زامان! جوق دەگەن سوڭ جوق!
— ۇيدە بولماعاندا ونى جەر جۇتىپ كەتتى مە، قايدا؟
— ە، قايدا ەكەنىن قايدان بىلەيىن... قوناققا كەتكەن، — دەدى بالا جالتارىپ.
— كىمنىڭ ۇيىنە كەتتى؟
— كىمنىڭ ءۇيىن بىلەسىڭدەر. قالا ۇلكەن.
— ءاي، بالا، سەن ولاي ءسوزدى كوبەيتپە. قاراوتكەلدىڭ بار ءۇيى مەنىڭ الاقانىمدا، اتىن ايتشى، ءوزىمىز-اق تاۋىپ الامىز. — عازيز شاقىلداق بالاعا تونە ءتۇستى.
— اتىن بىلمەيمىن، باعانا كەشكە كەتكەن. تاپقىش ەكەنسىڭدەر وزدەرىڭ تاۋىپ الىڭدار، و نەسى-اي، سەنبەيسىڭدەر مە. قانە ەسىك جابامىن، قوراداعى قويلار شىعىپ كەتەدى. مەن تىعىپ وتىر دەيمىسىڭ، و نەسى، و زامان دا بۇ زامان!
عازيز بالانىڭ مىڭگىرلەپ، اسىعۋىنان سەكەم الىپ، اقانعا قارادى.
— اقان اعا، نە دە بولسا ۇيگە كىرىپ كۇتەيىك، ايتەۋىر ءبىر كەلەر ۇيىنە.
— سەندەردى ءبىز باقپايمىز، جاتامىز ءقازىر. — ءسوزى تۇيەدەن تۇسكەندەي.
— جاتقانى نەسى-اي، قىزىل ىڭىردەن جاتاتىن نە كورىندى.
— نەعىلعان قىزىل ءىڭىر، جەرماي جوق تاڭ اتقانشا وتىراتىن. — بالا تاعى دا قيسىنسىز بىردەمەلەردى ايتىپ كەتتى.
— جەرماي جوعى كورىنىپ تۇر، بارلىق ۇيلەرىندە شام سامالاداي جاينايدى، قوناقتار بار ما ۇيدە؟
— جوق، دەدىم عوي، ەشكىم جوق، — دەپ بالا شىجبالاقتاپ سىرتقى ەسىكتى يەگىمەن نۇسقادى، — قانە شىعىڭدار، ەسىكتى جابامىن. نەعىلعان تۇسىنبەيتىن ادامسىڭدار!
— ءوي، مىناۋ ءوزى مەيماندى قۋاتىن نەعىلعان تاسبۇيرەك، ءتىپتى ءتىلى مەن جاعىنا سۇيەنىپ، قاراشى ءوزىن قارشاداي بوپ، — دەپ عازيز بالانى كەۋدەسىمەن سوعا العا ۇمتىلدى. — ءجۇرىڭىز، اقان اعا، تاپ مەن بىلسەم، جايىنبەك ۇيدە، مىنانىڭ بايبالام سالۋىنا قاراعاندا.
بالا الدىنان جۇگىرە شىعىپ، جولىن كەس-كەستەدى.
— ۇيگە كىرۋگە بولمايدى دەدىم عوي. بولمايدى دەگەن سوڭ بولمايدى. ايتتىم...
— كەت ارمەن، — دەپ عازيز بالانىڭ كەۋدەسىنەن نۇقىپ قالدى، — مىناۋ ءوزى نە دەگەن جۇگەنسىز وسكەن نەمە، قازاق ەمەسسىڭ عوي ءوزىڭ.
— ءيا، دەگەن كىرەرسىڭدەر. ۇيدە ۇلكەن قوناقتار بار. كىرەرسىڭدەر جاماڭقاتتى، و زامان دا بۇ زامان! — دەپ ىزالى بالا قولىنداعى مايشامدى ۇرلەپ سوندىرە سالدى. — انا بوساعادا يت جاتىر... قاپسا يگى ەدى، بالەم...
اقان مەن عازيز قاراڭعى قورانى سيپالاپ ءجۇرىپ اۋىز بولمەگە كىرە بەرگەندە، الدارىنان جايىنبەكتىڭ ءوزى شىقتى.
— ا، ۇيدە ەكەنسىڭ عوي، امان با-اي، جايىن بالىق، تاپ ۇستىڭنەن تۇستىك-اۋ، — دەپ عازيز الاقانىمەن سەمىز جىگىتتىڭ مايلى جاۋىرىنىنا سارت ەتكىزدى.
— ءوي، سەنىڭ-اق ويىنىڭ تاۋسىلمايدى ەكەن جاۋىرىننان نەگە ۇراسىڭ، — دەپ كوزىلدىرىگى مۇرنىنا ءتۇسىپ، تەرشىگەن جايىنبەك قيقاڭ ەتىپ، قوناقتاردىڭ اماندىعىن سالعىرت الدى.
— نەمەنە جاۋىرىننان ۇرسا كۇشىم قايتادى، باعىم تايادى دەپ تۇرمىسىڭ، قاتىن ەمەسپىز، جىگىتتىڭ ۇرعانىنان ەشتەمەڭ كەتپەيدى.
— نەعىپ تۇندەلەتىپ جۇرسىڭدەر مەزگىلسىز ۋاقىتتا؟
— ساعان قوناققا كەلدىك، قايداعى مەزگىلسىز ۋاقىت.
— دۇرىس قوي، دۇرىس قوي، — دەپ، جىگىتتىك شاقتارى بىرگە وتكەن، قىزويناقتاردى بىرگە اتقارعان ادۋىندى عازيزدەن جاسقانعانداي جايىنبەك مىڭگىرلەپ، كىبىرتىكتەي بەردى.
— دۇرىس بولسا، ەندى ۇيگە كىرگىزبەيسىڭ بە قوناقتى؟
— ول دۇرىس قوي، دۇرىس قوي، ءبىراق...
— نە ءبىراق؟!
— ۇيدە ءبىر ۇياتتى قوناقتار وتىر ەدى...
— سوندا نەمەنە، ءبىز ۇياتسىز قوناقتار بولعانىمىز با، نە ايتىپ تۇرسىڭ ءوزىڭ، اقان اعادان ارتىق قاي قوناعىڭ بار ەدى قازاقتا.
جاڭاعى قوراداعى بالا بۇلاردىڭ سوڭدارىنان كىرىپ، سوزدەرىن تىڭداپ تۇرعان. قارا كولەڭكەدە جايىنبەكتىڭ قاسىنا بارىپ، كويلەگىنەن تارتىپ:
— اعا، مىنالاردى تەبەيىن بە؟! — دەدى.
جايىنبەك قىسىلعان جوق:
— بار، انا جاققا، — دەدى جاي عانا.
بالا شەكەسىنە قولىن قويىپ، تەرىس اينالىپ، جاندارمدارشا تارت-تارس باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
— جايىنبەك، قالجىڭ ءوز الدىنا، ءبىز شارۋامەن ءجۇرمىز. وزىڭە بەلگىلى شارۋا. سەنى سوڭعى كۇندەرى ۇستاۋ قيىن بولىپ بارادى، — دەدى اقان.
— ءيا، بىلەم... بەلگىلى عوي، ەندى... ەرتەڭ سويلەسسەك تە بولاتىن ەدى... ال تەزىرەك ايتىڭدارشى.
— ءوي، ءتورت كوز، ساعان بوساعادا تۇرىپ شارۋا ايتاتىن ءبىزدى كىم دەپ تۇرسىڭ. ىشكە كىرىپ، جايلانىپ وتىرىپ ايتامىز. — عازيز شىن شامىرقانىپ ءتور ۇيگە بەتتەدى. — ءجۇرىڭىز، اقان، اعا، ءجۇرىڭىز، كورەيىن بۇنىڭ قوناقتارىن.
— جارايدى ەندى، كىرىڭدەر، ايتەۋىر كەلگەن ەكەنسىڭدەر... اپىرماي ۇيات بولدى-اۋ، ۇيات بولدى-اۋ، قايدان عانا ۋادە بەرىپ ەم، — دەپ جايىنبەك دومالانداپ، سوڭدارىنان سويلەپ كەلەدى، — قاشان دا بىرەۋگە جاقسىلىق ەتەم دەپ، ساۋ باسقا ساقينا تىلەپ الام...
ۇيدە جاسىرىنىپ، قازاقشىلىق راسىمدە جوق قالالىق داستۇرمەن شاقىرۋسىز قوناققا تارىلعان جايىنبەكتىڭ مىنا قورلىعىنا كۇيىنگەن اقان تەرىس اينالىپ جۇرە بەرگىسى كەلدى دە، زورعا شىدادى. تاپ وسى جولى جايىنبەكتى ۇستاسا، شارۋالارىنىڭ نە بولاتىنىن، نە بولمايتىنىن ءبىرجولا شەشىپ، تىكە سويلەۋگە عازيز ەكەۋى كەلىسكەن. ەندى بوساعادا تۇرىپ، اقىلداسسا، تاعى دا ءبىر وڭاي سىلتاۋلار ايتىپ، سۇيرەتپەگە سالۋعا بەتى بۇلك ەتپەيتىنىنە كۇمان جوق. كىرىپتارلىق نە ىستەتپەيدى، انشەيىندە مىنا شاڭىراققا شاقىرسا دا باس سۇقپايتىن سەرى، ەندى باسىنا كۇن تۇسكەندە تەنتەك عازيزبەن بىرگە رۇقساتسىز كيىپ-جارىپ تورگە ءوتتى.
— اسسالاۋماعالاي-كو-وم! كەش جارىق، ورتا تولسىن، — دەپ، جارما ەسىكتىڭ تابالدىرىعىنان اتتاي بەرىپ،عازيز الدىنان اقان سەرىنى وتكىزدى.
ەكى وتاۋ قۇرىپ، قۇس جاستىقتاردا شىنتاقتاي جاتقان ادامدار باستارىن كوتەرىسىپ: "ءاي، سەندەر ەكەنسىڭدەر عوي" دەگەندەي قايتادان تومەن تۇقىرايدى. اقىندى تانىسا دا تانىماعانداي بولدى ما، بۇلاردىڭ سالەمىن ەشكىم العان جوق. تەك ورتا تۇستان كۇشەن ۇلى تۇرلىبەك قانا قولىنداعى كارتاسىن ارالاستىرىپ جاتىپ:
— ە، "فايزوللا اكەم اتى، عازيز اتىم"، سەندەردى كىم شاقىردى؟! — دەدى اقىن جۇزىنە قاراماستان. اقىن جۇرەگى شىم ەتە قالدى. بۇل دا ءبىر قورلانعان تۇس. "بۇدان ارتىق مازاق بار ما. جو-جوق، قايتسە دە شىداۋ كەرەك". عازيز دە قانشا ادۋىندى بولسا دا تۇرلىبەكتىڭ سوزىنە شامدانعان جوق، مىرس ەتىپ كۇلىپ، قالجىڭمەن جاۋاپ بەردى:
— تۇرەكە، وكپەڭىز ورىندى. ءسىزدى جايىنبەكتىڭ قاتىنى شاقىرعان عوي، ءبىزدى ءوزى شاقىرعان! بۇلاردا ونداي سوراقىلىق بولا بەرەدى.
— ە، شاقىرسا وتىرىڭدار، كۇزەتشىلەردەي قاقيماي! — دەپ، ءتۇسىن سۋىتا قويعان تۇرلىبەك كارتاسىن تاراتا بەرىپ بوساعادا تۇرعان جايىنبەككە وقتى كوزىن قاداي قالدى.
— ەندى وزدەرىڭ كەلگەن ەكەنسىڭدەر، وتىرساڭدارشى ۇلكەن كىسىمەن جاعالاسا بەرمەي، — دەپ جايىنبەك "مەن شاقىرعام جوق" دەگەندى سەزدىرە، سوۆەتنيك الدىندا قيپاقتاپ، اقتالا سويلەدى.
— قاي جەرگە وتىرامىز، ينە شانشار جەر جوق، وسىنشا ادامدى شاقىرارمىسىڭ، — دەپ عازيز دە جايىنبەكتىڭ قىتىعىنا ودان سايىن تيە ءتۇستى.
— وندا انا جاقا بارىڭدار، ايەلدەر جاققا، مەنىڭ قوناعىمدا شارۋاڭ قانشا؟ — ءۇي يەسى پىشاق اينالماي، زىعىرى قايناپ شىعىپ كەتتى.
بولمەدەگىلەر قاروتكەلدىڭ وڭشەڭ جۋانتاياق شونجارلارى. اقان قازاقتار ىشىنەن تۇرلىبەك پەن ەردەندى، ەكى-ۇش ورىس ۇلىقتارىنىڭ ورتاسىنان كوكشەتاۋلىق رادزيليەۆيچتى عانا تانىدى. اقان ىشىنەن: "مىنا سۇم قايدان ءجۇر بۇل جاقتا؟" دەدى دە قويدى.
ءۇش توپقا ءبولىنىپ وتاۋلاسا وتىرعاندار كارتاعا ابدەن بەرىلگەن. جىم-جىرت ويناعانداي قولىنداعى قارتتارىنا ءۇنسىز تەسىلىپ، اندا-ساندا قۇپيا بىردەمە ايتقاندا ءقايسىبىر داۋسىن شىعارادى دا "ارتىق دەپ قويعام جوق پا" دەگەندەي، ءوز ۇنىنەن ءوز ۇركىپ، كوزى الاقتاپ باسقالارىنا قارايدى. بۇلاردىڭ ءبىر توبى "تري ليستيكانى"، ەكىنشى توبى "ورليانكانى" ويناپ وتىر. اقمولا جاتاقتارىنا ءالى تاراماعان، ۇلىقتار عانا قاتتى اۋەستەنىپ جۇرگەن بۇل ويىنداردى اقان جاقسى بىلەدى. قولى دا جۇرگىش. ءبىراق، تاپ وسى اردا سۋقانى سۇيمەيتىن مىنا شونجارلارمەن ويناعىسى كەلمەدى. وڭ جاقتاعى اق بولىسكەي كەرەۋەتتىڭ قاسىنداعى ءتورت اياققا وتىرىپ، ءۇي جيھازدارىنا كوز سالدى. "و، عاجاپ، ءار دۇنيەدەن يەسىنىڭ ءجۇزى كورىنىپ، يەسىنىڭ ءيسى كەلەتىن سەكىلدى".
ومبى كادەت كورپۋسىن تامامداعان جايىنبەك باسقالارداي اسكەري قىزمەت اتقارماي، اقمولاعا — ءوز ەلىنە كەلگەن. العاشقىدا ۋەزدىك ميروۆوي سۋديادا ءتىلماش بولىپ ءجۇرىپ، كەيىن ويازدىڭ قول استىنا ءارى ءتىلماش، ءارى كومەكشى بولىپ اۋىسقان. تەگى باس ەسەبىن مىقتاپ بىلەتىن بولسا كەرەك، ەزى قاتارلى وقىعان ازاماتتاردىڭ كوبىنەن اسىپ، بايلىعى شالقىپ تۇر. جاس تا بولسا دۇنيەنىڭ قىبىن كەلتىرەتىن ناعىز جىلپوس جىگىت. باسقا ۇلىقتار ءبىر اساسا، بۇل ەكى اسايدى. نوۆيكوۆ ايتقان قازاق بيرونى وسى. بار ايىرماشىلىعى بيرون تۇرمىسىندا اتشىنىڭ بالاسى بولسا، جايىنبەك كەزىندە زامانباي اتانعان، وسى توڭىرەككە اتىشۋلى ءبيدىڭ جالعىزى. بيىل ساعىناي اسىندا اقان كورگەندە تاپ مۇنداي ەمەس ەدى، ەكى-ۇش جىلدىڭ ىشىندە بۇرىنعىدان دا جوندانىپ، بەتى شار تاباقتاي، قارنى توڭكەرۋلى تەگەنەدەي بولىپ، كۇن ساناپ سەمىرىپ، ايى-كۇنى جاقىنداعان ايەلدەي قۇيىمشاق تۇسى جالپايا قالىپتى. مىنا كەڭ وتاۋى دا سەمىز يەسى سياقتى. دۇنيەگە سىرەسىپ تۇر. قالا ساۋداگەرلەرىندە بولاتىن ورىس جيھازدارى مەن توبەگە دەيىن قۇس توسەك، كىلەم، الاشا، جاستىقتارمەن تىرەلگەن توسەكتەر، كوزىنە كوزىلدىرىك، ۇستىنە فراك، باسىنا قازاقى كەستەلى تاقيا، بۇتىنا ورىسشا شالبار، اياعىنا قونىشىنىڭ شەتىن قايىرعان قيسىق تابان ەتىك كيەتىن يەسىنىڭ سيقىنداي الاباجاق. جەرگە توسەلگەن كىلەمدەر دە، قاتقابات تۇكتى، تۇكسىز كىلەمدەر ۇستىندە قۇراق كورپەلەر، سىرماق، ءبىرسالار، شەتى شىعىپ جاتقان تاڭداي الاشالار، قابىرعاعا ىلىنگەن كىلەمدەرمەن قاتار ويۋلى ءتۇس كيىزدەر، ءتىپتى بازار تاباق كىلەمدەرى دە جارىسىپ، بىر-بىرىنە مىنگەسە قالعان. ءبارى كورەر كوزگە كورمەگە قويعانداي. بايلىق كوزى وسى دەگەندەي ماقتانىشپەن قالاي بولسا سولاي جينالعان جاساۋ ءبىرتۇرلى تىنىس تارىلتاتىنداي. ءبارى دالا ءجۇزىن كورمەي دىمدانعانداي سىز ءيىسى بىلىنەدى. تەگى دۇنيەنى بۇلاي ۇستاۋدا دا ۇيدەگى وقىماعان كەلىنشەك ەمەس، وقىعان ءۇي يەسىنىڭ باسشىلىعى كورىنىپ تۇر. كەز كەلگەن جەرگە ك.ىستىرىپ ىلە بەرگەن جايىنبەكتىڭ جەكە، نە ويازبەن، باسقا شەن-شەكپەندى ادامدارمەن تۇسكەن سۋرەتتەرى "مەن، مەن" دەگەندەي الىستان سىعالايدى. ەسىكتەن جايىنبەك كورىندى. جۇرەلەي وتىرىپ ءبىر ويىنشىنىڭ كارتاسىنا ۇڭىلگەن ءعازيزدىڭ قۇلاعىنا تاياۋ كەلىپ سىبىرلادى:
— كارتا ويناماعان سوڭ مۇندا نە بار، انا جاققا جۇرىڭدەر. ايەلدەر كۇتىپ وتىر. سەندەردىڭ اندەرىڭدى تىڭداعىسى كەلەدى.
ءتىلماشتىڭ بارلىعا شىققان سىبىرىن قۇلاعى شالعان تۇرلىبەك ىتىرىنىپ قالدى:
— ولار دا ەرىگە بەرەدى ەكەن؟
عازيز سوۆەتنيكتىڭ شامشىل ءسوزىن ۇناتپاي، تاعى دا قىلجاقتادى:
— ە-ە، سىزدەر كارتا ويناپ الەك، ولار نە ويناماق؟ اقان اعا، ءجۇرىڭىز، سۇلۋ جەڭگەيلەرمەن ءبىراز ويناق سالايىق.
— بارشى، بارشى، كارتاعا مەشايت قىلاسىڭ، — دەپ، الگى ويىنشى جەلكەسىنەن تونگەن عازيزگە شالقايا قارادى. — اللا ريزا بولسىن، بارشى، جەڭگەيلەرىڭمەن ويناق سالماق تۇگىل قوينىنا بارساڭ دا مەيلىڭ.
— ارينە، ءوز قاتىنىڭ ۇيدە قالعان سوڭ، باسقانىكىن اياپ قايتەسىڭ، جومارت بولساڭ ۇيىڭە جىبەر، — دەپ، قاسىنداعى بىرەۋى قوسىلدى.
— ءجۇرىڭىز، اقان اعا، — دەپ سەرىنىڭ اتىن ەكىنشى قايتالاعاندا بارىپ، تانىمايتىن قازاق چينوۆنيكتەرى باستارىن كوتەرىسىپ-كوتەرىسىپ الدى.
— ۋاۋ، اقان دەگەنى اقان سەرى ەمەس پە؟
— اقان سەرى بولسا قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟
— كورە الماي قالدىق-اۋ.
— كورىمدىگىن بەرسەڭ كورەرسىڭ، اسىقپا، قايدا كەتەر دەيسىڭ. ول دا باسى، كوزى بار ادام! — دەپ تۇرلىبەك كۇشەن ۇلى كۇشەنە سويلەپ، قارتىن ويناي بەردى.
— اقاندى كورگىڭ كەلسە، انداعى قارعانىڭ بالەتىن كور! — دەپ ەردەن دە قيقىلداي كۇلدى.
ايەلدەر وتىرعان بولمەگە كىرمەس بۇرىن اقان:
— عازيز، وسى ۇيدە اقساقال بار ەمەس پە، قازاق راسىمىمەن اۋەلى سول ادامعا سالەم بەرۋىمىز كەرەك ەدى، — دەپ اۋىز بولمەدە بوگەلدى.
— ءيا، ءيا، ءجۇرىڭىز. ءاي، تورتكوز، اكەڭنىڭ ءۇيى قايدا؟ سالەم بەرىپ شىعايىق.
— ءوي، سەن دە ەرىگە بەرەدى ەكەنسىڭ. الجىپ وتىرعان تورىنەن كورى جۋىق ادام سەنىڭ سالەمىڭدى نەعىلسىن. جۇرىڭدەر، ايەلدەر كۇتىپ وتىر.
— ايەلدەر ەشقايدا قاشپايدى، ۇلكەنگە سالەم بەرمەۋىمىز ۇيات-تاعى.
— قايتەسىڭدەر، بارماڭدار دەدىم عوي. ءسوز ەستىگىلەرىڭ كەلىپ تۇر ما، ول شال كورىنگەنگە ۋداي ءتىلىن جۇمسايدى. قۇلاعى كەرەڭ، توقسانداعى ميلاۋ شالدان نە سۇرايسىڭ، جۇرىڭدەر.
— ءوي، ءوزىڭ اكەڭدى كەلىن قۇساتىپ شىمىلدىقتا جاسىرىپ ۇستايتىن دەپ پە ەڭ. و نەسى-اي، كورگەنسىز بولساڭ ءوزىڭ كورگەنسىز بولا بەر.
— ال، موللانىڭ بالاسىنىڭ اۋزى قيسايدى، — دەپ جايىنبەك اقانداردى قورا ىشىندەگى ۇلكەن ۇيگە امالسىز باستادى. — تەك كوپ وتىرماڭدار... جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى دەپ، سەندەر ءتىپتى بيلەپ-توسەپ كەتتىڭدەر عوي!
— سەن، ءقايبىر ءبىزدى قوناق دەپ قول قۋسىرىپ قارسى الىپ ەڭ، نيەتىڭدى ۇرايىن!
زامانباي اقساقالدىڭ ءۇيى جاتار ورنىمەن قازاندىعى ءبىر جالعىز بولمە ەكەن. بولمە ءىشى قۇلاق كۇيگەندەي ىستىق. كونەلەۋ اق كويلەك، اق دامبالدى قارت سىعىرايىپ جالعىز تەرەزە جاق قۇبىلاعا بەتىن بەرىپ، تار ءۇيدىڭ جارتىسىنا دەيىن كوتەرە سالعان تاقتاي ساكىدە ناماز وقىپ تۇر. اقاندار قازاندىققا قوي قيىن ۇستەمەلەپ قالاپ وتىرعان قىزىلشىرايلى كەلىنشەككە سالەم بەردى. عازيز سەرىنىڭ قۇلاعىنا:
— بۇل توقالى، كەيىن العان، — دەپ سىبىرلاپ قالدى.
قارت نامازىن وقىپ بولدى دا، جاينامازىن ءىلىپ، كەي تۇسىنىڭ ءجۇنى ءتۇسىپ، تىقىرلانعان قوڭىر ايۋ تەرىسىنىڭ ۇستىنە مولداسوقىنا وتىردى. زامانباي دەسە دەگەندەي، زامانىندا مولدا بولعان ادام ەكەندىگى كورىنىپ تۇر، قاسقايا ءتۇسىپ وتىرىسى توقسانداعى شالداي ەمەس، ءالى دە ات ۇستىندە تىك وتىرىپ، ەل ارالاپ بيلىك ايتاتىن قۋاتتى ادامنىڭ كەيپىن تانىتقانداي. ەكى ايىرىلىپ كەۋدەسىن جاپقان ءبىر قارا قىلتاناقسىز اپپاق كۇمىس ساقالى عانا ۇزاق ءومىردىڭ، كونە تىرشىلىكتىڭ بەلگىسىندەي. اقان جۇرەك تۇسىن الاقانىمەن باسىپ، ءتاجىم ەتە قول بەردى.
ۇزىن جىلىكتى، كۇرەكتەي تارمىس قولى مۇزداي ەكەن. ءوزى دە ۇزىن بويلى، جاۋىرىندى ادامنىڭ يىق سۇيەكتەرى كويلەك سىرتىنان ءبىلىنىپ، شودىرايىپ تۇر:
— ارمىسىڭدار، بالالارىم! — دەپ، كەلگەندەردىڭ سالەمىن تىڭداپ العانداي، ءسال وتىرعان سوڭ بارىپ ەسكىشە امانداستى.
— ال ەندى سالەمدەستىڭدەر، بولدى ما؟ — دەپ جايىنبەك يەك قاعىپ ەدى، قارت الدەكىمدى كەكەتكەندەي كۇلىمسىرەدى دە، قايتادان قانىن ىشىنە تارتىپ، سۇرلانا قالدى.
— جايىنبەك، سەن بارا بەر. قوناقتارىڭ ءسال تىنىستاسىن، — دەدى. — جايىنبەكتىڭ قىلقىلداۋىنا قاراعاندا، كەتەيىك دەپ تۇر-اۋ، ەس بىلەتىن كورگەندى ازامات بولارسىڭدار ما. ۇلىق بولساڭدار دا كىشىك ەكەنسىڭدەر. وسى ۇيگە كەلىستەرىڭ-اق ايتىپ تۇر. جايىنبەك مۇندا جولاتپاسا كەرەك ەدى، تەگى كەۋدەسىنەن يتەرىپ كىرگەنسىڭدەر-اۋ. ءتىسى جوق كارى ارىستاندى كورىپ، جالىنان ءبىر سيپاپ كەتەيىن دەپ كەلدىڭدەر مە؟ سايراعان ءتىلى عانا قالعان كەرەڭ توتى قۇستى تىڭدايىن دەپ كەلدىڭدەر مە؟ جارايدى، مەن سايرايىن، مۇكىسى جوق تىلىمە، قالتقىسى جوق جۇرەگىمە ەرىك بەرەيىن.
— انە تاعى دا سايرادى. جارايدى، شاعىمدارىڭدى شالعا ايتارسىڭدار، سول ورىندار، ماعان نەسىن كەلگەنسىڭدەر، — دەپ جايىنبەك دولىرىپ شىعا بەرىپ ەدى، زامانباي قارت بالاسىنىڭ ءسوزىن تۇگەل ەستىگەندەي، تۋرا ۇستىنەن ءتۇستى.
— ءاي، جايىنبەك، مەيمانىڭدى جاسىتام دەسەڭ، مەيماناڭ تاسىعان ەكەن. كوپ اسقانعا ءبىر توسقان. سەنىڭ بۇلداپ بەرەر اسىڭنان، قۇنداپ بەرەر جاقسىلىعىڭنان نە قايىر. ۇركىتپە ولاي ۇركەردەي جۇرتىڭدى! ا-اي، بەكەر كەلگەنسىڭدەر بۇعان شىراقتارىم، بەكە-ەر!
جايىنبەك قولىن ءبىر سىلتەپ كەتىپ قالدى. اقاندار ىڭعايسىزدانىپ، ەسىككە ءبىر، قارتقا ءبىر جاۋتاڭداپ قاراي بەردى.
— جارايدى، بالالارىم، كوپ ۇستامايمىن، كۇندەرىڭ تۇسكەن ەكەن كۇلدەي ادامعا. ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارۋشى ەدى، مەن ازعانا اق نيەتىمدى ايتىپ، اق باتامدى بەرەيىن. ولگەندە ارتىمنان اتىمدى شىعارسىن دەمەيمىن، اق ءولىمدى ايتا ءجۇرسىن، قاجەت بولسا عيبرات السىن دەيمىن، — دەپ، قارت ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
جاس توقال شيراق قيمىلداپ، اتاسىنىڭ الدىندا ينابات ساقتاعان كەلىندەي ىدىس دىبىسىن شىعارماي، كويلەگىنىڭ سىبدىرىن ەستىرتپەي، ەرىنە ەشتەمە ايتقىزباي-اق لەزدە شاي جاسادى.
اقان سەرى بالاسىمەن قىرعيقاباق قارتتىڭ ءسوزىن تىڭداپ، سەبەبىن بىلگەنشە قۇمارتتى. كەزىندە اتى وسى ولكەگە تۋراشىل ادىلدىگىمەن كەڭ جايىلعان ءبيدىڭ قارتايعانداعى سىڭايىن بايقاعىسى كەلدى.
— مەنىڭ بۇل ءفاني جالعاننان كەتىپ، ولگەنىمە بيىل سەگىز جىل. مىنا ايشىراق قاراعىمنىڭ كارىپ بولعانىنا بەس جىل. وتكەن ومىرىمە وكىنبەيمىن. كەزىندە دۇنيەنى شايقاپ ءوتتىم دەسەم، اسىلىق بولار، شايقالعان ءومىردى بايقاپ ءوتتىم. ادىلدىك ايتار بي اتاندىم. ءمۇلت كەتكەن جەرىم بولعان شىعار، ءبىراق ناحاقتان-ناحاق قيانات ەتىپ ۇرت كەتكەن جەرىم جوق. سودان دا شىعار ەلىمنىڭ الدىندا، قالىڭ الەۋمەت جۇرتىمنىڭ الدىندا ءتاۋىر اتانباسام، "ءاي، كاپىر" اتانعام جوق. دۇنيە، مال جيمادىم، مىنە وسى ۇيدە نە بار مىنا ايشىراق ەكەۋىمىزدىڭ ەنشىمىزدىڭ بولعانى وسى. انا قابىرعاداعى تاقىر كىلەم ەدى، تەكەمەت، الاشالار كەزىندە جايناپ تۇرعان جاڭا ەدى، ءار نارسە كەزىندە، بۇلار دا بىزبەن بىرگە قارتايىپ، ءجىبى بوساپ توزىپ، ءوڭى تايىپ قۋارىپ كەلەدى. ماعان جاڭا دۇنيەدەن توزىعى جەتكەن وسى كونە دۇنيەلەر كوش ارتىق. ايشىراق ەكەۋمىزدىڭ جاستىق شاعىمىزدىڭ بەلگىسى، ادال وتكىزگەن تىرشىلىگىمىزدىڭ كوزى. بۇلاردىڭ بىردە-بىرەۋىن الدەكىمدەردى قورقىتىپ، نە جىلاتىپ العانىم جوق. سودان دا بولار، كوزىمە وتتاي ىستىق. مىنا مەنىڭ استىمدا جاتقان ايۋ تەرىسى — بۇل دا قۋاتتى جىگىتتىك شاعىمنىڭ وشپەس بەلگىسى. كوكشەتاۋ جاعىندا، قاراۋىلدار ەلىندە جۇرگەن كەزىمدە، بۇل نايساپ — ەلدى بورىكتىرگەن نىسانالى ايۋ ەدى. ەشكىم تيمەي، اندا-ساندا ەل ماڭىنا ماڭ-ماڭ باسىپ كەلىپ كەتىپ جۇرەتىن ايۋ ءبىر كۇنى الدەنەدەن ىزالانىپ، وز-وزىنەن اشىنىپ، ەل مالىنا بىقپىرتتاي تيەدى. جاۋگەرشىلىك زامان ەدى، كەيدە تۇتقيىلدان اتويلاپ از اۋىلداردى سىرتتاي تيەر جاۋ شاۋىپ كەتسە، ءبىر جاعىنان وسى ايۋ مالىن جارىپ، ادامعا دا شابا باستاپتى. ول كەزدە بي اتىم جوق، باتىر اتىم بار ەدى. توپ جىگىتپەن بارىپ جالعىز جەكپە-جەككە شىعىپ، ءبىر قولىمدا ايىر، ءبىر قولىمدا كەزدىك — قاپىسىن تاۋىپ، ايۋدى الدىم. كەيىن، سول تۇستىڭ اعاشى "ايۋ العان شوقى" اتالىپ كەتىپتى. مىنە، مىنا تەرىنىڭ مەنىڭ استىما تۇسكەنىنە تابانى جالپاق الپىس جىل. قالىڭ، قايراتتى ءجۇنىن الاقانىممەن سيپاعان سايىن، بويىمداعى قۋاتىم، ويىمداعى جىگەرىم تۇتانىپ، ەل ۇستىنە بيلىك ايتقاندا قايراتىمنان تايماۋشى ەدىم. ەندى ءجۇنى ءتۇسىپ تۋلاق بولعاندا جالاق-جالاق مىنا ايۋ تەرىسىندەي قاڭىلشاقتانىپ، ءجۇنى جىعىلعان جاسىق جانداي تومەن شىك تارتقان بۇل ءبىر تاۋسىلعان، بىتكەن شاق... اۋ، بالالارىم، شاي الا وتىرىڭدار، سۋىپ قالدى عوي، — دەپ، زامانباي قارت شىنىاياق تاباعىنداعى شايىن قولى ءسال دىرىلدەي كوتەرىپ، ۇرتتاپ-ۇرتتاپ الدى.
— ەندى قارتايعان، الجىعان شاعىندا جالعىز ۇلىمەن نەگە ايتىسىپ، نەگە شايناسادى دەپ وتىرعان شىعارسىڭدار. راس، ايتىستىم، ءقازىر ودان قالعانمىن. ءقازىر مەنىڭ اشۋىم، وت باسىندا قۇمان تازالاپ، تەرىس قاراپ بۇرتيعان ۇرعاشىنىڭ اشۋىنداي. بالام، وزدەرىڭ كورگەن شىعارسىڭدار، مەن كورمەگەن بايلىقتى، مەن جيماعان اسىلدى جيىپ وتىر. ءۇيى اۋزى-مۇرنىنان شىعادى. ءبىراق، بالام قازاقتىڭ "مۇرنىنان ەسەك قۇرتى ءتۇسىپ تۇر" دەگەن ءسوزىن ۇقپايدى. قىزعانبايمىن، دۇنيە-مۇلىكتى جيناسىن. قايعىرامىن، سول دۇنيە، قايىرلى بولار ما؟ مەن دۇنيە قۋعام جوق ەدىم، ءبىراق قىزىقتادىم. مىنا الدارىڭا كەلگەن سارى ساماۋىر، ءبۇيىرى مايىسقان جەز ساماۋىر، اق قۇمان، كارلەن شىنىاياق — ءبارى ءوز قولىممەن جيعان دۇنيەلەر. ەڭ العاش قالا شىعىپ، ەڭ العاش اۋىلعا اكەلگەن قازاققا جاڭا دۇنيەلەر. اكەم مارقۇم ۇستا ەدى. سوقپايتىن دۇنيەلەرى بولمايتىن. مەن كورىك باساتىنمىن. سوندا قارا تەرگە ءتۇسىپ سوعاتىن ات تاعاسىن، ايىل-تۇرمان، اربا دوڭعالاقتارىنا تارتار شەنگە دەيىن ەندى بازاردان، ورىس قولىنان، قوي بەرىپ، ەش قينالماي-اق الاتىن بولدىق. ورىس قولىنان شىققان مىق شەگەدەن باستاپ، ءدۇپ شەگەگە دەيىن قىزىقتاپ جينادىم. ەندى وسىنى جاسار ما ەكەنبىز دەپ، ءبىز دە ۇيرەنەر مە ەكەنبىز دەپ قۋاندىم. اناۋ قاپ-قارا تەمىرى قالعان اق كەرەۋەتتى دە ورىنبوردان اۋىلعا اكەلگەن مەن ەدىم. مىناۋ مەنىڭ ەڭبەگىممەن تاپقان كەرەمەتىم دەپ ماقتان ەتكەم جوق، كورىڭدەر، قولىنان ونەر تامعان وسىنداي ەل بار، ۇيرەنىڭدەر دەپ اكەلدىم. شورماننىڭ مۇساسىن بىلەتىن بولارسىڭدار. اسا كەمەڭگەر، دانا ادام عوي. سول بار، شەن-شەكپەندى كوپ قازاق، اتاقتى ساققۇلاق تا بار، العاش رەت پەتەربورعا باردىق. بۇل ءبىر ۇلكەن حيكايا. سوندا ەلگە قايتاردا، مۇسا بارىمىزدەن دە اقىلدى، دانا ءسوز ايتتى: "پەتەربوردى كورمەگەن ادام دۇنيەگە كەلدىم دەگەنى بەكەر، پەتەربوردى كورمەگەن جان ەرتەڭ جۇماقتى كورەم دەگەنى جالعان".
— مىناۋ شىنىندا دا جاقسى ايتىلعان ءسوز ەكەن، ەستىمەپ ەدىم، — دەپ اقان عازيزگە قارادى.
— ءبىر ارتىعى جوق، راس ءسوز. ءبىز پەتەربوردى كورگەندە جاڭا تۋعانداي بولدىق. كوپ جاسادىق، كوپ كوردىك دەپ كەۋدەمىزدى كەرىپ، ءتوسىمىزدى سوعىپ جۇرگەن ءبىر دۇنيەگە جاڭا عانا كوز توقتاتىپ قاراعان سابيشە اۋزىمىز اشىلىپ، اينالامىزعا قاراي بەردىك. تويماي قارادىق، تۇسىمىزدە كورگەندەي تۇسىنبەي قارادىق. اناۋ قۇيما تاستاردان قۇيعان ءزاۋلىم سارايلار، وزەن بويىندا ساپىرىلىسقان الىپ كەمەلەر، مىڭ-مىڭ عاسكەر. ايتا بەرسەم، بۇگىن تاۋىسا المايمىن. شىركىن-اي، ءبىز دە وسىنداي ەل بولار ما ەكەنبىز دەپ ارماندادىق. الپىسىمدا اناسىنىڭ تار قۇرساعىن جارىپ شىققان بالام وسى جايىنبەك ەدى. اناسى ءبىر جىلدان سوڭ دۇنيە سالدى. بۇرىن ۇل-قىزدارىم تۇرماي، وسى ۇلىم عانا ەلگە ىندەت بوپ كەلەتىن تالاي وتكەلدەن امان ءوتىپ، ءتىرى قالدى. ەندىگى قۋاتىم، ورنى تولماعان ارمانىمنىڭ باسشى ءتولى دەپ ورىس وقۋىن وقىتتىم. ءتىلماش بولىپ ەلگە ورالدى. كەلە ورالىمدى بولدى. ماڭىنا ۇلىق تا، بايلىق تا وڭاي ورالا بەردى. باقسام، ۇلىق دەپ جۇرگەنىم قورلىق ەكەن دە، بايلىق دەپ جۇرگەنىم ۇرلىق ەكەن. ورىس وقۋىن وقىپ ەل كوسەگەسىن كوگەرتە مە دەگەن ۇلىمنىڭ ەل كەرەگەسىن سوگەتىن زۇلىم ەكەنىنە كوزىم جەتتى. شاعىممەن جىلاپ كەلگەندى جىلانداي شاعادى، سۇيەنىش ىزدەپ كەلگەندى سۇلىكتەي سورادى. تالاي رەت قولىنان قاقتىم، اكەلىك بيلىگىمدى جۇرگىزىپ، تەرىس جولىنان بۇردىم. جاعالاسپا تىزگىنگە دەپ، اتادان ميراس تىزگىنگە سۇم، سۇعاناق قولىمەن جارماستى. اقىرى جەڭدى. ارمانىنا جەتىپ جەڭدى. قاجىپ جەڭىلگەم جوق، بۇ جولى حاق تاعالا بولىستى ۇلىما. ون جىل بولدى، قۇلاعىمنان ايىرىلدىم. قۇلاعى كەرەڭنىڭ سوزىندە مەرەي جوق. قۇلاعىڭمەن ەستىپ، جۇرەگىڭنەن وتكىزبەي، جۇرتتى تىڭداپ، وي قورىتپاي سويلەگەن سوزىندە ءمان جوق. ول — مىلجىڭ ءسوز، قۇنسىز ءسوز. مەنىڭ تىرىدەي ولگەنىم وسى ەدى. ەندى كىرىپ-شىعار بۇرىنعى قۇرداستارىم دا جوق، قاي ۇيگە بارىپ، ۇلىمدى جاماندايىن. "ءاي، قاقپاس" اتانعانشا، ۇيدە دومالاپ، ءولىم كۇتىپ جاتقانىم ارتىق شىعار. بۇرىن كورشى اۋىلداردان ءحالىمدى ءبىلىپ، اعايىن-جۇراعات كەلىپ-كەتىپ تۇراتىن. جايىنبەك ولاردى دا تىيدى. بويىن ۇيرەتپەيىن دەيتىن شىعار. كىم ءبىلسىن، جاڭا زامانعا زالىم بالا دا كەرەك شىعار. سودان بەرى كىسى ءجۇزىن كورمەي، قولىنان اس بەرىپ، ەشكىمگە ءدام تاتقىزا الماي، ەشقايدا بارا الماي، باسىر بوپ مىنا ايشىراقتىڭ دا شىراعى ءسوندى.
زامانباي اقساقال قايتا قۇيعان ىستىق شايدى ۇرلەپ ءىشىپ، ۇزاق وتىردى. شايدىڭ بۋى ما، الدە ويدىڭ بۋى ما، جۇقارعان قاباق تەرىسى سالبىراعان مۇڭدى كوزىندە جىلتىلداعان جاس بار. الىسقا ۇشقان بالاپاندارىنىڭ تاعدىرىن ويلاپ، شىڭ باسىندا ءۇنسىز مۇلگىگەن قارت قىران سياقتى مىنا الىپ ادامنان ماي باسار جايىنبەك تۋدى دەگەندە ەشكىم سەنبەيتىندەي.
زامەكەڭ باسىن كوتەرىپ الدى، كوزى كۇلىمدەپ، تاعى دا سەرگەك سويلەپ كەتتى.
— اكەم مارقۇم قىزىل شوقتا بەتى قىپ-قىزىل بوپ، ىڭق-ىڭق ەتىپ اۋىر گۇرزى بالعامەن تەمىردى قامىرداي يلەپ تۇرىپ، ءتىسى اقسيىپ كۇلەتىن ەدى. سوزگە ساراڭ ادامنىڭ ايتا بەرەتىنى ءبىر ءسوز: "ءاي، زامانباي، زامانباي، سەنىڭ زامانىڭ باي بولار ما ەكەن، زامانىڭنىڭ جامان بايى بولار ما ەكەنسىڭ. زامانباي، زامانباي، جامانباي اتانباساڭ جارار ەدى" دەيتىن. بەرتىن ويلاسام، مەنىڭ اتىمدى زامانباي قويعاندا، مارقۇم مەنى زاماننىڭ بايى بولسىن دەمەي، زامانى باي بولسىن دەگەن تىلەك تىلەگەن ەكەن-اۋ. مەن دە ۇلىمنىڭ اتىن ۇلكەن تىلەكپەن قويىپ ەدىم. بۇل — ناعىز ورىس زامانىندا، ورىس پاتشاسىنىڭ بيلىگى جۇرگەندە تۋعان بالا.
بۇرىن زامانبايدى كورمەگەن اقان سەرى مەن بۇرىن دە، اڭگىمەسىن تىڭداماعان عازيز اقىن، الىس-جاقىندى بولجاعىش، ويى شىڭىراۋ، كوڭىل كوزى ءجىتى قارتتى سوزىنە قۇمارتتى. سىرت قاراعاندا ەشتەڭە بىلىنبەيتىن مىنا ءۇيدىڭ ىشىندە قانداي عاجاپ تىرشىلىك جاتقانىنا تاڭقالىستى. زامانباي قارت ءۇنسىز تومسىرايىپ وتىرعان ەكى جىگىتكە تەسىلە قارادى دا، تاعى دا ويلاعان ويلارىنىڭ تاپ ۇستىنەن ءتۇستى.
— سولاي، بالالارىم، قىزىق ەمەس پە، ءبىر قورانىڭ استىندا اكەلى-بالالى ەكى ءۇي، ءۇنسىز جاۋلاسقان ەكى ءۇي تۇرامىز. قايسىمىز جەڭەمىز. ارينە، بالا جەڭەدى. زامانبايدى شاباقتاي جۇتادى. بىردەن جۇتا المايدى. باتىر ولەكسەسىن تامتۇمداپ قىلعىتا بەرەدى، قىلعىتا بەرەدى. مەن ودان دا قورقىپ وتىرعام جوق. باتىر بىرلىك ولەدى. اتتەڭ، شىركىن، قازاق دالاسىندا ءجۇز-جۇز، مىڭ-مىڭ ءۇي بار، سوندا شاباقتار كوبەيمەسە ەكەن!..
ەسىكتەن باعاناعى شاقىلداق بالا كىردى. قولىندا سىرلى اياق. قوناقتار جاڭا اڭعاردى؛ توعىز-وندارعا كەلگەن بالا تۋرا جايىنبەكتىڭ اۋزىنان تۇسكەڭدەي. ايىرماسى — بالا ارىقتاۋ، قاعىلەز. ەگەر ويشا ءسال ءوسىرىپ، سەمىرتىپ، جايىنبەكتىڭ كيىمىن كيىندىرسەڭ ەگىزدىڭ سىڭارى دەرلىك. وگىز بەن بۇزاۋدىڭ ۇقساستىعىنداي.
بالا ءىس-مىس جوق، باعاناعى جۇرىسىمەن تارس-تۇرس باعىپ كەلدى دە، دوڭگەلەك ستولدىڭ ۇستىنە اياقتى سارت ەتكىزدى.
— ءاي، كەمپىر، — دەدى ايشىراق شەشەيگە، — مىنا كارى جىلىك — ساڭىراۋ شالعا، وزىڭە — انا كەسەك ەت. ال ءى ەندەرگە؟ — بالا ەكى قوناققا قولىن شىعاردى.
— ءوي، اكەڭنىڭ، — دەپ عازيز ۇمتىلعانشا بولعان جوق، قىلماڭ ەتكەن بالا ەسىككە ءبىر-اق باردى دا، قايتا بۇرىلدى:
— ءبارىبىر سەندەرگە ەت جوق، ءبارىن قوناقتار جەپ قويدى، ءماھ، ءماھ! — دەپ بۇتىن ساپتاپ، شىعىپ كەتتى.
ىشتەگىلەر كۇلگەن جوق. قاباقتارىن قان جاۋىپ ءۇنسىز قالدى. ستول ۇستىندەگى ەتكە دە ەشكىم قول اپارعان جوق. الدەن ۋاقىتتا بارىپ، ويدا وتىرعان قارت:
— جايىنبەكتىڭ ۇلكەنى. اتى — مايىرباي. ەستەرىڭدە ءجۇرسىن، كەيىن وسكەندە بۇل بالانىڭ بەتىن دە كورەسىڭدەر، — دەدى، ءسوزىن ەكى-ۇشتى ەتىپ.
اتاسىنىڭ باۋىرىندا اڭگىمە تىڭداپ، ماۋجىراپ ۇيىقتاپ قالاتىن موماقان-باۋىرمال اۋىل بالالارىنداي ەمەس، بۇرىن-سوندى قازاق دالاسىندا ۇشىرماعان، تەنتەكتىگى دە ءبىر جوسىن جاڭا نەمەرە، قالا چينوۆنيگىنىڭ بالاسى مايىربايدىڭ مىنەزىنە اقاندار قايران...
بۇلار زامانباي اقساقالدىڭ ۇيىنەن شىعىپ، قاراڭعى قورا ارقىلى جايىنبەكتىڭ وتاۋىنا كەلگەندە، باعاناعى كارتاشىلار جاعىنان ايعاي-شۋ شىعىپ جاتتى.
— توقتاي تۇرىڭىز...
— جارايدى ەندى، تۇسىنىسەيىك...
— جو-جوق! سەندەرمەن ەندىگارى كارتا ويناسام با...
— تۇك ۇياتتارىڭ جوق...
— ەندى ءبىزدىڭ جازىعىمىز نە؟
— جوق، ەندى ءبىر مينۋت ايالداۋعا بولمايدى، — دەپ ورىسشالعان سوزدەر، ابىر-دابىردان سوڭ، ەسىكتەن جۇلقىنىپ باعاناعى قاپ دامبالدىڭ ىزبا باۋىنداي باۋى بار پەنسنە تاققان ۇلىق پەن رادزيليەۆيچ، ولاردىڭ شاۋجايىنا جابىسىپ جايىنبەك، ەردەندەر شىقتى.
— كيىمىم قايدا؟
— مانتومدى اكەل، — دەپ، بوي بەرمەگەن اشۋلى قوناقتار سىرتقى ەسىككە ۇمتىلدى.
— ءبىز دە كەتسەك قايتەدى! — مۇنداي سىيسىزدىقتى العاش كورگەن اقان بۇدان ءارى ەندى شىداي الماسىن ءبىلىپ، بۇل ۇيدەن كەتپەكشى بولىپ ەدى، عازيز قۇلاعىنا سىبىرلادى.
— اقان اعا، ءبىر رەت شىداڭىزشى، بۇل ەنەڭدى ۇرايىنداردىڭ قىزىعىن كورەيىك، ءبىر رەت، ءجۇرىڭىز انا جاققا كىرە تۇرايىق، ءبىزدىڭ نەمىز كەتتى، — دەپ اقاندى جەتەكتەگەندەي ەتىپ، ەكىنشى بولمەگە كىردى.
ورتادا ورىسشا جاساعان ستول ماڭىندا وتىرعان كىلەڭ ايەلدەر باستارىن كوتەرىپ، اقاندارعا سۇلۋ-سىپايى جۇزبەن سىزىلا قاراپ، ەرىندەرى جىبىرلاپ، ەكى اقىننىڭ سالەمىن الدى دا، ءۇنسىز قىلىمسىپ، مونتيا قالدى. بۇل بولمەنىڭ دە جاساۋى الاباجاق، كەلىنشەكتەردىڭ كيىمدەرى دە الاباجاق. موسقالداۋ ايەلدەر الاقانداي-الاقانداي قارالا كاۆكاز قاپسىرمالارىن تاققان قىزىل، جاسىل بارقىت كامزول كيگەن دە، باستارىنا بورتپە، كارىس ءشادىنى سالعان جاستاۋ كەلىنشەكتەردىڭ كيىم-كيىسى كەنت ادامدارىنا ۇقسايدى. ءۇنسىز تومسىرايا-تومسىرايا قالعان تىنىشتىققا ەتى ۇيرەنبەگەن قالجىڭشىل عازيز وتىرىپ دارعا ەستىرتە اقان سەرىگە قارادى.
— اقان اعا، مىنا جەڭگەيلەردىڭ ۇسقىنى تۋرا انا جاقتا جۇندەرى ءۇرپيىسىپ، توبەلەسىپ جاتقان قورازدارىن دا شارۋاسى جوق بەيعام تاۋىقتار سياقتى ەكەن.
عازيز ءوز سوزىنە ءوزى راحاتتانا كۇلدى. ايەلدەر جاعى دا مىرس-مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. اقان دا ايەلدەرگە جىميا قاراپ، تاماعىنا وقىس تىرەلگەن كۇلكىسىن زورعا تىيدى: "شىنىندا دا مىنا ايەلدەر كوك، جاسىل، قىزىل قاۋىرسىندى، بوتەگەلى سەمىز تاۋىقتارعا ۇقسايدى". كەۋدەسىن كەرە ءتۇسىپ، ەڭسەسىن كوتەرگەن جالپاق بەت، تاناۋلى جاسامىس ايەل ءسوز ەسەسىن جىبەرمەي:
— قاينىم، وندا انا جاقتان قاشىپ كەلگەن سەن دە بالاپان اتەشسىڭ بە، بىزگە قوسىلعان تاۋىقسىڭ با؟! — ي م ءىلىپ تۇسكەندە، ءبارى دە ەندى ەركىن جازىلىپ، سىلق-سىلق كۇلدى.
— جەڭەشە-اۋ، ءبىزدىڭ تاۋىق ەمەس ەكەنىمىزدى كورىپ وتىرسىز عوي. كارى اتەشتەر ءبىرىنىڭ ايدارىن ءبىرى جۇلىپ جاتقاندا، تاۋىقتار جۇمىرتقاسىز قالماسىن دەپ كەلگەن بوتەن اتەشتەر ەكەنىمىز راس، — دەپ، عازيز دە قالجىڭاعا قالجىڭمەن جاۋاپ بەرىپ، اقانعا قارادى، — اقان اعا، وسى شىنىندا دا بالا كەزىمدە قورازداردى كوپ توبەلەستىردىم. تاۋىقتار، قاشاندا، قورازدار توبەلەسىپ جاتقاندا، ءبىر ارا ءتۇسىپ، ارالاسپايدى، جايباراقات جەمىن شۇقىپ، جۇرە بەرەدى. تەگى، "قاي جەڭگەنىڭ مەنىكى" دەيتىن بولسا كەرەك. تاۋىققا زاتى اتەشتىڭ ءبارىبىر عوي.
— ي-ي، ءحھازيز، اتتەڭ ىنىكايىم بولاسىڭ، ايپاگاندا ءسيسا ياقشيلاپ تۋرىپ، ياۋاپ بيرگان بۋلار يم، — دەپ، سۇيرىكتەي اق ساۋساقتارىنا ساۋسىلداتا تاققان جۇزىكتەرى، قۇلاعىنداعى سىرعاسى، اۋزىنداعى تىستەرىنە دەيىن تۇگەل التىنداتقان اقسارى، بادەندى، اپپاق جۇمىر مويىندى تاتار كەلىنشەگى سوزگە ارالاسىپ، جاڭاعى موسقال كەلىنشەك تاعى دا تاناۋلاي بەرگەندە ءورت سوندىرگەندەي بولىپ كارتاشىلار كىردى.
اقانداردى كوزىنە دە ىلمەي، ستولدىڭ ەڭ تورىنە، تاتار كەلىنشەگىنىڭ قاسىنداعى بوس ورىنعا وتكەن تۇرلىبەك تۇلدانىپ، الدەكىمنىڭ جەر-جەبىرىنە جەتە وتىردى: ورىس ۇلىقتارى، تاعى ەكى قازاق شەنەۋنىگى جوق، كەتىپ قالسا كەرەك:
— تىلتىڭ-تىلتىڭ ەتىپ جوپشەندىگە كونبەيسىڭ، ۇلكەنگە كىشىنىڭ ءبىر ءىلتيپاتى دەگەن بولۋشى ەدى، جاعالاسىپ قويمايسىڭ. جەڭىلە قالساڭ حاندىعىڭنان تۇسەمىسىڭ، اتا-باباڭنىڭ بار جيعان-تەرگەنى كەتەتىندەي، جانىڭ شىعىپ، ولەرمەندەنەسىڭ كەلىپ، باستىعىڭ، تورەڭ ەمەس پە، ونىكى قاتە بولسا دا سىيلاي سالساڭ، سودان ريزىعىڭ كەمي مە، بەدەلىمنەن ايىرىلامىن دەدىڭ بە!
— تۇرەكە، ەندى، "ويىندا ورەلىك، تويدا تورەلىك جوق" — دەپ، قارا بەشپەنتتى، قارا مۇرت جىگىت بۇرتيىپ ەدى، تۇرلىبەك قولىن ءبىر-اق سىلتەدى:
— قوي ارمەن، تايتالاسپاي. ويىندا ورەلىك!.. ودان دا ويىن بىلمەس بالا اكەسىنىڭ ساقالىمەن وينايدى دەسەڭشى. ءاي، جايىنبەك، قۇيسايشى مىنالارىڭدى، ۇنەمدەپ الىپ قالايىن دەپ پە ەدىڭ؟!
ستول ۇستىندە جارتىلاي-جارتىلاي قالعان سۇيرەتپە شىنىداعى اراقتاردى جايىنبەك بۇلتىڭداپ ءجۇرىپ قۇيا باستادى.
— سەنىكى راسىندا قاتەلىك بولدى، — دەپ، ەردەن دە قاباعىن شىتىندى.
— قاتەلەگى نە، ماسقارا، ۇيات بولدى، مىنا قازاقتار كىسى سىيلاۋدان قالىپ بارادى ەكەن دەپ كەتپەي مە؟ جول-جوبانى بىلمەسىڭ بار، نەسىنە باس قوسقان جەرگە تىرتىڭدايسىڭ! — تۇرلىبەك كارلەن شىنىاياققا قۇيعان اراعىن ەشكىمگە سوعىستىرماي قاعىپ سالدى.
— وندا كەتەيىك، ەندىگارى جولامايىق، — دەپ الگى زابىرلەنگەن جىگىت ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى، جايىنبەك جۇگىرىپ كەلىپ، يىعىنان باسىپ، ىرجالاقتادى:
— قوي، اسىلكوجا، اعاڭنىڭ ۇلكەندىك سوزىنە...
— ەندى كەتتىڭ نە، كەتپەدىڭ نە، — تۇرلىبەك ءالى دە تاقىمداي ءتۇسىپ ەدى، قاسىنداعى تاتار ايەلى ارالاستى سوزگە:
— ي-ي، تۇرلىبەك، ءبىر ءسۇيلاساڭ، تىگى، قۋپ ءسۋيلايسىڭ جيتتى گوي، ءاتاشلار ءحاتلى شاپىلداي ءبيرماي! حاتۋن-حارشىقلار تۇگىل، يركاك ءبيتسينلار. اناندا مىنا حۋميكنارنىن يىرىن تىڭ لايىق، حارت ويناپ ءىشىپ الساندار، بيك ءيسىرىپ، ءتيلى بۋپ كيتاسىڭلار!
اششى ءتىلدى ايەلىنە تۇرلىبەك قارسى كەلە الماي:
— يارىي، يارىي ءيندى، انكايى! — دەپ، تاتارشالاپ كۇلگەننەن باسقا قاۋقار جاساي المادى. باسقا قازاق ايەلدەرى ءۇنسىز، ەرىنىڭ بەتىنەن الىپ تاستاعان سۇلۋ كەلىنشەككە كوزدەرىنىڭ استىمەن قاراسىپ قانا قويدى.
— ءيا، ايتپاقشى، اقان اعا، عاپۋ ەتىڭىز، ءسىزدى تانىماي قالدىق، — دەپ اسىلقوجا، ەندى تۇرلىبەكتىڭ ءزىلدى ءسوزىن لەزدە ۇمىتقان سىڭايمەن ورنىنان تۇرىپ، سەرىنىڭ قولىن الدى. — جايىنبەك، دومبىراڭ قايدا، دومبىراڭ، وسى كارتا جۇرگەن جەردە، پارت جۇرمەيدى، ادامگەرشىلىك پارتتى ايتام. اقان اعانىڭ جاڭا "قۇلاگەر" ءانى بار دەيدى، ەستيىكشى.
— اۋەلى تاماق ىشپەي مە قوناقتار، — دەپ، ەردەن تۋرالعان سەمىز قوي ەتى، جىلقىنىڭ ءسۇرى ارالاسقان ۇيمە تاباق سۋىعان تاعامعا قارادى.
— قاتىن-اي، قاتە-ە-ەن، سورپا، ىستىق سورپا! — دەپ اۋىز جاققا ايعايلاعان جايىنبەك اراقتاردى تاعى دا قۇيا باستادى. — ولەڭ قايدا قاشار دەيسىزدەر، اۋەلى تاماق الىڭدارشى، شىنىندا كارتاعا الاڭ بولامىز دەپ تۇك جەمەپسىزدەر. قىمىز اكەلىڭدەر، قىمىز! مۇندا اراق ىشپەيتىندەر بار ەكەن-اۋ. جەڭگەيلەرگە قىمىز! ءاي، قاتىن، قايدا كەتىپ قالدىڭ، قاتە-ە-ەن، ەستيمىسىڭ!
تۇرلىبەك اقان سەرىنىڭ كەلگەنىن جاقتىرماي وتىرعان. ونىڭ بارىمتاشىلار ءىسىن قۋىپ كەلگەنىن جاقسى بىلەدى، ءبىراق قانشا قانىق ەكەنىن بىلىڭكىرەمەيدى. پاڭ نۇرماعانبەتتەن جانسىزدار كەلىپ، كوكشەتاۋ جاعىنان رادزيليەۆيچ جەتكەن سوڭ، سوت جۇمىسى قۇپيا ءجۇرىپ، ءبارى ويداعىداي شەشىلىپ جاتقان. تۇرمەدەگى بارىمتاشىلارىڭ دا جاۋابى وڭ جامباسقا كەلىپ تۇر. تەز ارادا ءبارى بىتەدى. ۇرىلاردىڭ جاناشىرى، كەيىن داۋ قۋسا وسى قۋار دەگەن جالعىز اقان سەرىنى اككى سوۆەتنيك ىڭعايى كەلىپ تۇرعاندا ءبىر ىقتىرىپ العىسى كەلىپ، ءبىراز جۇتىپ، قىزىڭقىراعان سوڭ تيىسە باستادى.
— اۋ، اقان، قۇلاگەر دەمەكشى، ساعىناي مارقۇمنىڭ اسىندا مەرت بولعان اتىڭدى كەرەيلەر ءولتىردى دەپ، كەرەي بىتكەننىڭ جىلقىسىن ايداتىپ الىپسىڭ. كەرەيلەردىڭ تۇك جازىعى جوق، قۇلاگەردى ولتىرگەن باتىراش دەگەن ءسوز بار. ەسەڭدى التايلاردان قايىرىپ، كەرەيلەردىڭ مالىن وزدەرىنە قايتارىپ بەرمەيسىڭ بە؟
— ءيا دەسەيشى، قىرۋار مال، وعان كەرەيلەر نەعىپ شىداپ جاتىر؟ — دەپ، ەردەن دە تۇك بىلمەيتىن ادامشا تاڭىرقاي قالدى.
— شىداعاندا، ولار دا ءقايتسىن، ارىز ايتىپ جۇرگەن كورىنەدى، مۇنىڭ اياعى اقانعا دا وڭاي تيمەسە كەرەك. جۇيرىك ات ۇستايمىن دەپ باسىڭا بالە تىلەپ العان ەكەنسىڭ، بارىمتا دەگەننىڭ كۇنى قالعان شارۋا، اي، ارتى قيىن بولادى-اۋ!
— انادا جانتاستىڭ نۇرپەيىسىن قازاق زيراتى جاعىندا بەلگىسىز بىرەۋ اتىپ كەتىپتى، قۇلاگەردى ولتىرگەن سول دەپ، اتقان قانجىعالى جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى دەيدى. ونى دا جۇمساعان ادام بار عوي. ەرتەڭ زەرت سوڭىندا اشىلسا، ءتۇبى بۇل دا جاقسى بولماس، قانشاما ادام قىرىلىسىپ، كەرەي-كاراۋىل بوپ سويىلداسىپتى دەسەدى، وسىنىڭ ءبارى اقانعا توتەدەن كيلىككەن كەسەل بولماسا نەعىلسىن! — دەپ تۇرلىبەكتىڭ كومەيىن تۇسىنگەن ەردەن دە سەرىنى اياعانسىپ قالدى. — باسىڭا ىلعي بالە تىلەپ الاسىڭ-اۋ، اقان شىراق!
وسى ۇيگە كەلگەلى تۋمىسىندا مۇنداي قورلىقتى كورمەگەن اقان تۇرلىبەك پەن ەردەننىڭ وسىنشا شيراتىلۋىنا زىعىرى قايناسا دا ءوزىن-وزى زورعا تەجەپ، قالجىڭمەن جاۋاپ بەردى:
— ءا، ەردەن ساندىباي ۇلى، تۇرلىبەك كەرەي اقسارى قۇرسارىنىڭ تالانعان مالىنا جانى اشىپ، قيماسى قىشيتىن شىعار، ال باعانالى، ساعان نە جوق؟ مەن بولسام، ەكى ەلدىڭ اراسىن بىرىكتىرىپ، جىگىتتەردى قاماتتىرعان كىم ەكەنىن بىلمەككە، قولىمنان كەلسە اراشاشى بولام دەپ جۇرگەن قۇلاگەردىڭ يەسىمىن. سەن بولساڭ، ارا اعايىن، قاراۋىل مەن كەرەيدىڭ وسىلاي قىرىلىستىرىپ قويامىسىڭ؟ باياعىدا بىلىمىڭمەن ەمەس، اقشاڭنىڭ كۇشىمەن شوقاننان سۇلتاندىقتى تارتقانداي عىپ الىپ ەڭ. سودان بepi سەن اتقاردى دەگەن نە ءبىر ادىلدىكتى، نە ءبىر جۇرتىڭا پايدالى ونەرىڭدى ەستي الماي-اق بارامىز. وسى تۇستا ءبىر قيمىلداپ قالمايسىڭ با؟ الدە قولىڭنان بيلىك كەتىپ پە ەدى؟
— نە جاقسىلىق جاساۋ كەرەك؟ ءبىر اتىم ءولدى دەپ، ەكى ەلدى قىرىلىستىرىپ قويعان ءوزىڭ ەمەسپىسىڭ. جۇرگەن جەرىڭ لاڭ. وسى سەندەردىڭ-اق ناداندىقتارىڭ تۇبىمىزگە جەرىپ بولاتىن شىعار، — دەپ تۇرلىبەك ەندى اقانعا اشىقتان اشىق ۇرىندى. — ەگەر، كەرەك دەسەڭدەر، ەرتەڭ-اق وسى بارىمتاعا قاتىستى ايىبىن تارتقىزايىن. سوندا، اقان، سەنىڭ كۇنىڭ نە بولار ەكەن. جاقسىلىقتى بىلمەگەنگە ادىلدىكپەن كوزىنە شۇقىماساڭ، استە تۇسىنبەيدى. بۇل قازاق قاي جاقسىلىعىڭدى ۇعىپ جاتىر، شەتىنەن قاراڭعى، توپاس!
سىرتىنان اتى تاۋداي ەستىلەتىن ارىندى دا، العىر دا، بەتىنە جان كەلتىرمەيدى دەيتىن اقان سەرىگە باسقالارى ءى ي پاي قاراستى. اقان ءۇنسىز. تۇرلىبەك ايەلدەردىڭ الدىندا ءبىر جەلپىنىپ، اقىندى بۇدان سايىن بۇقتىرىپ العىسى كەلدى:
— قايدا جيىن-توي بولسا قاڭعىرىپ، قايدا داۋ-جانجال بولسا دالاقتاپ، اتتان سالىپ شاپقاننان باسقا يە بىلەسىڭدەر. بىرەۋدىڭ شيقانىن كورسەڭدەر قاشان سونىڭ ۋى شىققانشا سىعىپ، بىتكەن جارا بولسا، قايتادان تىرناپ، سونىڭ قوتىرىن قوزدىرعانشا الەكسىڭدسر. ساعىناي اسىنا شاقىرۋسىز بارماساڭ تۇك پالە جوق. ەندى، اقان، تولە انا نۇرماعانبەتتەردىڭ جىلقىسىن، ءتىرىلتىپ ال انا توبەلەستە ولگەن ازاماتتاردى. جو-وق، قانشا كەشىرىمدى دەسەك تە، شىدامنىڭ دا شىدامى بار. اق پاتشانىڭ ءادىل زاڭى ەندى بۇلاي كوپ تالتاڭداتىپ قويمايتىن شىعار. مەن دە ءادىل زاڭنىڭ ءادىل كەڭەسشىسى بولا وتىرىپ، جاۋىردى جابا توقىمايتىن شىعارمىن. ايتپاي-اق ىستەمەك ەم، مىنا كەلىسىڭ ايتپاۋىما قويمادى. "ولەتىن بالا مولاعا قاراي قاشادى" دەيدى.
— مىنە، مىنە وسى ءبىر ءسوزىڭ دۇرىس، — دەپ قالدى اقان زورعا شىداپ. — اقمولا ادام تۇراتىن قالا ما دەسەم، ولىك قوياتىن مولاعا اينالدىرىپ بارادى ەكەنسىڭدەر. وتە دۇرىس ايتتىڭ، تاۋىپ ايتتىڭ.
— دۇرىس بولماعاندا تۇرەكەڭ قاي جەردە قيسىق سويلەپتى، — دەپ، ءۇي يەسى قوسىلدى توتەدەن. ۇيىنە شاقىرعان قالا چينوۆنيكتەرى اسىققا تالاسقان بالالارشا كارتا ويىنىمەن ىرىڭ-جىرىڭ ايتىسىپ كەتىپ قالعان سوڭ، ىشتەي قاتتى تولقىعان جايىنبەك ەندى مىنا اقانداردىڭ قالعان قوناعىنىڭ شىرقىن بۇزعانىنا اشۋلانىپ، قالاي سوقتىعارىن بىلمەي وتىرعان، — تۇرەكە، ەرەكە، كەشىرىڭىزدەر، بۇگىن ءوزى ساتسىزدەۋ كۇن بولدى. شاقىرعان قوناقتارىم دا، شاقىرماعان ادامدار دا ابۇيىرىمدى توگۋگە كەلگەن ەكەن. ءبارىن باستاعان وسى اسىلقوجا!
— ءو-وي، — دەپ اسىلقوجا دا تارپا باسسالدى. — و نەسى-ەي، ءبارى اشۋىن تىرنادان الادى دەپ، جەتتى عوي! "جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى"، بۇدان بىلاي سەنىڭ ۇيىڭە اتتاپ باسسام قۇداي توبەمنەن ۇرسىن!
— اي، اسىلقوجا، سەن تاۋسىلماي-اق قوي. ساعان ايتقان ءسوز، انشەيىن، قىزىم ساعان ايتام، كەلىنىم سەن تىڭدانىڭ كەرى. بار ءسوز، بار جامانات اقان اعاما ايتىلىپ جاتىر. قايتەسىڭ، — دەپ عازيز تۇرلىبەككە قارادى. — ءسىز دە تاۋسىلماڭىز، ءبىز ەندى قايتىپ بۇل ۇيگە باس سۇقپاسپىز. بۇل جولى ۇلكەن شارۋامەن كەلىپ ەدىك، سىزدەردى اندىپ ءجۇر دەيمىسىز.
— جارايدى، شارۋا-مارۋانى قايتەسىڭ، — جايىنبەك شىجبالاقتاپ قالدى: "تاقيا تاستاماق ويناسا، تازدىڭ ارتى قىپىلدايدى".
— ءايا، بۋس سۋز نەما كيراك. يىر يىرلايىقشى اناندا. سين ءدا، تۋرليبەك، سۋز يۋكتا، سۋز كۋزلاتۋعا ءاۋاسسيڭ، — دەپ تاتار ايەل سوزگە ارالاسىپ ەدى، بۇل جولى كۇشەن ۇلى جاماعاتىنىڭ بەتىنەن قاقتى.
— سەن نەمەنە ءتۇسىنىپ وتىرسىڭ. ءسوز قوزدىرىپ! مەن ءقايبىر ءسوز قوزدىرۋعا قۇشتار دەيسىڭ، رەتى كەلگەن سوڭ ايتىپ جاتىرمىن. اقان، — دەپ، سەرىگە قايتا شۇيلىكتى، — ەل باسىندا وتىرعان سوڭ، ۇندەمەي قالۋعا ءداتىم شىدامايدى. جاقىندا سەنىڭ وسىندا جۇرگەنىڭدى ەستىدىم. اياداي قالادا ءسوز جاتا ما. ەستىدىم دە قىنجىلدىم — داۋ قۋىپ ءجۇر دەپ ەستىدىم. داۋ ەمەس، سەنىڭ قۋىپ جۇرگەنىڭ جانجال. جانجال ەمەي نەمەنە، ەكى ەلدىڭ اراسىنا وت تاستاعاننان باسقا سەنىڭ بۇل جۇرىسىڭنەن جۇرتىڭا نە پايدا. كەرەي مالىنا قاراۋىل جىگىتتەرى بارىمتا جاساپتى. وتىرىك پە؟ اقىرى، "ۇرى ارتى — ءبىر تۇتام" ۇسالىپتى ول جىگىتتەر. وسىندا ايتادى. جالعان جالا ەمەس، جازىقتى ايىپتىلارعا ارا تۇسەم دەۋ حۇكىمەتكە سەنبەۋ، ءوزى دە الابۇرتقان قاۋىمعا ىرىتكى سالىپ، شاقشاداي باستى شاراداي قىلعاننان بوتەن بۇل جۇرىسىڭنەن تيتىمدەي قايىر جوق. ەگەر ول جىگىتتەردى مال الۋعا جۇمساماعان ەكەنسىڭ، وندا بۇل ىسكە ارالاسىپ، نە شارۋاڭ باp. ءتيىستى ورىن ءتيىستى جازاسىن بەرەدى... باعانادان بەرى سەنى كورگەننەن ايتپاعىم وسى ەدى. بوس قىرىلىستى، جانجالدى قوياتىن ۋاقىتتارىڭ جەتپەدى مە... ءجارايدى، ەندى وسىمەن دوعارايىق، كونە، شىنىندا دا ولەڭ ايتىڭدارشى. عازيزگە دومبىرا اكەلشى، عازيزگە. سەن سىرنايسىز ايتا المايتىن شىعارسىڭ؟
— ە، سىرناي دا، دومبىرا دا بار، — دەپ جايىنبەك اۋىز جاققا تاعى ايعاي سالدى. — ءاي، قا-تە-ەن، دومبىرا، سىرنايدى اكەلىڭدەر! تيەگى بار ما ەكەن ءوزىنىڭ. بالالار جوعالتىپ تاستايدى. بۇل ۇيدە ەشكىم تارتپاعان سوڭ، دومبىرادا قۇن دا جوق، اشەيىن كەلىمدى-كەتىمدى قوپاقتارعا ەرمەك بولسىن دەگەن ءىلداباي.
— دومبىرا كەلدى. ءىلداباي دەسە ءىلداباي. الا سىدىرىلعان دوبالداي ەشكى ىشەگى شۇباتىلعان، پەرنەلەرى اندا-ساندا ءار جەردەن ءبىر بايلانعان، تيەكسىز، انشەيىن ءۇش بۇرىشتاپ دوبالداي سالعان، ايتەۋىر، اتى دومبىرا.
— وي، اللاي، ات يەسىنە تارتادى دەمەكشى، مىنا دومبىرا تۋرا جايىنبەكتىڭ ءوزى سياقتى ەكەن، — دەپ دومبىرانى الدىنا وڭگەرىپ، اۋدارىپ-توڭكەرىپ عازيز تاڭدايىن قاقتى. — مۇنى تارتقان دا ارماندا، تارتپاعان دا ارماندا!
— بىزگە سول دا جارايدى. سەن قۇساپ اۋلەكىلەنىپ ەل قىدىرعان ولەڭشى ەمەسپىز، — دەپ جايىنبەك ىرجيا كۇلىپ، ساماۋىر ءتۇيمىشىن بەردى. — ءما، ودان دا تيەك جاسا، بوس ءسوزدى قايتەسىڭ، ولەڭىڭدى ايتسايشى، ەزىپ ىشەسىڭ بە، ۇلكەن كىسىلەر سۇراپ وتىر، ايتپەسە ماعان كوكتيىنعا دا كەرەگى جوق.
ءدام ۇستىندە، ايەلدەر الدىندا رەتسىز شاپتىعۋدى بويىنا شاق كورمەي تۇرلىبەككە قالاي جۇمساق وتىرىپ، قاتتى جاۋاپ بەرۋدى ويلاعان اقان سەرى ءعازيزدىڭ قولىنداعى دومبىرانى الىپ، تيەكتى سىلتاۋراتىپ:
— عازيز، سەن تيەك جاساعانشا، مەن ءبىر اڭگىمە ايتا وتىرايىن، — دەدى.
— ە-ە، ايت، اڭگىمە دەگەنىڭ جونگە كەلەدى، — دەپ، ەردەن بۇرىن باسىنان ءسوز اسىرمايتىن اقانننىڭ بۇلاي جۋاسۋىنا ىشتەي تاڭىرقادى. ەندى اڭگىمەنى باسقاعا بۇرعاندى ماقۇل كوردى.
— اقان اعا، سوسىن ولەڭ دە كەرەك، ولەڭ، — دەگەن اسىلقوجانى:
— ءيا، ولەڭ تىڭداساق ەكەن، — دەسىپ، ايەلدەر جاعى دا قوستادى...
— مەن وسىندا كەلگەلى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. كۇندە جاندارال كەڭسەسىنىڭ الدىنا بارامىن. جاقىندا سول ادامداردىڭ ورتاسىنان ءبىر عاجاپ ۋاقيعاعا كەزىكتىم. بۇل ەرتەگى دە ەمەس، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداي ادام سەنبەس، كورسەڭ عۇمىر باقي ەسىڭنەن كەتپەس ۇلكەن جىر، — دەپ، اقان دومبىرا شاناعىن سيپاپ، ىزدەگەندەي ءسال بوگەلىپ، تۇنجىراپ وتىردى دا، قويا اياق قازاقى اربادا تاڭۋلى پەريزات كۇلنازيانىڭ قاسىرەتتى كۇيىن "مىڭ ءبىر ءتۇن" حيكاياسىنداي مۇڭلى-زارلى اۋەنمەن ناقىشىنا كەلتىرە اڭگىمەلەپ بەردى.
— ادام بالاسىن مۇنداي دا سۇلۋ ەتىپ جاراتا بەرەدى ەكەن، سونداي سۇلۋعا سونشاما قايعى دا جاماي بەرەدى ەكەن. اكەسى بايعۇس نەشە كۇندەر بويى تەلمىرىپ، ەسىك كۇزەتىپ جۇرگەندە، كىمدى ىزدەپ ءجۇر دەيسىڭدەر؟ تۇرلىبەك، سەنى ىزدەپ ءجۇر ەكەن.
— مەنى؟! — قايعىلى اڭگىمەنىڭ اۋەنىمەن وتىرعان كۇشەن ۇلى شوشىپ كەتتى. ۇيدە وتىرعان ايەل-ەركەگى بار — ءبارى تۇرلىبەككە قاراستى.
— ءيا، سەنى، — دەدى دە اقان، تاعى دا ىركىلمەستەن اڭگىمەسىن جالعاپ كەتتى. — ودان سوڭ كورگەنىم وڭشەڭ جارالى جاندار. ۇستەرى جۇلىم-جۇلىم، ون ەكى مۇشەسىندە ساۋ تامتىق جوق، دالا بورىسىنە دە، اۋىل توبەتتەرىنە دە تالانعان مۇساپىرلەر، ىشكە تۇسكەن شۇڭىرەيگەن كوزدەر، تەرىسىنە ىلىنگەن ەتتەر.
"بۇل نەعىلعان جاندار" دەسىپ، وتىرعاندار اقاننىڭ اۋزىنا قاراپ، ۇيىپ تىڭدادى. سەرى اڭگىمە باسىن ەرتەگىدەي باستاپ، ءبىراز قىزىقتىرىپ، العان سوڭ بارىپ، جەر داۋىمەن جۇرگەن، ەككەن ەگىندەرىنەن ايىرىلىپ، ادىلدىك قۋىپ كەلگەن دالا قازاقتارىنىڭ مۇڭىن وزدەرى ايتقانداي تاپجىلتپاي جەتكىزدى دە، اڭگىمە اياعىن تاعى دا الگىدەي قايىردى.
— ولار كىمدەر ىزدەپ ءجۇر دەيسىڭدەر؟ تۇرلىبەكتى! تۇرلىبەك، سەنى ىزدەپ جۇرگەن ەكەن.
— تاعى دا مەنى؟ — بۇل جولى كۇشەن ۇلى ورنىنان شورشىپ كەتتى.
— ءيا، سەنى، — دەدى تاعى دا اقان.
— اۋ، مەنى قايتەدى، مەندە نە شارۋالارى بار؟!
— تۇرەكەڭدى تانيتىن بولار.
— اعايىندارىڭىز شىعار، تۇرەكە، — دەسىپ جۇرت كەۋكەۋلەپ كەلە جاتىر ەدى، كۇشەن ۇلى قولىن ءبىراق سەرمەدى.
— نەعىلعان تانىعان، انشەيىن قازاق بولعان سوڭ الجي بەرەدى دە، ادىلدىك كەرەك بولسا، گۋبەرناتور مەن وياز تۇرعان جوق پا، مەنى قايتەدى. باعانادان الگى اڭگىمەلەردى بەكەر كوڭىرسىتكەن جوق ەكەنسىڭ، ءتۇتىنىڭدى جاڭا ۇقتىم، — دەپ، ءوزىنىڭ شىن الدانعانىنا قاپى قالعانداي، قارسى سوزگە ىڭعايلانانىپ كەلە جاتىر ەدى. اقان سەرى سەلدەتە قۇيعان نوسەردەي توپەلەپ، اۋزىن اشتىرماي تاستادى:
— ۇقساڭ — سول. تۇرلىبەك، مەنى نەگە ىزدەيدى دەيسىڭ. سەنى ىزدەمەگەندە كىمدى ىزدەيدى. قازاق ەلى ورىس پاتشاسىنا باعىنعالى قازاق دالاسىنا جاڭا تارتىپپەن ورناعان جاڭا كەنتتەردىڭ ءبىرى اقمولا بولسا، جاڭا قاۋىم — وقىعان قاۋىمنىڭ باسى سەندەرسىڭدەر — تۇرلىبەك، جايىنبەك، مىنا اسىلقوجا. ەرتەڭگى ۇرپاق وسى زاماننىڭ جاقسىلىق-جاماندىعىنا ساۋالدى شوقاننان، سەندەردەن، سەندەر سياقتى باسقا ءۇش ءجۇزدىڭ ورىسشا وقىعان ازاماتىنان سۇرايدى. اتتەڭ نە كەرەك، اسىل شوقاندى ەرتە قۋدىڭدار ورتالارىڭنان. تۇرلىبەك، سەنى اكەڭ ورىس وقۋىنا بەرگەندە، ەرتەڭ ورىسشا نان سۇراي الماي ءولىپ قالار-اۋ دەپ بەرمەگەن بولار. ەلىنە، جەرىنە تىعىن بولسىن، ءورىسى جەتكەن جەرگە ءسوزى جەتپەي ەسەسى كەتەر ەر-ازاماتى بولسا سونىڭ سۇيەنىشى بولسىن دەپ تىلەگەن شىعار. ءبىراق، سەن كەلگەلى مەنى قۇستانالايمىن دەپ وتىرىپ، ءوز ورەندى، ءوز دەڭگەيىڭدى كورسەتىپ الدىڭ. قانشا جاسىرساڭ دا، اۋزىڭدى اشساڭ، كومەيىڭنەن "كەرەيلەگەن" رۋ ۇرانداپ تۇرادى ەكەن. قازاقتىڭ وقىعان ازاماتى ما دەسەم، كەرەيدىڭ عانا ازاماتى ەكەنسىڭ، قازاقتىڭ قامقورى بولۋعا جاراعان ازامات پا دەسەم، كەرەيدەن باسقانى قورعاۋعا قاۋمەتىڭ كەلمەيتىن دارمەنسىز جان ەكەنسىڭ. سەنى سىرتىڭنان جۇرت تاۋداي كورىپ ىعىڭنان پانا ىزدەيدى، جوق، سەن از كەرەيدىڭ تۇتىنىنە قالقان بولار بورىكتەي توبە، تاقياداي عانا ءدوڭ ەكەنسىڭ... جارايدى ەندىگىسىن ولەڭمەن ايتىپ بەرەيىن، كەيىنگى جاستار ايتا جۇرەر، — دەپ اقان ءعازيزدىڭ قولىنان تيەك الىپ، بىرق-بىرق ەتكەن جارىق دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ، پەرنەلەرىن جوندەي باستادى.
تۇرلىبەك ايەلدەر الدىندا ءتۇڭعىش رەت سوققى جەپ، ماڭگىرىپ قالدى. "اقانعا سوقتىعىپ نە شارۋام بار ەدى. ەندى مەن تۋرالى ءبىر اۋىز ولەڭ شىعارسا، ەرتەڭ-اق مىنا عازيز ەلگە تاراتادى. انمەن تارادى دەگەنشە، بۇكىل قازاققا جەتتى دەي بەر. قايسىسىنىڭ اۋزىنا قاقپاق بولارسىڭ. ءاي، وسى اقىن دەگەننىڭ ءبىر جامان جەرى — نە ايتسا، ءسوزى جەردە قالمايدى، كۇن قۇرعاتپاي ەل كەزىپ كەتە بەرەدى. نەم بار ەدى اقاندا، نەم بار ەدى. ەندى انمەن ماسقارالاماسا جارار ەدى. قالاي قايىرارسىڭ قىزىپ العان ارۋاقتى كاپىردى" دەپ ىشتەي تولقىپ، قاباعى سالبىراپ وتىر.
اسىلقوجا كوپ ويلانىپ وتىرىپ، باسىن شايقادى:
— اي، جايىنبەك، شىنىندا دا، بىلاي ويلاپ قاراساق، بۇگىنگى قاۋىم، ەرتەڭگى قاۋىم الدىندا ءبىزدىڭ جۇگىمىز اۋىر ەكەن-اۋ. ءبىز عوي، كارتا ويناپ، اراق ىشكەنگە ءماز بوپ ءجۇرمىز.
— مىناۋ ءبىر كوپتەن ويدا جۇرگەن ناقىل ولەڭ ەدى، ازىرشە ءانى جوق، — دەپ اقان دومبىرانى بىر-ەكى شەرتىپ-شەرتىپ جىبەرىپ، تاقپاقتاي جونەلگەندە، تۇرلىبەكتىڭ جۇرەگى سۋ ەتە قالدى.
"كوكقۇتان مونىن سوزىپ قاز بولمايدى،
ءشول-قۇمايت كوك شالعىندى ساز بولمايدى.
جاماندار جايدا جاردەم بەرمەك تۇگىل،
تار جەردە باسىن باقسا از بولمايدى،
تۇرلىبەكتىڭ ەكى ءيىنى ءتۇسىپ، باسى سالبىراي بەردى. اقان باسىن كوتەرە ءتۇستى:
"ەر پايداسى تيەدى ساسقان جەردە،
ەل جاڭىلىپ، ەتەگىن باسقان جەردە،
جامانعا جازاتايىم ءىسىڭ تۇسسە،
جابىسىپ قالادى ەكەن اسپان جەرگە،
تار جەردە قولدىڭ ۇشىن بەرگەندى ايتشى،
ەكىنىڭ ءبىرى مىرزا تاسقان جەردە،
جاماندار كەرە الماعان قىلادى وسەك،
لايىق زامانىندا اسقان ەرگە.
شاپسا دا قانشا جابى، جۇيرىك وزاد،
بولمايدى كىم ءۇمىتى قوسقان جەردە.
بيلەر بار تەر الدىندا تاسىرايعان،
جول تابار كەسەم قايدا قىسقان جەردە؟
تۇرلىبەك الدەكىم توبەسىنەن ۇرايىن دەپ كەلە جاتقانداي، ءبۇرىسىپ، بۇعا ءتۇستى. جايىنبەك ۇلكەن قوناعىنان قىسىلىپ، اقىندى توقتاتپاققا وقتالا بەرىپ، ءداتى بارمادى. اقان بولسا ەكى يىعىن قومداپ، وتتى كوزدەرى شوقشا جايناي ءتۇستى.
جابىعا توقىم سالما جالى بار دەپ،
جامانعا باسىندى يمە مالى بار دەپ،
جانۋار دەپ سيپايدى ءاربىر مالدى،
شوشقانى كىم سيپايدى جانۋار دەپ.
ساۋىسقان شىقىلىقتاپ سۇڭقار بولماس،
ماستەكتى ماقتاعانمەن تۇلپار بولماس،
كەي ادام مال ءبىتتى دەپ ماسىعادى،
ءبىراق تا، سول جامانعا ىڭكار بولماس،
سۋ شىقپاس قازعانمەنەن تاۋ باسىنان،
قازاقتىڭ داۋ كەتپەيدى ساۋ باسىنان،
جولداسى سىر ايتىسقان جاۋ بوپ شىقسا،
ەر جىگىت جاڭىلادى تاۋبەسىنەن. —
دەپ، جاڭا تۋعان ءانسىز ولەڭدى ماقامداپ، كەلىستىرىپ ايتىپ بەردى دە، اقان سەرى ءسال ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. ۇي-ىشىندەگىلەر دە، جاڭا ءسوز، توسىن ءبىر اڭگىمە باستاۋعا سەبەپ تابا الماعانداي، نە ارىندى اقىننان قايمىققانداي تومسىرايىپ-تومسىرايىپ وتىر.
— ال، عازيز، ەندى سەن بىر-ەكى اۋىز ولەڭ ايتىپ بەر، وسى ۇيگە راحمەت ايتىپ، جۇرەيىك، — دەپ اقان دومبىرانى عازيزدىڭ الدىنا تاستاعاندا بارىپ ايەلدەر جاعى:
— ءيا، ءان تىڭدايىق!
— "قۇلاگەر" ءانىن تىڭداعىمىز كەلىپ وتىر.
— ءوزىڭىز ايتىپ بەرسەڭىز ەكەن، — دەپ قولقالاي جونەلدى..
— رەنجي كورمەڭىزدەر، "قۇلاگەر" ءانى قاتتى قايعىنىڭ ۇستىندە ايتىلىپ قالعان جوقتاۋ عوي. ەندى قايتىپ ايتا المايمىن. ول ايتىلعان جەردە وتىرا دا المايمىن. عاپۋ ەتىڭىزدەر، ول ءاندى تاپ وسى عازيزدەي سالاتىن ەشكىمدى بىلمەيمىن. قۇسامەن وتىرىپ تىڭداعانىم بار ەدى. سودان بەرى بۇل ءاندى ءعازيزدىڭ ەنشىسىنە بەرىپ ەم. ايتا عوي، عازيز، — دەپ اقان ورنىنان تۇردى.
— ە، ءسىز جالعىز شىقپاڭىز، — دەپ، اسىلقوجا دا سەرىمەن بىرگە تىسقا بەتتەدى...
تاڭ ءبىلىنىپ قالعان ەكەن. قىراۋلى دالا بەت قاريدى. ەكەۋدەن ەكەۋ تىسقا شىعىسىمەن، جان-جاعىنا ۇرلانا قاراپ العان اسىلقوجا:
— اقان اعا، الگىلەردىڭ سىباعاسىن بەردىڭىز-اۋ، — دەدى، — اي، ايىزىم قانىپ وتىردى. تىم تۇشتالاڭداپ كەتىپ ەدى. ءدال قىشىعان جەردەن ءتيدىڭىز، ورىندارىنان تۇرا الماستاي ۇردىڭىز. جايىنبەككە ءبارىبىر، وعان ءسوز وتەدى دەپ ويلاماڭىز، نايساپ قوي، ول نايساپ!.. سىرتىڭىزدان عاشىق بوپ، كورگەنشە قۇمارتىپ ءجۇرۋشى ەدىم...
— اسىلقوجا، — دەدى اقان، — سەنى ميروۆوي سۋديانىڭ ءتىلماشى دەپ ەستىدىم بە؟
— ءيا، سونداي ءبىر بولماشى قىزمەتىمىز بار.
— وندا شىن سىيلاساڭ، ايتشى، بۇرىن كەزدەستىرە الماي-اق قويىپ ەم، جانە تىم كەشىرەك ەستىپ قالدىم ءوزىڭدى، مەنىڭ نەمەن جۇرگەنىمە كوزىڭ جەتتى عوي!
— ءيا.
— ەندەشە ءبىزدىڭ جىگىتتەردەن نە حابارىڭ بار؟ سەن بىلۋگە ءتيىسسىڭ.
— اقان اعا!..
— ەگەر بۇگىن، بۇل ارادا ايتا الماساڭ، ەرتەڭ ءبىر جەردە كەزدەسەيىك، ۋادە بولسىن!
— جو-وق، وندىقتان ەمەس، اقان اعا، كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، بۇل جونىنەن كوپ ەشتەمە ايتا المايمىن. سەبەبىن سۇراماڭىز.
— ەندى...
— بۇگىن ايتارىم دا، ەرتەڭ ايتارىم دا بىرەۋ. تىڭداڭىز... — اقان اسىلقوجاعا جاقىنداپ، جابىسا ءتۇستى. — جىگىتتەر وسىندا — تۇرمەدە... جاعدايلارى جاقسى ەمەس. تۇرمەدە ەكى رەت سۇراققا قاتىستىم. ارينە، ءتىلماش رەتىندە. جاۋاپتارى بىرەۋ-اق "بارىمتا جاساعان ءوزىمىز، جىلقىنى قۇرتقان دا ءوزىمىز..." كەيبىرەۋلەردىڭ كۇتكەنى وسى. وسى جاۋاپ ولاردىڭ تۇبىنە جەتەدى. شاماڭىز كەلسە، تەز ارادا جولىعىڭىز. ۇرلاتىپ العان ءسىز ەمەسسىز عوي؟
— جوق. ارىم تازا.
— ەندەشە، كىم الدىرعان؟ ايتسا، ءىس تە سوزىلدى، جولاۋشىنىڭ كەشىككەنىنەن ۇمىتتەن دەۋشى مە ەدى... ال، ايتپەسە... جامان! جامان! اقان اعا! نەگە جامان؟ كىمدەر بۇعان ارالاسىپ جۇرگەن؟ ونى سۇراماڭىز. ونى تىرىمدە ايتپايمىن... ايتا المايمىن، اقان اعا! مەنىڭ دە بالا-شاعام بار، ارقا سۇيەر ەشكىمىم جوق. شەت جاعاسىن بايقادىڭىز عوي. وسى ارادان كەتكىم كەلەدى. تەز كەتە السام جارار ەدى... بىزدەر انشەيىن وت ديىرمەنگە سالاتىن ءبىر ءتۇيىر ءدان سياقتىمىز. ۇگە سالادى. قاي ۇننىڭ، قاي كەبەكتىڭ اراسىندا كەتكەنىڭدى دە ەشكىم بىلمەي قالادى...
— ءيا، تۇسىنەمىن. اسىلقوجا.
— بۇدان ارتىق ايتار ەشتەمەم جوق، اقان اعا. جاڭا كوردىڭىز، قالاي ىسكە العىسىز ەتىپ جەرلەدى مەنى. جازىعىم — ۇلىقتارعا ادەيى ۇتىلماعانىم. مەنى مۇندا جەم قىلۋعا شاقىرعانىن دا بىلەمىن. بىرەۋ ۇتىپ، بىرەۋ ۇتىلىپ جاتقان زامان عوي. بار ايىبىڭ — كەيدە كورە تۇرا ۇتىلعىڭ كەلمەيدى. ەگەر ۇتىلدىڭ ەكەنسىڭ، ەرتەڭ بىرەۋدى شىرىلداتىپ قويىپ ۇتۋىڭ كەرەك... عاپۋ ەتىڭىز، ەندى ەشتەمە سۇراماڭىز. ال، ۇيگە كىرەيىك.
گازەتى، جۋرنالى جوق قازاق دالاسىندا ەڭ تەز تارايتىن قۋاتتى ءسوز — اقىن ءسوزى، بيلەر ءسوزى. ولار ايتتى دەگەن ءسوز، ولار بەرگەن باعا اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، تەز ارادا بۇكىل ەن دالانى ورتتەي جايلايدى. وعان قارامايتىن، ونى تىڭدامايتىن ادام جوق. "ءتىل تاس جارادى، تاس جارماسا باس جارادى" دەيدى حالىق. جاڭا اقان اتقان ۋداي سوزدەر ەرتەڭ ەل اۋزىنا جەتسە تۇرلىبەككە ايتىپتى دەسە، بۇل ۇكىمنەن، بۇل ايىپتان قۇتىلعانشا جارىم-جاسىڭ قۇريدى دەي بەر. تۇرلىبەك كەتە-كەتكەنشە وسىنى ويلاپ، قايعىرۋمەن بولدى. اقىرى اقاننىڭ ىق جاعىنان كەلىپ، بۇلاڭقۇيرىق تۇلكى مىنەزگە ءتۇسۋدى لايىق كوردى. جەكە بولمەگە بارىپ، ءبىر پاراق قاعازعا الدەنە سوزدەر جازىپ، جايىنبەكتەن ەسكى ءمور تاپقىزىپ الىپ باستى، ۇستىنە "كۇشەن ۇلى تۇرلىبەك" دەپ قولىن قويدى.
ۇيلەرىنە قايتار الدىندا مۇزداي كيىنىپ العان ول اقان سەرىنى باعاناعى كارتا ويناعان جەكە بولمەگە جىلى جۇزبەن، قولتىقتاي كىرىپ جۋاسي سويلەپ، وتكەندى جۋىپ-شايدى:
— سەرى، وزىڭە دەگەندە كوڭىلىمدە ەش قالتقى جوق، ەل ىشىندە اتىڭدى ءاس كوتەرگەننەن بوتەن الالىق جوق ەدى. قايدان عانا بۇگىن الگى ءبىر بارىمتا جايىن ءسوز ەتتىك. مىنا اق جورعا جۇرگەن جەر پالە كورىنەدى عوي، كوردەگىنى ءتىرىلتىپ، ساقاۋدى سويلەتەتىن كورىنەدى. قىزىڭقىراپ قالىپپىن. ونىڭ ۇستىنە الگى ءبىر اسىلقوجا دا ءىشىپ السا مۇلدەم كوزى تۇنىپ تىرشىلىكتى ۇمىتاتىن نەمە، كارتا ۇستىندە ورىس ۇلىقتارىنا ءتيىسىپ، بەرەكەمىزدى المادى ما. "ءبورى اشۋىن تىرنادان" دەپ، اشۋ ۇستىندە وزىڭمەن كيلىگىپ قالىپپىن. قاتەلىگىمدى سوڭىنان ۇقتىم، كەشە گور، ءبىر سولەكەتتىك ءوتتى، كوڭىلىڭە دىق الا كورمە. ورتامىزدا جۇرگەن ارداقتى ازاماتىمىزسىڭ، باسقا بىرەۋ بولسا، بۇلاي الدىنان وتپەك تۇگىلى، قايىرىلىپ تا قاراماس ەم...
— ەشتەڭە ەتپەس، ەر شەكىسپەي، بەكىسپەيدى دەگەن. مەنىڭ دە ەسەم ونشا كەتە قويماسا كەرەك. جارايدى، وتەر ءىس ءوتتى، ەندى وكپە ايتىسىپ قايتەمىز. ال، شىنىڭدى ايتشى، بارىمتاشىلار جايىندا نە حابارىڭ، نە جاردەمىڭ بار، — دەپ، اقان كۇشەن ۇلىنىڭ كوزىنە تۋرا قادالا قاراپ ەدى، اناۋ تايدىرىپ اكەتتى.
— بىلمەيمىن، تۇك بىلسەم بۇيىرماسىن، بالالارىمنىڭ اتىمەن انت-سۋ ىشەيىن، جاي اشەيىن ەمىس-ەمىس حابار. وسى ءبىر بولىمسىز داۋ-جانجالدان بويىمدى اۋلاق ۇستايىن، اعايىننىڭ بىرىنە جاقسىلىق ەتسەڭ، ەكىنشىسىن وكپەلەتەسىڭ، وسى جولى ەشكىمدى ماڭىما جۋىتقىم جوق. ال، اقان، باعانا حاسەن دەگەن جىگىتتىڭ قايعىسىن ايتتىڭ، وزىڭە شاعىنعان ەكەن، مىنە — تۇرلىبەك ءىش قالتاسىنان بۇكتەلگەن قاعاز الدى. — قىزىنىڭ، نە ءوزىنىڭ مازاسىن الار جان بولسا، وسى قاعازدى كورسەتسىن. ەندى وعان ەشكىم دە جۇعىسپايتىن بولادى، ماڭىنان كوش اۋلاق جۇرەتىن بولادى.
— راحمەت مۇنىڭا، — دەپ اقان شىن قۋانىپ، ءمور باسىلعان قاعازدى قالتاسىنا سالدى.
— انا، جەر داۋىمەن جۇرگەن كەدەي-جاتاقتار كەلەسى دۇيسەنبىدە ماعان جولىقسىن. ەسىكتەگىلەرگە ايتىپ قويارمىن. ءوزىڭ سۇراعان سوڭ ولارعا دا بار جاردەمىمدى ايامايمىن، كۇرىش ارقاسىندا كۇرمەك دەپ، ولار دا ءوزىڭنىڭ ارقاڭدا... ونى ولاردان جاسىرمايمىن دا.
— مۇنىڭا دا راحمەت. ەلدىڭ كوز جاسىن يسەڭ، ودان ارتىقتى كىم قاجەت ەتەدى...
— ءوزىڭ سۇراعاسىن عانا، ءوزىڭ سۇراعاسىن...
قوناقتار كەتىپ، جەكە قالعان سوڭ، جايىنبەكپەن دە شارۋا تەز تىندى.
— ال، جايىنبەك، بۇدان سوڭ ساعان ءىسىم نە تۇسەر، نە تۇسپەس، ەندى اقىرعى تىلەگىمدى ورىندا، تەز ارادا تۇرمەدەگىلەرمەن جولىقتىرا كور، ولار وسىندا ەكەن، انىعىن ءبىلدىم، — دەدى اقان.
— قايداعى قيامەتقايىمعا جۇمسايسىڭدار، ءقازىر تۇرمەمەن سىرتتان قاتىناس جوق جانە دە ايتىپ ەم عوي، دەپ جايىنبەك تاعى دا قيپاقتاپ كەلە جاتىر، اقان عازيزگە يەك قاقتى.
— ايتقانىڭدى ورىندادىق، ارينە ساعان قۇر بەدەل سال دەپ تۇرعان ءبىز جوق... — عازيز ءتوس قالتاسىنان ءىرىلى-ۋاقتى كوپ اقشانى سۋىرىپ، جارتىسىن جايىنبەكتىڭ قولىنا ۇستاتا سالدى. بىر-بىرىنە جابىسقان دىمقىل اقشاعا جەركەنە قاراعانداي قاباق شىتقان جايىنبەك:
— مىناۋىڭ نەمەنە، قايىر سۇراپ جيناعاننان ساۋمىسىڭدار، قالعانىن تۇگەل اكەل، مىناۋ نە بولادى، — دەپ اقشانى مۇرنىنا اپارىپ تىجىرىندى، — بالىق ساسيدى عوي.
شىنىندا دا اقشادان بالىق شىرىنى شىعادى. ءالتاي مەن بارىستىڭ ءبىر جۇما بالىق ساتىپ جيناعان اقشالارى.
— ءاي، انداعى اقشا از ەمەس، — دەپ عازيز قالعانىن بەرگىسى كەلمەپ ەدى، جايىنبەك ارس ەتە قالدى:
— جەتسە، ءما، مىناۋىڭدى ءوزىڭ اپارىپ بەر. نەمەنە، مەن جانىما باسىپ قالادى دەپ تۇرمىسىڭ، قازاققا جاقسىلىق جاساساڭ وسى.
اقان جايىنبەكتى اينىپ قالار ما ەكەن دەپ ويلادى:
— قوي، عازيز، تۇگەل بەر، قاجەت بولسا، تاعى دا قارىزدانارمىز، — دەپ، قالعان اقشانى دا تۇگەل بەرگىزدى.
— ءاي، عازيز-اي، ساراڭسىڭ-اۋ، انا موللەكەڭدە عوي نەشە ساندىق اقشا بار ەكەن. وسىندايدا ەر-ازاماتتىڭ جولىنا جۇمسامايسىڭ با، — دەپ جايىنبەك اقشالاردى تاعى ءبىر يىسكەپ، بارقىت شالبارىنىڭ قالتاسىنا سالا سالدى.
— موللەكەڭدە جۇمىسىڭ قانشا، ودان دا ەندى كوپ سالپاقتاتا بەرمەي، ايتقاندى تەز ورىندا. اقان اعا سەنىڭ سوڭىندا جۇرە بەرەتىن بالا ەمەس...
— ونى سەنەن سۇرامايمىن، ورىنداعىش بولساڭ ءوزىڭ ورىندا، "ءانشى جوق قاراوتكەلدە مەنەن اسقان" دەپ شىرەنگەندە قاندايسىڭ، قولىڭنان تۇك كەلمەيدى.
— جارايدى، كەيىن ايتىسا جاتارسىڭدار! ال، جايىنبەك، شىنىندا دا مەن وسىندا كەلگەلى قانشاما ۋاقىت. ەشتەڭە تىندىرا الماي ءجۇرمىز. بار سەنگەنىمىز سەنسىڭ. تىم قۇرىماسا ەندى ءبىزدى تەزىرەك جولىقتىر!..
— ايتتىم ءبىتتى. جاكەڭ ايتپايدى، ايتسا ىستەيدى. ءبىراق نەشە كۇن ىشىندە؟ ول اراسىن اشىپ ايتۋ قيىنداۋ. جاسىراتىنى جوق، تۇرمەدە ءقازىر تۋرا پەتەربۋرگتىڭ وزىنەن ارنايى كەلگەن ريەۆيزيا بار. ءباربىر قىبىن تابامىز، ەندىگى حابار مەنەن بولادى... جاكەڭ ايتپايدى، ايتسا — ءبىتتى!
17
تاڭ اتا جايىنبەك ۇيىنەن كوڭىلدى ورالعان اقاندار جاتاق قازاقتار مەن پەرەسەلەن ورىستار تۇراتىن پوسەلكەگە جاقىنداي بەرە شوشىنىپ، اتتارىن لەكىتە ۇمتىلدى.
وڭكەي قارۋ اسىنعان ءبىر توپ سالت اتتى كازاك-ورىستار جاساعى سول ارادان شىعىپ، قالانىڭ قالىڭ تۇسىنا بەتتەپ بارادى. جۇرىستەرى سۋىت، قوپاڭ-قوپاڭ شوقىراقتاپ، ۇزدىك-سوزدىق شۇباتىلا جەلىپ، بۇلارعا بۇرىلماستان كەتىپ بارادى. كەيبىرەۋىنىڭ الدىنا، ارتىنا وڭگەرگەن تەڭكيگەن بىردەمەلەرى بار. قالىڭ قىراۋ باسقان دالاداي سىقىرلاعان سۇستى توپ اۋىل قوتانىنداعى قوي-قورالارعا تۇندە ءتۇسىپ، بار مالدى ەمىن-ەركىن جايراتىپ، كۇن شىعا مەكەندەرىنە ورالعان وردالى قاسقىرلارعا ۇقسايدى. سوڭدارىندا بيىك قوراپتى اربا، ولارعا جەتە الماي، ۇستىندە شوشايعان ەكى ادامنىڭ ءبىرى اتتى قامشىلاپ-قامشىلاپ قويادى.
ءالتاي ءۇيىنىڭ الدىندا ورىس، قازاعى بار ءۇنسىز ۇيىرىلگەن بالىقشىلار. پەش موينىنان ءتۇتىن شىققان ءار ءۇيدىڭ الدىندا بىرلى-ەكىلى ايەلدەر، بالالار دا ءۇنسىز سوستيىپ، سالت اتتىلاردىڭ سوڭىنان قاراپ تۇر. كەيبىر تەرەزەلەردەن سىعىرايعان شامنىڭ ولۋسىرەگەن جارىعى كورىنەدى.
اقان مەن عازيز ات باسىن تىرەگەندە عانا ءوڭى قاشىپ سۇرلانعان جۇرت ورىندارىنان قيمىلداي باستادى. بۇل ارادا ءالتاي دا، بارىس تا بار ەكەن. شاپانى شۇباتىلعان نوۆيكوۆ تا تۇر.
— جارايدى، تاراڭدار، قايعىرعانمەن بولا ما، قولىمىزدان نە كەلەدى؟! — دەپ گۇر ەتكەن بارىس بالىقشىلاردى ۇيدى-ۇيىنە تاراتتى.
— نە بوپ قالدى؟
— انا كەتكەندەر كىمدەر؟ — دەپ، اقان مەن عازيز جارىسا سۇراپ ەدى، ءالتاي:
— اتاڭا نالەتتەر تالاپ كەتتى، جارايدى، ۇيگە كىرگەن سوڭ ەستىرسىڭدەر، تالاي رەت جاساعان وزبىرلىقتارى عوي، ا قۇداي تاعالا ايتەۋىر... — دەپ، اتتان تۇسكەندەردى ۇيگە باستادى. — تۇنىمەن كەشىكتىڭدەر، تەگى ءبىر جاقسىلىق بولدى ما، الدە...
— جاقسىلىقتان ءبىر ساڭىلاۋ بار، ال وزدەرىڭىز... نە وزبىرلىق تاعى دا، تاڭ اتپاي بۇل نە سابىلىس، — دەپ اقان سەرى اسىعا سۇراپ ەدى، ءالتاي اسا ساسپاي، قولىن ءبىر سىلتەدى:
— بۇل قۋ تىرشىلىكتە قۋ قۇلقىن ولتىرمەي مە، ولتىرگەندە: انا ءبىر جاس بالىقشىلارىمىز قۇنىعىپ... ولاردىڭ دا سونشاما ءبۇلدىرىپ كەتكەنى شامالى... اي جارايدى، اتتارىڭدى شوپكە قويىندار ءتۇنى بويى اش تۇرعان شىعار، جايىنبەك ءقايبىر كولىككە جەم بەرە قوياتىن قاراعىم. وزدەرىڭ تاماق ىشتىڭدەر مە؟
— تاماق ىشتىك قوي. ەر توقىمىن الماڭدار، قالادا شارۋا بار، — دەپ اقان الدىنان شىققان جىگىتتەرگە ات شىلبىرىن ۇستاتتى...
— ويپىرىم-اۋ، ءولى توسەك جيناماعانسىڭدار ما، كانە، ەندى بۇگىن ۇيقى جوق. تەز جيناڭدار دا، شاي اكەلىڭدەر، شاي! — دەپ ءالتاي ءۇي ىشىنە ءامىر ەتە كىرىپ، تورگە جايعاسقان سوڭ بارىپ، جاي-جاپساردى ءتۇسىندىردى. — جانا وزدەرىڭ دە كورگەن شىعارسىڭدار، الگى جان العىش جاندارمدارى، تاعى ءبىر توپ سالاقتاعان ستراجنيكتەرىمەن كەلىپ، بار جاتاقتار مەن مىنا مۇجىقتاردى تالاپ كەتتى. انا بالىقشىلاردىڭ دا جاڭا كەلگەن بەتى ەدى، قايدان ساپ ەتە قالعانىن قۇداي ءبىلسىن، اندىپ وتىرعان با، ساۋ ەتە ءتۇسىپ، اياعىمىزدان تىك تۇرعىزعان جوق پا. ەكى اربا بالىعىمىزدى دا... ونى قويشى، ءۇي-ۇيدى، قورا-قوپسىمىزعا دەيىن ءتىنتىپ، استان-كەستەنىمىزدى شىعارىپ بۇكىل اۋ اتاۋلىنى، سۇزەككە دەيىن سىپىرىپ، سيىرىپ الىپ كەتتى. ەكى بالىقشى جىگىتكە ءبارىن تيەتكىزىپ، ولاردى دا بىرگە اكەتتى. قاماپ تاستاماسا جارار ەدى.
— ءيا، ناعىلمايسىڭ دەيدى؟
— ءبىزدىڭ بوقمۇرىنداردا دا بار، — دەپ بارىس تا قاباعى تۇكسيىپ گۇرىلدەدى، — ول جاققا بارماڭدار، ءيشيمنىڭ باسقا تۇسى دا جەتەدى دەپ، تالاي ەسكەرتكەنمىن، نە شارۋاسى بار ەكەن. ەندى قاراپ وتىرىپ كۇن كورىسىمىزدەن ايىرىلدىق. قاشان قايتارعانشا... اي جامان بولدى. جامان!
— ءالى ەشتەمە ۇقسام بۇيىرماسىن، — دەپ عازيز.
— ءيا، تۇسىنىكتىرەك ايتىڭىزدارشى، نە بولدى؟ — دەپ اقان دا سۇراعان سوڭ بارىپ ءالتاي مەن بارىس قارت جارىسا سويلەپ، زورعا ۇعىندىردى.
— ءبىزدىڭ كورگەن كۇنىمىزدى، اقان شىراق، ادام بالاسىنا بەرمەسىن، — دەپ ءالتاي باستادى ءسوزدى، — قازاعىمنىڭ كەڭ ساحاراسىنداعى قۇجىناعان وزەن-كولدىڭ استى دا قۇجىناعان بالىق، ءبىراق: قايتەرسىڭ ونىڭ دا ءقازىر قۇجىناعان قوجاسى كوپ. مىنا ەسىلدىڭ تومەنگى جاعىنداعى قولتىقتا بالىق ادام باققىسىز مول. ەجەلدەن سولاي. سول ارانىڭ قالىڭ بالدىرى ما، الدە تۇيىقتاۋ بۇرىلىس بولعان سوڭ با، ايتەۋىر سول تۇستا قىسى-جازى الابۇعا مەن ماۋكىل جىپىرلاپ جاتادى. سول جەردى كازاك-ورىستار قازىنا تاراپىنان جىلدا ءبىر رەت كۇزگە قاراي بەكىتىپ تاستايدى.
— بەكىتكەنى قالاي؟
— كادىمگىدەي سۋ ىشىنە ەكى جاقتان بوگەت سالادى، بالىقشىلارشا ايتقاندا وزەننىڭ اۋزىنا ۇشىق سالادى.
— ۇچۋگ دەيدى — زاپور، — دەپ بارىس تا قوستاپ قويدى.
— سودان، تۇرا قال، ول اراعا ەشكىم اۋ قۇرۋعا دا، مور تاستاۋعا دا، ءتىپتى قارماق سالۋعا دا قاقىسى جوق. ەگەp ونداي ادامدى ۇستاپ السا، وعان ايىپ سالادى، قولىنداعى اۋى بولسا، اۋىن، قارماعى بولسا قارماعىن تارتىپ الادى. الگى ءبىزدىڭ جىگىتتەر، سورى قايناپ سول تۇستان تۇندەلەتىپ بالىق اۋلايدى. تەگى بىرەۋ-مىرەۋ جەتكىزدى مە، پوليسايلار سونى تىمىسكىلەپ ءبىلىپ، اۋلاعان بالىعىمىزدى دا، ءبارىن الىپ كەتتى.
— ونىڭ ۇستىنە، كوپتەن پاي تولەمەگەنبىز، جاڭادان بيلەت تe ساتىپ الۋ كەرەك...
— الگى ءبىر قۇرىپ كەتكىر اقشاسىن دا تولەمەگەنبىز، بالىقشىلارعا سالاتىن سالىق، ءبارى ايتەۋىر قولىندا بيلىگi جوق بايعۇستاردى جان-جاقتان تالاپ، جۇندەي بەرۋ عوي. — دەپ ءالتاي اقشا جايىن ايتقاندا اقىن ىڭعايسىزدانىپ قالدى. وسىندا كەلگەلى بالىقشىلار بازاردان ءتۇسىرىپ، ءۇيتىپ-بۇيتىپ ءبىراز اقشا جيناپ بەرگەن. اقان بولسا كوزسىز جۇمساپ، بەرەكەسىز شاشىپ ءجۇر. تىعىنعا جۇمساعان جەرى جوق. بۇگىن دە جايىنبەككە قانشا اقشا تاستاپ كەتتى. "ەلگە ورالىسىمەن قارىزعا العان اقشالارىڭىزدى قايتارامىن" دەگەندە، ءالتاي: "وۋ، اقان شىراق، ەر موينىندا قىل ارقان شىرىمەيدى، ساعان بەرگەن دۇنيە ءبىر قايتار، قايتپاسا، ونسىز دا كۇن كورگەنبىز. قىسىلما، قاراعىم، وسىندايدا ەر ازاماتقا قول ۇشىن بەرمەسەك، ءبىزدىڭ جەر باسىپ، كۇن كورگەنىمىزدەن نە پايدا؟ بازار امان بولسىن، اقشا تابارمىز. بارىنەن دە ءوزىڭ كەلگەن شارۋاڭدى رەتتەشى، انا تۇرمەدە سارعايعان ەر ازاماتتاردى شىعارىپ الساڭ، باسقاسىن قويشى"، — دەگەن. ەندى، باقسا، بالىقشىلار ءالتاي، بارىستىڭ ايتۋىمەن بارىن قاعىپ بەرىپ ءجۇر ەكەن-اۋ. وزدەرى دە اقشاعا اسا تارىققان قولى قىسقا مۇساپىرلەر.
— سىزدەر ءوزى بالىق اۋلاعانعا دا اقشا تولەيسىزدەر مە؟ — دەپ اقان اقشا جايىن سۇراعاندا، ءالتاي دا ءسوز سىڭايىن ءتۇسىنىپ:
— جو-وق، ول اقشا دەگەن جاي انشەيىن، ازبىنشى دۇنيە. باياعىدا-اق تولەپ تاستايتىن... — دەپ بۇرا تارتىپ ەدى، ءسوز استارىن ونشا تۇسىنبەگەن بارىس كيىپ كەتتى.
— ۆوت تەبە نە! ازبىنشى دۇنيە! نەعىلعان ازبىنشى. وڭاي بولسا وسى ۋاقىتقا دەيىن نەگە تولەپ قويمادىڭ. ەندى ءتورت ەسە ەتىپ الادى، ءالى وعان كونسە، — دەپ اڭقاۋ قارت اقانعا سالىق جايىن ءتۇسىندىردى. — وسى ءبىر زاڭ ەرتىس بالىق كاسىپشىلىگىنەن كەلدى بىلەم. وسكەمەن، زايسان جاعىندا بالىق اۋلاۋ ءۇش مەرزىمگە بولىنەدى ەكەن، اپرەلدەن يۋلگە دەيىن، يۋلدەن نويابرگە، نويابردەن قايتادان اپرەلگە دەيىن. العاشقى ەكى مەرزىمگە ءار بالىقشىدان بەس سومنان، سوڭعى مەرزىمدە، ياعني قىستى كۇندەرى ءار اۋدان ون سومنان. ون شاقتى قارماقشىدان ءبىر سومنان سالىق الادى قازىنا. سول زاڭ ءۇش جىلدان بەرى بىزگە دە ورناعان. ەسىل ەرتىس ەمەس. سوندا دا، قايتەرسىڭ، زاڭعا قارسىلىق جوق.
— جارايدى، بارىس، اماندىق بولسا تولەرمىز، تەك ەندى شىعىن كوبەيەتىن بولدى. الگى اشىق اۋىزداردىڭ كەسىرىنەن، ونىڭ ءبارىن اقانعا نەسىن ايتاسىڭ، — دەپ سەرىنىڭ كوڭىلىنە كەلىپ قالدى ما دەپ قيپاڭداعان ءالتايدى جاڭا ۇققان بارىس ساقالىن، شاشىن سيپالاقتاپ، قىسىلىپ قالدى:
— جوق، انشەيىن، ءبىلسىن دەپ جاتقانىم دا. ايتپەسە قوناقتاردان بىردەمە... اقى سۇرايدى دەيمىسىڭ...
— اپىراي، — دەپ، بۇرىن مۇنداي زاڭ-جوبادان بيحابار اقان، كەڭ دالادا ەركىن تىرشىلىكپەن سەرىلىك قۇرىپ، سايران سالعان ازات جان بالىقشىلار تۇرمىسىنان كوپ جايلارعا قانىپ، تاڭىرقاپ باس شايقادى، — جەر بەتىندەگى تۇرمە ازداي، ەندى سۋ استىنداعى ماقۇلىققا دەيىن بۇعاۋلاپ، قاماپ ۇستايىن دەگەن بە؟ نەشەبىر ادام ەستىمەگەن عالاماتتاردى كورەدى ەكەنبىز-اۋ. "ۇشىق" دەدىڭىزدەر مە؟ قالاي تاۋىپ ايتىلعان، وزەن-كولدىڭ اۋزىنداعى قوتىر ۇشىق قوي بۇلارىڭىز، ۇشىق ەكەن؟! جۇقپالى، كىنامشىل اۋرۋ بولماسا نەتتى؟!
— دا، ۋچۋگ دەيدى، — دەپ، قازاقشا ۇشىقتى ونشا تۇسىنبەگەن نوۆيكوۆ تا قوسىلدى. — شىنىندا بۇل سۋ استىنداعى تۇرمە. دۇرىس ايتتىڭىز. اقان.
— تۇرمە دەسە-اق ماتبەيدىڭ كوزى قىزارىپ تۇرا كەلەدى. ال، ايتشى سۋ استىنىڭ تۇرمەسىن، بۇدان دا حابارىڭ بار ما؟ سەنىڭ، بىلمەيتىنىڭ جەر استىندا ما دەپ ەدىم، ەندى ونى دا بىلەم دە، — جەر استى نە، سۋ استى نە ءبارىبىر، — دەپ ءالتاي نوۆيكوۆقا قارادى.
— بالا كەزىمدە ەرمەك ەتىپ، قارماق سالعانىم بولماسا، كۇن كورىس ءۇشىن بالىق اۋلاپ كورگەم جوق. ءبىراق، بالىق كاسىپشىلىگى جايىنداعى زاڭدى ءبىراز زەرتتەگەن كەزىم بولعان، — دەپ نوۆيكوۆ اڭگىمەسىن ارىدەن تارتتى، — بالىق روسسيا جەرىندەگى ەڭ ءبىر تەگىن، ءتيىمدى بايلىق. بۇكىل ەرتىستىڭ ۇزىنا بويىن ومسكىدەن بۇرىنعى كارياكوۆكا، ۋستكامينگە دەيىن كازاكتاردىڭ يەلىگىنە نەگە بەردى دەيسىزدەر. جالپى بار بالىق شارۋاشىلىعى، اسىرەسە كيرگيز — قايساق، سيبير جەرىندە كازاچەستۆونىڭ قولىندا. بۇل شارۋاشىلىقتىڭ ەڭ كۇشتى دامىعان جەرى ۋرال، بۇرىنعى يايك وزەنى. مۇندا ەكى ءتۇرلى كاسىپشىلىك بار. ءبىرى — نەگىزگى تەڭىز شارۋاشىلىعى. بۇل — كاسپيي تەڭىزىندە. ەكىنشىسى — قوسىمشا بالىقشىلىق كاسىپ. ول — بەلگىلى اتامانننىڭ باقىلاۋىمەن دە، ءوز بەتىمەن ەركىن دە اينالىساتىن شارۋاشىلىق. مىنا ءالتاي اقساقال مەن بوريس ۆاسيليەۆيتەردىڭ كاسىبى وسى ەكىنشى كاسىپكە جاتادى. جاڭاعى ايتقان ۇچۋگ دەگەنىمىز — سۋ استىنا تارتقان رەشەتكالار. ونى سىمنان دا، ءجيى تالدام دا، قامىستان دا توقىپ، مىقتاپ بەكىتىپ تاستايدى. مىنە، وسى ۋچۋگتار يايك وزەنىنىڭ ءار تۇسىندا وتكەن عاسىردىڭ ورتا كەزىنە دەيىن ءجۇز ەلۋ جىل بويىنا تۇرعان. ونى ۋاقىتشا اشقىزىپ، بالىق اۋلاۋعا لۇقسات الۋ — اقشاعا شاققاندا وتە قىمباتقا تۇسكەن. ارينە، كەيدە ەڭبەگى سىڭگەن ادامدارعا قازىنا تاراپىنان از ۋاقىتقا اقىسىز لۇقساتتار دا بولعان. گۋريەۆ قالاسىنا تۇراقتاعان كازاكتار مەن ۋرال تۇبىندەگى كالمىكوۆ، كۋلاگين كرەپوستارىن سالعان كازاكتار ءۇشىن وتكەن عاسىردا ورەنبۋرگتىڭ گۋبەرناتورى بولعان نەپليۋيەۆ سەگىز ساجىننان ۋچۋگتارىن تەگىن اشۋعا ۋچۋگشىلاردى ءماجبۇر ەتكەن. ال گۋريەۆتەگى ۋچۋگتاردى الگى نەپليۋيەۆ شارت بويىنشا اسكەر قاراماعىنا مۇلدەم الىپ بەرگەن. سوندىقتان بۇل بالىق، شارۋاشىلىعىنداعى زاڭ ەرتەدەن جولعا قويىلعان. ءتارتىپ جاعىنان ونىڭ جاقسىلىق جاعى دا بار — ارينە. مۇز ۇستىندەگى باگرەنيا، مۇز استىنداعى "احانوە"، كوكتەمدەگى "ۋدار"، جازداعى "جاركوە"، كۇزدەگى "كۋرحاي" — ءبارى زاڭداستىرىلعان ءوز ءتارتىبى بار قىزىق شارۋاشىلىق.
— اللا، ايتام با، مىنا ماتۆەي جەر استىنداعىنى بىلەتىن ناعىز ءمادى. بۇدان بىلاي بىردەمەنى جەتىك بىلەتىن ادام بولسا ماتۆەي دەپ جۇرەتىن بولارمىن، — دەپ ءالتاي دا، باسقالار دا نوۆيكوۆتىڭ ءار سالادان بىلگىر ەكەنىنە دەن قويىستى.
— ماتۆەي، — دەپ بوريس ۆاسيليەۆيچ تە نوۆيكوۆتىڭ اتىن قازاقشالاپ، قالىڭ قاباعىن كوتەردى، — سەن وندا بىزگە كومەكتەس. الگى قۇرالدارىمىزدى ايىبىن تولەپ، قورىققا اۋ سالمايمىز دەپ قايتارىپ الۋىمىز كەرەك. ۋەزدنىي ناچالنيككە جەتپەي تۇرىپ، پوليسياعا ارىزبەن بارساق، سوعان دۇرىستاپ جازاتىن، ءجونىن بىلەتىن بىزدە ەشكىم جوق. ءبارىمىز ساۋاتسىز جاندارمىز، سوعان كومەكتەسە گور...
— كومەكتەسە كورىڭىزى نە؟ ودان دا فەلشىرلىگىڭدى تاستاپ، ارىز، شاعىم جازۋ جۇمىسىنا ءبىرجولا اۋىس دەمەيسىڭ بە، — دەپ كۇلدى عازيز.
— جو-وق، كومەكتەسۋ دەگەن — قاشاندا پارىز ەمەس پە ادامعا. تەك، قالادا ەندى كوزگە كوپ تۇسە بەرۋىم قيىنىراق بولار، ايتسەدە قاشان كەتكەنشە... — دەپ نوۆيكوۆ ويلانىپ قالدى. — الگى قوتىر دارىلەرى تابىلماي قويدى. كۇكىرت تە از. ءبىرى تابىلسا، ءبىرى جوق.
— ماتۆەي، — دەدى اقان دا، — سەنىڭ دە ەلگە ورالا الماي شارۋا سوڭىندا سالپاقتاپ، تىقىرشىپ جۇرگەنىڭدى بىلەمىز. ايتسە دە امالىن تاۋىپ، ءالى دە ءبىراز كۇن جاتا تۇرعانىڭ تەرىس بولماس ەدى. تۇرمەدەگىلەرگە جولىعىپ، جاي-جاپسارعا قانعان سوڭ، سەن بۇرىنعىدان دا قاجەتسىڭ، اۋاداي قاجەتسىڭ. مىنە، ەندى مىنا كىسىلەرگە دە سەپتىگىڭ كەرەك. مۇمكىن، كوپ ارىز، كوپ شاعىمدار جازىلاتىن شىعار. اۋىلىڭا جەتكىزىپ سالارمىز، كوزگە كوپ تۇسپەي، وسىندا جاتا تۇرساڭشى.
— قانشا جاتامىن دەسەڭ ەركىڭ، اۋىلىڭا ءوزىم-اق جەتكىزەمىن، ودان قام جەمە، — دەپ، ءالتاي دا اقاندى قوستادى. — كورمەيمىسىڭ، ءبىزدىڭ دە ءىسىمىز ساعان ءتۇسىپ تۇر.
اكەسىنەن العان ازبىنشى تيىن-تەبەن مەن بالىقشىلاردان العان اقشا تاۋسىلىپ، قالتاسى قاعىلعان اقان سەرى ەندى كوپتەن ويىندا جۇرگەن بايلامعا تۋرا بەكىندى.
كەلگەلى، جۇرت كوزىنە كوپ تۇسپەي، شاقىرعان جەرگە دە بارماي ءالتاي ۇيىنەن ەشقايدا شىعىپ، نە سەرىلىك قۇرىپ، نە قوناعاسى جەمەگەن اقان وياز كەڭەسىن توڭىرەكتەگەن حاسەن مەن تۇنەۋگە جالشى-جاقىباي قازاقتارعا بارار جولدا قالا شەتىندەگى بازاردى كوكتەي وتكىسى كەلدى.
قاروتكەلدىڭ تۇرعىندارى جازدا دا، قىستا دا تاڭ سارىدەن تۇرىپ بازارعا جينالۋدى تالايدان بەرى ادەت ەتىپ العان. اقان، ءالتاي، بارىس، عازيزدەر بازارعا جەتكەندە، قالا حالقىنىڭ دا قاراسى قالىڭداعان ەكەن. كەيبىر تۇستا اراسىنان سىنالاپ ادام وتە الماستاي قۇج-قۇج قايناپ، ماعىناسىز سەندەلىپ، جوعالتقان زاتىن ىزدەگەندەي ءار كىم ءار تۇستا ءبىر-بىرىنىڭ دۇنيەسىنە تەسىلە، كۇدىكتەنە قارايتىنداي.
بۇلاردى بازار شەتىنەن كىرە بەرە-اق كوزى شالىپ قالعان قازاقتار اتتان تۇسپەي جاتىپ قورشاپ الدى. بۇرىن سەرىنى كورگەنى بار، كورمەگەنى بار — ءبارى بازارشىلاپ كەلگەن شارۋالارىن تاستاپ اقاننىڭ سوڭىنان شۇبىردى. سەرى دە جۇرت كورسىن، ءبىلسىن دەگەندەي بازار ءىشىن تۇگەل ارالاپ، ءار جەردە كوپ تۇرماي جىلجي بەردى.
قاروتكەل بازارى — كۇز ايلارىندا جان-جاقتان حالىق اعىلىپ، ەكى اي بويى باسى توي-دۋمانعا اينالاتىن ارقا قازاقتارىنا ايگىلى اتباسار، قوياندى جارمەڭكەلەرىندەي بولماعانمەن، جەرگىلىكتى ادامداردىڭ كۇندەلىكتى قاجەتىنە جارايتىن الىپ-ساتارلىق، ايىرباستىق ورىن. جەكسەنبى-ازىنا كۇندەرى بۇل ارا — جاي بازار ەمەس، قان بازارعا اينالىپ كەتەدى. ماڭايداعى بايلار، ورتا شارۋاسى بار مالدى ادامدار ەت ساتاتىن سورەلەردى قان ساسىتادى. بار كەمشىلىگى — مۇندا جارمەڭكەدەگىدەي ساتىلاتىن دۇنيەلەردىڭ اتىنا، رەتىنە قاراي بولىنگەن ارناۋلى ورىندار جوق. مال بازارىنىڭ قاسىندا ۇساق-تۇيەك ساتاتىن باقالشىلار قونىس تەپسە، وعان ىرگەلەس ءۇيىلىپ-ۇيىلىپ جاتقان بالىقتار، س ۇلى، بيداي، تارى كەبەكتەر سالعان تەڭكيگەن قاپتار. ءتىپتى بازاردىڭ قاق ورتاسىندا باستىرىعىن بوس بايلاپ قاۋقيتىپ، كوپىرتە ارتقان ەكى-ۇش جارما ءشوپ، باۋ-باۋ شىلىك، تاقتالاپ ۇيگەن قوي قيى دا ساۋداعا تۇسكەن.
اقاندار ءبارىن ارالاپ كورىپ، قاتار تىككەن ەكى كيىز ۇيگە بەتتەدى. بۇل كەزدە سوڭىنان ەرگەن ەل قازاقتارى قالىڭ قول سياقتى شۇبىرىپ كەلەدى.
قىسقا قاراي قىسىر ساۋىپ، بيە سۇتىمەن ازبىنشى اقشا جينايتىن قالا جاتاقتارى ورتالارىنان وسى كيىز ۇيلەردى شىعارىپ، جارمەڭكە راسىمىمەن كۇندە وسىندا سابالارىن پىسەتىن. انشىلەر كىرگەن ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتى اۋزى-مۇرنىنان شىقتى. ەشتەمە الماسا دا، كۇندە بازارعا كەلىپ، ءار جەردە شوقيىپ وتىرىپ ەل وسەگىن ايتپاسا ىشتەرى كەبەتىن بەيساۋات ءجۇرىستى قىزىققۇمارلاردان باستاپ، مال ساتىپ، اقشا جيعان كىشىگىرىم ساۋداگەرلەرگە دەيىن جينالىپ، ءتورت قانات ءۇيدىڭ كەرەگەسىن كەرىپ جىبەرە جازدادى.
ال اقان مەن عازيزگە قولقا سالىپ، دومبىرا الدىرىپ، ءان ايتقىزامىز دەپ وزەۋرەپ وتىرعاندا، سىرتتان اتاقتى ءماشھۇر ءجۇسىپ كەلدى. جۇرت قاق جارىلىپ، جول بەرگەن. جاقىندا كەرەكۋدەن كەلگەلى اقان سەرىنىڭ وسىندا جاتقانىن سىرتتاي ەستىگەن عۇلاما موللا، ءبىر كورۋگە زار بولىپ، ءبىراق قايدا ەكەنىن تابا الماي قويعان. ەندى قۇلاگەرىنەن ولىدەي، دوستارىنان تىرىدەي ايىرىلىپ جاپا شەككەن اقىندى قۇشاقتاپ، ۇزاق ءۇنسىز كورىستى.
تۇسكە تامان بازارداعى بار قازاق قىمىزشىلار ءۇيىنىڭ توڭىرەگىنە جينالىپ، قىراۋلى كۇزدىڭ سۋىعىندا ءان-دۋماندى اڭساپ، قازاقتىڭ اتىشۋلى ءۇش ارداگەرى — اقان، ءماشھۇر ءجۇسىپ، ءعازيزدىڭ ءبىر اراعا باس قوسا قالۋلارىنا قۋانىستى.
اقان سەرىنىڭ ىزدەگەنى دە وسى ەدى.
— وۋ، جاميعات! سىزدەردىڭ كۇتكەندەرىڭىز ان-ولەڭ عوي.
— ءيا، ءيا.
— قولقامىز دا سول!
— "قۇلاگەردى" ءوز اۋزىڭىزدان ەستىسەك. دومبىرا الدىرامىز. ءقازىر كەلىپ تە قالار.
— جوق، ءبىزدىڭ ۇيگە جۇرىڭىزدەر. قوناعاسىمىز دايار!
— ومدا، — دەدى اقان سەرى. — كەلەسى جۇمادا باس قوسايىق. حابار الەكەڭنەن — ءالتاي اعايدان بولسىن. ايتىسقا ءماشھۇر ءجۇسىپتى شاقىرامىن. ايتىسامىن ءماششھۇر جۇسىپپەن!..
جۇرت تىم-تىرىس. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءبىر قىزارىپ، ءبىر قۋاردى. قايعىلى اقىننىڭ مىنا ءسوزى توسىن ەستىلگەنى شيشا، ءوز قۇلاعىنا ءوزى سەنبەگەندەي، اقانعا قاراپ، دوڭگەلەك سۇلۋ ساقالىن سالالاي بەردى.
سەرىنىڭ بۇل قيمىلىن تۇسىنگەن ءالتاي مەن عازيز عانا بالىق، قىمىز ساۋداسىمەن بازار نارقىنا توسەلگەن ءالتاي باستى ەندى ايعايعا:
— مەن اقان سەرىگە بايگە تىگەم. قايسىڭ بارسىڭ بايگە تىگىسەر؟! قايسىڭ بارسىڭ جۇلىنىپ شىعار. بايگە، بايگە!
— مەن بارمىن!
— مەن تىگەمىن!
— بايگە ەمەس، مەن زاقلەت سالام، زاقلەت!
— مەن اقان سەرىگە.
— مەن ءماشھۇر جۇسىپكە!..
— كەلەسى جۇمادا... حابار مەنەن بولسىن.
— جينالا بەر!
— سايىس كەلەسى ازاندا...
— جەكسەمبىدە...
— ۋادە، ۋادە...
تىسقا شىعىپ اتقا قونعان اقان، ءماشھۇر ءجۇسىپ، عازيز ۋكاز موللا فايزوللانىڭ ءۇيىن بەتكە الدى.
— اپىر-اي، اقان اعا، تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. بۇل شاقىرۋىڭىز جەكپە-جەك پە، شىن ونەر جارىستىرۋ ما؟ ءوزىڭىز قالىڭ دەرتتە، جولداس-جوراڭىز قالىڭ ورتتە جۇرگەندە بۇل نە ايتىس. قالايشا اۋزىم بارىپ، ءداتىم شىداپ سىزبەن ءسوز تالاسى، ونەر جارىسىنا تۇسەرمىن. جارىستا اياۋشىلىق جوق، ايتىستا ايتىلمايتىن ءسوز جوق. قالايشا ءسىزدىڭ بەتىڭىزدى تىرناپ سويلەرگە ءداتىم بارار، — دەپ ات ۇستىندە تۇنەرگەن ءماشھۇر ءجۇسىپ جەلدەن ىقتاپ، قاتتى قينالدى.
— ماعان اقشا كەرەك! — دەدى اقان جۇلىپ العانداي.
— تۇسىنبەدىم.
— بىرەۋ دۇنيە بازارىنا مالىن، ەندى ءبىرى ارىن سالادى. مەن تىرىمدە ءبىر رەت ءانىمدى سالىپ كورەيىن. قۇلاگەرىم جوق، ەندى ونەرىمدى ءبىر سالايىن ساۋداعا. — اقان ءماشھۇر جۇسىپكە قانتالاعان وتكىر كوزىن قادادى دا، ات ۇستىندە ەكى ءيىنى سالبىراپ، ءسال ءۇنسىز وتىردى، سالدەن سوڭ العاشقى قارقىنىنان باسىلىپ، جۇمسارا سويلەدى. وسىندا كەلگەن شارۋاسىن، ەل شونجارلارى مەن قالا شەنەۋنىكتەرىنىڭ پاراقور، وزبىر، سۇم قىلىقتارىن بايانداپ، تۇرمەدە سارعايعان دوستارىن الىپ شىعار قامقورشى — دۇنيە، اقشا عانا ەكەندىگىن، سول ءۇشىن جۇرت الدىندا سايىسقا تۇسەتىنىن ايتىپ، عازيزدەن گورى ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ قولايلى ەكەنىن جاسىرماي، ەل ىشىندە دانالىقپەن اتى شىققان ءارى عۇلاما، ءارى دىنشىل-بىلگىر اقىندى ايتىسقا شاقىرعان سەبەبىن ءتۇسىندىردى.
— سەنى بۇل ارادا ايتىسقا شاقىرعانىم، كومەككە شاقىرعانىم دەپ ۇق. قول ۇشىن بەرەر دوس بولساڭ، بۇرىن كاسىپ ەتپەگەن ىسكە بەل بۋدىم، سوعان قوسىل، كومەگىڭ كەرەك، — دەپ، ءعازيزدىڭ اكەسىنە نەگە كەلە جاتقانىن تۇگەلدەي باياندادى... — شەشىنگەن سۋدان تايىنباس، نە بولسا عازيز ەكەۋمىز ەكەۋلەپ وتىرىپ ۋكاز موللانى يلىكتىرسەك، ءبىر كۇنگە ەسكى مەشىتتىڭ كەڭ قوراسىن سۇراساق دەپ ەدىك... اقىلى-پۇلدى ايتىسقا كەڭ، جايلى ورىن دا كەرەك...
— بۇلارىڭ بولار ما ەكەن، — ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ قالىڭ قاباعى ءتۇسىپ ويلانىپ كەلەدى.
— سوندا دا... ءان مەن ءدىننىڭ سىيىسپايتىنى ەجەلدەن اقيقات. ايتسە دە... اقىن توسىلا بەرىپ ەدى، عۇلاما كوڭىلدەنىپ سالا بەردى.
— تاپتىم، تاپتىم، اقان... فايزەكەڭنىڭ ءجىبيتىن جەرىن، قۇتى ءتۇسىپ قۇلايتىن جەرىن تاپتىم: ەندىگى ايتىس ءدىن ايتىسى بولسىن، سەرى اعا. قۇران سۇرەلەرىنەن پايعامبار، ساحابالار تىرشىلىگىنەن ءسوز قوزعايىق، سوندا مەشىت تە مۇسىلمانشىلىق ۋاعىزىمەن عيبادات، فارىزدارمەن كۇڭىرەنەر. ءسىز كورىنبەي-اق قويىڭىز، وسى جولىڭىزدى ماعان قيساڭىز قايتەدى، فايزەكەڭمەن مەن سويلەسەيىن.
اقان سەرى قۋانا قۇپتادى مۇنى.
— ال، سەرىم، وندا الدىڭىزدا ۇلكەن سىن تۇر. بۇل جاي ايتىس ەمەس، بار بىلگىرلىكتى ساراپقا سالار سىن. ەل اراسىنداعى قوجا-موللالاردى ايتىسا كەتسەڭىز شوڭقيتىپ كەتەتىن عۇلامالىعىڭىزدى بىلەم. ءبىراق، ءدىن ايتىسىندا مەنىڭ وسال جاۋ ەمەستىگىم وزىڭىزگە دە ماعلۇم شىعار، بايقاڭىز، ايتىستا اياۋشىلىق جوق، — دەپ ءماشھۇر ءجۇسىپ قالجىڭمەن كۇلىپ، اتىنىڭ باسىن الىستان كورىنگەن فايزوللانىڭ كوك سىرلى مەشىتىنە بۇردى...
اقاندار بازاردا كوپ اينالىپ قالعان ەكەن. كۇزدىڭ قىسقا كۇنى ۇياسىنا تاياپتى. الاباجاق بۇلت بۇركەگەن قۇبىلا جاق قارا تۇتىندەنە بىقسىپ، جانىپ جاتقان ورتتەي، ءبىراق ءورت ىستىعى ەمەس، قار ۇشقىنىنىڭ بەت ك.ارىعانداي ىزعارى ءبىلىندى.
استىنداعى اتىن لەكىتە جونەلگەن اقان ەندى كۇشەن ۇلى بەرگەن كەشەگى ازاتتىق قاعازبەن حاسەندى قاشان قۋانتقانشا اسىعىپ كەلەدى.
بۇلار جەڭىل شوقىراقپەن وياز كەڭسەسىنە جەتە بەرگەندە، ودان ارىرەك ەسىلدىڭ قاباعىنا جينالعان مول شوعىردى كورىپ، اتتارىنىڭ باسىن ىرىكتى. وياز كەڭسەسىنىڭ الدى جىم-جىلاس. الگى ازىردە قارۋلى ستراجنيكتەر ارىز، شاعىممەن جۇرگەن بەيباقتاردى دۇرەنىڭ استىنا الىپ، اتتىسىن اتتىلاي، جاياۋىن جاياۋلاي تىم-تىراقاي قۋىپ، بۇل ماڭنان ايداپ سالعاندارىن بۇلار ازىرگە بىلگەن جوق.
وزەن جاعاسىنداعى كوپ توبىردىڭ تەگىن جيىن ەمەس ەكەنىن سەزگەن اقاڭدار الدە نەدەن كۇدىكتەنىپ، ەندى قايتادان تەبىنىپ، ۇرەيمەن ۇمتىلعاندا، كۇزدىڭ ۋىلدەگەن جەلىنە قوسىلا اڭىراعان ازالى ءۇن دە جەتتى قۇلاقتارىنا. ەسىلدىڭ قۇلاما جارلاۋىتتاۋ جيەگىنە بۇتاقتارعا قوناقتاعان قارا تاعانداي تىزىلگەن قالىڭ جۇرت ءۇنسىز. ورىس، قازاعى بار، اتتىلى، جاياۋ بار — ءبارى ءۇنسىز، الدە ءبىر سۇمدىققا ەگىلىپ، قايعى جۇتىپ تۇر. سارناعان ەركەك داۋسى عانا جالعىز. اقان مەن عازيز اتتارىنىڭ شىلبىرىن شەتتە تۇرعان اۋىل قازاقتارىنا ءۇنسىز ۇستاتا سالىپ، جۇرتتى سىنالاپ ءوتىپ، وزەن شەتىنە جەتتى. بەتى قايماقشىپ قاتقان ەسىلدىڭ بۇل تۇسى شۇڭعىما بولاتىن. قابىرشاق مۇزدار بىت-شىت. الاشامەن كۇيمەلەگەن قازاق اربا سۋ بەتىندە جارتىلاي قالقىپ تۇر. جەگىلگەن ات كورىنبەيدى.
ءۇستى-باسى مالماڭداي حاسەن ايەل ادامداي داۋىس قىلىپ، زار ەڭىرەپ وتىر. تىزەسىندە كۇلنازيا. سۋ سورعالاعان قولاڭ شاشى جەرگە شۇباتىلىپ، اق قاعازداي قانسىز ءوڭى كۇز اسپانىنا قاراپ، كوزى تارس جۇمىلعان. ءتارىزى — بۇلت اراسىنان كۇندە ىزدەيتىن باقىت قۇسىن ۇزاق قاراپ تابا الماي، كوزى تالعان سوڭ، از تىنىستاپ، ۇيىقتاپ كەتكەندەي.
اقاندار جۇرتتان ەشتەمە سۇراماي-اق قايعىلى ءحالدىڭ ءمان-جايىن ۇقتى: كۇنۇزىن وياز كەڭسەسىنىڭ الدىندا سارىلىپ، شولىركەگەن ات، قاپىلىستا كۇرمەۋىنەن بوساپ، ەسىلدىڭ قۇلاما سۋىنا ءوزى كەلىپ ءتۇستى مە؟ الدە ستراجنيكتەر قامشىنىڭ استىنا الىپ، قىلىشتىڭ قىرىمەن ۇرىپ كولىك بىتكەندى تىم-تىراقاي قۋعاندا، ۇرىككەن ات شاپقان بويى جار جاعالاپ وتە بەرىپ، اربا سالماعىمەن وزەنگە قۇلادى ما؟ ول اراسى ءازىر بيماعلۇم بولسا دا، كۇيمەدە بايلاۋلى كۇلنازيانىڭ كولىكپەن بىرگە تۇڭعيىققا باتقانى، قاشان اكەسى كەلىپ، سۋ تۇبىنەن قامار بەلبەۋىنە بايلاعان قايىس باۋدى شەشىپ، بوساتىپ العانشا تىنىسى ءبىتىپ، ماڭگى كوز جۇمعانى ايان.
اقان قول قامشىسىنا سۇيەنىپ سىزعا وتىرا كەتتى. كوزىنىڭ الدى قاراۋىتىپ، قۇلاعى شىڭىلداپ، اسپان مەن جەر بىر-بىرىنە قاراما-قارسى شىر كوبەلەك اينالىپ بارا جاتقانداي بولدى. داۋسى قارلىعا ەڭىرەگەن حاسەنمەن قوسىلىپ، ەندى بار عالام شۋلاپ تۇرعانداي، ەن دالا، ەسىل بويى قايعىلى زارعا اينالدى. جەل مە شۋىلداعان، كەنەتتەن تۇرعان داۋىل ما؟ ايتەۋىر جەر مەن كوك قوسىلا سارناپ، ارماندا، قايعىدا كەتكەن قىرشىندى ازا تۇتقانداي داۋىس قىلادى.
كوپ زار، كوپ شۋدىڭ ىشىندە، قاراقات كوزىن اسپانعا قاداپ، كۇيمەدە ءان سالعان كۇلنازيانىڭ مۇڭدى داۋسى كەلەدى قۇلاققا. ەمىس-ەمىس ەستىلىپ، الىستاپ، ءۇزىلىپ بارا جاتقان جازىقسىز ءسابيدىڭ، كۇناسىز سۇلۋدىڭ، زومبىلىققا دا، مازاق پەن قورلىققا دا، ەڭ ارتى سۋىق اجالعا دا بويسۇنىپ، تىرىدەي كونگەن نازىك ءۇنى:
جاستىق كۇنى، وي ەركەم، تۇسەدى ەسكە،
جەز بۇيدالى كەر تايلاق ەرەر كوشكە،
اتا-انانىڭ جولىنان كىم اتتاعان،
نە دەسەڭ دە كونەسىڭ حاقتىق ىسكە.
"اتتەڭ، نە كەرەك، تىم كەش جەتكەن ەكەم. نە قارا باستى وسىنشاما ايالدايتىن. تاڭنان جەتسەم بولمايتىن با ەدى، اتتەڭ-اتتەڭ" دەپ اقان كىنالى جانداي، ىشتەي ەگىلىپ، بۇل دۇنيەدەگى ازاپتان، قورلىق پەن مازاقتان ءبىرجولا قۇتىلىپ، جاڭا گ ۇلى اشىلعان جاستىق شاعىمەن ماڭگى قوشتاسقان كۇلنازيانىڭ تورعىن جۇزىنە قايتىپ قاراي المادى.
18
تاڭ قاراڭعىسىندا تەرەزەنى بىرەۋ سىندىرىپ جىبەرەردەي ەكىلەنە-ەكىلەنە ەكى-ۇش ۇرعىلادى دا، قاقپاعا قاراي كەتتى. جىلى قورادان ماڭق ەتىپ شىعىپ، قاقپاعا جەتكەن يت بەيمەزگىل جۇرگەن ادامعا ورشەلەنە-ورشەلەنە شابالانادى. بەيساۋات ادام ەندى تاقتاي قاقپانى قاشان اشقانشا شىدامسىزدانىپ، جاۋ قۋعانداي دۇرسىلدەتىپ اكەتىپ بارادى.
Tءوp ۇيدەگى قوناقتار تەگىس وياندى.
— بۇل كىم بولدى ەكەن؟ — ۇيقىسى سەرگەك اقان، الدەنەدەن ەلەگىزىپ باسىن كوتەرىپ الدى دا، قايتادان جاستىققا شىنتاقتاپ جاتىپ، تىڭ تىڭدادى.
ۇلكەن ۇيدەن دامبالشاڭ شىققان ءالتاي، قازاندىقتان سىقسيما شامدى زورعا تاۋىپ، كەمپىرىنىڭ كەبىسىن ىلە تىسقا ۇمتىلعان. لەزدە قايتا ورالعان ول جارما پەشپەن بولىنگەن ءتور ءۇيدىڭ ەسىگىن اشىپ، اقىرىن سىبىرلايدى.
— اقان، اقانجان..،.
— ءيا، الەكە؟..
— ءا، ءوزىڭ دە ويانعان ەكەنسىڭ عوي. كيىنىپ، قوراعا شىقشى، الگى جايىنبەك كەلىپ تۇر، ساعان ايتار ءسوزىم بار دەيدى.
— جايىنبەك؟
الاس-كۇلەس كيىنگەن اقان سەرىنىڭ جۇرەگى دۇرسىلدەپ قويا بەردى: "ءتۇن ىشىندە بۇل نە كەلىس؟ اپىرىم-اي جاقسى حابار بولسا يگى ەتتى! بۇل ءۇيدى قايدان تاۋىپ كەلدى؟ نەگە سونشاما اسىعىس؟ جاي حابار بولسا كۇندىز ايتپاس پا ەدى؟ كۇندىز بىرەۋ كورىپ قويادى دەپ سەزىكتەنەتىن شىعار-اۋ. ايتسە دە، تاپ تۇندە ءتۇن ۇيقىسىن ءبولىپ كەلۋىن دە ءبىر گاپ بار، تەگىن ەمەس!" قاشان قوراعا شىققانشا اقاننىڭ باسىنا شىم-شىتىرىق ۇرەيلى ويلار كەلىپ، شۇلعاۋىن دا وراي الماي، ەتىگىنە جالاڭ اياعىن قوڭىلتاياق سۇعا سالدى.
جايىنبەكتىڭ ءۇستى-باسى قار. سەلتەڭدەتە ۇستاعان قول قامشىسىنا قاراعاندا، سالت كەلسە كەرەك. ۇيقىسى قانباعاندىكى مە، الدە سىقسيمانىڭ ءالسىز ساۋلەسىمەن كولەڭ-كەلەگەندىكى مە، سەمىز بەتى ودان سايىن جايىلىپ، دولىرىپ تۇر. ءوزى الدەكىمنەن ۇرلانىپ، جاسقانشاقتانىپ، سىبىرلاپ سويلەيدى.
— ال، اقان، تەز كيىن دە، تۇرمە جاققا تەز جەت، — دەدى. اماندىق جوق، ساۋلىق جوق، — مەنىڭ مۇندا كەلگەنىمدى تىستەرىڭنەن شىعارا كورمەڭدەر، باس ەكەۋ ەمەس.
وت الا كەلگەندەي تىسقا بۇرىلا بەرگەن جايىنبەكتىڭ بىلەگىنەن اقان ۇستاي الدى:
— تۇرا تۇر. سوندا بۇل نە بارىس، تۇسىنىكتىرەك ايتساڭشى، — اقانعا بىردەن تۇسكەن وي: — "بارىمتاشىلاردى تۇرمەدەن شىعارىپ الىپ قاشۋ. جايىنبەك سابازىڭ ايتەۋىر ءبىر ەرلىككە بەلىن بۋعان ەكەن. تىڭ اتتاردى قايدان تابامىز؟ قاشقاندا قاي جاققا اكەتۋ كەرەك".
جايىنبەك قاراكولەڭكە قورادا "وسى اقان با، الدە باسقا ما" دەگەندەي، ارتىنا بۇرىلىپ، سەرىنىڭ بەتىنە تونە قارادى. اۋزىنا وڭتايلى ءسوز تۇسپەگەندەي نەمەسە ءالتايدان قايمىققانداي از كىبىرتىكتەپ تۇردى دا، تاڭدايىن قاقتى. مۇرنىنىڭ ۇشىنا قاراي تۇسكەن كوزىلدىرىگىن ءتۇبىت بيالايلى ساۋساعىمەن كوتەرىپ، تاعى قارادى.
— اۋ، نە ايتىپ تۇرسىڭ؟ "نە بارىس؟" تۇرمەگە ادام ءۇشىن بارۋشى ەدى. نەشە كۇننەن بەرى "جولىقتىر،جولىقتىر" دەگەن سوڭ، تۇرمە كومەندانتىن زورعا دەگەندە كوندىردىم. نەمەنە، جولىققىلارىڭ كەلمەي مە؟
— ويباي-اۋ، بۇلار دايىن عوي، — دەپ، ءالتاي دەگبىرسىزدەنىپ، كەبىسىن سىلپ-سىلپ باسىپ ۇيگە بەتتەدى. — قاپ، تاماق، ول-پۇل دا ازىرلەمەدىك، اياق استىندا قاراشى.
— نە تاماق كەرەك؟ تاماق الا ما ەكەن؟ ول اراسىن بىلمەدىم. ايتقانداي اقان، تۇرمەنىڭ كۇنباتىس جاعىنان كەل. تۇرمە باستىعىنا كىرەتىن ەسىك بار! — دەپ، جايىنبەك قاقپاعا قايتا بۇرىلدى.
— تاڭ قاراڭعىسىندا مىناۋ عاجاپ بولدى-اۋ، تۇسىنسەم بۇيىرماسىن.
— تۇسىنەتىن ەشتەڭە جوق، — دەدى شىعىپ بارا جاتقان جايىنبەك بەتىن بۇرىپ، — تۇرمە ءىسىنىڭ ءبارى جاسىرىن. ونىڭ دا باسى ەكەۋ ەمەس. ونى ويلاپ قايتەسىڭ، ال تەز كەلەتىن بول، قالىپ قويىپ، وكىنىپ جۇرمە. ايتقانىم سول...
— ءالتاي جەكىپ، ءشوپتىڭ قۋىسىنا قۋىپ جىبەرگەن قارا توبەت ماڭق ەتىپ دالاعا شىققانشا ءسوزىن ەكى ۇشتى قىلىپ، اتىنا قونعان جايىنبەك شوقىراقتاتا شاۋىپ كەتە باردى.
تىستاعى حاباردى ءالتاي جەتكىزگەن بە، اقان ۇيگە كىرسە، نوۆيكوۆ تە، موڭكە دە مۇزداي كيىنىپ الىپتى. بولمەگە شام جاعىپ، قازاندىق ماڭىندا كۇيبەڭدەگەن كەمپىر مەن كەلىن دە تۇننەن قالعان ازبىنشى ەتتى كاكپىرمەن سورپادان ءسۇزىپ الىپ، شوشالاعا جۇگىرىپ، قاربالاسىپ ءجۇر...
اسپاننىڭ جارتىسى سوگىلگەندەي تاپ اقمولانىڭ ۇستىندە جاپالاق قار كەشە كەشتەن بەرى ساۋلاپ جاۋىپ تۇر. كەشە عانا قاراۋىتىپ جاتقان بوز دالا ات تىزەسىنەن كەلەر ومبى قارعا بوگىپ قالىپتى.
اقاندار اتتارىن الىسىراق ءبىر قازاق ءۇيىنىڭ الدىنا بايلاپ، ەسىل وزەنىنىڭ بۇرىلىستاۋ تۇسىنداعى قولتىققا سالىنعان تۇرمە ماڭىنا ۇرلانا باسىپ جاياۋ جەتكەندە تاڭ دا اجەپتاۋىر اعارىپ، توڭىرەك كوزگە ىلىنە باستاعان. قالىڭ قار جامىلعان سۇستى تۇرمە ماڭى تىم-تىرىس. قاڭىراعان بوس ۇڭگىردەي تاقتاي قورشاۋ ىشىندەگى تاس قاپاستان ەشبىر ءۇن بىلىنبەيدى. مەلشيگەن مەڭىرەۋ.
اقان، ءالتاي، نوۆيكوۆ، موڭكە تورتەۋى ءبىرىنىڭ ىزىمەن ءبىرى شۇبالا ءجۇرىپ، كول-كوسىر تاقتاي دۋالدى اينالدى. جايىنبەك ايتقان قۇبىلا جاقتاعى تۇرمە كومەندانتىنىڭ جاسىرىن ەسىگىنە قاراي ومبىلاپ، ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلەدى.
بۇلار قاتە اينالدى ما، تۋرا تۇرمەنىڭ كەڭ قاقپاسىنا تىرەدى. قاقپا الدىندا ارقالارىن تاقتايعا سۇيەپ، ءۇنسىز سىلەيىپ تۇرعان ادامداردى كورگەندە، بۇلار دا باستارىن ءتۇيىستىرىپ، شوعىرلانا قالدى. بۇل اراعا مىنا تورتەۋىنەن دە بۇرىن كەلگەندەر — جۇمباق جاندار. تورت-بەس ەركەك، بالالارىن باۋىرىنا قىسقان ايەلدەر. ءبارى قالىڭ جاۋعان قار استىنا مۇز بوپ قاتىپ قالعانداي ءبۇرىسىپ-بۇرىسىپ تۇر، قىبىر ەتپەيدى.
— بۇلارعا ايالدامايىق، ءارى كەتتىك، — دەپ نوۆيكوۆ ۇزىن تونىمەن قار سىزىپ وتە بەردى.
قار جامىلعان ادامدار مويىندارىن ەنجار بۇرىپ ۇرەيلى كوزدەرىمەن شىعارىپ سالدى. ءبىرى ءلام دەپ ۇندەگەن جوق.
— وتپراۆكا بولادى-اۋ تەگى، — دەدى بىلاي شىعا اقانعا بۇرىلعان نوۆيكوۆ. — باسە، سولاي بولار دەپ ءوزىم دە ويلاپ ەدىم.
— اتپراۆكا دەگەن نە؟ — ءالتاي تۇسىنبەي يەگىن كوتەردى. نوۆيكوۆ تاعى دا العا ءتۇسىپ ومبىلاپ بارادى.
— تۇرمەدەگىلەردى باسقا جاققا جىبەرەدى. مىناۋ تۇرمە ەمەس، اشەيىن جاي مال قورا. مۇمكىن الىسقا ەتاپپەن ايداۋلارى... الگى بايعۇستاردىڭ قاقپا كۇزەتىپ وتىرۋلارى تەگىن ەمەس، ولار دا بىرەۋلەردەن ەستىگەن عوي... دا، دا، تاڭ اتپاي قيمىلداۋلارىنا قاراعاندا، — نوۆيكوۆ قارعا مالتىعىپ، سويلەپ كەلەدى.
كومەندانت كەڭسەسىنىڭ ءبىر قابىرعاسى سىرتقا شىعىپ تۇر دا، قالعان قابىرعالارى دۋال ىشىندە. مۇنىڭ دا تەرەزەلەرىن بىلەكتەي-بىلەكتەي تەمىرلەرمەن كەرەگەلەپ تاستاپتى. ءالسىز شام جارىعىندا ىشتەگى ادامداردىڭ ءىرى كولەڭكەلەرى قاراڭدايدى. ۇيمەن جاپسىرىلا سالعان بيىك اعاش مۇنارا بار. تەگى قاراۋىل تۇراتىن ورىن بولسا كەرەك.
اقاندار بىرەۋ-مىرەۋدىڭ كوزىنە تۇسپەس ءۇشىن كەڭسەگە سىرتتان كىرەتىن ەسىك الدىنان جىمدارىن بىلدىرمەي تەز ءوتىپ، تاقتاي دۋالدىڭ قالتارىسىنا بارىپ ىقتادى.
بۇل كەزدە دالا اجەپتاۋىر جارىقتانىپ قالعان. تۇمان تۇستەس قاراقوشقىل اسپاندا بۇلت سىرەسىپ، باعاناعىداي ەمەس، قيىرشىقتانعان جاپالاق قار ەندى سيرەك ەلەۋىشتەن تۇسكەن كەبەك ارالاس ۇنداي بۇرقىراپ ۇيتقىپ تۇر. الىستا، قالا ۇيلەرىنەن تاڭعى شاقىرعان اتەش داۋىستارى ەمىس-ەمىس ەستىلە باستادى.
ارقاسىن دۋالعا سۇيەپ، جۇرەلەي وتىرعان نوۆيكوۆ بىردەمە دەۋگە وقتالا بەرە، جاعاسىمەن اۋزىن باسىپ، ۇزاق قىلعىنا جوتەلدى. دىمكاس ادام وپپا قارمەن ۇزاق ءجۇرىستى كوتەرە المادى ما، داۋىسىن ەستىرتپەيىن دەپ، قاتتى بۋلىعىپ قالدى. سوسىن بارىپ:
— مىناۋ... مىنا ءۇي ليۆەنسوۆ ريەۆەليناسى ما، الدە تاۋبە باستيونى ما ەكەن؟ — دەپ اقىرىن مىرس ەتتى.
نوۆيكوۆ كەزدەسكەلى ونىڭ تۇرمە، زاڭ جايىن كوپ بىلەتىندىگىنە قايران قالعان اقان كوپتەن كومەيىنە تىرەلگەن ءسوزىن سۇراي الماي جۇرەتىن. نە بوتەن اڭگىمە كيىپ كەتەدى، نە تىم قازبالاۋدى قولايسىز كورەتىن. وسى قولى ءسوز رەتىنە قاراي سۇراۋدىڭ قيسىنى كەلگەن سياقتى.
— ماتۆەي، وسى سەن ءوزى كىمسىڭ، نە ءۇشىن سوتتالعان جانسىڭ؟ ءوزىڭ وقىمىستى ادام ەمەسپىسىڭ؟ — دەپ، اقان دا دۋالعا ارقاسىن سۇيەپ وتىردى.
— ءدال ءتۇستىڭىز. — نوۆيكوۆ الدەكىمگە ىزا بولعانداي مىرس ەتىپ، كەكەسىنمەن كۇلدى. — وقىمىستى بولعاندا قانداي، تۋرا زاڭ وقىمىستىسى، ياعني، قالاي ايتسام ەكەم..، پراۆولار تۋرالى عىلىم — يۋريپرۋدەنسيا عالىمى ەدىم. ەكى جىلداي روسسيا پاتشالىعىنىڭ يەلىگىندەگى تۇرمەلەردى ريەۆيزور رەتىندە ارالادىم. سونداعى كورگەن-بىلگەنىمدى، زاڭ قىزمەتكەرلەرىنىڭ نەشە ءتۇرلى قىلمىستارىن بۇكپەسىز بايانداپ، يمپەراتوردىڭ وزىنە راپورت جولدادىم. ول ازداي، پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە، گيمنازيالاردا ارناۋلى لەكسيالار وقىپ، ورىس جەرىنە تۇرمە سالىنعاننان بەرگى تاريحىن، بۇگىنگى حال-كۇيىن جاسىرماي، وزدەرىڭىزگە شەت جاعاسىن ايتقان ءار پاتشا تۇسىنداعى سوراقىلىقتاردى ءتۇسىندىردىم. اقىرى، وسى بىلگىشتىگىمنىڭ ارقاسىندا، ءوزىم ريەۆيزيا جاساعان تۇرمەلەردىڭ سىز ەدەنىنە وكپەمدى توسەپ، تۇراقتى "قوناعى" بولۋىما تۋرا كەلدى.
— باسە، باسە، وقىمىستى ادام... وي، ءوزىم دە سولاي شىعارسىڭ-اۋ دەپ ءجۇرۋشى ەم باسە! — دەدى ءالتاي. — ال، ءبىزدىڭ قازاعىمنىڭ جەرىنە قاي قۇداي ايداپ كەلدى، ەمشىمىن دەيسىڭ ونىڭ جايى قالاي؟
— سىبىردە اۋرۋعا شالدىققان سوڭ، جانى اشىعان بىرەۋلەر وسى اراعا جەر اۋداردى. فەلدشەرلىك دەگەن ءقايبىر بىلگىشتىكتەن بولعان ونەر دەيسىزدەر. بۇرىن دارىگەرلىك تەحنيكۋمدا وقىعانمىن. ايتەۋىر، كوزگە كورىنىپ تۇرعان جارا، ول-پۇل جەڭىل-جەلپى اۋرۋلاردى ەمدەۋ، ءقايسىبىر دەرتتەردىڭ الدىن الىپ ەگۋ عوي. كورمەيسىزدەر مە، وسىندا كەلگەلى، ۋەزدنوي ناچالنيككە دەيىن شاعىم جازىپ، ەڭ ارتى قوتىردىڭ ءدارىسىن الا الماي ءجۇرمىن. اۋىلدا بالالار جاپپاي سىنگا اۋرۋىمەن اۋىرادى، قازاقشا قىرقۇلاق دەپ پە ەدىڭىزدەر، ال مۇنداعى چينوۆنيكتەر ولارعا دارى-دارمەكپەن كومەكتەسۋ ورنىنا، ۇلكەن دوزامەن اتتارىن ەمدەيدى... ارينە، ولاردىڭ جانى اشىپ قايتسىن، ول تۇگىل جەرگىلىكتى ادامداردىڭ بالالارىن وقىتام دەپ ارەكەتتەنگەن تالايلاردى ەكىنشى جاققا قايتادان جەر اۋدارعان. وسىلايشا "قىلمىستىلار" ءسىبىر مەن قىرعىز-قايساقتىڭ كەڭ جەرىندە دوپشا دومالاپ، قاقپاقىلمەن كۇن كەشپەك.
— "ادامنىڭ باسى — اللانىڭ دوبى" دەيدى قازاق، ەندى ادام بالاسى اللانىڭ دا بيلىگىن كەتە باستاعان-اۋ.
— دۇرىس ايتاسىز، اقان! بۇگىن ءسىز قولقالاعان سوڭ عانا كەلدىم، ەگەر ولار كورىپ قويسا، مەنى دە بۇل ارادان قونىس اۋدارتۋىنا ءسوز جوق. وسىلاردىڭ ءتۇرى جامان، جولىقتىرۋ ورنىنا جەر اۋدارعانداردى كورسەتۋ بولىپ شىقپاسىن اقىرى.
— سەنى مىنا تۇرىندە ەشكىم تانىمايدى. تۋرا اۋىل قازاعى سياقتىسىڭ، — دەپ كۇلدى اقان.
نوۆيكوۆتىڭ ۇستىندەگى توندى توڭاسىڭ دەپ ءالتاي كيگىزگەن. شىنىندا دا مىنا تۇرىندە ونى ەشكىم تاني قويۋى نەعايبىل.
— تون راحات ەكەن. مۇنىمەن بۇكىل ءسىبىردى جاياۋ ارالاۋعا بولادى.
— ءاي، ماتىبەي، وسى تون ۇناسا الشى! شىنىندا دا انا ءبىر ءبيتتىڭ قابىعىنداي شەنەلىڭمەن قالاي ءۇسىپ قالماي جۇرگەنسىڭ.
— قويىڭىز،.. مۇنداي توندى... — دەپ ماتۆەي ساسقالاقتاپ قالدى. ءىشىنىڭ ءجۇنى قالىڭ، بويىن قىز-قىز قايناتقان تون ءقازىر نوۆيكوۆ ءۇشىن التىنمەن تەڭ.
— ال دەدىم عوي، بەردىم ساعان.
— وي، راحمەت، التاي اعا. بۇل جاقسىلىعىڭىزدى ومىرىمدە نەمەن قايتارامىن!
— ال، سوندا تۇرا قال، — دەپ ءالتاي نوۆيكوۆقا قارسى ك،اراپ، جۇرەلەپ وتىردى دا، تون تۋرالى اڭگىمەنى ەندى باسقاعا اۋداردى، — سوتتالعانداردى ايدايدى دەدىڭ. سوندا قايدا اپارادى؟
— ايدايتىن جەر كوپ قوي. رۋس جەرىندە نە كوپ — تۇرمە كوپ.
— ءيا، ونىڭ شەت جاعاسىن ەستىدىك. سوندا، قازاق جەرىنە قانشاما ادامداردى جەر اۋداردى دەدىك. ەندى بۇل ارادان قايدا اۋدارماق؟
— مۇنداعىلاردى سىبىرگە ايداۋى مۇمكىن، نەمەسە ورسك، ومسك تۇرمەلەرىنە جونەلتۋى دە ىقتيمال.
— الگى ءبىزدىڭ جىگىتتەر دە بار ما ەكەن؟ قوي، ولاردى سوتتاماي قالاي ايداماق؟
— اقساقال-اۋ، سوت دەگەن وڭاي عوي. وسى تۇرمە ىشىندە-اق جاسىرىن سوتتاي سالادى.
— اپىرىم-اي، بۇل ءبىر تۇسىنىكسىز شارۋا ەكەن، يا، ءتۇسىنىپ بولمايدى.
— انا قارا، بىرەۋ شىقتى.
— ەكەۋ.
بۇلار ورىندارىنان تۇرەگەلدى.
تۇرمە باستىعىنىڭ كەڭسەسىنەن شىققان ەكەۋدىڭ ءبىرى دومالاڭداپ وسىلارعا قاراي كەلە جاتىر. جايىنبەك. ەكى-ۇش ادىم قالعاندا ءتىلماش بۇلاردان سەسكەنگەندەي كىلت توقتادى. ەنتەلەي باسىپ اقان بارىپ ەدى قاسىنا:
— وۋ، بالا بوپ كەتتىڭدەر مە؟ نەمەنە تويعا كەلگەندەي ءبارىڭنىڭ بورىككەنىڭ؟ — دەدى.
— ەشتەمە ەتپەيدى. ولار سىرتتا كۇتە تۇرادى. انا موڭكە ەكەۋمىز كىرىپ جولىقساق بولادى.
— ءقازىر. جوق، ءقازىر بولمايدى. كەشىكتىڭدەر مۇندا ۇلكەن ادامدار بار. مەنىڭ باسىم ەكەۋ ەمەس. انا قاقپا جاققا بارىڭدار.
— ول ارادا نە ىستەمەكپىز؟ ءجونىڭدى ايتساڭشى دۇرىستاپ.
كەشىككەنىڭ نە؟!
— بارىڭدارشى سوسىن كورەرمىز رەتىنە قاراي. قولدان كەزگەنشە، — دەپ جايىنبەك كەرى بۇرىلدى. دا، قولىمەن دۋالدىڭ ەكىنشى باسىن نۇسقادى، — تەز بارىڭدار. قالىپ قويماڭدار...
— تۇك تۇسىنسەم بۇيىرماسىن...
اقاندار قار كومىپ تاستاعان باعاناعى ىزدەرىنىڭ جوباسىمەن تاعى دا ومبىلاپ، تۇرمە قاقپاسىنا جەتە بەرگەندە، ەسىككە قاراي كوپ ادام لاپ قويدى. باعاناعىداي ەمەس ادام قاراسى كوبەيگەن. ءبارى تاقتاي قاقپاعا جابىسىپ-جابىسىپ، ساڭلاۋ ىزدەپ الەك.
— شىعارايىن دەپ جاتىر.
— شىعاردى.
— انە شىقتى، — دەپ ءبىرى سىبىرلاپ، ءبىرى داۋرىعىپ، ءدۇر ەتە قالدى.
اقاندار دا قاقپاعا ۇمتىلدى. مويىندارىن سوزىپ، كوپ ادامداردىڭ اراسىنان سىنالاپ كىرە الماي الەك. ينەنىڭ جاسۋىنداي تەسىك تاپقان ادام جۇماقتىڭ ەسىگىنە قولى جەتكەندەي ولەرمەندەنە جابىسادى.
— احان، احان، — دەگەن نوۆيكوۆتىڭ داۋسى شىقتى.
نوۆيكوۆ قاقپانىڭ توسپا جاعىنان، ءبىر كەمپىردىڭ قاسىنا قىستىرىلىپتى. جەڭىمەن تاقتايدى سىلاپ تاستاعان قاردى ءتۇسىرىپ، كەڭ ساڭىلاۋ تاۋىپ العان. اقان ەكەۋى باستارىن ءتۇيىستىرىپ سول تەسىكتەن ىشكە ءۇڭىلدى. قار تولاستايىن دەگەن بە، ىشتەگىلەردىڭ جۇزدەرى انىق كورىنە باستادى.
مىلتىق، قىلىش اسىنعان كوپ سالت اتتى كازاك-ورىستار. كەيبىرەۋلەرى ەرسىلى-قارسىلى شوقىراقتاتىپ، ساپىرىلىسىپ ءجۇر. جاڭاعى تۇرمە باستىعىنىڭ كەڭسەسى جاعىنان ءبىر توپ اسكەري كيىمدى جاياۋ ادامدار شىعىپ، شوعارلانىپ تۇرىپ قالدى.
— وفيسەرلەر شىقتى. ىشىندە گۋبەرناتور دا، ۋەزد ناچالنيگى دە بار، دەپ سىبىرلادى نوۆيكوۆ اۋزىنان تەمەكى ءيىسى بۇرقىراپ.
— نە بوپ جاتىر؟ بىردەمە كورەسىڭدەر مە؟ — دەگەن داۋىسقا اقان بۇرىلىپ ەدى، ءالتاي ەكەن ساڭىلاۋ ىزدەپ جۇرگەن.
— ازداپ كورىنەدى. ايتەۋىر جاقسىلىق ەمەس، — اقان نوۆيكوۆپەن قايتا باسىن ءتۇيىستىردى.
الدەن ۋاقىتتا تۇرمە ەسىگىنەن توپ-توپ ادامدار كورىندى.
— شىقتى، شىقتى.
— تۇرمەدەگىلەردى شىعارادى.
— ۆىۆوديات نەسچاستنىح، — دەگەن داۋىستار تاعى دا ءار جەردەن كۇبىر-كۇبىر ەتە قالادى. بىرەۋ كۇرسىنىپ، ەندى ءبىر ايەلدەر سىڭسىپ جىلاي باستادى.
— توقتاڭدار، ءقازىر بۇ ارادان قۋىلمايىن دەسەڭدەر، — دەگەن ءبىر ورىس داۋسى كۇج ەتىپ ەدى، قاقپا الدىندا ۇيمەلەگەن جيىن جىم بولدى.
مويىندارى سالبىراعان تۇتقىندار تۇقىراڭداپ، ءىلبىپ باسادى. اشتان بۇرالعان، نە ءولىمشى بولىپ تاياق جەگەن ادامدارداي، ءقايسىبىرى ءسۇرىنىپ كەتىپ، الدىنداعى تۇتقىننىڭ يىعىنا سۇيەنەدى. ەڭ العاش شىققان بەس تۇتقىن تۋرا قاقپاعا جاقىنداۋ كەلىپ، توقتادى. ولاردىڭ ءحالىن جاڭا اڭعارعان اقاننىڭ جۇرەگى سۋ ەتىپ، داۋسى دىرىلدەپ، شىقتى:
— سۇمدىق-اي، ءبارىنىڭ قول اياعىن كىسەندەپ تاستاپتى عوي. مالدان بەتەر اياق-قولىن شىنجىرلاپ بۇعاۋلاعان شىن باقىتسىز سورماڭداي جانداردى ءتۇڭعىش كورگەن اقاننىڭ ەتباۋىرى ەلجىرەگەندە، نوۆيكوۆ بۇعان تاڭدانبادى.
— بۇلاردى وسىلاي بەس-بەستەن تىركەپ، شىنجىرمەن قوساقتاپ ايدايدى، — دەدى جايباراقات قانا.
— وۋ، انا بىرەۋىنىڭ باس كيىمى دە جوق، باسىنداعى شاش پا، تاقيا ما، — دەپ ەكىنشى توپتاعى شاشىن جارتىلاي تاقىرلاپ العان ۇزىن بويلى جۇقا شينەلدىنى كورگەندە، اقان شوشىنا سىبىرلادى.
— سىبىرگە ايدالاتىن اسا ءقاۋىپتى تۇتقىنداردىڭ شاشىن وسىلاي جارتىلاي الادى. بارعان سوڭ السا دا بولار ەدى-اۋ، باس كيىمى دە جوق ەكەن ءوزىنىڭ... ە-ە، تالايلارى جولدا ءۇسىپ ولەدى عوي.
— قاقپا اۋزىنداعىلار ەندى بىر-بىرىنە باسۋ ايتۋدان قالىپ، تۇنشىعا جىلاپ، كۇڭىرەنىپ كەتتى.
— وجىمباي، وجىمباي!
— اقان قالاي ىشقىنا ايعايلاعانىن ءوزى دە اڭعارمادى. ءۇشىنشى بەستىكتە ەكى ءيىنى سالبىراعان بيىك وجىمباي الدىندا كەلەدى. وعان تىركەسكەن تۋرا بويىمەن بوي ەڭگەزەردەي ورىس، ءۇشىنشى قوساقتا بايباتىر. ولار سىرتتاعى داۋىستى ەستىمەدى.
— بايباتىر، بايسەكەڭ!
— قانە، قانە، — دەپ ءالتاي دا ءبىر يىعىمەن كىرىپ سىعالادى.
— وجىمباي، بايباتىر دا ابدەن زورىققان. باستارىن جەردەن المايدى. ساقال-مۇرتتارى بەتتەرىن جاۋىپ، ادام تانىعىسىز ايانىشتى تۇرگە ەنگەن.
— شاكەي قايدا ەكەن؟
— جۇرت ايعايلاپ، اركىمنىڭ اتىن ايتىپ شۋلاپ تۇر.
ىشتەگىلەر بەس-بەستەن ءالى شىعىپ جاتىر. ەكىنشى جاقتان قوس ات جەككەن جايداق شانالار قاتارلاسا بەردى.
وسى كەزدە قاقپا اۋزىنداعىلار ءدۇر ەتىپ، جان-جاققا تىم-تىراقاي قاشتى. قورشاۋدىڭ ءبىر جاق بۇرىشىنان شىعا كەلگەن ەكى-ۇش سالت اتتى كازاكتار، دىراۋ قامشىلارىن كەز-كەلگەنگە سىلتەپ، تەسىككە ۇڭىلگەندەردى اتتارىنىڭ ومىراۋىمەن قاعىپ-قاعىپ ءوتتى. ومبى قارعا ەتپەلەي قۇلاعان ءبىر ەكى كەمپىر مەن بالا ءبىر تۇرىپ، ءبىر جىعىلىپ، ۇيەلەپ جاتىر.
اقاننىڭ بىلەگىنەن ۇستاي جەتەكتەپ:
— مەرت بولامىز، اقان، بۇلاردان اياۋشىلىق كۇتپە، الگى اقساقال مەن بالا قايدا؟ — دەپ نوۆيكوۆ قاشىقتاۋ شىعىپ ەنتىگىپ تۇر.
جان-جاققا بىتىراي شاشىلعان جۇرت ءار جەردە سوستيىپ-سوستيىپ، قاقپاعا الىستان قارايدى. قولدارىن توبەسىنە قويىپ، باس ساۋعالاپ جۇرگەن ەكى-ۇش ادامدى سالت اتتىلار قامشىنىڭ استىنا الىپ، ات تۇياعىمەن تاپتاپ تاستايتىنداي شىركوبەلەك اينالىپ ءجۇر...
شالقاسىنان قاقپا اشىلدى. ءىش جاقتان الدىمەن ەكى سالت اتتى كازاك، ودان سوڭ شانالى تۇتقىندار كورىندى.
وسى كەزدە شاناعا قاراي لاپ قويعان ادامداردا ەس جوق. جىلاپ-سىقتاپ، داۋىس سالىپ كوزسىز ۇمتىلعان ايەلدەر مەن شالداردى بوگەۋ وڭاي ەمەس ەدى. ەستەرى شىعا جۇگىرگەن ادامدار تۇس-تۇستان سالت اتتىلاردىڭ ارا-اراسىمەن كىرىپ، قايسى ءبىرى شانالاردىڭ ۇستىنە وكىرە قۇلاپ جاتىر. تۇرمە الدى ىڭ دا شىڭ. قىم-قۋىت. سوڭعى تۇتقىنداردىڭ شانالارىمەن قاتارلاسا اتتارىن شوقىراقتاتقان كازاك-ورىستاردىڭ دا ەستەرى شىعىپ كەتكەن سياقتى. شىرق اينالىپ، الدەكىمدى بالاعاتتاپ قۇر دالاقتاپ ءجۇر.
تىزىلە شىققان جەتى-سەگىز شانا دا بىر-بىرىنە جەدەقابىل ءتۇيىسىپ، بوگەلە بەردى. اقاندار دا جاقىنداپ، تۇتقىندارعا تاياپ قالعان. وسى كەزدە:
— اتا-اتا، — دەپ شىرىلداعان موڭكە توپ ىشىنە قويىپ كەتتى. موڭكە قارسى الدىنان ارباڭداعان بيىك اتتىڭ ومىراۋ تۇسىنان جالت بۇرىلىپ ەڭكەيە جۇگىرىپ، ەكىنشى شاناعا جەتىپ-اق قالىپ ەدى، اتتەڭ تاپ جەلكە تۇسىنان تيگەن سوققىدان مۇرتتاي ۇشتى. ەكىنشى ءبىر ات ۇستىنەن قارعىپ ءوتتى. موڭكە ورنىنان ەت قىزۋىمەن اتىپ تۇرىپ، ءۇشىنشى شاناعا ۇمتىلا بەرگەندە موينىنا وراي تيگەن قامشىدان كوزىنىڭ وتى جارق ەتىپ، ومبى قارعا قالاي وماقا اسقانىن بىلمەدى.
جاندارمەن "اتالاپ"، تالتىرەكتەپ، تىزەرلەپ تۇرا بەرگەنشە بولعان جوق، تاعى دا ءبىر اتتىلى قاعىپ ءوتتى. بۇل جولى وڭباي قۇلادى، كوز الدى قاپ-قاراڭعى بولىپ، بۇك تۇسكەن قالپى ەسى اۋىپ كەتتى. كوپ شۋىلدىڭ ىشىنەن:
— موڭكە جان موڭكە! — دەگەن بايباتىردىڭ.
— وجىمباي، شاكەي! بايباتىرلاعان اقان، ءالتايلاردىڭ ءۇنى شىعىپ:
— اقان!
— سەرى اعا! — دەگەن تانىس داۋىستار دا قاتارلاسىپ وتە بەردى.
— ەلگە سالەم!
— دۇعاي، دۇعاي سالەم! — دەگەن كوپ شۋىلدىڭ اراسىندا زورعا ەستىلگەن ايانىشتى ۇندەردى جايداق شانالار العا قاراي ۇزاتىپ اكەتە بەردى.
اقاندار الىستان شانامەن قاتارلاسا جۇگىردى.
— اقان اعا، ەلگە سالەم! سۇلتامۇراتقا، سۇلتامۇراتقا، — دەگەن سوڭعى شانادان شاكەيدىڭ ءۇنى شىعىپ، بۇعاۋلى جىگىت بىر-ەكى بۇلقىنىپ باس كورسەتتى. تاعى دا بىردەمەلەر ايتقان سياقتى، ءبىراق قايدان ەستىلسىن.
جان-جاعىنان اتتارىن شوقىراقتاتا قورشاعان كازاك-ورىس كونۆويلارىنىڭ ورتاسىندا تۇتقىن شانالارى قار بوراتىپ ۇزاپ بارادى. سوڭىنان جۇگىرگەن ادامدار ءىر جەردە ءسۇرىنىپ، قۇلاپ جاتىر.
گۋىلدەپ جەل تۇرا باستادى. ءتۇنى بويى جاۋعان ۇلپا قار ەندى ىسىلداپ، تەرىستىكتەن شىققان جەل وتىندە ۇيتقي جونەلدى. الگىندە عانا قاستارىنان وتكەن اياۋلى دوستار، كوگەندەۋلى قاسىرەتتى بەيباقتار مىنگەن جايداق شانالار كوز ۇشىندا قاراۋىتىپ، الدەن ۋاقىتتا ءبىر قىر اسىپ قاراسى ءوشتى.
ءار جەردە سوستيىپ، الىسقا قاراپ ءۇنسىز مەلشيگەن ادامداردى كومىپ كەتەردەي ىسقىرا سوققان ارقاننىڭ ەسىرىك بورانى كوتەرىلىپ كەلەدى. ەسىن جيىپ، ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرعان موڭكەنى اقان سۇيەي بەردى. قامشى تيگەن ءبىر كوزى مۇلدەم جۇمىلىپ، ەكىنشىسى قانتالاپ كەتىپتى. دالادا ۇيتقىعان اق بوران موڭكەنىڭ كوزىنە قان بورانداي كورىندى.
ءار جەردە شوشايىپ، دارمەنسىزدىكتەن بۋلىعا جىلاعاندار، كوزدەرى تالعانشا الىسقا قاراپ، اياۋلى ازاماتتارىمەن ىشتەي قوشتاسىپ تۇر...
تاڭ اتا كۇندەگى تىرشىلىك قامىنا كىرىسكەن قالا ادامدارى تۇنگى تۇرمە جايدان بەيحابار. جىلى قورادان قاناتىن سابالاپ الىپ جارىسا شاقىرعان اتەشتەر ءۇنى دە كۇندەگىسىنشە ءار تۇستان تۇنشىعا ەستىلەدى.
قالا سىرتىندا سەلتيگەن جەل ديىرمەندەردىڭ جاماۋلى قالاقتارى دا سىقىرلاي اينالىپ، كۇندەگى بەيمازا اندەرىنە باستى.
19
قۇلاگەر ولىمىنەن سوڭ ىلە ۇستاسقان قاراۋىل مەن كەرەي اراسىنداعى بارىمتا لاڭى اقىرلاپ كەلگەندە كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ سىرت جاقتاعى ءتورت بولىسىنا اۋىرتپاشىلىق بولىپ ءتۇستى. اسىرەسە ءار بولىستا اۋىل-اۋىل بولىپ، قونىستانعان قاراشا ۇيلەر، ونىڭ ىشىندە بايباتىر، شاكەي، وجىمباي ۇرىلاردىڭ الىس جۇراعات، اعايىن-جاماعايىندارى، ەڭ ارتى رۋى ءبىر دەمەسە، ولارمەن جەتى اتادان عانا قوسىلاتىن سەگىز اتانىڭ ءبىرى ەسەنبايدىڭ ىشىندە قىلدى، جاۋلىباي، شوقتىباي، شۇڭعىرشا، جاقسىلىق رۋلارى كوبىرەك جاپا شەكتى.
ەل ءىشىن دۇرلىكتىرىپ، موينىنا مىلتىق، بەلىنە قىلىش اسىنعان اسكەرلەردى قاسىنا العان پوشتاباي، اۋىلنايلار جۇرتتىڭ ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ قۋىرداقشا قۋىرىپ ءجۇر.
قاراڭعى ەلگە ۇلىقتاردىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى زاڭ، "كەرەي ەلىنىڭ ۇرلانعان مالىنا جازىقتى قاراۋىل جۇرتى تۇگەل جينالىپ، بارىمتانىڭ ورنىن جابۋ كەرەك، سوت ۇكىمى وسىلاي" دەپ باس كوتەرەر ازاماتتاردى جيناپ الىپ، ءۇش ءۇي، ءتورت ءۇيدىڭ ورتاسىنا ءبىر-بىر جىلقىدان سالىق ايتىپ، ءۇش كۇن پۇرسات بەرىپ، ءتورتىنشى كۇنى قۇتىرعان باقسىلارداي زىكىر سالا باستاعان.
بۇرىن سوڭدى ەستىمەگەن مۇنداي سالىق اتىن ەل تۇسىنبەسە دە، ايتەۋىر قولى قىسقا ولگەن ادامنىڭ جەتىسىنە، قىرقىنا ورتادان شىعاراتىن مالداي ساناپ، "قۇداي سالدى، ءبىز كوندىك" دەپ، ءقايسىبىر اۋىل امالسىزدان تەز يلىگىپ، "بالەدەن ماشايىق، قاشىپتىنىڭ" كەبىمەن توتەدەن كيلىككەن قىزىل كوز پالەدەن قۇتىلىپ جاتتى. ال، ءقايسىبىر اۋىل مال جيناۋشىلاردى انادايدان كورسە، ەسىك-تەرەزەسىن بەكىتىپ، نە سويلەسە قالسا ات-توندارىن الا قاشىپ، قاشان مويىندارى استىنا كەلگەنشە ەتەگىنە وتىرعىزباي، باس تارتادى.
وسى ءبىر سويقان، ەل كورمەگەن سۇمدىق، ەسەمباي رۋىنىڭ قولى قىسقا كەدەيلەرى تۇراتىن قانتاي اۋىلىندا بولىپ ەدى.
بۇل اۋىلعا مال جيناۋشىلار ەكى رەت كەلىپ كەتكەن. ەكەۋىندە دە ەل اقساقالدارى "بارىمتاعا ءبىزدىڭ ارالاسىمىز جوق، ايىپقا بەرەر مالىمىز تاعى جوق" دەپ، بولىس ادامدارىنا قۇلاق اسپاي، تارتىسىپ وتىرىپ العان.
سودان قاڭتاردىڭ باسىندا اۋىل ۇستىنە ايازشا سىقىرلاپ، ۇسكىرىكشە سوعىپ، ءبىر توپ قارۋلى جاندارم cay ەتە قالدى. ىشىندە اۋىلناي جادىك پەن نۇرتازا بولىستىڭ پوشتابايى جانىبەك بار.
كەلە اۋىل اقساقالى ساتاي قارتتىڭ ۇيىنە "جازىقتىلاردى" جيناپ العان، اقي جانىبەك بەتىنەن تۇگى شىعىپ، ءىستىڭ توتە جولىن، ءبىر-اق ايتتى:
ال، شالدار، وسىمەن ەكى رەت اۋىلناي كەلىپ، ەسكەرتىپ كەتتى. نە دەگەن اقپاقۇلاقسىڭدار، مال قايدا، قانە، اق پاتشانىڭ ءعادىل زاڭىنا قارسى بولمايمىن دەسەڭدەر، الدىمىزعا ءقازىر سالىڭدار. ويتپەيدى ەكەنسىڭدەر، بەرسەڭدەر قولدارىڭنان بەرمەسەڭدەر جولدارىڭنان، سەندەرمەن ەندى مايموڭكەلەپ وتىراتىن جاي جوق. بار ەلدەن جينالىپ بولدى، سەندەر عانا قالدىڭدار.
قاراعىم-اۋ، بىزدە باسى ارتىق مال قايدان بولادى، ولمەشىنىڭ كۇنىمەن وتىرعان كەدەي-كەپشىكتە نە كۇي بار، — دەپ، ساتاي كارت، وعان قوسا ءانشى سۇلتانمۇراتتىڭ اكەسى بايبوسىن دا كۇيزەلىپ:
— جانىبەك بالام-اۋ، و زامان دا بۇ زامان قايداعى جوق ايىپ-ايبانانى سىرت وتىرعان، قاتىسى جوق جارلى-جاقىباي اۋىلىنا سالعاندارىڭ تۇك قيسىنعا كەلمەيدى عوي، — دەپ شۇبىرتا باستاپ ەدى، پوشتابايدىڭ اقي كوزى اقشاڭ ەتىپ اتىسىپ:
— سونىمەن سەندەر بەرمەيسىڭدەر عوي، ۇكىمەتتىڭ زانىڭا مويىنسىنبايسىڭدار عوي، سەندەردە مال جوق ەكەن، جارايدى، وندا ءتىنتىپ كورەيىك، — دەپ اۋىلنايعا يەگىن قاعىپ ورنىنان سولاڭ ەتىپ تۇرا بەردى. — نەشە جىلدان بەرى نەدويمششيكتەرسىڭدەر، ءبارىن وسى جولى سىپىرىپ الامىز. قاراي گور، ۇندەمەگەنگە! تىنتىڭدەر.
— وۋ، تىنتكەندە، ەندى... كۇتىپ وتىرعان جالعىز-جىرىم مالىمىز بار، قار قاتا سويىپ الماقشى بولىپ وتىرمىز، قىزىلقارىن جاس بالانىڭ قورەگى، ودان باسقا نە كۇن كورىس بار.
— قيسىندى، قيسىنسىز سالىقتان كوز اشپايتىن بولدىق قوي، قاراشىعىن دەپ ءبىر، رامات دەپ ەكى كەلەسىڭدەر... — قاشان كورگە كىرگەنشە وسى ءبىر نەدويمكەرلەرىڭنەن قۇتىلار كۇن بار ما ەكەن؟! — دەپ، تاعى دا مۇڭ شاعا باستاعان ەل اقساقالدارىنا قۇلاق اسپاي دالاعا ازۋلى جولبارىسشا اتىلعان جانىبەك، قاسىنداعى سۇستى جاندارمدارمەن از اۋىلدىڭ استان-كەستەڭىن شىعاردى:
— ەسەنباي تۇقىمى وبالدارىڭ اقانعا! سول ەمەس ءىس تىنىش ەلدى بورىكتىرىپ، مالىن ايداتىپ العان، ءوزى باس ساۋعالاپ كورىنبەي قاشىپ كەتتى، وبالدارىڭ سوعان، — دەپ ءاp ۇيگە كىرگەن سايىن ءبىر قولتىق وتتى تاستاپ ءجۇر. — ال نەدويمكەدەن قۇتىلماي جۇرگەن وزدەرىڭ كىنالى. اق پاتشانىڭ امىرىنە قارسى كەلەيىن دەپ پە ەڭدەر!
كۇن باتا ءار ۇيدەن جىلاپ شىققان بالا-شاعا، قاتىن-قالاش داۋىس قىلىپ، ۋ-شۋ، داڭعازا ارالاس شاعىن اۋىل ءۇستى كۇڭىرەنىپ كەتتى.
جانىبەكتەر جەر ۇيلەردىڭ قورا-قوپسىسىن ءتىنتىپ، بۇلاي بولار دەپ، ويلاماي، بەيعام وتىرعان اۋىلدىڭ مال قورالارىنا قىستا تىسىنە باسار از سوعىمىن ويىقتان تارتقان بالىقشا ويناقتاتىپ، تىسقا الىپ شىعىپ جاتىر. ەلدىڭ باس كوتەرەر قارۋلى جىگىتتەرى جىلقىلاردىڭ شىلبىرىنا ورالىپ، "ولسەك تە بەرمەيمىز، اشتان قىرىلعانشا، قولدارىندا ولەمىز" — دەپ سۇيرەتىلىپ، بىر-ەكەۋى جانىبەكتىڭ دە جاعاسىنا قول سالعان. ۇيلەرىنەن كويلەكشەڭ دىردەكتەپ قۇر قول شىققان جىگىتتەردى قارۋلى جاندارمدار مىلتىق دۇمىمەن ۇرىپ قۇلاتىپ، ەكى ۇشەۋىنىڭ سىرت كيىمىن بەلۋارىنا دەيىن سىپىرىپ ەتپەتىنەن سۇلاتىپ سالىپ، جۇرتتىڭ كوزىنشە دۇرەنىڭ استىنا الدى.
پوشتابايدىڭ كەلگەنىن ەستىگەن سۇلتانمۇرات قان قۇسىپ توسەك تارتىپ جاتقان جەرىنەن تۇرىپ، كۇپىگە ورانىپ جەتكەن. ەكى يىنىنەن دەم الىپ، قاڭتاردىڭ ۇسكىرىك جەلىنە تۇنشىعىپ، جوتەل بۋعان ءانشى جىگىت ات ۇستىندە سۇرلانىپ جانىبەكتىڭ سالبىراعان اياعىن قۇشتى:
— ءاي، جانىبەك، مەن... مەن سۇلتانمۇراتپىن، تانىماي تۇرسىڭ با، بۇل نە قىلىعىڭ... جازىقسىز ەلدى جىلاتپا، جازىقسىز اقاندى اۋزىڭا الماساڭ ەتتى، جازىقتىنى ەكەۋمىز بىلەتىن ەك... بۇل نە قىساستىعىڭ، — دەپ ءسوزىن زورعا قۇرادى.
اشەيىندە جوكپەنشىگە كونبەيتىن كەراۋىز پوشتاباي سۇلتانمۇراتتان تيتىمدەي دە يمەنىپ، ىقپادى. سەرەيگەن بويىمەن ات ۇستىندە ءيىلىپ كەلىپ، ءوزى دە جەلدەن قاقالىپ-شاشالىپ، قۇر سۇلدەرى تۇرعان ءانشى جىگىتتىڭ كۇپىسىنىڭ وڭىرىنەن بۇرە ۇستاپ:
— ءاي، كوكساۋ، مەزگىلىڭنەن بۇرىن ولمەيىن دەسەڭ، كەت بۇل ارادان. جالعىز اكەڭدى ايا، انت اتقىر، انتىڭ قايدا بەرگەن، — دەپ، ءتىسىنىڭ اراسىنان سىزدىقتاتا زىلمەن سىبىرلادى دا، قولىن بوساتتى. — ەسىندە بولسىن سەنىڭ ءسوزىڭ قوتقا اسپايدى، جالا، وسىنى ۇق!
— سەندەردىڭ دە انت العاندارىڭ قايدا، سونداعىلارىڭ وسى ما؟! جازىقسىز ەلدى نەگە جابىرلەيسىڭدەر. نە سۇمدىقتارىڭ بۇلارىڭ. تيمەڭدەر جۇرتتىڭ مالىنا، بار ءۇيدىڭ قاراپ وتىرعانى مالى.
سۇلتانمۇراتتىڭ قولى جانىبەكتىڭ تىزەسىنە ىلىككەن. بىرەسە جالبارىنىپ، بىرەسە قورقىتىپ باقتى. دىمكاس، ءالسىز جىگىت پوشتابايدى قايمىعار، يلىگەر دەپ ەدى، جوق، ول تىزگىنىن وقىس تارتىپ قالىپ، سەرەيگەن اياعىمەن كەۋدەسىنەن ءبىر تەۋىپ، شالقاسىنان ءتۇسىردى دە:
— قانە، ايداڭدار، ايدا كەتتىك، — دەپ اتىن تەبىنىپ قالدى.
بۇگىن-ەرتەڭ سويامىز دەپ، بالا-شاعاسىمەن تەگىس قۋانىپ وتىرعان ەلدىڭ ون بەس شاقتى سوعىمىن ەكى-ۇشەۋدەن توپتاپ جەتەكتەپ، توپىرلاتا ايداعان، قياناتشىل توپ كەشكى ىمىرتتا الىستاپ، قاراڭعى تۇنگە سۇڭگي بەردى.
قولىندا بوس قالعان الا شىلبىرىن موينىنا سالعان قارت ساتاي قۇبىلاعا قاراپ تىزەسىمەن قارعا شوگىپ، كارى كوزىنەن جاس توگىپ، قارعاپ وتىر:
— و-و، ەسەمباي اتام ارۋاعى كيەلى ەدىڭ، كيەلى ەدىڭ، بابام! از ۇرپاعىڭدى قارا جىلاندار جالاپ كەتتى، كيەلى ارۋاعىم! وشاعىمدى ويرانداپ، شوعىما سۋ قۇيىپ كەتتى جىلاندار. ارۋاعىمنىڭ كيەسى اتسىن، كوز جاسى جىبەرمەسىن، الدارىڭ تۇنەك بولسىن، كورەم دەگەن قىزىقتارىڭدى كورمە، ارۋاقتى ەلدىڭ ۇلى ەدىك، كىسىگە قياناتى جوق مومىن ەل ەدىك، وسىنشا زارلاتاتىنداي نەڭدى الدىق، نۇرتازا! ازاماتتارىمدى قورلاپ، دۇرەگە جىعار نەدەن كىنالى بولدىق، اقساق وياز! ءبىز كورگەن زاۋالدى ۇل-قىزدارىڭ تارتسىن، قارا ءتۇن باستارىڭنان ارىلماسىن. و، قۇداي بار بولساڭ، سورلاپ قالعان جەتىم-جەسىرىڭنىڭ تىلەگىن بەرە كور! و، ارۋاق، ارۋاق! ەسەمباي بابامنىڭ ارۋاعى!..
الىستان كىسىنەگەن، شىڭعىرعان اساۋ سوعىمداردىڭ ءۇنى تالىپ جەتىپ، مۇلدەم ۇزىلگەندە، ەسەڭگىرەپ، ماڭگىرگەن توپ، تاعى دا زار ەڭىرەپ، جىلاپ قويا بەردى. ساتاي قارتپەن قوسىلا قارعاعان دارمەنسىز جۇرت، كويلەكتەرى ءورىم-ورىم، جون ەتتەرى دىز-دىز ەتكەن سوققىعا جىعىلعان نار جىگىتتەر ايەلدەرىنىڭ يىعىنا اسىلىپ، كوزدەرىنەن بۇلبۇل ۇشقان جىلقىلارىنىڭ سوڭىنان قاراپ، كارى-جاسى ورىندارىنان تاپجىلماي، ولىك شىعارعان اۋىلداي زار يلەپ، اياز استىندا ەگىلىپ تۇردى...
وسىلايشا قان قاقساپ، قوتانىنا ايۋ-قابىلان تيگەندەي جىلاپ-سىقتاپ قانسىراپ قالعان قانتاي اۋىلىنا جانىبەكتەردىڭ سويقانىنان ءبىر جۇمادان سوڭ، قاسىندا موڭكە بار اقان كەلدى. شىنجىرمەن بۇعاۋلاپ ەتاپپەن الىسقا ايداعان دوستارىن كوزىمەن شىعارىپ سالىپ، ودان كەيىنگى كۇندەرى اقمولا ۇلىقتارىنان ەش حابار بىلە الماي، ىشتەن تىنىپ، قايعىمەن كۇيزەلىپ ورالعان بەتى.
تۇندەگى ەل زارىنان سوڭ، بۇرىنعىدان دا تومەندەپ، كەۋدەسى سىرىلداپ، تىنىسى تارىلعان سۇلتانمۇرات ءبىر مەزگىل باس كوتەرۋگە جاراماي، مۇلدەم توسەك تارتىپ جاتىپ العان. اقاندى كورگەندە ساۋىندا ۋايىمشىل، جانى نازىك، ءارى كۇيرەك جان، ءۇنسىز جىلاپ، كوپكە دەيىن سوزگە ءتىلى ورالمادى. ۇيدە ءبىر بەيتانىس كەلىنشەك جۇرگەن. اقان امانداسقانى بولماسا، ءجون سۇراسقان جوق. سول ايەل سۇلتانمۇراتتىڭ باسىن كوتەرىپ، قۇيرىعىن جاڭا باسقان بالاداي ءالسىز كارىپتىڭ جان-جاعىن جاستىقپەن بىتەپ كورپەسىن قىمتاپ كەتتى. قارا جىگىتتىڭ ءوڭى توزعان شۇبەرەكتەي بوزارىپ، شۇڭىرەيگەن كوز جانارى سونە باستاعان ەكەن. ەكى يىنىنەن دەم الىپ، قايتا-قايتا جۇتىنىپ، تومەن سالبىراي بەرگەن باسىنا يە بولا الماعان سۇلتانمۇراتتى اياپ، قانشا قيناعىسى كەلمەگەنمەن، "شاكەيدىڭ مۇنى اۋزىنا الۋىندا ءبىر سىر بار-اۋ، نە دە بولسا وسى بىردەمە ءبىلۋى مۇمكىن" دەگەن ويمەن اقان تەرىسىنە عانا ىلىنگەن ءتىرى ارۋاقتاي ءانشى ىنىسىنەن قالاي ءسوز تارتۋدىڭ قىبىن تابا المادى.
كورپەدەن باسىن الماي، تومەن قاراعان قالپى سۇلتانمۇرات موڭكەمىسىڭ! ا-مان با؟ سەن دە جاسىڭنان قايعىعا... دۋشار بولدىڭ-اۋ، — دەپ كەۋدەسى سىرىلداپ، تامسانىپ كوپ وتىردى. — اقان اعا، جىگىتتەر... جىگىتتەردىڭ كۇنى نە بولدى؟ اراشالاپ... اراشالاپ الدىڭىز با؟ نۇ-نۇرتازا باردى ما؟
— جوق! سۇلتانمۇرات! جىگىتتەردىڭ ءحالى ناشار... سوتتالۋ ءقاۋپى بار، — دەپ، اقان اۋرۋ جىگىتتى قاجىتپايىن دەپ، بۇعاۋدا كەتكەندەردى جاسىرىپ قالدى. — نۇرتازانى نەگە اۋزىڭا الدىڭ، نەگە بارادى؟.. سۇلتانمۇرات، شاماڭ كەلسە، ايتشى. بىردەمە بىلەمىسىڭ؟ شاكەي سالەم ايتتى.
— ولار سىزگە ەشتەمە ايتپاعانى ما؟..
— جوق، قايدان ايتسىن، جولىعا دا المادىق، — دەپ اقان شاكەيدىڭ سالەمىن قيسىنعا كەلمەي قالدى-اۋ دەپ تۇزەگەن بولدى. — شاكەيدى تۇرمەگە ەنگىزىپ بارا جاتقان جەردە الىستان كوردىك، الىستان ايقايلاپ سالەم جولدادى ساعان!
— ە، ە، — دەپ، ءجيى-جيى شولىركەپ، سۋسىن ىزدەگەن سۇلتانمۇرات ءجيى تامسانىپ، قورعاسىنداي اۋىر باسىن بىر-ەكى يزەگەن بولدى، — ولار... ولار بار سىردى ايتا الماعان ەكەن. اي، ايتقانمەن نە... انت-انت بۇزباي...
اۋرۋ جىگىت بىردەمە دەگىسى كەلىپ، وقتالىپ، ءسوزىن جۇتا بەرەتىن سياقتى. اقان بۇرىنعىدان بەتەر ىنتىعا ءتۇستى.
مىنا، انت سوققىر نۇرتازا، ەلگە قىرعيداي ءتيىپ... بارىمتا... بارىمتا... مالىن جۇرتقا تولەتىپ، اش-ارىقتى قان-قاقساتىپ جاتىر... كەشە ەسەمبايدان تاراعان... از ءۇيلى قانتاي... اۋلىن تالاپ... جى-جىگىتتەرىن دۇرەگە جىعىپ كەتتى. ول نايساپتىڭ ادامدارى "ا-اقان سەرى مۇنى جاساتقان"، — دەپ بەتتەرى... بەتتەرى شىلپ ەتپەيدى. جالعىز سو-سوعىمىنا قارا... قاراعان ەل، ەندى كوككە قاراپ قالدى. ءبىزدىڭ اكەي بار، ءبىراز ادام باي-بايلارعا جالدانىپ، بىردەمە تابۋ-تابۋدىڭ قارەكەتىمەن كەشە باسى اۋعان جاققا تەنتىرەپ، ەل-ەل اقتاپ كەتتى... وھ... وھ... نۇرتازا... اي سول ۇستاتتى عوي، بەت-بەتسىز ەكەن. سۋ-سۋسىن.
— سۇلتانمۇرات سۋسىن ءىشىپ، جاستىعىن تومەندەتتىرىپ، قايتا جاتتى.
— شا-شامام كەلسە، اقان اعا، وزىڭىزگە كوزىم تىرىسىندە ايتىپ كەتەيىن. بارىمتادا بول... بولماسام دا... شەت جاعىن بىلەم... انت ءىشىپ ەم... ايتپاسقا... ءبىراق... ءبىراق، قايتەيىن وزىڭىزگە عانا... موڭكە دە اۋزى... اۋزىنا بەرىك بولسىن. وسى كۇنى ولاردى جە جەڭۋ قيىن... قيىن...
— سۇلتانمۇرات ۇزاق ءۇنسىز جاتتى. بارىمتا الدىنداعى وقيعالارىن كەپ ويلادى. "ايتسام با ەكەن، ايتپاسام با ەكەم" دەگەندەي ۇزاق قينالدى.
— ول وقيعا بىلاي بولعان ەدى.
بۇكىل سارارقاعا دۇڭك ەتكەن قۇلاگەر ءولىمى اتىعاي-كاراۋىل ەلىنە كۇن قۇرعاتپاي-اق جەتكەن. قازاق ءدۇلد ۇلىنىڭ قايعىلى ولىمىمەن بىرگە، ىلە-شالا اقان سەرىنىڭ "بەك، كەرىم-اي ءبورىباي-اي" دەپ بەبەۋگە سالىپ، زارلاعان قۇلاگەر" ءانى دە جەتتى. اششى ۇنمەن ايتىلار جوقتاۋ سارىنىن تىڭداعاندا كوزىنە جاس الىپ، تەبىرەنبەگەن ءتىرى جان قالمادى. ءبىر اپتا ەل دۇرلىگىپ، اتقا مىنەر ەر ازامات اۋىل اراسىندا جالاقتاپ، بىر-بىرىنە حابار بەرىپ، بوسقا شاۋىپ نامىسقا بۋلىققانمەن، ىستەر ايلا، قىلار امال تابا الماي قىستىعىپ، بوسقا سەندەلگەن ەدى.
تەك ءۇشىنشى تاۋلىكتە بارىپ، قاراۋىلدان شىققان از توپ بىر-بىرىمەن استىرتىن حابارلاسىپ، جاسىرىن جيىن قۇرعان.
جيىن، كوپ كوزىنەن تاسا، ەلەۋسىزدەۋ ءبىر شوق اعاشتىڭ باۋىرىنداعى جىلقىشىلار قوسىندا ءوتتى. قوسقا جينالعاندار كىلەڭ اقاننىڭ جاناشىر دوستارى: شاكەي، بالۋان وجىمباي، ءانشى سۇلتانمۇرات، ءباتجان. بۇرىن كەپ ارالاسپاعانمەن، نەمەرەسىن اقانعا قوسىپ جىبەرەتىن ۇرى بايباتىر دا كەلىپتى. كۇن باتا قاسىندا اقيكوز پوشتابايى بار جاراۋ اتپەن سۋماڭ ەتىپ نۇرتازا جەتتى.
— ۇياداي قوس ىشىندە جاس قۇلىننىڭ ەتىن ءۇنسىز جەگەن قايعىلى جاندار، بىرەۋدىڭ جانازاسىن شىعارعانداي كوپكە دەيىن تۇنەرىپ وتىردى. استاۋ تولى ەت ورتالاعاندا بارىپ:
— قايران، اقان اعا، قۇلاگەرىڭنەن ايرىلىپ، نە كۇيدە وتىر ەكەنسىڭ. وڭدىرماي سوقتى-اۋ جاۋىزدار، — دەپ، شاكەي بۋلىعىپ، كوزى جاساۋراعاندا، باسقالارى دا اۋىر كۇرسىندى. كەيىنگى كەزدە كوكىرەك اۋرۋى مەڭدەپ، تىق-تىق جوتەلە بەرەتىن سۇلتانمۇرات قۇلاگەر ولىمىنە ەگىلە جىلاپ، ءوزىنىڭ ءپىر تۇتاتىن جازىقسىز ۇستازىنا دەگەن ادام بالاسىنىڭ قاس-كويلەگىنە نالىپ، سىرقات جاراسى اشىلا تۇسكەندەي ەدى. استاۋعا اندا-ساندا عانا قول اپارىپ، اشىلا بىلبىراعان جاس ەتتى ارەڭ تولعاپ، جۇتا الماي، زىلدەي قايعىدان شەكەسى سولقىلداپ، باسىن كوتەرە الماي وتىرعان ءانشى جىگىت:
— سورلاپ قالدى-اۋ، اقان اعام، سورلاپ قالدى-اۋ، اپپاق كوڭىلى جەردەي بولدى-اۋ! قۇلاگەر اينالايىن، سەرىگىنىڭ ءبىرى ەمەس پە ەدى، جىلقى ەمەس، دوسى ەدى-اۋ، ەندى سەرىگى شەر بولدى-اۋ، شەرلى اعام قاشان سەنىڭ شەرىڭ تارقاعان، ادام بالاسىنا تيتىمدەي قياناتىڭ جوق اسىل اعام نەدەن عانا سەنىڭ جولىڭ بولمايدى. نەدەن عانا تۇزاققا تۇسە بەرەسىڭ... قىل-موينىڭنان، — دەپ، سوڭعى ءسوزىن جوتەل قىسىپ، زورعا قۇرادى. اۋزىن باسىپ، جوتەلىن تيام با دەگەن سۇلتانمۇراتقا كومەيىن قىرناپ، جەگى قۇرتتاي جىبىرلاتقان كوكجوتەل كونبەدى. اۋەلى كۇرك-كۇرك تەرەڭ جوتەلگەن ءانشى ابدەن قىسىلعان شاقتا سەڭسەڭ تۇلىپقا تۇنشىعا قۇلادى.
— سۇلتانمۇراتتىڭ جوتەلىنە ءسال قاباق شىتا شىدامسىزدانعان وجىمباي ىزالى ايۋشا اۋىر ىرعالىپ قويىپ، گۇرىلدەي جوتكىرىندى.
— ءاي، جىگىتتەر، ولەر قۇلاگەر ءولدى. ەندى جەر جىلا، كور جىلا، ورنىن تولتىرا المايمىز. كىمنىڭ بەلى قايىسپاي وتىر. ءبىر ءباتۋاعا كەلمەيمىز بە، الدە قارا جامىلىپ، جوقتاۋ ايتىپ، قاتىندارشا سىڭسي بەرەمىز بە؟ نۇرەكە، ءسىزدىڭ كەلگەنىڭىز تۇيىققا تىرەلگەن بىزگە قانداي جاقسى بولدى، ازاماتتىق كورسەتىپ وتىرسىز. بۇلاي بولار دەپ تاپ ءوز باسىم ويلاماپ ەدىم، — دەپ، ءسوز سوڭىن توردە وزىنەن جوعارى وتىرعان نۇرتازاعا بۇردى.
شىنىندا بولىس تاپ وسى جولى مىنا قارا تاباندارعا ءوزى كەلمەك تۇگىلى، سالەم دە بەرمەس دەپ ويلاپ ەدى. ايتەۋىر قارمانارعا تال تابا الماي تىعىرىققا تىرەلگەن جىگىتتەر امالسىزدان نۇرتازانىڭ جانسىزى — پوشتاباي جانىبەكپەن ءسوز قوسقان. ساعىناي اسىنان شاقىرۋسىز قالعان نۇرتازا، "كەرەيلەردىڭ اقان سەرىگە قياناتىن، قاراۋىل جۇرتىنا ادەيى جاساعان قىرى دەپ ءتىسىن قايراپ وتىر" دەگەندى ەستىگەن سوڭ، ءوزى ارالاسپاسا دا، سىرتتاي قول ۇشىن بەرەر دەپ دامەلەنگەن ەدى. كەيىنگى ەكى سايلاۋدا قاتارىمەن بولىستىقتى العان نۇرتازا، سەگىز دۋانعا اتى شىعىپ، شالقىپ تۇرعان اتاقتى شونجار، سوناۋ ءىربىت، قىزىلجار، ومبى، تۇمەن ساۋداسىن سۇلەيمەن اعاسى ارقىلى بيلەپ-توستەپ، بەتىنە جان قاراتپاي تۇرعان الپاۋىت، سىرتتاي پوشتابايىمەن عانا ەمەس، ەندى ءوزى كەلىپ اقىل قوسسا، ودان ارتىق قۋانىش بار ما.
— بەتى جىپ-جىلتىر، قويۋ ساقالدى نۇرتازا الا كوزىن توڭكەرە. وجىمبايعا ءبىر قاراپ، ەت جەپ بولدىم دەگەندەي باسىن كەكجەڭ ەتكىزىپ، شەگىنە وتىردى دا، قولىنا مايلىق الدى.
— ەتجەندى ساۋساقتارىن بىر-بىرلەپ ءسۇرتىپ، سەمىز قۇلىن ەتىنىڭ مايى جىلتىراعان تىرناق كوبەلەرىنە دەيىن باپپەن ۇزاق تازالادى. سودان سوڭ جاس سورپا اكەلگەن جىلقىشى بالاعا "ىشپەيمىن" دەگەن يشارات ءبىلدىرىپ، قوڭىر شيبارقىت بەشپەنتىنىڭ تەرەڭ قالتاسىنان العان بارماقتاي قۇتى تىعىنىن تاسپيىق تارتقانداي ساۋساعىمەن بيپازداپ بۇرادى دا، ىشىنەن ۇشتالعان كوپ ارشانىڭ ءبۇرىن الىپ، قۇتىنى قايتادان قالتاسىنا سالدى. ەشكىمگە ارشا ۇسىنعان جوق. سىرتىنان تالاي كىجىنگەنىمەن، ءجۇزىن كورگەندە سۇسىنان تايساقتاعان جىگىتتەر ونىمەن قاتار وتىرعاندارىنا دا ريزا سياقتى. ول تاباقتان باسىن كوتەرگەندە، بۇلار دا ساۋساقتارىن جالاپ، داستارقاننان شەگىنە قالىسقان. ءبارى دە ەندى ءتىس شۇقىعان نۇرتازانىڭ اۋزىنا قاراعىشتادى. قانشا شىدامى تاۋسىلا ۇزدىككەنمەن، قاسىن كەرە ءتۇسىپ كەربەزدەنگەن بولىستى ەشقايسىسى تاقىمداپ، اسىقتىرۋعا باتىلى جەتەر ەمەس. قابىرعاسى تەڭ بولماسا دا، اقان سەرىنىڭ سەبەبىمەن ۇلكەندەردىڭ ورتاسىنا كوپ ارالاسىپ، بويى ۇيرەنىپ قالعان شاكەي عانا تىقىرشىپ:
— ءيا، ەندى نە وتىرىس بار، ءبارىمىز دە ءبىر ماقساتپەن جينالعان ەكەنبىز، ال، نۇرەكە، — دەگەندە بارىپ، ءتىسىن ۇزاق شۇقىلاعان نۇرتازا العاش ءسوزدى باستاپ، الىستان وراعىتتى:
— وسى ءبىر كەرەي اسىن سۋحانىم سۇيمەپ ەدى، "الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىمايدى" دەمەكشى، قاراۋىل جۇرتىن الالاپ تاستاعان كەرەيلەر ءالى سازايىن تالاي تارتار... سوعان اقان بايعۇستىڭ جەلەگىن الا جۇگىرىپ، جەلكىلدەي قالاتىنداي رەتى جوق-اق ەدى. ءبىراق جەل كوڭىلگە نە داۋا "شاقىرۋسىز اسقا بارما، جەلىكپە دەگەندى قاس قىلعانداي كوردى. سودان بىرەۋ كەرەيدىڭ اسىن ايادى دەدى مە ەكەن. ماڭدايىنا تالاي تيسە دە، اي قايتپايدى-اۋ، قايتپايدى. اقىرى مىنە، ويناقتاعان تايلاق وت باستى. كەرەيلەر تۇرماستاي ەتىپ قاق ماڭدايدان وڭدىرماي ۇرعان ەكەن، جازىقسىز جانۋار، ەكى ورتادا، بوق باسىندا جەر قاپتى، — دەپ، تاعى دا ءتىسىن شۇقىپ وتىرىپ قالدى.
باتىلى جەتىپ سوزگە قوسىلعان تاعى دا شاكەي.
سولايى سولاي بولدى عوي، نۇرەكە. ەندى ول قانشا ايتقانمەن كەلمەسكە كەتكەن شارۋا. اقانعا قوسىلعان جۇرتتى دا جىبەرمەگەن ادامدار بار. ونى قايتالاپ قايتەمىز، — دەپ ءسوزدى تيگىزە باستاپ ەدى، قاسقىر مىنەز نۇرتازا ارس ەتتى:
— سوندا، سەندەر ەرىپ بارعاندا قۇلاگەردى ايىرىپ الىپ قالاتىن با ەدىڭدەر. كوسەم سالىپ الدىندا جۇرەتىن شىعارسىڭدار. ءسوز ەمەس ءسوزدى كوڭىرسىتەسىڭ!
— شىنىندا دا كىنالاسىپ قايتەمىز، شاكەي. ودان دا نە ىستەيمىز. قۇلاگەردىڭ كۇنى ەمەس پە ەندىگى داۋلارىمىز، — دەپ ءباتجان ۇشىعا باستاعان ءسوزدى باستى.
قۇلاگەردىڭ قۇنىن! ونى قالاي الماقسىڭدار؟ سەندەردىڭ قولدارىڭنان نە كەلمەك. كەرەيدىڭ كەرى كەتكەن كەساپاتتارى قۇن داۋلاتپاق تۇگىلى بوساعاسىنان سىعالاتار ما ەكەن. سەندەر دە قولىمىزدان بىردەمە كەلەدى، ەركەك كىندىكپىز دەپ وتىرسىڭدار-اۋ، — دەپ جاڭاعى سوزگە شامدانىپ، اپتىعى باسىلماعان نۇرتازا ىرق ەتىپ كۇلدى.
— نەگە كەلمەيدى قولىمىزدان، شاڭىراعىن ورتاسىنا تۇسىرەمىز. اتتەڭ از بوپ وتىرعان جوقپىز با، — دەپ ەدى وجىمباي، ءباتجان دا قوستاي ءتۇستى:
— نۇرەكە، ءسىزدىڭ دە كەكتەنىپ وتىرعانىڭىزدى ەستىدىك. بىزگە ءبىراز بەلدى ات، سويىل كوتەرەر ءبىراز جىگىت كەرەك. ارجاعىن ءوزىمىز بىلەمىز. ءسىزدىڭ وسىلاي سىرتتاي قالقان بولىپ وتىرعانىڭىز دا جەتەدى...
— بولىس كوزى باقىرايىپ، اۋزىن تولتىرا توقتىق تارتىپ، قارقىلداپ كۇلدى:
— سەندەردىڭ دامەلەرىڭ زور ەكەن. ءتىپتى ويلارىڭ قايدا جاتىر. ناۋرىزباي مەن اعىباي اۋمەسەرلەردىڭ تۇقىمى ءالى بار ەكەن عوي. اح-حا-حا! ارىستان ايعا شاۋىپ مەرت بولىپتى. سەندەردىڭ جيىرما-وتىز سويىلدارىڭا باستارىن جارعىزىپ قويىپ قالىڭ كەرەي، اناۋ اق پاتشانىڭ ادامدارى اي قاراپ وتىرماق پا. قۇيرىقتارىڭا گۇرس سالىپ، جىلقىعا باسقانداي تاڭبا باسىپ، وزدەرىڭدى يت جەككەنگە قويشا ءتىزىپ ايدايدى دا جىبەرەدى. قارا بۇلاردىڭ دامەلەرىن!
جىگىتتەر ءۇنسىز قالدى. اڭداماي سويلەگەنىن ءارقايسىسى-اق ۇعىپ وتىر. ءبىراق اۋىزدان شىققان ءسوز ماكرۇك. قايتىپ الار ايلا جوق. راسىندا دا نە ايتىپ وتىر: "قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى" — كەرەي جۇرتىنىڭ سولكەباي تاققان شونجارلارىنا قول سالعان بۇلار، ەرتەڭ ءوز بولىسىنىڭ دا جاعاسىنا جارماسپاي ما؟ جەر شۇقىعانداي تومەنشىك تارتىپ وتىرىپ قالعان بايباتىر ەڭسەسىن كوتەرىپ، كوزىن سىعىرايتا قارادى:
— اۋ، بولىس، جىگىتتەردىكى اشەيىن اشىنعاندىقتان ايتىلعان قۇر دالباسا عوي. "ءوز بەتىن اياماعان، كىسى بەتىن شيەدەي قىلادىنىڭ" كەبى... قاراۋىل نامىسى ورتاق. بىزدىكى نامىستى جىبەرمەۋ، كەك الۋ ەمەس.
— ءا، سولاي جىعىلساڭ كەرەك ەتتى، — دەپ جۇمساردى نۇرتازا. — بارىمتا ەمەس، قۇلاگەر ءۇشىن قارىمتا دەسەيشى. سوندا نە ىستەمەكسىڭدەر؟ قۇر داۋرىققاننان باسقا، قولدارىڭنان نە كەلمەك. اۋىل ءيتىنىڭ قۇيرىعى قايقى دەمەكشى، اۋىل ىشىندە وتىرىپ، قۇر شىرەنگەندەرىڭ كىمگە ءدارى؟!
ۇرى بايباتىر ەندى تۇكسيە ءتۇسىپ، جۇرەلەپ وتىردى:
— ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، — ءبىر قۇلاگەردىڭ قۇنىنا بۇكىل اقسارى، قۇرسارى كەرەيدىڭ، بايلىعى شالقىعان ءماتى — داۋلەنىڭنىڭ، بۇكىل تولكەدەن تاراعان ساعىناي بالالارىنىڭ مالى جەتپەيدى. اقان قايعىسىن، قاراۋىل نامىسىن قايتارار تولەمدى، ولاردان سۇراپ تا، داۋلاپ تا الا المايسىڭ. ايتەۋىر جاي وتىرىپ ىنجىق اتانعانشا، كەرەي مالىن بارىمتالاپ، ەسە قايتارۋ كەرەك.
— ال، ءجا دەيىك. سوندا بۇعان مەنىڭ نە كومەگىم كەرەك؟
— نۇرەكە-اۋ، جاڭا ايتتىق قوي. بىزگە ءسىزدىڭ بار كومەگىڭىز سول — تىڭ اتتار كەرەك. كەمى تورت-بەس جىگىت.
— جىگىتتىڭ دە كەرەگى جوق، — ءباتجاننىڭ اۋزىن قاقتى بايباتىر. — سونشاما، قول جيناۋدىڭ قاجەتى نە، اياققا ورالعىلىقتان باسقا. ىستەمەي جۇرگەن كاسىپ ەمەس. بولىسەكە، بىزگە كومەكتىڭ كەرەگى سول — ەرتەڭ ايداپ كەلەر كوپ جىلقىنى قايدا جاسىرامىز، قايدا تىعامىز. ءسىزدىڭ، انا سۇلەيمەننىڭ كوپ مالىنا توعىتىپ جىبەرمەيمىز بە؟ بىزگە كەرەگى مال ەمەس، نامىس. سىزگە دە سولاي ەمەس پە؟
نۇرتازا ىشتەي كۇلىپ، جايراڭ قاقتى: "مىنالاردىڭ ويى جاڭا-جاڭا ءوز ويىنا قاراي ويىسىپ كەلەدى. "مالعا توعىتىپ جىبەرۋ" دەگەندەرى عانا ۇيلەسپەي وتىر. قىرۋار مال كەلە قالسا، ونى قايدا توعىتادى، ول اراسى سۇلەيمەن ەكەۋىنە ءمالىم. بۇل "ويىننان" اعاسى العاشقىدا سەسكەنىپ، جالىنا قول تيگىزبەي وسقىرسا دا، كەيىن ءسوز ىڭعايىنا كوشىپ، وڭاي ولجادان باس تارتپاعان. ەندى مىنا قولشوقپاردى ءبىراز جيناپ، قايراپ الۋ كەرەك، يت ەكەش ءيتتى دە قاسقىرعا سالاردا جىنىن قۇستىرىپ، اشىقتىرىپ-اشىندىرىپ الادى.
— سوندا قالاي؟ — دەدى نۇرتازا ىڭىرانىپ. — سەندەر وتتى مەنىڭ قولىممەن كوسەيسىڭدەر. ەرتەڭ مۇنىڭ اياعى ۇلكەن داۋعا ۇلاسۋى حاق. سوندا ۇرلانعان مال مەنەن تابىلسا، ءومىر بويى كەرەيلەرمەن جالعىز جاعالاسىپ وتپەكپىن عوي. تاسادا قالاتىن سەندەر. "ايران ىشكەن قۇتىلىپ، شەلەك جالاعان تۇتىلادىنىڭ" كەرى ەمەس پە بۇلارىڭ؟!
— نۇرەكە، كىمنىڭ ايران ىشەرى، كىمنىڭ شەلەك جالارى بەلگىسىز؟ ارينە مالدى توعىتقاندا ونى جايىپ سالىپ وتىرۋ ەمەس، ءبىر ەسەبىن تاۋىپ ءسىڭىرىپ جىبەرۋ قولىڭىزدان كەلەر دەپ وتىرمىز. بارىمتانى قازاق بۇگىن كورىپ پە. قاي ۇرى پايدانى جانىنا باسقان؟!
— ءاي، شاكەي، — دەدى نۇرتازا. — ءسوزىڭنىڭ توركىنى تۇسىنىكتى. شىقبەرمەس شىعايبايدان تور قاسقاسىن بوققاسقا قىلىپ ايلاسىن اسىرعان الداركوسە بول دەپ وتىرسىڭ عوي. ءبىر قارا ەمەس مىڭ قاراعا مىڭ الداركوسەنىڭ ايلاسى دا جەتپەس... جارايدى، شەشىنگەن سۋدان تايىنباس، قولمەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرەيىك دەلىك. ال ەرتەڭ قازىنا جاعىنان زەرت جۇرگىزىلىپ، سەندەردىڭ ىزىڭمەن كەلىپ، بىرەۋىڭدى قۇلاعىڭنان باسىپ قۇنجيتىپ ۇستاپ السا، باستان قۇلاق ساداعا دەپ، قۇلاعىڭدى بەرىپ كەتەسىڭ بە، الدە جان ساۋعالاپ، اش قۇلاقتان تىنىش قۇلاق جاقسى، ءوزىم امان بولايىن دەپ، ۇستىڭە تونگەن قارا بۇلتتى باسقا جاققا اۋدارامىسىڭ؟ جوق، مەن سەندەرگە سەنبەيمىن!
— الدىمەن پوشتابايىن سالىپ، سوڭىنان تۇك بىلمەگەندەي ءوزى كەلىپ وتىرعان بولىستىڭ جان جارالار مىنا سوڭعى ءسوزىن ەستىگەندە، جىگىتتەر قاسقىر تيگەن قويلارشا ءدۇر ەتە قالدى.
— و نە دەگەنىڭىز؟
— سونشا ءبىزدى، بالا دەپ وتىرمىسىز؟
— سىرعا سىرعاناق جىگىت بولارىمىز بار، نەسىنە كەلدى دەيسىز.
— دابىرلاماڭدار، — دەپ كوزى الاق ەتكەن نۇرتازا بىرتىق ساۋساقتارىن تاربيتا كوتەرىپ، جىگىتتەردى باستى. — ءۇي ارتىندا كىسى بار. انا ەكى جىلقىشىدان ساق بولعان ءجون. ولار دا نەگە جينالعانىمىزدى بىلمەيدى. كىندىگى ءبىر سۇلەيمەن دە بۇدان بەيحابار. الدەن داۋرىعىپ، ءبورىنىڭ ارتىنشا شۋىلداساڭدار، ەرتەڭ ەل جەتكىزبەسە جەل جەتكىزەدى. ال، قىلشا موينىم تالشا دەپ، تىلدەرىڭدى تىستەپ، ولىمگە كەسسە دە، سىرىڭدى كورگە بىرگە الا كەتسەڭ تاۋەكەل!
— وۋ، بولىسەكە، توق ەتەرى سول — بۇل ارادا سەنىڭ دە، باسقانىڭ دا شاشباۋىن كوتەرە كەلگەمىز جوق. نە مايموڭكە كەرەك. بىزدىكى — بۇكىل قاراۋىلدىڭ نامىسى. اقان سەرىنىڭ كەگى. جاڭا ايتپادىق پا، ەگەر كىم دە كىم ەرتەڭ تىسىنەن شىعاردى بار عوي، جاقىنىم ەدى، جاس ەدى دەپ، قارامايمىن، تۋرا ءوزىم سونىڭ ءتىلىن كەسىپ وتقا تاستايمىن. ال، ءوز باسىم مۇندايدىڭ تالايىن كەرگەن مەنىڭ باسىمدى قويدىڭ باسىنداي ءۇيتىپ جاتسا دا، مىنا ءتىل ونى اراشالايمىن دەپ سىرىن ايتپايدى، بىرگە ۇيتىلەدى، — دەپ، ەندى نۇرتازاعا قالىڭ سابالاق قاسىنىڭ استىمەن، وتتى كوزى جايناپ، تىك قاراعان بايباتىردىڭ جۇندەس بىلەكتەرىنە قان تەۋىپ شىعا كەلدى. تۇلا بويى دىرىلدەپ قويا بەردى. باسقالارى دا بايباتىر ءسوزىن قوستاعانداي يىقتارىن قومداپ-قومداپ قويدى. وجىمباي بالۋان دا كۇرەسكە شىعاتىنداي ارۋاقتانىپ، قالش-قالش ەتەدى.
ەندى بۇدان ءارى ءسوزدى سوزبايلاۋدىڭ قاجەتى جوعىن سەزگەن نۇرتازا سوڭعى شارتىن قويدى. قالتاسىنان اق ورامال شىعارعان:
— ءما، ماگاركىم، اۋىزدان شىعار بولسا، ءتىلىم كەسىلسىن، انتىمدى بۇزسام، ءۇرىم-بۇتاعىمنىڭ قانى وسى ءتىلىمنىڭ قانىنداي سۋداي اسقىن دەپ انتىڭدى بەر، — دەپ، قاسىنداعى وجىمبايعا ۇسىندى. انت-سۋ ءىشۋدىڭ مۇنداي جولىن بىلەتىن جىگىتتەر بوگەلگەن جوق، نۇرتازا ايتقان سوزبەن انت الىپ، شەتىنەن پىشاقتارىن سۋىرىپ، تىلدەرىنەن قان شىعارىپ بۇرىكتى.
— جوتەلىپ كەپ، سۇلتانمۇرات تا ءتىلىن شىعارا بەرگەن. بايباتىر بىلەگىنەن ۇستاي الدى.
— ءاي، سۇلتانمۇرات، سەنىڭ بىزگە ماسىلدىقتان باسقا پايداڭ از. ۇرى جاۋى، — جوتەل. نيەتىڭە راحمەت. سەن بارىمتاشى بولا المايسىڭ، كوڭىلىڭە كەلمەسىن، ۇيدە جىلى بۇركەنىپ جاتىپ ءبىزدىڭ جولىمىزدى تىلە!
— باكە-اۋ، و نە دەگەنىڭىز. "قوياندى قامىس، ەردى نامىس ولتىرەدى". مەن دە ءبىر ازامات ەمەسپىن بە. ماعان قاراۋىل نامىسى ەمەس، اقان اعانىڭ نامىسى كەرەك. ول قاناتى قايرىلىپ زارلاپ جاتقاندا، مەن ۇيدە دارىلداپ ولەڭ ايتىپ جاتپاقپىن با، بارامىن، — دەپ قيىلسا دا، بايباتىر: "ۇرلىققا ەرتپەيمىن" دەپ كەسىپ aيتتى.
— جارايدى، سۇلتانمۇرات. راسىندا دا سەن مىنا كوكجوتەلىڭمەن بۇكىل كەرەيدى بورىكتىرەسىڭ، — دەپ، نۇرتازا بوساعادا سىرى كەتكەن ەسكى كەبەجەدەن الدىرعان قاتقان جارتى كۇلشەنىڭ ءبىر ءۇزىمىن سۇلتانمۇراتقا بەردى دە، ءبىر ءۇزىمىن ءوزى اۋزىنا سالدى. — ناننان قاسيەتتى ەشتەمە جوق. ەگەر سىر ساقتاي الماسام، مەنى دە وسى ءدامنىڭ قاسيەتى اتسىن. سەن دە جە اقي! — ءبىر ءۇزىم ناندى پوشتابايدىڭ قولىنا دا ۇستاتا سالدى.
بۇدان سوڭ بۇل جاپپاعا قايدان كەلگەنىن كىم ءبىلسىن، اق ورامالمەن مۇقيات تۇيىنشەكتەلگەن قالىڭ قۇراندى الىپ، جىگىتتەر جاپپاي كەۋدەسىنە باسىستى. بۇل — "قۇران ۇستايىن" دەيتىن انتتىڭ بەلگىسى ەدى.
انت-سۋ ءىشۋدىڭ قازاقتاعى كونە، جاڭا ىرىمىنىڭ ءبىرىن جاساپ، نۇرتازانىڭ قالىڭ جىلقىسىنان ءبىر-بىر تىڭ ات مىنگەن بارىمتاشىلار سويىلدارىن قارىنا ءىلىپ: ءيا، ءسات!"، "ءيا ارۋاق، قولداي گور"، "اقسارباس!" دەپ، جەلكەم تۇندە كەرەي ەلىن بەتكە ۇستاپ ءجۇرىپ كەتكەن...
اندا-ساندا جوتەل قىسىپ، كوگەرىپ-سازارىپ بۋلىعا بەرگەن سۇلتانمۇرات ارا-تۇرا ءۇنسىز دەمالىپ، وسى ۋاقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسىن قىسقاشا بايانداپ، زورعا تاۋىستى.
— باسە، ءوزىم دە، تەگىن ەمەس-اۋ، قىرۋار مات ۇشتى-گۇيلى قايدا كەتەدى دەپ كۇماندانىپ ەم، تاعى دا ايلاسىن اسىرعان ەكەن نۇرتازا. اپىرىم-اي، نە دەگەن جۇرەگى تاستان جاراتىلعان نەمە ەدى، تىم قۇرماسا، ءوزىنىڭ قولى بىلىققان سوڭ، جىگىتتەرگە اراشاشى بولماسا دا، ناقاق ايىپ ايبانا تولەتىپ، جازىقسىز ەلدى نەگە جىلاتادى. انت-مانت دەپ سەندەر دە قايداعى جوق اتا جولىن ۇستاپ، انتشىل ۋادەشىل بولا قالعان ەكەنسىڭدەر... باسە، باسە، جىگىتتەردى ۇستاپ بەرگەن نۇرتازا. ولاردى كوز كورمەس ءسىبىر ايداتتىرىپ جىبەرتكەن دە سول، قالاي جاسىرادى ءىزىن، — دەپ اقان بولىس قولىنان ىستەلگەن ىسكە جاڭا عانا كوزى انىق جەتىپ، تىستەنە بەردى.
موڭكە دە سۇلتانمۇرات ءسوزىن ەستىگەن سايىن قۇنجيىپ، تۇنەرە تۇسكەن. كوپتەن سويلەمەگەن بالا، تۇنەۋگى قامشى تيگەن كوزىنەن سورعالاعان جاسىن جەڭىمەن ءسۇرتىپ:
— ءتىرى جۇرسەم نۇرتازادان ءبىر كەك الارمىن، — دەدى ۇلكەن كىسىشە. وسىدان قايتىپ ءلام دەمەدى. قانى قاتا قالعان موڭكە بۇدان قايتىپ ءبىر جادىرامادى دا.
— اقان اعا... تۇسىنەمىن، ءتۇسى... ءتۇسىندىم، — دەپ باسىن كوتەرمەستەن سۇلتانمۇرات كوزىنە جاس الدى — جىگىتتەر قيىرعا ايدالعان ەكەن. ءيا... كەبەنەك كيگەن كەلەر-اۋ ءتىرى بولسا... كەبىن، كەبىن كيگەن. ءباتجان كەلەر مە ەندى. ايدالادا قالدى-اۋ. توپ-توپىراعى دا ءوز ەلىنەن بۇيىرمادى!
— سۇلتانمۇرات كوزىنەن سورعالاپ اققان جاسى تيىلعاندا بارىپ، قايتا سويلەدى.
— اقان اعا، ەندى ءوز... ءوزىڭىز ارانداپ قالماڭىزشى. قايدان ايتتىم. ەندى كورىسپەسپىز. اقان اعا، سىزگە الدا ريزا بولسىن. سىزبەن وتكىزگەن ومىرىمە وكىنبەيمىن. قايران، ول ءبىر تاماشا، شۋاقتى كۇندەر ەدى-اۋ. ءيا، شۋاقتى كۇندەر. كەشۋ وتىنەمىن، اقان اعا، كىنام بولسا، كەشە كورىڭىز!..
— و نە دەگەنىڭ، سۇلتانمۇرات! وسىنشاما... قوي، قايداعى كەشۋ، ەرتەڭ-اق كوككە ىلىنسەڭ، جازىلىپ كەتەسىڭ.
— ە-ە، اقان اعا! سول كوكتەمدى عانا كۇتىپ جاتقان جوقپىن با. كەلەر كوكتەم مەنىڭ تىرشىلىگىمنىڭ دە، سوڭعى كوكتەمى شىعار. سوعان ج... جەتە الام با.
20
كۇن شىعا اتقا قونعان اقان سەردالى اۋىلىنا قاراي اياڭمەن كەلەدى.
قىسقى دالا كوركىنە كوز تويعىسىز. تۇنىمەن جاپالاقتاپ جاۋعان اقشا قار قاراعاي، شىرشا، قايىڭ ارالاس توعايلى دالانى اپپاق مامىقپەن بۇركەپ، قىمتاپ تاستاپتى. كوگىلدىر اسپان شۇڭعىما وزەننىڭ شىڭىلتىر مۇزىنداي ءموپ-مولدىر. جەلسىز اۋادا بەتتى بايقاتپاي سۇيەر شىمشىما اياز بار.
قاراعاي، قايىڭعا قوناقتاعان اۋىر ۇلپا قار اندا-ساندا ءوز سالماعىمەن گۇمپ ەتىپ قۇلاعاندا، باستارى يىلگەن اعاش بۇتاقتارى سەلتەڭ ەتىپ، سەلك ەتكەندەي بولادى. اق ۇلپانى ۋىستاپ، سالماقتاپ-سالماقتاپ تۇرىپ تاستاپ جىبەرگەن الىپتىڭ الاقاندارى سياقتى. كۇن كوتەرىلگەن سايىن توعايلاردىڭ شىعىس جاق بەتىندەگى سىرعالى قايىڭدار بىر-بىرىمەن باسەكەلەسكەندەي باستارىنداعى تۇنگى ۇلپانى ءتۇسىرىپ، اق كورپەسىن سەرپىپ تاستاپ، موينى قىلتيىپ شىعا كەلەتىن ۇرپەكباس كەلىنشەكتەردەي شاشى دۋدىراپ تاڭعى جولاۋشىعا ەدىرەيە قارايدى. توعاي — ءدۇر سىلكىنىپ ويانعان وزىنشە ءبىر قالىڭ اۋىل.
دالا اندارى دا تۇنگى ۇيقىدان تۇرىپ، جورتا باستاپتى. ايقىش-ۇيقىش ىزدەر جۇرگەن سايىن كوبەيىپ، اق قاردىڭ بەتىن شيمايلاي تۇسەدى. ەسكى قابىقتاردى ارشىپ، قۋ بۇتاقتاردىڭ سىنىق باسىن ءسۇيىر تۇمسىعىمەن كونەك ءتۇبىن ۇرعىلاعانداي دامىلسىز توقىلداتقان قىزىل الا توقىلداقتار دا اعاشتان-اعاشقا قونىپ سۋماڭداپ ءجۇر. الاقانات ساۋىسقاندار دا قالاق قۇيرىعىن جىپىق ەتكىزىپ سالاڭداتىپ يت ەرتكەن جالعىز جولاۋشىعا تاڭىرقاعانداي تاڭدايىن قاعىپ-قاعىپ قالادى.
اقان سارالا اتىن ەرتتەپ جاتقاندا قورادان اتا شىققان باسارالاسى قاشان جولعا شىققانشا اسىعىپ، يەسىن شىر كوبەلەك اينالىپ، قىڭسىلاي بەرگەن. نەشە جىلدان بەرى اڭعا سالماعان كورى سارالا جوندانىپ، سەمىرىپ الىپتى. تايىنشاداي ءىرى دەنەسى بۇرىنعىدان دا سومدانىپ، ارسا-ارسا كەۋدەسى بۇقا تاماقتانا جالپيىپ، باسى دا ۇلكەيە تۇسكەن ءتارىزدى. كەيىنگى كەزدە قارتايىپ، الجي باستاعانى ما، الدە جاسىنان قاسقىرعا باۋلىعان ماڭ توبەت اڭسىراي ما، اندا-ساندا اۋسارلانىپ قوتانداعى قويعا شاباتىن كورىنەدى. بوتەن ەلگە بارا جاتقان اقان اۋىلدان شىعا بەرە "قال، قال" دەپ بىر-ەكى زەكىپ ەدى، ءيتى يەسىنىڭ بۇل قىلىعىنا نازالانعانداي اسپانعا اۋپىلدەي ءۇرىپ، قار بوراتا جەر تىرمالاپ العا وزا بەرگەن سوڭ، "ءجارايدى دالا كەزىپ، ءبىراز ماۋقىن باسسىن" دەپ، قايتىپ قۋماعان.
كوپتەن زەرىككەن سارىالا اۋەلدە كەز كەلگەن ءىزدى تىمىسكىلەپ، سونارعا تۇسكەن جاڭا ءىزدىڭ ءيىسىن سەزىپ، ءبىراز جەرگە دەيىن جۇگىردى دە يەسى سوڭىنان ەرمەگەن سوڭ، ءزابىر شەككەندەي قىڭسىلاپ، قيىپ كەتكەن اقانعا شوقىراقتاپ قايتا كەلەدى. وپپا قاردىڭ استىندا اق تىشقانداردىڭ ءىنى كەزدەسسە دە كوپتەن ءوشىن الا الماي جۇرگەن جاۋىن تاپقانداي، ىزالانا تىرمالاپ، تۇمسىعىن تىعا قورىلداتا تارتقاندا انادايدا نەكەن ساياق جۇرگەن الا قارعا دا ەتەگىن جايا جالپ ەتىپ وتىرا كەتەتىن قارا كامزول، اق جاۋلىقتى كەمپىرلەردەي ۇلپا قارعا كۇرپ ەتىپ قونىپ، ءيتتىڭ الدىنا ءبىر قىرىنداپ سەكەكتەپ جاقىنداي تۇسەدى. باسىن قيسايتىپ، كوزى الايىپ، "نە ىزدەپ جاتىرسىڭ-اي، قار استىنان نە تاباسىڭ، اقىماق، اقىماق، اقىماق" دەگەندەي، الىستان ۇڭىلگەن قارعاعا ىزا بولعان سارىالا اتىلىپ كەپ تۇرا قۋادى. "كوتەك!" دەپ شوشىعانداي، بارق ەتكەن قارعا، "ءيا جەتەرسىڭ جامانقاتتى، قويانشىق" دەگەندەي قارقىلداپ، كوككە كوتەرىلەدى.
بۇلاڭقۇيرىقپەن ءۇنسىز جورتقان اقاننىڭ باسى سالبىراپ، ويدا كەلەدى. تۇنەۋگۇنى سۇلتانمۇراتتان نۇرتازانىڭ زالىمدىعىن ەستىگەلى زىعىرى قايناپ، ۇيدە تىنىش جاتا الماعان. قانىشەر بولىسقا بارىپ، دىگىردى سالىپ، "ءوزىڭ جۇمساعان وجىمبايلاردى قالايشا ۇستاپ بەردىڭ، دىننەن بەزگەن! قىزىلقارىن جاس بالاسىنىڭ، ارتتا قالعان ەل-جۇرتىنىڭ كوز جاسىن اياساڭشى. تىم قۇرىماسا ءبىر رەت ادىلدىككە جۇگىنىپ، ءوزىڭ اراشاشى بولىپ، قيىردا جۇرگەن جىگىتتەردى قايتارار ءبىر قاۋمەتىڭ بولماعانى ما، بەزبۇيرەك!" — دەپ جاعادان السام با؟ يلىكپەيدى ەكەن، ەندى نۇرتازانىڭ وزىنە ءىس قوزعاتىپ، ومبىعا دالا گۋبەرناتورىنا بارسام با ەكەن، دەپ تولقىعانمەن ۇيكۇشىك ادامداي قاراتالدان قارىس قادام ۇزاي المادى. ءقازىر اكە-شەشەسى قاتارىمەن توسەك تارتىپ جاتىر. قورامسا بيىل جىعىلعاننان قايتىپ تۇرماعان. ۇزاق ناۋقاس السىرەتكەن قارت اندا-ساندا بەتى بەرى قاراعانداي بولىپ، توسەك ۇستىندە باسىن كوتەرىپ وتىرسا، ءۇي ىشىندە، كەلىمدى-كەتىمدى ادامعا مازاسىز. دالا ءجۇزىن كورمەي، ءىشقۇسا بوپ ءىشى جارىلارداي زەرىككەن، ءارى اۋرۋ قاجىتىپ، قۇنىستىرىپ، شوكتىرىپ تاستاعان شال باياپار. تىرس ەتكەن بوتەن دىبىستى كوتەرە المايتىن كىدى.
قاتار سالعان سۇيەك ءتوساعاشتا جاتقان جاڭىل شەشەسى بيىل اقان اقمولادا جۇرگەندە لەپسىسىن ەمدەتەم دەپ، ءشامبىل قوجادان بارماق باسىنداي الماس الىپ، سارى مايعا ەزىپ ءىشىپتى. اۋرۋدىڭ ۇشىنا تيگەن دەي مە، سودان بەرى تاماعى جۇتىندىرماي، كەلە-كەلە اس جۇرمەي قىلتاماققا اينالىپ، قارا سۋدان بوتەن ءنار سىزباي جاتقانىنا ءبىر ايداي بولىپتى. كۇننەن-كۇنگە ءوز وزىنەن تاۋسىلىپ، تولىق دەنەلى انا شۇيكەدەي بوپ سەمىپ بارادى. تىم قۇرىماسا سويلەر ءتىل دە جوق. سىبىرلاپ سويلەيتىن جاڭىل ەندى ودان دا قالعان. الدەنەلەردى ءتۇسىندىرىپ، كەيدە كوزىنەن جاس سورعالاپ جىلاۋشى ەدى. ەندى كوزىنەن جاس تا شىقپايدى. قۋ شۇبەرەكتەي بوپ، سىڭىرىنە ءىلىنىپ ءسونىپ بارادى. اشەيىن، كەۋدەدە جانى بار ءتىرى ارۋاق — قۇر سۇلدەر.
انادا سۇلتانمۇرات ۇيىنەن شىعىپ، قاراتالعا كەشتەتە جەتكەندە اقان قۇلاگەردىڭ قايىڭ قوراسىنىڭ الدىنا شوككەن ءتورت ناردى كوزى شالىپ، تۇرىپ قالعان. ءبارىنىڭ دە ءالى بۇراۋىن بوساتپاعان، ەكى جاعىنا تەڭدەپ ارتقان تاي-تاي اۋىر جۇكتەرى بار، ءۇستى قىراۋ-قىراۋ الىس جولدان كەلگەن كوش تۇيەلەرى. كۇزدە قورامسا ءوزى اۋىرىپ جاتىپ، جىلداعى ادەتىمەن قازاقتان سۇلەيمەن، ورىس كۋپەسى يامششين، قىزىلجارلىق تاتار ساۋداگەرى يالۋشين، قاروتكەلدەگى كىرىشىن تاتار باقالشى يۋسۋپوۆ، اقمولا كۋپەسى كۋبرينداردىڭ بىرىككەن ساۋدا كەرۋەنىنە جالدامالى جىگىتتەرىن قوسىپ، بۇحار، سامارقانعا جىبەرگەن. ءشاي، قانت، كەپتىرگەن ورىك، مەيىز، قاق سياقتى ءتاتتى كەمىستەرمەن قوسا كوپ بارقىت، جىبەك ماتالارىن، كىلەم، ول-پۇل اينا، تاراققا دەيىن اكەلەتىن جولاۋشى — كەرۋەنشىلەردىڭ ورالعان بەتى-اۋ دەپ ويلاعان اقان. سولاي بولىپ شىقتى.
سول ءتۇنى ساۋدا كەرۋەننىڭ جول ازابىنا كوپ ۇشىراماي، بوتەن كەساپاتتان قالاس، امان-ەسەن ورالعانىنا كوڭىلى كوتەرىلدى مە، نەمەسە بالاسىنىڭ الدە جازىم بول ماي اقمولادان قايتقان ساپارىنا قۋاندى ما، الدە، بەتىن اۋلاق قىلسىن، بوي جاساعانى ما، — قورامسا اياق استىندا ساۋىعىپ، تىڭ ادامداي ايىعىپ كەتتى.
سەرى ۇلىمەن جاڭىل ارقىلى بولماسا، ءوزى ءبىر دە ءبىر رەت جەكە وتىرىپ اقىل-كەڭەس بەرىپ، نە قيسىق ىسىنە ۇرسىپ-زەكىپ كورمەگەن، ىشتەن تىنىپ جۇرەتىن مىنەزى اۋىر اكە اقانمەن كوپ سويلەستى.
اقاندى ءوزى جاتقان بولمەگە شاقىرىپ العان قورامسا:
— قالاي، بالام، اقمولا ۇلىقتارىنىڭ بەتى قالاي بولدى، باسىندى كۇن شالعاندا قاسىڭنان تابىلار جولداس-جورالار شىقتى ما؟ — دەپ، ۇلىن سويلەتپەي، ارىق قولىن كوتەرىپ ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەرە ۇزاق سويلەدى. — بىلەم، بىلەم. ەستىپ جاتىرمىن. وجىمباي مەن ءباتجاننىڭ قىزىل قارىن جاس بالاسى شىرىلداپ، جەتىم قالدى-اۋ. ەل جۋاندارى سەنى كىنالاپ، ەكى ورتادا جۇرت بەتىنە قاراي المايتىنداي ءجۇزى قارا ەتىپ، باسىر ەلدى جۇندەپ جاتىر. بىلەم، سەنىڭ كىناڭ جوق بۇل ارادا. ءبىراق قالاي اقتارىلارسىڭ. بارىمتاشى جىگىتتەردىڭ ءىسىن قۋىپ باردىڭ. نە تىندىردىڭ؟ قالتاڭا سالعان ازبىنشى اقشا-پۇلىڭ مۇندايدا قۇرساعى كەڭ، قالتالى قاسقىرلاردىڭ اۋزىن ءبىر شايعانىنا جەتتى مە؟ سەنەن گورى پ ۇلى مول. قۇرىعى ۇزىنداردىڭ دەگەنى دەگەن بوپ شىققان جوق پا. ءاي، بالام-اي تالاي رەت قۇلاق قاعىس قىلدىم. زامان — اقشا زامانى. سەنىڭ اقىسىز، پۇلسىز ءانىڭ ايتا جۇرەر الەۋمەتىڭە، ەرتەڭ ەر جەتەر ازاماتىڭا كەرەك. تاپ بۇگىن قىسىلتاياڭ شاقتا سول ونەرىڭنىڭ پايداسى ءتيدى مە؟ الدىندا مالى، قالتاسىندا پ ۇلى بار سۇلەيمەن، نۇرتازالار ۇيىندە ۇندەمەي جامباستاپ جاتىپ، ۇيدەن پالەدەن قۇتىلعان جوق پا؟ بۇرىن اقىل ايتپاعان، ەندى ولەر شاعىندا بۇل الجىعان اكەم نەسىنە تاۋسىلىپ، نەسىنە قينالادى دەرسىڭ. جانىم اشيدى ساعان، بالام! ەل ءىشى مەنى ءبىر بۇزاۋدىڭ تەرىسىمەن بايىعان ساۋداگەر دەپ، ءقايسىبىر كورە الماعان ءىشى تار نەمەلەر كەمسىتىپ، كۇستانالاعىسى كەلەدى. وعان ايىلىمدى دا جيعام جوق. بۇزاۋ تەرىسىمەن بايىسام، ەڭبەگىممەن بايىدىم. ەشكىمگە تيتتەي قياناتىم بولعان جوق. ەلدىڭ كەرەگىن تاۋىپ، قاجەتىن وتەگەننەن باسقا نە ىستەپپىن. جۇرتتىڭ مالىن السام، جيعان-تەرگەن دۇنيەمە ايىرباستاپ الدىم. انا ازناباي دا كوكشەتاۋ شارىنە شىلىك سالىپ بايىعان. كۇشىك اعاسى دا سونداي. مەنىڭ ادال بايلىعىمنان سەن نەندەي زيان شەكتىڭ. وينادىڭ، كۇلدىڭ، قىدىردىڭ، ءجۇردىڭ، قاسىڭا ەرتكەن بوزبالا، قىز-جەلەڭدى كيىندىردىڭ، ءىشىندىردىڭ، ءبارى مەنىڭ بايلىعىم، سەنىڭ جومارتتىعىڭ. قولىڭدى قاققان جەرىم جوق. نەسىنە قاعايىن، ءبارى سەندەر ءۇشىن جيعان دۇنيەلەر. اتتەڭ ءبىر عانا ءتىلىمدى المادىڭ. انا سۇلەيمەن، نۇرتازالارمەن يت پەن مىسىقشا كۇنەلتكەنشە، جاقىن بولايىق، تۋىستاسايىق دەدىم. ونداي شىرەنگەن بالالاردى سىرتقا تەپپەي، ىشىنە جابىسىپ، بورسىقشا سورا بەرۋگە قۋلىعىڭ جەتپەدى. قۇداي بەرگەن ونەرىڭدى، كوركىڭدى، جەر جارعان داڭقىڭدى ءوزىڭ قور قىلىپ، ءوزىڭ جاسىتىپ ءجۇرسىڭ... جوق، ۇلىم. تالاسپا. بىلەم، سەن ءالى دە كونگىڭ كەلمەيدى. قۇداي ساعان كيلىگۋدى بەرگەن دە، يلىگۋدى جازباعان. ادالىن ايتاسىڭ، ارباۋدى بىلمەيسىڭ. زامانىڭنىڭ تۇلكى ەكەنىن سەن مەنەن دە ارتىق تۇسىنەسىڭ. تۇسىنە تۇرا ىلەرلىك تازىلىق قالپىڭ جوق، نە الدىنا قۇرار قاقپانىڭ جوق. ەرتەڭ مەنەن قالار فاني جالعان ارعى كۇنى سەنەن دە قالادى. باي بولىپ ءوت، كەدەي بولىپ ءوت، ءبارىبىر ەكەۋىنە دە بۇيىراتىن ءبىر جارىم كەز كور عانا. ءبىراق، تىرلىگىڭدى يت قورلىقپەن سازايىندى تارتىپ وتپەسكە، تىرلىك كۇيبەڭىڭ مەن امالىڭ قاتار جۇرسە كەرەك ەتتى. انا ەكى بالادان قورىقپايمىن. ولار كوپتىڭ ءبىرى بولىپ، الدا دا ەمەس، ارتتا دا ەمەس، كوشتىڭ تاپ ورتاسىندا ءومىر سۇرەتىن جاندار. ولاردىڭ دۇنيە جيناۋىنان قورىقپايمىن، دۇنيە قوڭىزدىعىنان قورقام. اتا بالاعا سىنشى، ەرتەڭ ساعان دا قايىرىمى جوق، راقىمسىز بولا ما دەپ قورقام. ءوزىڭدى اياماساڭ دا، مىنا ىباندى ايا. تىم قۇرىماسا وسى جەتىمسىرەپ، وسى جىلامسىراماسىن. ءوز ءجونىن ءوزى تاۋىپ كەتەتىن دەنى دە cay ەمەس، — دەپ قاسىندا، ىرگە جاعىندا وتىرعان مىلقاۋ بالانىڭ شاشىنان سيپادى، — مەنىڭ ۇرپاعىمنان، قۇدايبەردى ۇرپاعىنان قالار شىن ازامات وسى ەكەۋىڭ عانا. ءبىرىڭنىڭ ءتىلىڭ تىم ۇزىن، ءبىرىڭنىڭ ءتىلىڭ جوق، — تىم قىسقا. ەرتەڭ ەكەۋدەن ەكەۋ جەكە بولىنسەڭ قارمانارىڭ دا، قاراسارىڭ دا جوق مىلقاۋ بولماعاندا نەڭ قالادى. اقىلىمدى الارسىڭ، نە الماسسىڭ، اتا سالعان جول، سەندەرگە ايتىپ كەتۋ قۇداي الدىنداعى پارىزىم. ەلىڭە، جۇرتىڭا ونەرىڭدى شاشتىڭ. ءبىر ءمۇيىز شىقسا ساعان شىعاتىنداي بولدى. ءبىراق سول ونەرىڭ وزىڭە جاۋ بوپ ءتيدى. ەندى جەتەر. بوس ءجۇرىستى قوي، وزىڭە ءبىر تەڭ تاپ، سۇلۋدى دا، سۇڭقاردى دا قۇشتىڭ. ەندى ىبانىڭنىڭ دا جايىن ويلا. بۇل دا ەرتەڭ-اق، ەر جەتەدى. اتا داڭقىمەن قىز وتەدى، ماتا داڭقىمەن ءبوز وتەدى. سەنىڭ اقان اتىڭ،بايلىعىڭمەن قاتار جۇرمەسە، مىلقاۋ بالا ءۇيسىز، كۇيسىز جەتىمسىرەر. كىم مىلقاۋدى مۇسىركەيدى، كىم مىلقاۋدى تۇسىنەدى.دۇنيەگە قور بوپ كەلگەن بالا، دۇنيەدەن قور بوپ وتپەسىن. سەن دە شارۋاعا قىبىڭ جوق، تويتيىپ، تاقىر جەرگە وتىرىپ قالما. انا مەنەن قالار دۇنيەنى ۇستا، دۇكەندە ءوزىڭ تۇرماساڭ كىسى جالدا، ۇيرەتسەڭ ءبارى توسەلەدى. ءتىلى بولماسا دا ىباننىڭ قولىنان دا كەلەدى.
اقان بىردەمە دەۋگە وقتالا بەرىپ ەدى، قورامسا سويلەتپەدى.
— جوق، اقان! سەن زەردەلىسىڭ، شەشەنسىڭ. سويلەسەڭ مەنى جەڭەسىڭ. ءبىراق ودان كەلەر ماعان پايدا جوق. سەنىڭ ءسوزىڭدى ولىلەرگە جەتكىزبەسەم، تىرىلەرگە تاراتۋدان قالعان جانمىن، ەرتەڭ اتتانار ۇزاق ساپار ءتۇر الدىمدا. قاجىماي كەتەيىن. مەنىڭ اياعىم ۇزەڭگىدە ەمەس، كوردىڭ جيەگىندە تۇرعان اداممىن... ەندى انا جاقتاعى بالالاردى شاقىرشى. مۇحاممەت پەن رامازان بوساعا جاقتا تومسىرايىپ-تومسىرايىپ وتىرا كەتتى.
— ال، بالالارىم، ءسوز قىسقا. ءتىلىم كاليماعا كەلەر شاقتا سەندەرگە ايتارىم، ءتاتۋ-تاتتى وتىڭدەر. ەلگە-جۇرتقا كۇلكى بولماڭدار.
مۇحاممەت پەن رامازان قاتارىنان كۇرسىنىپ، جىلامسىراعان بالالارداي، كوزدەرىن جۇدىرىقتارىمەن سۇرتكەن بولدى.
— ولىمگە جىلاعان قۇداي الدىندا كۇنا. كوز جاستارىڭمەن مىنا ەكەۋمىزدى الىپ قالا المايسىڭدار. انا جاقتا اللا تاعالا دا بايبالام سالىپ، ءبىزدى شاقىرىپ جاتىر. تەز بارماي شىرەنگەنىمىز كۇپىرلىك بولار. ودان دا ءسوز ۇعىڭدار. تىرىمدە مال قۇلاعىنا ەن سالىپ، مىناۋ سەنىكى، مىناۋ سەنىكى دەپ، ەنشىلەرىڭدى جىكتەپ بەرمەپ ەدىم. ەندى اتا جونىمەن ءقايسىبىرىن اتاپ كەتەيىن دەپ وتىرمىن... اقانجان، سەنىڭ مال باعۋعا ىڭعايىڭ جوق، انا ءتورت ناردىڭ ۇشەۋىنىڭ جۇگى سەنىكى. انا ۇلكەن ابدىراداعى جۇك، ساندىقتاعى اقشا سەنىكى. كىشى ابدىراداعى دۇنيەنى مۇحاممەت، رامازان قىلداي ءبولى الىڭدار. دۇكەن اقاندىكى. سەندەردىڭ باستارىڭدا وتاۋلارىڭ بار، اقانعا وسى ۇلكەن اعاش ءۇي. الدارىڭا سالعان جىلقى رامازان، مۇحاممەت سەندەردىكى. اقانعا ءوز جۇيرىكتەرىن — استىنداعى سارى ات، قارا تاي، ىبان مىنەر كوكبەستى، ەكى قۇلىندى بيە. جىلداعى سوعىمىن اعالارىڭا بەرىپ وتىراسىڭدار. قوي، ەشكى بارىڭە ورتاق. كەرەگىنشە كەزەگىڭمەن جاراتارسىڭدار. مالى كوپ رامازان مەن مۇحاممەتكە احمەت سايى، قان جايلاۋ. اقانعا قاجەت بولسا ەسكى قىستاۋ ورنى — قيسىق اعاش، — دەپ قورامسا جاستىعىنىڭ استىنان ءبىر توپ قاعازدى شىعاردى. — ءما، مۇحاممەت، مىناۋ جۇرتتىڭ ەكى-ۇش جىلعى بەرەشەگى. ماتا، قانت، شاي، ول-پۇل العان قولى كەمتار ادامداردىڭ ءتىزىمى. مەن ولگەندە قىرقىما جينالعان ادامدارعا جاريا ەتەرسىڭ. ءبارىن كەشىرەم! مەنەن قالعان تابارىك، سىباعا بولسىن تىرىلەرگە.
مۇحاممەت پەن رامازان باستارىن وقىس كوتەرىپ، بىر-بىرىنە قاراستى. ورتاسىنان بۇكتەلگەن قالىڭ قاعازداعى شيماي-شيماي مول ءتىزىمدى مۇحاممەت ىشتەي ەجەلەپ وتىر.
— اكە، الدا ريزا بولسىن! جەتىم-جەسىردىڭ ساۋابى ءتيسىن! — دەپ اقان ىنىلەرىنىڭ تاڭىرقاعان كەيپىن ۇناتپاي قالدى. — قارسى بولماساڭىز، ماعان ەكى ساۋىن بيە، ءبىر سوعىم ءقازىر قاجەت بولىپ تۇر.
مۇحاممەت پەن رامازان تاعى دا ۇدىرەيىسە قالدى.
بۇرىن بۇلاي سۇراماي ءوز قولى بىلەتىن اقاننىڭ مىنا قىلىعىنا قورامسانىڭ جانى اشىعانداي بولدى.
— يا، اتا.
— كەشەگى ولگەن ءباتجان ءۇيى بۋرىل اتىن مارقۇمنىڭ جىلىنا ساقتاپ وتىر. جەتىم بالالارىنىڭ تىسىنە باسار قىزىل جوق. سولارعا سوعىم.
— ە، جەتىم-جەسىردىڭ بارىنە بەرسەڭ، مالىڭ شاق كەلە مە، دەپ قالدى مۇحاممەت.
— وجىمباي ۇيىندە باس كوتەرەر ادام جوق. سولارعا ءبىر ساۋىن بيە.
— تاعى كىم قالدى؟ — دەدى رامازان اقاننان جاسقانشاقتانا قىزاراقتاپ.
— تاعى قالعان — سۇلتانمۇرات ءۇيى. كوكىرەك اۋرۋىنان ءولىم حالىندە جاتىر. سوعان قىستاي ىشەتىن قىمىز كەرەك. قىسىر كوك بيەنى سوعان بەرسەم دەپ ەم.
— ە، كوكىرەك قۇرت اۋرۋىنىڭ ءبارىن تامامداساڭ، قازاقتا ونىمەن اۋىرماعان ءۇي كەمدە-كەم، — دەپ ەدى رامازان؛
— جارايدى، اكەمىز كوزىن جۇمباي تۇرىپ تاراتسىن ءبارىن، تاراتسىن، — دەدى مۇحاممەت كەكەتىپ.
— ەنشىگە بولگەن مالدى مەنەن سوڭ يەمدەنەسىڭدەر، ءازىر مەنىڭ بيلىگىمدە، — دەدى ەكى ۇلىنا جاقتىرماي قاراعان قورامسا. — مۇحاممەت، رامازان، ۇقىپتاپ ۇستاساڭدار قىرۋار مال بالاڭنىڭ بالاسىنا جەتەدى. ىنساپ كەرەك. ەرتەڭ ەرتەمەن ورىندارىڭنان تۇرىسىمەن الگى اقان ايتقان مالداردى اتاعان جەرلەرىنە ءوز قولدارىڭمەن جەتكىزىپ بەرىڭدەر.
ءتىلسىز جاتقان جاڭىل اقىلدى قوساعىنىڭ ءباتۋاسىنا ريزا كوڭىلمەن كەمسەڭدەگەندەي بولدى. بالالارىمەن ارىزداسا الماي قينالعان انا، شالىنىڭ باقىلداسقانىنان ءوزى باقىلداسقانداي كوڭىلى تولىپ، ىشتەي جىلاپ جاتتى.
اقان باسىن كوتەرىپ الدى. وق بويىنداي جەردەگى توعايدان شىعا كەلىپ قوس قۇلاعى سەلتيىپ تۇرىپ قالعان سۇر قويان جالت بۇرىلىپ زىتىپ بەردى. باسارالا كوبىك قاردى قۇيىنداي بوراتىپ قۋىپ بارادى. جانى ىشقىنىپ زىمىراعان ور قويان كەلەسى شوق اعاشتىڭ باۋىرىنا شۇعىل بۇرىلىپ، تاساعا ءتۇسىپ كەتتى. ءوز ەكپىنىمەن ىقتاسىنعا تۇسكەن كۇرتىككە وماقاسا قۇلاي جازداپ، قويان سوڭىنان كورىنبەي كەتتى.
كوڭىلى ەنجار اقان ءيتتىڭ سوڭىنان ۇمتىلعان جوق. بۇلكىلدەگەن ات ىڭعايىمەن ءجۇرىپ كەلەدى. ءتۇتىنى تىك شۇباتىلعان اۋىلدار كورىنەدى الىستان جاناي وتكەندە دابىرلاعان ادام داۋىستارى دا ەستىلەدى. سەرى ەشقايسىسىنا بۇرىلعان جوق. قاي اۋىلعا بارسا دا كىنالى جانداي بەتىنەن باسادى. كەرەي مالىنىڭ تولەمىنە ءار ۇيگە تۇسكەن سالىق — قايدا بارسا الدىنان شىعا كەلەردەي كورىنىپ، قيىردا قۋعىندا جۇرگەن دوستارى دا مۇنىڭ كەسىرىنەن كەتكەندەي ەل قاباعىنىڭ ىڭعايىنان جاسقانادى.
جاقىندا ومبىدا وقىپ جۇرگەن سەردالىنىڭ بالاسى مامبەتالى ەلگە كەلگەن. سەردالىنىڭ اعاسى سەرالى باي جان-جاققا پوشتاباي، اتقوسشىلارىن شاپقىلاتىپ، كوڭىلى جاقىن بولىس، بيلەردى تويعا شاقىرعان. مامبەتالى اۋىلداعى ءبىر دوسىن اقانعا ادەيى جىبەرىپتى.
اماندىق ءبىلىپ، كىرىپ-شىققان ەل ادامدارىنان بوساي الماي جاتىرمىن، رەنجىمەسىن. سەرى اعانى ەلدەن ەرەن ساعىندىم، كورگىم كەلەدى، سويلەسىپ ماۋقىمدى باسايىن، دەپ ارناپ شاقىرىپتى. كەلگەن جىگىتتەن اقان كىمدەردىڭ شاقىرعانىن سۇراپ ەدى، ەلدىڭ اتقا مىنەر يگى جاقسىلارىنىڭ ىشىندە نۇرتازا دا بار ەكەن. Cepi ەندى بولىس ءجۇزىن كورگەنشە اسىقتى. ەلدى قان قاقساتىپ بار سۇرقيا قاسكويلىگىن پاناسىز جىگىتتەردىڭ باسىنا توككەن بولىس قىلىعىن اشكەرەلەپ، جۇرت الدىندا بەتىن ايداي ەتىپ، جەرلەۋدى ويلادى. سۇلتانمۇراتتان بار شىندىققا قانعان اقان، زىعىردانى قايناپ، نە ىستەرىن بىلمەي الاسۇرعان اقىن بۇگىن بۇلقىنىپ شىعىپ ەدى. ەلدەن قاسىنا ەشكىمدى ەرىتپەدى. اكە-شەشە بىردەي توسەك تارتىپ، ءوزى دوستارى نان تىرىدەي، قۇلاگەرىنەن ولىدەي ايىرىلىپ جارىمجان كوڭىلمەن جۇرگەن جان سالتاناتپەن توپ قۇرىپ قايتسىن...
اقان وڭ جاعىنا قارادى. قويان قۋىپ كەتكەن باسارالا ءبىر شوق قىزىلدان شىعىپ، يەسىنە قوسىلدى. ءتىلى سالا قۇلاش سالاقتاپ، ىرس-ىرس ەتەدى. قويانعا جەتە الماي القىنىپ قالعان كارى ءيتتىڭ تۇلا بويىنان بۋ بۇرقىراپ، ازۋسىز قىزىل يەگى كورىنگەن قوس ەزۋىنەن سىلەكەيى شۇبىرادى. بۇرىن قاراسى كورىنگەن تۇلكى مەن قوياندى ءبىر قىر اسىرماي شالىپ، جاۋكەمدەي سالاتىن باسارالا ءقازىر تاپ الدىنان قاشقان سەمىز قويانعا جەتە الماي ك،ار قاۋىپ قالعانىنا نازالانعانداي، جەردەن باسىن كوتەرمەيدى. ەرتىپ شىققان يەسىنەن دە ۇيالعانداي اندا-ساندا اقانعا كوزىنىڭ قيىعىمەن جاسقانا قاراپ، ءۇنسىز سولەڭدەپ كەلەدى.
سەرى ءيتتىڭ مىنا كۇيىن كورگەندە وتكەن كۇندەرىن ويلاپ، تاعى دا نازالانادى. بۇرىن الدىنان قاشقان اڭ قۇتىلمايتىن، قۋسا جەرمەن جەكسەن بوپ جۇلدىزداي اعىپ جەتەتىن الىمدى جۇيرىك تازى، جەتسە باس سالىپ ۇيپالاپ تاستايتىن مىقتى، اۋلەتتى سىرتتان باسارالا اڭشىلىقتىڭ كوركى ەدى-اۋ. تالاي ماقتاۋلى يتتەردىڭ ىشىندە ۇشقىرلىعىنا كۇشى سايما-ساي ەرەكشە جاراتىلعان قۇماي تازى — اقان سەرىنىڭ قۋانىشى ەدى-اۋ. سوڭىنان بوس سالپاقتاپ، سولەڭدەگەن ونەرسىز يت ەرىتكەن جولاۋشىنى، نە مالعا، نە جانعا تىرىدەي پايداسى جوق، ەتتىكە ءتۇسىپ قايماق، ءسۇت مالشىلايتىن ۇرى يت، ماڭىنان جۇرگەندى بالاعىنان تارتىپ، كولدەنەڭ وتكەن سالت اتتىنىڭ الدىنان كەسكەستەپ، ات تۇمسىعىنا قارعىپ ارسىلدايتىن قاباعان يت ۇستاعان ادامداردى مىنەيتىن اقان ەندى مىنا باسارالاسىنىڭ ءمۇساپىر ءحالىن كورگەندە سەرىلىك بازارىنىڭ تارقاي باستاعانىنا ىشتەي كەيىدى. جۇيرىك اتتارىن ويناقتاتىپ، ويقاستاتىپ قىسقى كەشتە ورمان توعايلاردى باسىنا كوتەرە ون سالاتىن سال جىگىتتەرمەن بەتتەرى سارى ايازدا شيەدەي قىزارىپ، كۇمىستەتكەن ايىل-تۇرمانى جارقىلداپ، داۋىستارى دا كۇمىستەي سىڭعىرلاپ، ءازىل — قالجىڭمەن اپپاق تىستەرىنىڭ ساۋلەسى قىپ-قىزىل ەرىندەرىنە تۇسە ەركە كۇلىپ، ەركىن ءجۇرىپ، سوڭىنان ەرگەن قۇربىلاس قىز بالالاردىڭ اڭشىلىق سالتاناتى دا كەلمەسكە كەتكەنى-اۋ... تىم قۇرىماسا، سول سال-سەرىلىكتى ۇستاپ قالار جاستاردىڭ تابىلماعانى ما؟ الدە، ادام بالاسى تىرشىلىك كۇيبەڭىمەن ەكى ءيىنى ءتۇسىپ، كۇننەن كۇنگە ۇساقتاپ بارا ما؟..
اقان باسىن وقىس كوتەرىپ الدى. باسارالا دا قوس قۇلاعى تىكىرەيىپ ءبىر اياعىن بۇگىپ، كوتەرگەن قالپى ەڭكەيە بەردى. جەر باۋىرلاپ ەڭكەيگەن سايىن قۇلاعى جىميىپ، تۇلابويى جيىرىلىپ، شيىرشىق اتتى. قالىڭ قاراعايدىڭ باۋىرىندا جايىلعان ءبىر توپ ەلىك اعاش قالتارىسىنان ءدال ۇستەرىنەن شىعا كەلگەن جولاۋشىعا ەدىرەيە قاراپ، قاتىپ قالىپتى. باسقالارىنان موينى ۇزىنداۋ تەكە تاناۋى بىرس ەتىپ، باسىن ءبىر شۇلعىپ قالىپ اتا جونەلگەندە، باسقالارى دا ۇركىپ، تۇرا تارتتى. تاپ وسى جولى قۇتىلماسسىڭدار-اۋ دەگەندەي وقشا اتىلعان باسارالا دا ارتىن بورانداتىپ، قۋىپ بەردى. قالىڭ شۇبارلاردىڭ ارا-اراسىنداعى قارى جۇقا الاڭقايمەن قوسىلعان ەلىكتەر ۇزدىك-سوزدىق زىمىراپ بارادى. يت تە ەندى بارىن سالدى.
بۇلار ءبىر قىر اسىپ كەتكەنشە كوز الماي قاراعان اقان باسىن شايقاپ ەرالى جەزدەسىنىڭ اۋىلىنا تۇستەنبەككە، اتىن بۇرا بەردى. بۇرىنعى جۇرىسىنەن قالعان سەمىز، كارى باسارالانىڭ ەلىكتەرگە جەتە الماسىن كورىپ، باسىن شايقادى. ءبىراق، جەتە الماسا دا، ەندى ورتا جولدان ارسالاڭداپ قايتا قايتپايتىن نامىسشىل ءيتىنىڭ كەشكە دەيىن ورالماسىن سەزگەن سەرى "بەكەر-اق الىپ شىققان ەكەم، قايران ارلانىم-اي، قور بولدىڭ-اۋ" دەپ باسارالاسىنا جانى اشىدى...
ءيسى قىس ىشىندە دە مۇرىن جاراتىن شىرشا، سامىرسىن ارالاس قالىڭ قاراعاي باۋىرىنداعى سەردالىنىڭ بورەنەدەن قيىپ، تاقتاي شاتىرمەن جاپقان ۇلكەن اعاش ءۇيىنىڭ ماڭى جىپىرلاعان كاشابا، جايداق شانا، بايلاۋلى سالت اتتار. ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ جۇرگەن اۋىل ادامدارى، جيىنعا ءۇيىر جىپىرلاعان بالا، ءيىن تىرەسكەن جاستار شام جاعا ساۋىق سالىپ، ولەڭ ايتىپ، تويدى قىزدىرىپ جاتىر.
— اقان كەلدى!
— اقان سەرى كەلدى، — دەگەن حابار قورادان جۇگىرىپ اۋىز بولمەگە، ودان ءتور بولمەگە جەتتى.
ەكى قابات كىلەم ۇستىنە قالىڭداتا جايعان بىتپەس، ءبىرسالار، بوستەكتە، جاستىق، كوپشىككە شىنتىقتاي تۇسكەن وڭكەي ەل تۇزدىعى شونجارلار، ءسۇيىنشى سۇراعانداي ايعايلاعان مىنا داۋىستان ءقايسىبىرى تىكسىنىپ، ءقايسىبىرى قايعىلى سەرىنىڭ ءجۇزىن كورمەككە مويىندارىن ەسىك جاققا بۇرىسىپ، اڭگىمەلەرىن دوعاردى.
الدىنان قارسى شىعىپ، اۋىز ۇيدە قۇشاقتاسا امانداسقان مامبەتالى سەرىنى ءتور ۇيگە ءوزى باستاپ كىردى. قازاق اۋىلدارىندا سىقسيما، ماي شاممەن وتىراتىن الاكولەڭكە باسقا ۇيلەردەي ەمەس، ەڭسەلى بولمە جاپ-جارىق. قوبىزداعان تاقتاي توبەنىڭ بەتىندەگى ءتورت شىعىرشىققا ىلىنگەن ءتورت بۇرىشتاعى اسپالى جيىرماسىنشى شامدار بۇگىنگى تويعا سالتانات ساۋلەسىن توككەندەي جارقىراپ، سامالاداي جاينايدى.
اقان وتىرعانداردى وتكىر كوزىمەن ءبىر شولىپ ءوتتى. تاپ توردە وقالى شاپان جامىلىپ، اعا سۇلتان شىڭعىس وتىر. قاسىندا ەڭگەزەردەي قىلىشباي بي. ورتا تۇستا نۇرتازا. كورشى كەرەي اۋىلدارىنىڭ دا شونجارلارى بار. قىلىشبايعا ىرگەلەس جانبوتا وتىر. مۇنداي توي-دۋمانعا شاقىرسا دا كەلمەيتىن شىڭعىسقا ارناپ اقان:
— سالاۋماعالايكۋم، — دەدى باياۋ عانا يەگىن كوتەرىپ.
— ۋاعالايكۋماسسالام، امانبىسىڭ، اقان شىراق، — دەپ شىڭعىس سالەمىن العاندا، باسقالاردا اۋزى جىبىرلاپ باس يزەسكەن بولدى. بايالى بالالارى وتىرعان جاقتان عانا اماندىق-ساۋلىق سۇراعان جىلى سوزدەر ەستىلىپ جاتتى.
— اقان اعا، ءوتىڭىز تورگە، — دەپ، مامبەتالى ءتوردى نۇسقاعاندا.
— ءيا، وتىرساڭشى.
— كانە قاعىلىڭىزدار، — دەپ بوساعا جاقتاعى ءۇي يەلەرى اعايىندى سايدالى، سەردالى قوسىلا ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، وزدەرىنەن ءسال جوعارىراق تۇستى نۇسقاپ، ەدى، اقان سەرى وتىرعانداردى باسا كوكتەپ:
— ءا، اقاننىڭ ورنى سول ارا، — دەپ بيلىك ايتا قالعان شوعىرماق بولىستىڭ تاپ الدىنا توقتاپ:
— مەنىڭ ورنىم وسى ارا بولار، تومەن قاعىل، شوعىرماق! — دەپ ءامىرلى ءۇن قاتتى. سەرىنىڭ اششى تىلىنەن قايمىعاتىن شوعىرماق قىزاراقتاپ، مۇرنىنان مىڭگىرلەپ، دومالاعان سەمىز دەنەسىمەن زورعا يزەندەپ تومەن سىرعي بەردى.
— جاسىڭ جاس دەگەنىم عوي. ۇلكەن ادامدى ورنىنان قوزعاعانىڭ... مەنىڭ قارنىمداي قارنىڭ بولسا، كورەر ەم قالاي جىلجۋدى.
— سەنى بۋاز قىلعان مەن ەمەس قوي، — دەپ، اقان وتىرىپ جاتىپ، توقتىعىن ماقتانشىلىق ەتكەن بايدىڭ جۋان قارنىن ءاجۋالاپ، ىزالى كۇلدى. — جاسىڭ جاس دەيسىڭ. ءقايبىر جاس سىيلاپ وتىرسىڭدار. ءبارىڭ دارەجە، شەن-شەكپەنىڭمەن وتىرىپسىڭدار. مەندە شەن دە، شەكپەن دە جوق، سوندا مەنىڭ ورنىم قاي ارا بولماق؟!
— سەنىڭ ورنىڭ انا كورشى ۇيلەردەگى بالا-شاعانىڭ ورتاسى ەمەس پە، اقان جەل كوڭىلگە سول لايىق، — دەپ سۇتەمگەننىڭ نەمەرە ءىنىسى شالاباي قالجىڭداپ ەدى، اقتوقتىنى ەسكە الىپ، ونىڭ جۇرتىن استە عايباتتاعىسى كەلمەيتىن سەرى:
— ءا، شالاباي باياعىدا ۇمىت بولعان جەل كوڭىلدى ايتىپ جەل شاقىرىپ قايتەسىڭ، سەن قاڭباق تا مەن داۋىل، سوعارمىن دا وتەرمىن، سەن قاۋىز دا، مەن قۇيىن ۇشارسىڭ دا كەتەرسىڭ! — دەپ، قالجىڭمەن جاۋاپ بەرىپ، اپپاق تىستەرى اقسيا كۇلدى.
ءتىسى اقسيا كۇلگەننەن كوزى كۇلمەگەن مۇڭدى، ءارى اشۋلى اقاننىڭ مىنا توپقا سوقتىققىسى كەلىپ ىزدەنگەن ءتۇرىن بايقاعان ەل جۋاندارى قاقىرىنىپ، جوتكىرىنىپ، نە ايتارىن بىلمەي بوگەلە بەردى. سەرىنىڭ قۇدالارى بەگالى بالالارى عانا ايىزى قانعانداي جىمىڭ-جىمىڭ ەتەدى.
He قوستاعانىن، نە ۇناتپاعان سىڭايىن استە بىلدىرمەي، ۇنەمى قاباعى ءتۇسىپ تۇكسيىپ وتىراتىن شىڭعىس قانا قالپىنان تايعان جوق. تومەن تۇقيىپ تۇنجىراعان قالپى:
— اقان، شىراق، قايىرىن بەرسىن قۇلاگەرىڭنىڭ. ات تا بولسا، دوسىڭداي بولعان سەرىگىڭ ەدى. جاي ات ەمەس ءۇش جۇزگە ءماشھۇر بولعان پىراق ەدى، — دەپ كوڭىل ايتتى.
— ءيا، قايىرىن بەرسىن!
— انا "قۇلاگەر" دەگەن ولەڭىڭدە "سەن ولسەڭ، ورنىڭ باسار كوك بەستى بار، بولادى قۇداي قوسسا و دا تۇلپار" دەپسىڭ عوي. ازامات ءوزىڭ امان بول، قۇلاگەردەي بولماسا دا، جۇيرىك اتسىز قالماسسىڭ.
— بارا الماي جاتىرمىز، رەنجىمە اقان، — دەپ كوڭىلى ءتۇزۋ بەگالى بالاسى جانبولات پەن تاعى بىر-ەكى ادام كەشىرىم وتىنگەندەي كىشىرەيە سويلەپ ەدى.
— ە-ە، اتقا كوڭىل ايتىپ باراتىنداي، ول قاراۋىلدىڭ قاي بالاسى ەدى، — دەپ زىكىريا مىسقىلدادى.
— اتقا كوڭىل ايتپاساق تا، اقان الىس ساپاردان كەلدى. بارۋ ءجون ەدى، ەندى وسىندا مامبەتالىنىڭ تويىنا كەزدەستىك، مىنا، قاراشى، قولايسىزداۋ ەكەن ءوزى...
— الىس ساپار دەيتىن نەمەنە. مىنا تۇرعان ەرەيمەن — ەل ءىشى ەمەس پە. جىراقتان، جات جۇرتتان كەلگەن مامبەتالى بولار ما. "التىداعى بالا الىستان كەلسە، الپىستاعى شال كەلىپ سالەم بەرەر".
— ە، مامبەتالىنىڭ ءجونى ءبىر باسقا، — دەسىپ، باسقالار قاقپاقىلداي باستاعاندا، جاڭا قۇلاگەرىن ايتقاندا كوڭىلى بوساعانداي جۋاسىعان اقان قايتادان تەرىسى قۇرىسىپ، وقتى كوزىن قادادى.
— ءاي، شوعىرماق، ءاي زىكىريا، التىداعى بالا كەلدى دەپ قازاقتىڭ التىن ءسوزىن جاسىتىپ قايتەسىڭدەر. ودان دا ەرتەڭ پاتشا وقۋىن بىتىرەر مامبەتالى وقالى شاپان كيىنىپ، مارتەبەسى بيىك، مانسابى جوعارى بولعاندا، ءبىرىمىز بولىستىقتان قاعىلمايىق، ءبىرىمىز شەن-شەكپەننەن، دارەجەدەن ايىرىلمايىق، تاعىمىزدان، الىنبايىق دەپ، كۇن رايىن الدىن-الا بولجاپ، جاس تا بولسا، باس بولاتىن جىگىتتىڭ ارتىنا بۇرىنىراق كىرىپ جىلى ورىن سايلاپ الايىق دەپ جەتتىك دەسەڭدەرشى. ءبىراق كەشەگى شوقان جولىن قۋار مامبەتالى قۇزعىندار ۇيا باسار ءىن دايىنداپ جاتپاسا كەرەك. مامبەتالىنىڭ استىن يىسكەگەنشە، ماڭدايىن نەگە يىسكەمەيسىڭدەر. قانشا وقىسا دا ادامنىڭ ارتى وزگەرمەيدى، ءبىلىم باسقا جينالار بولار، ءبىلىمدىنىڭ ماڭدايى ەمەس پە ەدى اشىلار.
بولىستار تىكسىنىپ قالدى. شارپىسۋعا ءسوز تابا الماعان شوعىرماق ەسە جىبەرگىسى كەلمەي:
— اقان، سەن مۇلدەم بەيباستاق بوپ باراسىڭ: ۇلكەنگە دە، كىشىگە دە ءاي، ءوي، سەن دەپ زىركىلدەيسىڭ. ءبىزدى سەن تاپتىرىپ پا ەڭ. ساقال سىيلاۋدان كەتكەن ەكەنسىڭ. الدە، قۇلاگەردى ولتىرگەن ءبىز دەپ وتىرمىسىڭ. جەتتى عوي! — دەپ،ءبىر ىرعالىپ، قاباق شىتتى. سۇيىق شوشقا ساقالىن دا سيپاپ قويدى.
اقان ءالى دە ايتىسا ءتۇسىپ، اشىندىرعىسى كەلدى جۇرتتى. اتتەڭ نۇرتازا ءۇنسىز وتىر... ەندى وعان دا سوقتىعۋدى ويلادى.
— شوعىرماق، سەن ساقال دەيسىڭ. اتى ساقالدى سىيلاساق ساسىق تەكەنى دە سىيلاۋىمىز كەرەك شىعار. ال "ءاي، سەن" دەمەسەڭ، قازاق، "ءوي دەمەسەڭ، وك دەمەسەڭ، وگىز جۇرمەيدى" دەيدى. سەن دەسەم شىڭاعاڭدى ايتقانىم ەمەس، انا نۇرتازا، سەن سياقتى بولىستاردى ايتقانىم. سەندەر تۇگىلى، جاقسى كورەتىن سارالا ءيتىم باسارالانى دا ءسىز دەپ كورگەم جوق.
باعانادان جارىلارداي بوپ زورعا شىداعان جانبولات وسى ارادا قيقىلداپ كەپ كۇلىپ، وعان ەكى-ۇش قوناق قوسىلا كۇلدى.
اقان سەرىنىڭ اقمولاعا بارىپ كەلگەنىن ەستىگەن نۇرتازا "سوتتالعان جىگىتتەرمەن جولىعىپ قالدى ما ەكەن، كىم بىلەدى، تۇرمە باستىعىنا قانشا پارا بەرگەنمەن، بۇل دا اۋزىنا بىردەمە تىعىپ جولىن تاپقان شىعار. وندا قانشا قۇران سىيلاپ دىنگە بەرىك بولسا دا، بارىمتاشىلار اقانعا ءبارىن ايتۋى مۇمكىن-اۋ" دەپ وزىنەن قۋىستانىپ، بۇل ارادا سەرىنى اشىندىرار سوزگە بارعىسى كەلمەي وتىرعان، ءبىراق جاڭا اتى اتالعاندا قانى قايناپ، ەندى بودەنەدەي بۇعىپ قالا المادى.
— سونشاما نەسىنە تارقىلداي قالدىڭ، جانبولات. اقان ءجون ايتىپ وتىر. ءيتىن سىيلايتىنى راس. قاشاندا جاقسى يت جاقسى ءيتتى سىيلاماي ما.
ەندى نۇرتازا توبى ءماز بولىپ، راحاتتانا كۇلىستى. نۇرتازانىڭ سوزگە قوسىلعانىنا اقان قۋانىپ وتىر. ەندى ءسوز جەلىسىن جاقىنداتىپ، ارقاۋىن سالماققا ىڭعايلادى.
نۇرتازا دۇرىس ايتادى. ءدۇيىم ەلدى بالاسىنا دەيىن جارىلقاپ، تۇلكى تەرىسىنەن تىماق، قاسقىر تەرىسىنەن ىشىك كيىندىرگەن سارالا ءيتتى سىيلاماعاندا، ەلدى جالاڭبۇت قالدىرىپ، قولىنداعىسىن الىپ، بالا-شاعاسىن جەتىم، قاتىنىن تۇل ەتكەن سەندەردى سىيلايىن با؟! ارينە سارالا ءيتتى ارتىعىراق كورەم سەندەردەن.
ءسوز سىڭايىن اڭعارىپ شوشىنعان سۇلەيمەن بولىس ءىنىسىنىڭ جوق جەردە شوشاڭداي قالاتىن شىدامسىز مىنەزىنە كۇيىنىپ، ءسوزدىڭ بەتىن باسقاعا اۋدارعىسى كەلدى. داۋسىن سوزا سويلەپ، كيىپ كەتتى.
— باياعىدا ءبىرىن-بىرى تانىمايتىن ەكى جولاۋشى جول ايرىعىندا كەزدەسە قالىپ، سالەمدەسكەن سوڭ، بىرەۋىنىڭ قۇندىز بوركىنە ەكىنشىسى قاتتى قىزىعىپ، باس سالىپ الا قاشىپتى. سوندا بوركىنەن ايىرىلعان ەڭگەزەردەي جىگىت، اتىن بۇرا سالىپ توقپاقتاي جىگىتتى تۇرا قۋادى. اناۋ ءا دەگەندە ۇزاپ كەتەدى. سودان بورىكتى جىگىتتىڭ اتى تىزەلى مىقتى بولسا كەرەك، ءبىرازدان سوڭ باستىرمالاتىپ قۋىپ جەتىپتى. ەندى قۇتىلماسىن بىلگەن جىگىت اتىن تەجەپ، ىرجالاقتاپ كۇلىپ "ءاي، دوس، ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق-اۋ" دەپ بوركىن ۇستاتا بەرىپتى. سول ايتقانداي، اڭگىمە نەدەن شىعىپ كەتتى. قۇلاگەرگە كوڭىل ايتۋدان شىقتى-اۋ. ەندى ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق، توقتاساق تا بولار. قۇلاگەردىڭ جىرى بىتپەدى مە، قاشانعى جىرلاي بەرەمىز.
— قۇلاگەردىڭ جىرى تۇگىل داۋى دا ءبىتتى عوي، ودان دا ساعىناي اسى قالاي ءوتتى، سونى ايتشى، اقان — دەپ ەكىنشىسى قوستاپ ەدى، باعانادان ەل شارپىسىن اڭدىپ، ءۇنسىز تىڭداعان مامبەتالى قوسىلدى سوزگە. الىستا ءجۇرىپ، قالجىڭ مەن اششى شىندىقتى اشۋعا ۇستا حالقىنىڭ شەبەرلىگىن، اقان سەكىلدى قارا قىلدى قاق جارار ءادىل اقىنداردىڭ بال تاتىعان ءسوزىن، مىسقىل ءاجۋاسىن ساعىنعان شاكىرت جاڭا قىزىپ، تۇتانا باستاعان اڭگىمە وتىن سوندىرگىسى كەلمەدى. تىڭداي بەرۋگە قۇشتار:
— سۇلەكە، قۇلاگەر جىرى نەگە ءبىتتى دەيسىز. جوق، ول جىر جاڭا باستالعان سياقتى. قۇلاگەر قازاسىنىڭ استىندا تالاي-تالاي جىرلانار، ايتىلار سوزدەر، زامان ساۋالى، تالاي زاردىڭ، تالاي مۇڭنىڭ جاۋابى جاتقان جوق پا. ساعىناي اسى قازاق ساحاراسىنداعى كوپ اس، كوپ تولقىننىڭ ءبىرى عانا. سول استىڭ داڭقىن شىعارار، اتىن جەر جارعىزىپ، بالادان بالاعا، ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزەر دە قۇلاگەر ءولىمى. اقان اعام سالعان "قۇلاگەر" ءانى بولماق. سول ءان، سول زار زامانا ءانى، زامانا جىرىنداي بوپ، بولاشاق جۇرتتىڭ جاڭا ءبىر قاۋىمنىڭ قۇلاعىنا جەتەر. سوندا "قۇلاگەر" انىنە العىسىن ايتار، دۇلدىلگە ور قازىپ، اقىن جۇرەگىنە قازا ەككەندەرگە قارعىسىن ايتار ۇرپاق تابىلار... — جاس مامبەتالىنىڭ ءسوزى قارت ساققۇلاق سوزىمەن اينا-قاتەسىز بىردەي. نە دەگەن ۇقساستىق؟!..
سۇلۋ قارا مۇرت، قالىڭ دوڭگەلەك ساقالدى جاس جىگىتتىڭ كىشىرەك، ويلى كوزىنىڭ اياسى سويلەگەن سايىن كەڭىپ، قاراشىعىنان وت ۇشقىنداعانداي اسپا شامنىڭ جارىعىمەن شاعىلىسىپ جارقىلدايدى. ءبىر سويلەسە كوسىلە سويلەپ، تەرەڭ تولعايتىن سۇلۋ، ورنەكتى تىلمەن كوپ مازمۇن، كوپ ونەگەلى ۇلاعات ايتۋعا توسەلگەن جاستىڭ سىڭايى بار. ءوز ءۇيى، ءوز تويى بولعان سوڭ با، وي ۇشىعىن تاستادى دا، ءارى قاراي ۇندەمەي توسىلا بەردى.
جۇرت تا ءۇنسىز. ءسوز جەلىسىن ءارى قاراي جالعاپ كەتۋدىڭ، نە مامبەتالىگە قارسى داۋ ايتۋدىڭ رەتىن تابا الماي قىبىجىقتاپ، شىڭعىس پەن قىلىشبايعا كوزدەرىنىڭ استىمەن قاراسادى. مۇنى سەزگەن قىلىشباي ەتەكتەي ساقالىن ساۋمالاپ، جوتكىرىندى دە بىر-ەكى ىرعالىپ، قومدانىپ الدى. بۇل — سويلەر كەزدەگى ەجەلگى ادەتى. مىنا جاس قارشىعا مامبەتالىنىڭ دە قالاي ۇشىپ، كىمگە تىرناعىن سالاتىنىن تۇتىنىنەن اڭعارعان اتاقتى بي، ەندى تىم-تىرىس وتىرۋدى ىڭعايسىز كوردى. قايتارى قايتىپ، قۋاتى كەمىسە دە كارى بۇركىت ءالى دە ءبىر قايقايىپ سوعار اۋلەتى بارىن وسى ارادا ءبىر كورسەتكىسى كەلدى. اقانمەن مۇنداي جيىندا ءۇشىنشى رەت كەزدەسۋى. ۇشەۋىندە دە قالجىڭمەن وتىرىپ، شارپىسىپ قالعان.
ۇشەۋىندە دە كارى پەرىنى جاس پەرى ءسۇرىندىرىپ كەتىپ ەدى. ۇيىردەگى جاسامالى ايعىرداي ءولى ەشكىمگە بيلىك بەرمەيمىن دەپ جۇرگەن شەشەن ءبيدى، ساۋرىك ايعىرداي توتەدەن قوسىلعان اقان الماستاي ازۋىمەن تۋرا شوقتىقتان قىرشىپ، شوڭقيتىپ كەتكەن. ۇيىرىنەن ءوزى كەتپەي، بوتەننىڭ قۋعانىنا نامىستانعان ول، ءبىر قاپىسىن تاۋىپ قارىمتاسىن قايتارارمىن دەپ ءجۇرۋشى ەدى، ەندى تۇسپا-تۇسقا جەتكەن سياقتى.
— ءا-ا، مامبەتالى قاراعىم، ەلدەن جىراق ءجۇرىپ كوپ نارسەنىڭ جۇيەسىن، كوپ جايدىڭ رەتىن بىلە بەرمەيسىڭ. ساعان جازىق جوق، — دەپ باستادى ءسوزىن قىلىشباي بي. وتىرعاندار سونىڭ اۋزىنا قاراستى. شىڭعىس قانا تۇنەرگەن قالپىنان اۋعان جوق. اقان دا باسىن كوتەرمەي ءۇپسىز تىڭدادى. بي سوزىنەن قايمىعىپ قىسىلعان جوق. وزىنە قارسى ويسىراتار ءسوز ايتىلارىن بىلسە دە جايبىراقات وتىر. — "قۇلاگەر ءانى"، "قۇلاگەر زارى" دەدىڭ، مامبەتالى. ەگەر ءبىر ادامنىڭ باسىنداعى زاردى، ءبىر بەيباقتىڭ بويىنداعى مۇڭدى، كوپتىڭ مۇڭ-زارى دەپ، اقانعا تۇسكەن قايعى-قاسىرەتتى كوگەندەپ ءتىزىپ، ساناي بەرسەك، بولاشاق ۇرپاققا جەتكىزەرىمىز سول عانا بولماق پا. ءوز قاراقان قارا باسىنا قايعى ەگىپ، ۋايىم جاماپ جۇرگەن ديۋانا جاننىڭ ەسىرىك ەسەر تىرشىلىگى حالقىمنىڭ، زامانىمنىڭ اتىنان ساداعا كەتسە بولماي ما. ءبىز ۇرپاعىمىزعا جامانىمىزدى اپارىپ، جاقسىمىزدى كەمىپ كەتەر ەل بولساق، نەسىنە ۇرپاق جايىپ، نەسىنە ءتۇتىن تۇتەتىپ، قاۋىم قاۋىم جۇرت بوپ وتىرمىز. ءمولدىر بۇلاق پەن اعىن سۋدا دا جەل تۇسىرگەن ءشوپ-شالام بولا بەرمەك. ونداي ءشوپ-شالام وز-وزىنەن شىعىپ قالادى، نە ءشىرىپ قالادى، سۋ اعا بەرەدى، وعان قاراپ بۇلاق كوزى ءبىتىپ، اعىن سۋ تارتىلمايدى. اقان قايعىسى — ەلدەن، جۇرتتان جىراق جالعىزدىق قايعىسى. اتام قازاق ايتقان — جالعىزدىڭ اتى، جاياۋدىڭ شاڭى شىقپايدى. ءوزى تۋعان جۇرتىنا، حالىق ۇستاعان دىنىنە نايزا الا ۇمتىلعان جىگىت قاشان دا ەر ەمەس، جەر بولماق. اتادان بەزگەن، باتادان بەزگەن جىگىت كوپتىڭ قارعىسىنا ۇرىنباق. الىستان، ساپاردان كەلىپ ەم دەيدى اقان. قاي جۇرتىڭنىڭ، قاي ەلىڭنىڭ رۇقساتىمەن كەتىپ ەڭ سول ساپارعا. قايتىپ كەلەر قۇدىعىڭا تۇكىرىپ كەتپەپ پە ەڭ؟! قايتىپ كەلەر ەسىگىڭدى قاتتى سەرپىپ كەتپەپ پە ەڭ؟! ەل اقساقالى، ەل ىرىسى دەپ ءدۇيىم جۇرت سىيلاعان مەنىڭ قوتانىمنان ءوتىپ بارا جاتىپ، قايىرىلا كەتۋگە ارلانىپ ەڭ. جاۋعا شاپسا دا، داۋعا شاپسا دا مەنىڭ بوساعاما كەلىپ،، اق باتامدى الماي اتتانار مۇسىلمان بالاسى جوق. مەنىڭ باتام ەل باتاسى، اتا ارۋاعىنىڭ باتاسى، اتا ارۋاعىنىڭ باتاسى، قىدىر دارىعان ەلدىڭ تىلەگى. ونى اتتاعان جىگىتتى اتا قارعىسى، باتا قارعىسى ۇرار ەدى ءاماندا. سول قارعىستىڭ ۇشى ەدى عوي، ساعان جاي بوپ تۇسكەن. قۇلاگەرىڭ عانا قۇربان بولدى. انا شاتاسقان بارىمتاشى ەكى-ۇش اۋمەسەر عانا ەلدى لاڭعا سالىپ، اقىرى قاراسى ءوشىپ تىندى. سوعان دا تاۋبە. سەنىڭ دە مۇسىلمان بوپ ءتاۋباعا كەپ، شاجداعا ماڭدايىڭدى تيگىزەر كەزىڭ جەتتى!
قىلىشباي، ءسوز وسىمەن ءبىتتى دەگەندەي، بۇدان ارى قازىمىرلانباي، شالقايا ءتۇسىپ وتىرىپ قالدى. ايىزى قانعان ەل جۋاندارى دۋىلداي جونەلدى:
— شىركىن ءسوز-اق!
— اي، جارىقتىق-اي!
— شالىمدى جەرگە كەلسەڭ-اق ءىلىپ تاستايسىڭ-اۋ!
— اھ، سەرىم-اي، وماقاسا قۇلاپ، توڭقالاڭ اسقان جەرىڭ وسى شىعار!
جۇرتتىڭ دۋىلى باسىلعانشا اقان ۇندەمەدى، قارقىلداپ كۇلىپ، ەڭسەلەرى كوتەرىلگەن شونجارلار بىر-بىرىنە قارقىسا كۇلىمدەپ، جايلانا بەرگەندە باسىن وقىس كوتەرىپ الدى.
— وۋ، قىلىشەكە، — دەپ سەرى داۋسى ساڭق ەتكەندە، وتىرعاندار بۇل نە ايتار ەكەن دەگەندەي، ءبىرى كەكەتە، ءبىرى تاڭىرقاپ تىڭداستى. — ادام قارتايعاندا ءبىر بالا دەۋشى ەدى، بالا بوپ كەتكەنسىز بە! تەگى، ءسىزدىڭ سوزىڭىزگە قاراعاندا، ازىرەتالى تورعا تۇسكەندە، ءدۇلدىلى ورعا تۇسكەندە دە قىلىشبايدىڭ باتاسىن الماي كەتكەن عوي!
كەلگەلى تۇنەرىپ، ءجۇزى ءبىر جادىراماعان جاراتىلىسىندا سالقىنقاندى شىڭعىس وسى ارادا ەكى يىعى سەلكىلدەپ، تومەن قاراعان كۇيى ۇزاق كۇلدى. بوساعا جاقتا وتىرعان ەكى-ۇش تورە، تولەڭگىتتەر دە اعا سۇلتانعا قوسىلا كۇلىپ:
— اي، جاس تارلان، جاس تارلان، تاۋىپ سويلەيسىڭ-اۋ.
— قىلىشەكەڭدى مەرتىكتىردىڭ-اۋ تاعى.
— ولمەلى شالدى اياساڭ ەتتى.
— ءوزى دە ءتۇرتىپ قالساڭ قۇلاي كەتكەلى تۇرعان ادامدى قاتتى نۇقىدىڭ-اۋ، باتىپ كەتتى-اۋ، باتىپ كەتتى-اۋ، — دەپ، كەيىنگى كەزدە بي-بولىستاردا وشتەرى كەتىپ جۇرگەن سۇلتان تۇقىمدارى قىلىشبايدى مۇقاتىپ، قويماستان-قويماستان جەرلەدى.
اقان دا قاباعىن ءتۇيىپ اپ، ۇزاق شۇيلىكتى:
— اق باتا، اق باتا دەيسىز، قىلىشباي. قاي جەردە اق باتاڭ ادال باتا، ءتۇزۋ باتا بولىپ، ەدى. سوناۋ جىلدارى اعا سۇلتان ىبىراي ەل ۇستىنە نايزاعاي ويناتىپ، بۇكىل كەرەي-ۋاقتىڭ، اتىعاي-قاراۋىلدىڭ، التاي-توقانىڭ ازاماتتارىن قويشا قۋىپ، شەتىنەن ۇستاتىپ، اتىعايدان جۇكەن مەن قاسىمدى، كەرەيلىك سۇلەيمەننىڭ ايداركەسىن يت جەككەنگە ايداعاندا، اق باتاڭ جۇرسە، ۇيىڭنەن ىلعي دوم ءىشىپ جۇرگەن سول مۇساپىرلەرگە ءبىر ساۋابىڭ تيمەس پە ەدى. اتىعايدىڭ تاڭىربەرگەنى مەن توقانىڭ اتەكەسى سوزگە، داۋعا ءتۇسىپ سالىسقاندا، بەتىڭدى سىرتقا بۇرىپ، ءىن تۇبىنە قاراپ جاتىپ الماپ پا ەڭ. مىناۋ شوبەك بالالارى بولىستىققا تالاسىپ، يتشە ىرىلداسىپ كەلەدى، قايسىسىنا اۋىپ، قايسىسىنا وڭ باتاڭدى بەرىپ ءجۇرسىڭ؟ كەشە عانا كەرەي ەلى قوتانىڭدى قۇيىنداتقاندا، وشاعىڭا ەل جۋاندارىن جيىپ الىپ، تاعى دا اق باتامەن اتتاندىرىپ ەڭ. سونىڭ ارتىنشا-اق ەكى ەلدىڭ ازاماتى مەندۋانا جەگەندەي قىرىلىسىپ، تۇزدەگى جىرتقىشتارشا ءبىرىن-بىرى تالاپ، جارالاپ كەتتى...
— ءاي، اقان، — دەپ شوعىرماق كيە جونەلدى. — ەكى ەل قىرىلىسسا تاعى دا سەنىڭ سوڭىڭا ەرگەن انا ءباتجاپ مارقۇمنىڭ، وجىمباي، شاكەيلەردىڭ سوتقارلىعىنان بولدى. ونى كەيىن بىلدىك قوي.
— جازىعىمىز ەكى ەلدى تاتۋلاستىرعانىمىز با. قۇلاگەردىڭ كەگىن الام دەپ ەسىرگەن انا شايتان-ساپالاقتارىڭنان نەگە كورمەيسىڭ. تاعى دا سەنىڭ كەسىرىڭ، — دەپ قىلىشباي دا دۇرسە قويا بەردى.
— ءا، سولاي ما، قىلىشباي؟ تورىڭنەن كورىڭ جۋىق وتىرىپ، اۋزىڭ قيسايماي تاعى دا بار كىنانى ماعان، مەنىڭ سورماڭداي دوستارىما ۇيگىڭ كەلەدى. ءادىل بي، باتاگويشىل اقساقال بولساڭ، اۋەلى شىندىققا كوزىڭدى نەگە جەتكىزىپ المايسىڭ؟
— نەگە جەتكىزۋ كەرەك ەدى؟
— ونى انا نۇرتازادان نەگە سۇرامايسىڭ؟
نۇرتازانىڭ كوزى شاتىناپ، كەڭ تاناۋى جەلپىلدەي باستادى.
— نۇرتازادان نە سۇراۋىم كەرەك؟ ول نە ءبىلىپتى؟
— سولاي، قىلىشەكە، — دەدى. اقان. — ەلدىڭ ىرىسىمىن، ەل تىلەۋىمىن دەيسىڭ، ەگەر اق باتاسىن بەرەر قۇتىم، اق جولعا سىلتەر ءۇمىتىم دەسە، مىنا نۇرتازا، ۇرى نۇرتازا نەگە ايتپاعان شىندىعىن.
— ءتىلىڭدى تارتا سويلە، اقان، — دەپ نۇرتازا ىر ەتە قالدى.
— مەن نەگە تارتام. كەرەي جىلقىسىن ءبىر تۇندە شاپقىزىپ الىپ، ءتىسىڭنىڭ قانىن باسقاعا جاقتىڭ. قالعان قانىندى ىشكە تارتىپ، تاعى دا پالە تىلەپ وتىرسىڭ.
— وۋ، مىناۋ ەندى پالە قۋعىش، جالاقورلىق ۇيرەنگەن ەكەن.
— قوي، شىراعىم، نۇرتازا پالەنباي جىلقىنى بارىمتالاپ الىپ، قايدا تىعىپ قويادى، و نە ءسوز.
— وندا انا ۇرىلار ايتپاس پا ەدى، قيسىنسىز دۇنيەنى كوڭىرسىتپە! — دەپ بولىستىڭ جاندايشاپتارى مىڭگىرلەپ ەدى.
— ءاي، نۇرتازا، ۇياتىڭ بار ما بەتىندە؟! — دەپ، اقان نۇرتازاعا تىكە قارادى.
— قىسقارت ەندى، جالاقور يت جەككەنگە ءوزىم ايدالام دەمەسەڭ، — نۇرتازا شاقشاسىن الىپ، كوزى الاق-جۇلاق ەتتى. اقان ەندى ساڭقىلداپ، توقتاماستان توپەلەي جونەلدى:
— شالقاردىڭ تەرىسكەي بەتىندە، جىلقىشىلار قوسىندا ءباتجان، سۇلتانمۇرات، وجىمباي، شاكەي، بايباتىرلارمەن باس قوسقان سەن ەمەس پە ەڭ، نۇرتازا. سول ءتۇنى سۇلتانمۇراتتان باسقاسى تىڭ، بەلدى اتتاردى ءمىنىپ بارىمتاعا اتتاندى. ءبارى دە قۇران ۇستاپ، اۋىزدارىنان شىعارماسقا قانمەن، نانمەن،انت الدى. ءباتجان سول جولدا اتتان قۇلاپ ءولدى. ونىڭ ولىگىن سۇيرەتكەن تورى ات ءۇيىرىن تاۋىپ، سەنىڭ جىلقىڭا كەلىپ ەدى، جىلقىشىلار كورىپ قالعان سوڭ، كەيىنگى اڭگىمەدەن قاشىپ، جۇرت بەتىن ءباتجانعا اۋدارىپ، جاڭىلدىرماققا بۋرىل اتىن تۇلداپ، ءبىر تۇندە ۇيىنە اپارىپ تاستاتتىڭ. بار بولىستى شاتپاق-شاتاعىڭا ارالاستىرىپ، قىلىشباي ۇيىنە جيىلىپ، ەرتەڭىنە كەرەي جىگىتتەرىنە دۇرە سالدىردىڭ. اقىرى، ويازبەن كەلىسىپ، وجىمبايلاردى اسكەرمەن الدىرىپ، ءوزىڭ تاعى دا بۇعىپ قالدىڭ. ءىستى اقمولاعا تايدىرتىپ، پارانى اياماي بەرىپ، جالانى ۇيالماي توگىپ، تەز ارادا بارىمتاشىلاردى ايداتىپ جىبەردىڭ. بۇدان وتكەن قاسكويلىك، بۇدان وتكەن ارسىزدىق...
— وۋ، مىنا ەسەڭگىرەگەن نەمە، ءتۇس كورگەن شىعار، مىنا ۇيدەن قۋاسىڭدار ما، الدە مەن قۋايىن با؟! — دەپ نۇرتازا دىرىلدەپ، قالشىلداپ كەتتى. — ەندى مەنى بىلاي قويىپ ويازعا پالە سالايىن دەدىڭ بە؟ مۇنىڭدى كونوۆالوۆ ەستىسە...
— قوي، اقان شىراق، قيسىنسىز دۇنيە.
— تاعى دا ەكى ەلدى ارانداتقىڭ كەلگەن ەكەن.
— ەل جاڭا ساباسىنا ءتۇستى مە دەگەندە، تاعى قايداعى پالەنى قايدان شىعاردىڭ.
— سول قىرۋار مال نۇرتازانىڭ جىلقىسىندا جۇرسە، كەرەيلەردىڭ كوزى شىعىپ كەتىپ پە كورمەي دەپ، جۇرت جامىراسا سويلەپ كەتكەندە، — شىڭعىس قانا قولىن كوتەرىپ توقتاتتى:
— ايتسىن. نەگە تىڭدامايسىڭدار؟
— مىناۋ شىنىندا دا قىزىق ەكەن، — دەپ جانبوتا دا سۇلتاندى قوستادى.
— قىرۋار مالدى جىلقىسىنا قوسىپ قوياتىن Hۇpتازا بارىمتانى بۇگىن عانا جاساپ پا، — دەپ اقان بولىسقا تەسىلە قارادى. — انا، سۇلەيمەن ءبىر قوس جىلقى تۇگىل وردالى جىلانىڭدى ءبىر كۇندە كوزىن تاۋىپ، ەسەبىن كەلتىرىپ ساتىپ جىبەرەتىن اككى نەمە ەمەس پە. مال ءسىڭدى. تۇمەننەن، ومبىدان، قىرىم مەن قىتايدان تاۋىپ الارسىڭ. ەكى ەل تاعى بۇلىنەدى دەيسىڭدەر. كەرەيدىڭ دە، قاراۋىل جۋاندارىنىڭ دا ەسەبى تۇگەل، نەسىنە بۇلىنەدى. بۇلىنگەن انا سورلى جەتىمدەردىڭ وشاعى، شاڭىراعى ورتاسىنا ءتۇسىپ كۇيرەگەن سولار عانا.
جوق، نۇرتازا قاتىن بولماساڭ جاسىرىنبا، قولىڭمەن ىستەگەنىڭدى موينىڭمەن كوتەر. جىگىتتەردى قايتارىپ ال. ءبىرلى-جارىم مالىنىڭ سۇمەسىنە قاراعان ەلدىڭ بالا-شاعاسىنىڭ اۋزىن اقتان قاعىپ، سالىق سالماعىمەن ءوز جازاڭدى جەڭىلدەتىپ، ءوز قىلمىسىڭدى بۇركەپ، ساپتاياقتىڭ سابىنان قاراۋىل قاراپ وتىرسىڭ. بەتىڭدە تيتىمدەي قىتىعىڭ بولسا، قايتارىپ بەر جازىقسىز ەلدىڭ مالىن. ۇيتپەيدى ەكەنسىڭ، قالعان جاسىم سونىمەن قۇرىسا دا ءوزىم تۇسەم، ىزدەنەم. ادىلدىك بولسا جەڭەر. پاتشاعا دەيىن شاعىنامىن. قۋامىن. سەندەي ارسىزدىڭ موينىن جۇلماي توقتامايمىن.
نۇرتازا شىداماي ايقايدى سالا تۇرەگەلدى:
— شىعارىڭدار مىنا ەسۋاس شايقىنى! مەنى وسىعان شاقىرعان ەكەنسىڭدەر عوي! — دەپ اتىپ تۇرىپ، اقانعا ۇمتىلعاندا، اسپالى جيىرماسىنشى شامنىڭ ءبىرىن نۇرتازا توبەسىمەن قاعىپ ءوتتى. جەرگە دومالاپ ءتۇسىپ، پيالاسى سىنعان شامنىڭ وتى جەرمايعا ءتيىپ لاپ ەتكەندە، ءۇي ىشىندەگىلەر وپىر-توپىر ورنىنان تۇرىپ، ءورىپ كەتتى. كىلەم ءۇستى لاپىلداپ، لاۋلاپ جانىپ جاتىر.
— ويباي ءورت!
— سوندىرىڭدەر، بۇكتەڭدەر!
— قار اكەلىڭدەر، قار، قار!
— دالاعا الىپ شىعىندار، دالاعا! — دەپ وتتان شەگىنگەندەر الىستان ايقايلايدى. اۋىز بولمەدەن جۇگىرىپ كىرگەن جاس مالايلار وتتى اياعىمەن تەپكىلەپ، ەندى ءبىرى جالما-جان سىرتتان قار ۋىستاپ اكەپ، شەلەكتەپ سۋ قۇيىپ، جەز قۇتىسىنا دەيىن كۇيگەن شامدى ءبىر جىگىت جالاڭاش قولىمەن ۇستاپ قارعا لاقتىرىپ، وپىر-توپىر بولدى دا قالدى. ءۇي ءىشى كوك ءتۇتىن. ءبىردى ءبىر اجىراتۋ قيىن.
* * *
كوپ ۇلىقتىڭ ورتاسىنان ەلىنە مۇڭمەن اتتانعان اقاندى ءبىراز جەرگە دەيىن جالعىز مامبەتالى عانا شىعارىپ سالدى.
تاڭ قاراڭعىسى سەيىلىپ، بوزامىق تارتا باستاپتى. تۇنگى اياز سورعان دالا قارى شىڭىلتىرلانىپ، ات تۇياعىنىڭ استىندا سىقىر-سىقىر ەتەدى. كەشەگىدەي ەمەس، جەل تۇرىپتى. اعاش باۋىرىندا قاردى ۇيتقىتقان بولماشى بوران، دالادا سىرعىما بار.
— اقان اعا، — دەدى سالدەن سوڭ مامبەتالى، — ءسىزدى ادەيى شاقىرتقان مەن ەدىم. بەكەر بولعان ەكەن. ودان دا ءوزىم بارىپ سالەم بەرگەنىم دۇرىس ەدى. ەركىن وتىرىپ ءبىراز ماۋقىمدى باساتىن ەم. قايدان عانا مىنا ەسىرىك، نادانداردىڭ ورتاسىنا شاقىردىم. كەشە كوردىڭىز اقان aعا.
اقان ات اياڭىمەن تەربەلىپ، قالعىعان ادامداي ءۇنسىز كەلەدى.
— ءوز مەكەندەگەن توعايىنان الىستى بىلمەيتىن پىر ەتىپ توبىمەن ۇشىپ، توبىمەن قوناتىن شىلدەي ەل ازاماتتارىنىڭ الىسقا قاراپ، شالعايدى ۇعاتىن كەزدەرى بولار ما ەكەن. ءالى دە باياعى پىسىقتىق. ءالى دە وزىن-وزىنەن از قۋلىقتىڭ جىلمىسقى سۇمدىقتىڭ توڭىرەگىنەن اسا الماي جۇرگەن قارىشسىز جاندار. ومىراۋىنا زناك تاعىپ، قالتاسىنا بارماقتاي ءمور باسقاندارىنا ءماز. نۇرتازالاردىڭ مەنىڭ اعالارىمنىڭ ءتۇرى اناۋ. قيت ەتسە باياعى بارىمتا، رۋ-رۋ جاق-جاق بوپ ءبىرىن-بىرى تالاپ جاتقان الىمجەتتىك پەن ماعىناسىز كەك الۋ، مۇقاتۋ، جەرلەۋ. ەرتەڭگى تىرشىلىگىن، بولاشاق ۇرپاعىنىڭ جايىن وينايتىن ءبىرى بولساشى. سەرىلىك سەرگەلدەڭىمەن ءجۇرىپ، ەل ءىشىنىڭ كەڭ-قوقىرىنان ءسىز دە شىعا الماي، سەرپىلىپ سالار ءانىڭىز بەن التى الاشقا قۇلاشىڭىزدى ەركىن جازا الماي باسىلىپ ءجۇرسىز. وزىڭىزگە ءمالىم ەدى عوي، ءسوز داۋىمەن، سىرلى ءسوز، وتكىر تىلمەن بەتىنىڭ تەرىسى ءتورت ەلى، سورى مەن سودىرى بەس ەلى شونجارلاردىڭ ساناسىنا وي دارىتۋ ينەمەن قۇدىق قازعاننان اۋىر. نەسىنە تاۋسىلىپ، نەسىنە نالىدىڭىز؟! ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق. بۇلارعا تەك تاياق قانا باتادى. اتتەڭ تاياق ۇستار قاي ازاماتىڭ بار. مال سياقتى جۋساعان جۋاس ەل...
مامبەتالى ەندى اڭگىمەنى سوتتالعان جىگىتتەردىڭ جايىنا بۇردى. اقاننىڭ اقىلداسقىسى كەلگەن شارۋاسى دا وسى ەدى، اتتىڭ اياڭىمەن قاتارلاسا وتىرىپ تۇنەۋكۇنى قاروتكەلگە بارعان ساپارىن، جولىققان ادامدارىن، كورگەن تاۋقىمەتىن، قانشا ءجۇرىپ بوس سەندەلىپ، تۇك تىندىرا الماي كەلگەنىن، بارىمتاشى جىگىتتەردىڭ تەز ارادا كىسەندەپ ايدالعانىن، تۇپ-تۇگەل قىنجىلا باياندادى.
— ەل ىشىندە اتىمىز دارداي بولسا دا، مىناداي ىسكە كەلگەندە قولىمىزدان ەشتەمە كەلمەيتىن بەيباق ەكەنبىز، — دەپ نالىدى.
بار وقيعانى ءۇنسىز، سابىرمەن تىڭداعان مامبەتالى:
— اپىر-اي، بۇل ءبىر كەلمەسكە كەتكەن شارۋا ەكەن، اقان اعا، — دەپ ءۇمىت ۇزە سويلەدى. — جىگىتتەردىڭ اياعىن جەرگە تيگىزبەي تەز ايداۋىنا قاراعاندا بۇعان ارالاسقان ادامدار وسال ەمەس. قىلمىستى ادامداردى سىبىرگە ايداۋ تەز ارادا شەشىلە قوياتىن ءىس بولماسا كەرەك ەدى. ونداي ءىس كەمىندە جارتى، نە ءبىر جىلعا دەيىن تەكسەرىلىپ، سوتى ۇزاققا سوزىلسا كەرەك ەدى. تەگى ۇزاق تەكسەرىس، زەرت جۇرگىزسە الگى نۇرتازالاردىڭ دا ارتى اشىلىپ، ءتىپتى كوكشەتاۋ ويازى كونوۆالوۆقا دەيىن ءبىر ۇشىعى تيەر ەدى. ونى بۇلار دا ءبىلىپ وتىر، جەمى مەن جەمتىگى بار ادامدار، قاراڭعى ەلدىڭ ساۋاتسىزدىعىن پايدالانىپ، زاڭدى بۇرمالاعان ەكەن. ءبىراق، زاڭ دەيتىن ءالى ءتۇز ەلىنە دەگەن ءقايبىر ءجىبى ءتۇزۋ زاڭ بار. ءبارى زاڭ ۇستاعان ادامنىڭ بيلىگىندە تۇرعان جوق پا.
اقان اتىنىڭ باسىن تەجەدى.
— مامبەتالى، شەت جەردە جات جۇرتتى ارالاپ، كوپ كەرىپ، كوپ تۇيگەنىڭ بار جاڭا قاۋىمنىڭ باسىسىڭ. تۇسىنەمىن. ءسوزىڭ ورىندى. اشىنعان ادام نە ىستەمەيدى.
كەشە قيىرعا ايدالعان جىگىتتەردى قول ۇشىن بەرە الماي، كوزىممەن اتتاندىرىپ، قايىرلى تىلەك تىلەگەننەن باسقا دا دارمەنىم بولمادى. حالقىما ءقادىرلى بولعانىمدى قايتەيىن، سونىڭ باسىنا كۇن تۋعاندا اراشاشى بولارعا كۇشى جوق، دارمەنسىز ەكەنمىن. جاڭا ءبىلدىم، كەش ۇقتىم. سەنەن ءبىر تىلەۋىم بار، بۇگىنگى كۇن اق پاتشاعا قاراعان كۇن. پەتەربوردا، ومبىدا ءوزىڭ سەكىلدى وقىمىستى جاستار بار، دوستارىڭ بار، نە قامقورلىق جاساي الاسىڭ. ءبارىن جازايىن، ءبارىن ايتايىن تىم قۇرىماسا انا سورلى بەيباقتاردى ەلگە قايتارۋعا ءالىڭ جەتە مە؟ مەنى سىيلاساڭ — وسىعان جاردەمدەس.
— سىزگە دە، باسقاعا دا جاردەمدەسۋگە مەن دايارمىن عوي، اقان اعا. ايتپەسە نەسىنە وقۋ قۋىپ الىستا تەنتىرەپ ءجۇر دەيسىز. اكەم مەن اعالارىمنىڭ ويى بەلگىلى. ەل جيناپ، تاماق بەرۋلەرىندە دە ەسەپ بار — ءوز قاراباستارى ءۇشىن عانا الىستى بولجايتىن جاندار عوي. ولارعا دا نە كىنا؟ مەنىڭ ويىم دا، ماقساتىم دا بولەك، يلانساڭىز. اتتەڭ قيىرعا ەندى ۇشا المايتىن قاناتسىز قۇس سياقتى الگى ءمور ۇستاعان ساۋاتسىز نادانداردىڭ اۋقىمىندا جۇرەتىن شىعارمىن.
— قالايشا؟! — اقان تىكسىنىپ قالدى.
— ونى كەيىن ۇعا جاتارسىز. ەستىرسىز دە. توي جاساپ ءماز بولعان اكەم دە ءالى بىلمەيدى. ونى كەيىن ايتارمىن، ۇزاق اڭگىمە. ال، جاڭا ءوزىڭىز ايتقانداي، پاتشاعا باعىنعان زامان ءقازىر، بۇرىنعى بيلەر بيلىگىمەن شەشەر شاريعات جولى دەگەندەر كەسىلگەن ونى ءوزىڭىز دە بىلەسىز. جاڭا زاڭ، جاڭا بيلىك بار. قولىمنان كەلگەنشە جاردەمدەسەمىن. اقان اعا، وزىڭىزدەي كورىڭىز. جاقىندا اۋىلىڭىزعا بارىپ قايتام. سويلەسەمىز، اقىلداسامىز... اسقىنىپ بىتكەن شارۋا ەكەن. قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىر دەيسىز بە. دەگەنمەن كورەرمىز...
مامبەتالى قوشتاسىپ، كەرى بۇرىلدى. جالعىزسىراپ قالعان اقان كوزى اشىق مامبەتالىنىڭ سوزدەرىن داتكە قۋات ساناپ، ۇزاق ويمەن كەلەدى. ماڭىندا ءۇيىرلى جىلقىداي توپتانىپ، ساۋىق-سايرانمەن جاستىق قىزىعىن وتكىزگەن باسقا جىگىتتەردەي ەمەس، جاس تا بولسا، توقىعانى كوپ مامبەتالىنىڭ ءسوزى ءبىر بولەك توسىن بولماسا دا، تەرەڭنەن تارتادى. اپىر-اي، وسىنداي ازاماتتار كوبەيسە عوي. ءبىلىمدىنىڭ ءسوزى نەگە تەرىس بولسىن. مىناۋ اۋىل توڭىرەگىنەن اسپايتىن، اكە-شەشەنىڭ باۋىرىنداعى ۇل ەمەس، ەل بالاسى، جۇرت قامقورى بولايىن دەپ تۇر ەكەن. اتتەڭ، جاڭا ءبىر تۇسىنىكسىز، جۇمباق نارسەلەردى ايتىپ كەتتى-اۋ. قاشان كەلەر ەكەن، قاشان جەكە وتىرىپ، قاشان سىرلاسار ەكەنبىز...
قالىڭ تۇمان ويدا كەلە جاتقان اقاننىڭ اتى وقىس ەلەڭ ەتتى. وڭ جاق قاپتالداعى قار جامىلعان اق قايىندار اراسىنان قاراڭعىدان الدەكىمدەر شىعا كەلىپ، قيقۋدى سالا ۇمتىلدى. تاڭ ءالى اعارماعان. الاكولەڭكەدە سالت اتتىلاردى اقان بايقاي دا المادى، ولاردىڭ نيەتتەرىن دە اڭعارمادى. كوپ اتتىڭ دۇرسىلىنە قىزىپ، جۇلا تارتقان سارى اتتىڭ تىزگىنىن تەجەي بەرگەندە، كۋلاگينا: "سول، سول! اقان، اقان!" دەگەن داۋىستار عانا شالىنعان. سوڭىنان ىزعىتىپ جەتە بەرگەن جات ادامدار دىراۋ قامشىلارىمەن سالىپ-سالىپ ءوتتى. سەرى باسىن قورعاشتاپ، ەردىڭ قاسىنا ەڭكەيىپ، ات جالىن قۇشاقتاپ قالدى. تىزگىنى بوساعان سارى ات ىشقىنا شاپتى. ەكى جاعىنا قاپتالداي شىعىپ، قاۋمالاي قۋعاندار توپەلەپ ۇرىپ كەلەدى. قىناعا بوياپ تىكتىرگەن ءساندى بۇرمە تون اۋەلدە تورس-تورس ەتىپ، قامشى بىلىنبەپ ەدى، ەندى بىلەكتى ادامداردىڭ كۇشىنە شىداي الماي ايىرىلىپ كەتسە كەرەك، اقاننىڭ قىر ارقاسى، جاۋىرىنى تىزىلداپ قويا بەردى. جۇقا قۇلىن جارعاقپەن تىستاعان ءتورت ساي تۇلكى تىماعىنا دا قامشى جاۋىپ، باسىن كوتەرتپەي قويدى.
ايىزدارى قانعانشا توپەلەگەن، جات ادامدار ەندى ءبىر كەزدە سارى اتتىڭ تىزگىنىنەن، شىلبىرىنان تارتىپ توقتاتتى دا، قورشاپ تۇرا قالدى. كوزىن تارس جۇمعان اقان باسىن كوتەرگەندە قىسقى دالا بۇلدىراپ، كوز الدى قاراۋىتىپ، تۋك كورمەدى.
— ءاي، اقان! — دەپ، كەسە كولدەنەڭدەي تۇرعان ادام زىرك ەتكەندە بارىپ بۇلاردىڭ كىم ەكەنىن ءبىلدى. — ءقازىر جوقتاۋىڭدى اسىرىپ، مىنا توعايداعى وپپا قارعا تىعىپ كەتسەم، ولىگىڭدى كىم ىزدەپ تابار ەكەن. ولىمتىگىڭدى قاسقىر جەپ، سۇيەگىڭدى كۇرت تەسكەندە بارىپ تابار تاپسا. ءبىراق، ءبىرجولعا ءتىرى جىبەرەم. سوڭعى رەت ەسكەرتەمىن، مەنىڭ ماڭىمنان ءجۇرىپ، الدىمنان شىعۋىڭنىڭ الدى-ارتى وسى بولسىن. مەنىڭ قولىم دا، قۇرىعىمدا ۇزىن، بيلىگىم دە زور. مىنا ەلدى كوردىڭ عوي. قىڭق ەتسە ءتۇتىپ جەيدى. قىڭسىلاعان دىبىسىڭدى ەشكىم ەستىمەيدى. كور، كورىپ ال دا، ويلان!
نامىسقا بۋلىعىپ، قورلىققا كۇيگەن اقان سىبىرلەپ اتقان تاڭدا تاباقتاي سەمىز بەتى قۋارا كورىنگەن نۇرتازاعا ىزالى ءۇن قاتتى:
— كوردىم، كوردىم، نۇرتازا!.. ءبىراق، ەل كورگەم جوق. وڭكەي ەل ءيتىنىڭ كۇشىكتەرىن كورىپ تۇرمىن!
سارى اتتىڭ جۇگەنىنىڭ اۋىزدىق تۇسىنان قىمتاي ۇستاعان ەڭگەزەردەي جىگىت توبەتتەي گۇر ەتىپ، قامشىسىن كوتەرە بەرىپ ەدى:
— جارايدى، جەتەدى. اقىلىنا كەلەر! ويلان، اقان ويلان! قازاڭ جاقىن، سەنىڭ بىلشىلىڭدى ەشكىمنىڭ ءىلتيپاتقا المايتىنىنا كوزىڭ جەتكەن شىعار! ەسكەرتكەنىم بۇل! جان كەرەك بولسا، ويلان! — دەدى دە، نۇرتازا ءبىر توپ ۇيالاستارىن ەرتىپ، كار بوراتىپ، شاۋىپ كەتە باردى...
قىسقى دالا تىم-تىرىس. اق قاردىڭ بەتىندە سارباس جىلاندارشا يرەلەڭدەگەن الاقانشىق بوراسىننىڭ بولماشى ىسىلىنان بوتەن دىبىس جوق. كوزدىڭ قاراشىعىن جاپقان اق شەلدەي جۇقا پەردە بۇلتتىڭ اراسىنان ولۋسىرەپ كورىنگەن بوزامىق اي دا، ماڭايداعى تۇنجىراعان توعايلار دا ميداي دالادا ەكى اياقتى ادامداردىڭ نەگە قىرقىسقانىن بىلمەيدى. بىر-بىرىنە سىبىرلاپ ايتار ءتىل دە، جالعىز قالعان ادامدى جۇباتار ءۇن دە جوق. ءوز تىرشىلىكتەرى وزىندە. ەسسىز دالادا ادام ناۋىت بولسا دا قابىرعاسى قايىسار تىرشىلىك جوق.
العا جۇرگەن سايىن اقان سۋىقتان قالتىراپ دەنەسى توڭازي بەردى. ءورىم-ورىم بوپ ايىرىلعان توننىڭ ءونبويىنان جەل كەۋلەپ كەلەدى. قامشى تيگەن جەرلەرى سۋىق وتكەن سايىن اياز سورعان قىراۋلى تەمىرمەن قارىعانداي تىتىركەنەدى. سەرى بىرەسە زىعىرى قايناپ، ىزاقور بالاشا وكسىپ-وكسىپ جىلاعىسى كەلسە، بىرەسە يت تالاعانداي جۇلىم-جۇلىم مىنا ءتۇرى كوزى الدىنا ەلەستەگەندە، جىندانعان ادامداي ايدالانى باسىنا كوتەرە قارقىلداپ كۇلگىسى كەلەدى. ىزادان، نامىستان بۋلىققان اقىن كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى.
اۋىل-اۋىلدى اينالىپ ءوتىپ، تاسالانا جورتقان اقان ءتۇس اۋا ءۇيىنىڭ الدىنا كەپ ءتۇسىپ جاتقان. ءۇستى-باسىندا ساۋ تامتىعى جوق ءورىم-ورىم، جىرتىق كيىمدى جولاۋشىنى كورگەن كەلىنى ۋازيپا بۇل قاي قايىرشى دەگەندەي تەسىلە قاراپ تۇردى دا، قايناعاسى ءجۇزىن بۇرعاندا بارىپ، ءوز كەزىنە ءوزى سەنبەي سىلەيىپ، ءۇنسىز قالدى. اقان قاسىنان وتە بەرگەندە عانا ايانىش بىلدىرگەندەي جىلامسىراپ:
— سەرى اعا، باسارالا ولەيىن دەپ جاتىر، — دەدى، قايناعاسىنىڭ ۇسقىنسىز كيىمىنىڭ جايىن سۇراۋعا باتا الماي.
— قايدا؟ — دەدى كوزى قانتالاعان اقان. — وعان نە بوپتى؟!
— شوشالادا جاتىر. قاسقىر تالاعان با، باعانا بىرەۋلەر شاناعا ساپ اكەپ تاستادى.
— اكەم مەن اپام قالاي؟
— ءبىرقالىپتى عوي.
قازاقى اربانىڭ دوعالاعىمەن جاپقان توبەسىندەگى شاڭىراقتاي تورلى تەسىكتەن كومەسكى ساۋلە تۇسكەن شوشالا ءىشى قاراكولەڭكە. سىقىرلاۋىق ەسىكتى اشىپ، ادام كىرگەنىن سەزگەن تۇعىرداعى توماعالى بۇركىت قاراتورعاي تالپىنىپ، قايراق تۇمسىعىن تاقىلداتتى. اڭعا سالماي زەرىككەن، ءارى اش ەكى قارشىعا دا شوشالا بۇرىشىندا شيقىلداپ، دىبىس بەردى. سالقىن جەردە بۇرىسكەن جەتىم قۇستارىنا اقان بۇرىنعىداي ءۇن قاتقان جوق، قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنگەسىن بارىپ قاق اشانىڭ تۇبىندە، ءبىر قولتىق ءشوپ ۇستىندە جاتقان ءيتىن تاۋىپ الدى. باس سالىپ باسارالانى ۇستاعان اقاننىڭ قولىنا قاتقان قان ءبىلىندى. جىلى الاقانىمەن ءدىر-دىر ەتىپ مۇزداپ جاتقان ءيتىنىڭ تۇلابويىن سيپالاپ ەدى، دەنەسىندە ساۋتامتىق جوق. باسارالا جاراسىن اۋىرلاعانداي قىڭسىلاعان بولدى. قۇلاعىنا دەيىن جىرىم-جىرىم، جەرگە توسەگەن باسىن كوتەرە المايدى. ەكى كوزىنىڭ سوراسى اعىپ، جۇمىلىپ قالىپتى. ءولىم حالىنە جەتكەن ەكەن. اتتان تۇسكەسىن بۇرىنعىدان بەتەر دىردەكتەگەن اقان ۇستىندەگى جىرتىق تونىن شەشىپ، باسارالاعا جاپتى. جاراسىن اۋىرتپايىن دەپ ابايلاپ قىمتاپ وتىرىپ يتىمەن ىشتەي سويلەستى: "قايران، باسارالا، اجالىڭ شىنىمەن جەتكەنى مە. بەكەر-اق سەنى الىپ شىققان ەكەم. اجالىڭنان بۇرىن ولەتىن بولدىڭ-اۋ. ولىمتىگىڭدى كورسەتپەي جاپاندا جالعىز ولگىڭ كەلدى مە؟.. جارايدى، باسارالام، سەنىڭ جاۋىڭ — دالا ءبورىسى. جاۋىڭمەن سوڭعى رەت بەرىسپەي الىسقان ەكەنسىڭ. جارايدى، ارمانىڭ جوق، مىنا مەن عوي... مەن... اۋىل يتتەرىنە تالانىپ كەلگەن..."
شوشالانىڭ ەسىگى اشىلىپ، بىرەۋ كىردى ىشكە.
— اقان! دەدى جۇرەلەگەن سەرىنىڭ تۋ سىرتىنان. مۇحاممەتتىڭ داۋىسى. "اپىر-اي، اعا دەۋشى ەدى، مۇنىسى نەسى، بادىرايتىپ اتىن ايتقانى؟" — جەتتى عوي، يت-قۇستان باسقانى كورەمىسىڭ وسى!
اقان موينىن بۇرىپ ىنىسىنە شوشىنا قارادى.
— نەمەنەگە باجىراياسىڭ. تانىماي وتىرسىڭ با؟ اكەم قىسىلىپ جاتىر، تاستا ءارمان ءيتتى.
اقان بەلىن جازدى: "اپىر-اي، جاي ايتسا دا بولاتىن ەدى عوي". اقان تۇڭعىش رەت ىنىسىنە جاسقانشاقتاپ قارادى.
مۇحاممەتتىڭ جۇزىندە تۋىستىق بەلگىدەن تيتىمدەي نىشان جوق. ءجۇزى سۇرلانىپ، تىستەنىپ تۇر ەكەن.
ەكىنشى ءبولىم
تاقىر قويان. پاتشا تۇياعى
"پەتەربوردان شافحاتتى سەنات كەلسە،
پاتشادان جارلىق الىپ، قۇداي قالاپ
قازاق ءۇشىن قايعىرىپ جىلار ەدى،
ول مەيىربان ەر بولسا، ۇيالماي-اق،
"قويدان قوڭىر نە قىلعان حالىق ەد "دەپ،
كوز جاسىن قايتار ەدى تىيا الماي-اق "اقان سەرى
1
— اللا، اللا، اتاما، اقان! مىناۋىڭ سۇمدىق قوي. ەل ەستىمەسىن مۇنىڭدى، — مۇحاممەتتىڭ كوزى شاراسىنان شىققاندا، رامازان دا جاعاسىن ۇستادى:
— قويىڭىز، اقان اعا! مۇنىڭىزدى مەن دە قۇپتامايمىن.
— ماسقارا-اي، ەندى قاراتالدىڭ ماڭىنان ءتىرى مۇسىلمان جۇرمەسىن دەگەنىڭ بە؟!
— جۇرتتى بىلاي دا بەزدىرىپ بولعانىمىز از با ەدى!
— ءسۋال ايتىپ اكە-شەشەنىڭ باسىن قايتا كوتەرەم دەگەنىڭە قارسىلىق جوق، ال مىنادان سوڭ... اللا، اللا!
— ءيا، مىنادان سوڭ اكە-شەشەڭنىڭ بەيىتىنە كەلىپ ايات وقۋدان قالامىز عوي، — دەپ، ءتىلى كۇرمەلگەندەي اللالاپ وتىرىپ قالعان اعاسىمەن رامازان قوسىلا سارنادى. — قايداعى جوق ىرىمدى باستاي بەرەتىنىڭ نە؟..
— جارايدى، جەتتى! — دەپ اقان ەكى ءىنىسىن تيىپ تاستادى. — سەندەر-اق ىرىمشىل بولا قالادى ەكەنسىڭدەر جوق جەردە. شەبەردىڭ قولى ورتاق، شەشەننىڭ ءتىلى ورتاق.
— سوندا قازاق شەبەرى قۇرىپ قالىپ پا؟ ورىس ماسكۇرى دەگەن نە سۇمدىق!
— سەنىڭ قاي قازاعىڭ، قاي شەبەرىڭ بار جۇلقىنىپ شىعار؟
— نە كوپ، شەبەر كوپ ەلدە، ءوزىم-اق تاۋىپ بەرەيىن قينالساڭ. اقىسىن بەرسەڭ، بوقىسىن شىعارادى.
— اسار سالساق تا بولماي ما؟
— بىلەم سەندەردىڭ شەبەرلەرىڭ مەن اسارلارىڭدى. قازاق شەبەرى ىرعالىپ-جىرعالىپ، ءبىر كۇن ىستەپ، ون كۇن قىدىرىپ، قايدا توي، قايدا جانازا، سونى ساعالاپ جۇرگەندە، ەتەگىنەن قۋىپ ۇستاي الماسىن دەيسىندەر عوي. اسارىڭدى دا بىلەم، ءبىر كۇن ەت پەن قىمىزعا تويىپ، قيقيتىپ-شيقيتىپ قوجاناسىردىڭ بەيىتىنشە قالقيتىپ كەتەتىنىن دە بىلەم. ورىس حالقى ىسمەر حالىق، ونىڭ ۇستىنە جۇمىسقا تىندىرىمدى. قاشان اياقتاعانشا تىيىم تاپپايتىن شارۋاقور حالىق. ماعان ءىستىڭ تەز بىتكەنى كەرەك.
— جارايدى وندا. ەرتەڭ اكە-شەشەمىزدىڭ جىلى جەتكەندە اس بەرمەيتىن شىعارمىز، — دەپ مۇحاممەت اقانعا كوزىن سىعىرايتا كەكەسىنمەن قارادى.
— نەگە بەرمەيمىز، بەرەمىز. كەرەك دەسە، ساۋىن ايتامىز ەلگە.
مۇحاممەت ىزامەن تارقىلداپ كۇلدى. رامازان دا زىعىرلانىپ قوسىلا كۇلدى.
— كاپىرلەر زيرات سالادى، وعان مۇسىلماندار كەلىپ ايات وقيدى، تابىلعان اقىل! — مۇحاممەت ءسوزىن قوستاپ، رامازان دا باس يزەدى. ەكەۋى تاعى دا قوسىلا كۇلدى.
— ورىس قولىنان جۇعىپ قالاتىن ەشتەمە جوق. ايات وقيمىن دەيتىندەر وقيدى، وقىماسا سول دۇمشە موللالارعا زار ەمەسپىن. ولگەننىڭ اتىن شىعاراتىن توگىپ-شاشار اس ەمەس، باسىنا قويار بەلگى. ماعان بەلگى بولار ءجىبى ءتۇزۋ زيرات كەرەك، شادىر-شاتپاق ايات ەمەس!
— اللا، اللا، — دەپ اقاننىڭ قايتپاسىنا كوزى جەتكەن مۇحاممەت ورنىنان تۇرا بەردى. — ەندى ءومىرباقي اتا-انامىزدىڭ باسىنا كەلە المايتىن بولدىق قوي. سىرتىنان باتا قايىرىپ جۇرەرمىز. اللا، اللا، مىنا ىسىڭە ءبىزدىڭ ارالاسىمىز جوق. ايتپادى دەمە. اقان، ارۋاقتار بۇعان ريزا ەمەس، مۇنىڭ ارتى جاقسىلىق بولسا جارار ەدى، قۇداي-اي بالا-شاعادان، مال باستان اۋلاق!
— ەندىگى جەتپەگەنى ارۋاقتاردى مازاق ەتۋ ەدى، — دەسىپ، ەكى ءىنى ۇيدەن تۇلدانىپ شىعا بەردى...
ءۇش اعايىندى ادامداردىڭ اراسىنداعى ءسوز قورامسا مەن جاڭىلدىڭ زيراتى جونىندە ەدى، وتكەن قىستا ءبىر-بىرىنىڭ اراسىنا ون ءۇش كۇننەن سالىپ، ەكەۋى و دۇنيەگە ماڭگى ساپار شەككەن. مۇسىلمان راسىمىمەن جينالعان ازاشىلار قاقاعان سۋىقتا قاتتى جەردەن كور قازىپ، ەكەۋىن دە قاتار جەرلەپ، اعاش شارباقپەن قورشاپ، باستارىن بەكىتكەن.
كوكتەم شىعا اقان قازاقشا پىشناي، ورىسشا پىشنىي دەگەن شاعىن حۋتوردان ساقالدارى قاۋعاداي تورت مۇجىقتى اكەلىپ، سۇلتانمۇراتتىڭ اكەسى بويبوسىندى باس قىلىپ، بەيىت سالۋعا جالدادى. قازاق اۋىلدارىنا ءالى ۇيرەنىسىپ، سىڭىسە قويماعان پەرەسەلەندەر العاش تايقاقسىپ، سىرداقتاپ ەدى، اقان سەرى اكەسىنەن قالعان كوپ اقشانىڭ ۇشىعىن كورسەتكەن سوڭ، قۋانا تۇرىپ كەلىسكەن. وزدەرى دە ىسمەر ەكەن. قاراتالدىڭ وقتاي ءتۇزۋ قالىڭ قاراعايىنان قۇلاتىپ ءبىر ۇيگە جەتەرلىك اعاش دايىندادى. بيىلعى جىلدىڭ باسى ىستىقپەن باستالعان. شىجىعان كۇندە تەز كەپكەن قاراعايدى ورىن-ورنىندا دايىنداپ، ءارقايسىسىنىڭ قيىن كەلتىرە بەلگىلەپ، اراسىندا ءوز وگىز اربالارىمەن ايىرتاۋدان قايراق تاس تاسىدى. تاستىڭ دا ءتۇر-تۇرىن تانيتىن كوزى قاراقتى ادامدار ەكەن. ەكى قۇلىپتاستى ءمارماردان قاشاپ، بەيىت تۇعىرىن ءبىر جارىم كەز تاستان قالادى. زيرات جوباسى بايبوسىننىڭ تۇسىندىرۋىمەن تۇردى. سۇمبىدەي قاراعايلاردى قارامايمەن مايلاپ، بايلاستىرىپ، سىرتىن ورنەكتى تاقتايشالارمەن ويۋلاپ، قاپتاپ، قاشان كۇمبەزىن كوتەرىپ، قىزىل-جاسىل سىرمەن سىرلاپ بىتىرگەنشە بۇكىل ەل دە قۇلاقتانىپ بولعان. ءسۋال ايتىپ كوتەرتەم دەپ، ەسكى شارباقتىڭ ورنىنا قوندىرعان جاڭا بەيىت بىتكەندە ايات وقىر موللا دا شىقپادى. ون جەتى كەز زيراتتى سونادايدان كورگەن، الىستان كوزى شالعان بوتەن ەلدىڭ ادامدارى قاراۋعا سەسكەنىپ، الاقانىن جايىپ ايات وقۋ ورنىنا، بەتىن باسىپ وتەتىن حالگە دۋشار بولعان.
بۇل كەزدە كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ ادامدارى ۇلى دۇربەلەڭ ۇستىندە اۋىل-اۋىل بىر-بىرىنە شاپقىنشىلاپ، ءوزدى-وزى ابىگەر بولىپ، ساپىرىلىسىپ جاتقان. بيىل كۇزدە بولادى دەگەن سايلاۋ جازدا وتپەكشى. ەكى اي بويى بولىستار مەن ولاردىڭ اعايىندارىندا، بولىستىقتان دامەلى اتقامىنەرلەر مەن بيلىك ايتار جاس، كارى بيلەردە، ءتىپتى اۋىلنايلاردا مازا جوق. ەل ىشىندە نەشە ءتۇرلى وسەك-اياڭدى اڭىزداي ساپىرىپ، سابىلىپ ءجۇر. ءبىردى-بىر ماقتاپ، ءبىردى-بىر داتتاپ جۇرگەن كەز.
ەل قۇلاعى ەلۋ: "مەزگىلگە سۇتەمگەننىڭ تۇقىمى شاناباي بولىس بولادى ەكەن. ونىمەن شار تالاسىنا تۇسەتىن كىسى زىكىريا دەيدى. ول اشەيىن قۋلىق كورىنەدى. وياز قانابال شالابايدان پارانى وكىرتىپ السا كەرەك. ونىڭ بولىس بولارىنا شاك جوق دەسەدى. ەڭ قىزىعى مەزگىلدىڭ ءبىراز جەرىن شالقار بولىسىنا كەسىپ بەرەدى. اقان ەلى سوعان قارايدى ەكەن. نۇرتازا وسى شالقارعا بولىستىققا بەعالىنىڭ جانبوتاسىمەن شار تالاسىنا تۇسەدى. ول ەكەۋىنىڭ قايسى جەڭەرى ءمالىمسىز. ەكەۋىنىڭ دە سوڭىنا ەرتكەن ەلى، اۋزىن العان ۇلىقتارى كوپ دەسەدى".
سايلاۋعا ەكى-ۇش كۇن قالعان.
كوپتەن ەل-جۇرتتان قول ءۇزىپ، اكە-شەشەسىنىڭ ولىمىمەن قارا جامىلىپ جۇرگەن اقان سەرى ەندى وسى تۇستا ۇيدە جاتا المادى. كەشە عانا جۇرتتى زار جىلاتقان نۇرتازا تاعى دا بولىس بولسا، ەل ۇستىنە كەمى ءتورت جىل قامشى ويناتار جۋاندىعىن ويلاعاندا الاسۇرىپ اتقا قونعان. قاسىنا بايبوسىن قارتتى ەرتىپ، كۇمبەزىندەگى ايى كۇن ساۋلەسىمەن شاعىلىسقان ءتورت قۇلاقتى بيىك زيراتتى، قاراتالدى ارتقا تاستاپ ايىراۋدىڭ قوس وركەشىنە قاراي ۇزاي بەردى...
قولمەن جيعان جۇكتەي دەستە-دەستە قالانعان سۇلۋ تاستارىنىڭ اراسىمەن بۇلكىلدەپ بۇلاق اققان ايىراۋدىڭ ەتەگىندەگى شالقار كولى باسقا كولدەردەن ەرەكشە. شالقار دەسەڭ شالقارداي شالقايا كوسىلگەن كەڭ، تەرەڭ كول كوگىلدىر تاۋدى الىستان وراپ، قولتىعىنا قىسىپ جاتقان اق جويقىن داريا. وسى كولدىڭ تەرىستىك جاق جايپاق جاعالاۋىنا يىق تۇيىستىرە كيىز ۇيلەر تىگىلگەلى ون شاقتى كۇن بولعان.
قازىرگى اق، قوڭىر ۇيلەر جايلاۋعا جاڭا شىققان ىرگەلى اۋىلداردان كەم ەمەس. كۇنى-تۇنى ءار ءۇيدىڭ الدىنداعى جەر وشاقتان وت كەتپەي، تىمىق اۋادا شيراتىلعان كوك ءتۇتىن بار جۇرتتىڭ ۇلى جابدىعىن ايگىلەگەندەي الىستان قول بۇلعاپ، قوناقجاي ەلدىڭ نيەتىن سەزدىرگەندەي. ساپىرىلىسىپ سابىلعان اتتى، جاياۋلى اۋىل ادامدارى، كۇندە سويىلعان مال.
بۇدان ەكى كۇن بۇرىن قاسىندا ۋريادنيك، زەملەمەر، جاندارمدارى بار وياز كەلىپ، كونوۆالوۆ شالاباي تىكتىرگەن ۇيدە جاتىر. ەندى ەكى كۇننەن سوڭ وسى ارادا ءۇش بولىستىڭ سايلاۋى باستالماق. بۇرىنعى بي، اۋىلنايلاردىڭ كوبىندە زارە جوق. ۇيقى-كۇلكىدەن قالىپ، كورىنگەننىڭ اۋزىنا، اۋجايىنا قاراسىپ، ءار ەل، ءار اۋىلدىڭ بەتكە ۇستار اقساقال، قاراساقالدارىنىڭ اۋزىن اشىپ، قوناق كۇتىپ زىر قاعادى. بولىستار ىشىندە قىلكوپىردە تۇرعان نۇرتازا.
كۇندە ءار ۇيدە بولەك-بولەك باس قوسىپ، ءار رۋ، ءار اعايىن كىمگە شار سالۋدىڭ اڭگىمەسىن جاسىرىن ءسوز ەتىپ، گۋىلدەسىپ جاتقان كەز.
وسىلاردان بولەك وقشاۋىراق ءبىر توپ ادام كۇندە جاڭا اۋىل سىرتىنداعى "اق بالاق" اتانعان قالىڭ قايىڭ ورتاسىنداعى كەڭ وتاۋعا جينالىپ، وزىنشە كوپ تارتاتىن. كۇندە ادام قاراسى قالىڭداپ، از توپ ۇلكەن توپقا، از جيىن ۇلكەن جيىنعا اينالا باستاعان. الدىندا ءبىر رۋدىڭ از شوعىرى كەلە-كەلە كوپ رۋدىڭ مول شوعىرىنا قوسىلعان. بۇلار ەسەمباي رۋىنىڭ كەدەي-كەپشىك جاتاقتارى ەدى، كەيىندە اتىعاي-قاراۋىلدىڭ بۇكىل جاتاقتارى وسى تۇستا باس قوسىپ، بار ەلدىڭ نازارىن وزدەرىنە اۋدارعانداي ەدى. ەندى بۇلاردىڭ ىشىنە ءار بولىستىڭ اتقامىنەرلەرى دە ۇرلانا كىرىپ، قالىڭ ەلگە ارالاسىپ، جۇرت ءسوزى ءباتۋالى سوزدەن داۋلى، داۋرىقپالى ايعايعا اۋىسا باستاعان.
بۇگىن دە كۇن ىستىعى قايتا، كولەڭكەلى قايىڭ ورتاسىنا جينالعان ادام قارا-قۇرىم تارتادى. ءبارى دە ءيىن تىرەسە مولداسوقىنىپ، وتاۋ قۇرا اينالا وتىرعان. ورتاداعى الاڭعا سىيماعاندار اعاش باۋىرىندا ۇيلىعىپ، سىرتتان كەلەر ادام بولسا ىشكە سىنالاپ وتە المايتىنداي بەكىتىپ تاستاعان. كۇرەسكە شىعاتىنداي بىلەكتەرىن تۇرە، ورتاعا شىققان ءسوزۋار شەشەندەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءسوز جارىستىرىپ، ءتىل بەزەسىپ جاتقاندا اقان سەرى مەن بايبوسىن قارت تا جەتىپ ەدى.
ورتادا كوبەن بي سويلەپ تۇر. بۇل — نۇرتازانىڭ جاقتاسى. شەشەن تىلىمەن ۇزاق مايدالاپ، بولىستى ۇزاق ماقتاعان كوبەن بي اقىرى ءوزىنىڭ اپەرباقان مىنەزىنە اۋىستى:
— ەي، اتىعاي-قاراۋىلدىڭ بالاسى! بار تالاستارىڭ شار تالاسى ەكەن. بۇعان دا جينالۋ، توپتالۋ كەرەك پە ەكەن. اركىم ءوز قالاۋىن، ءوز جۇرەگىنىڭ ءامىرىن ورىنداسا كەرەك. وسىلاي ءبولىنىپ، وسىلاي جارىلۋدى كىم باستادى. ەل ءىشىن ءبۇلدىرىپ، جوق جەردە ايتىس، داۋ تۋعىزىپ جۇرگەن قايسىڭ بارسىڭ؟ كانە، كورىنشى كوزىمىزگە، — دەپ قالىڭ توپتى اينالا سۇزگەندە، جۇرت تومەن قاراپ، ەشكىم ءلام دەمەدى. — سولاي ما، مەن بار دەپ جۇلىنىپ شىعار جىگەرىڭ، قارسى تۇرار جۇرەگىڭ بولماسا، نەسىنە وسىنشا توپ قۇراسىڭدار. انا وياز بۇلارىڭدى قۇپ الماسا كەرەك، ەگەر قالعان از كۇندە بۇلاي جينالاتىن بولساڭدار، ايتپادى دەمەڭدەر، ەندىگى كەردى اق پاتشانىڭ زاڭىنان تارتاسىڭدار. سايلايتىندارىڭ اتىعاي-قاراۋىلدىڭ بالاسى ەكەن. ونىڭ بىر-بىرىنەن نە ايىرماسى، نە الالىعى بار. ەرتەڭ بولار بولىس حۇكىمەتتىڭ ىستە دەگەن ءىسىن، اق پاتشانىڭ بۇيرىعىن ورىندايدى. جانىنان شىعارار ءتارتىپ، زاڭ، سالىق بار دەپ وتىرمىسىڭدار. نۇرتازانىڭ بولىستىعىنان نە كەمىستىگىن كورىپ، نە ازاپ شەكتىڭدەر. قاتىقتاي ۇيىپ وتىرعان ەلدى تاعى دا پارتياشىلىققا جەتەلەپ، تاعى دا ەلدى جىك-جىككە ءبولىپ جاماندىق ەككەن ادام ءوز زاۋالىن تارتار. مىنا ادەتتى قايدان باستادىڭدار؟ ءبۇلدىرىپ جۇرگەن ادام بولسا كورىنسىن كوزىمىزگە. ايتپەسە، تاراڭدار.
— ءيا، ءسوزدىڭ ءجونى وسى!
— بۇلاي باس قوسقان دەگەن نە سۇمدىق!
— كىم ەكەن ءوزى؟ ءبىر ءبۇلدىرۋشى بار عوي، — دەسكەن ادەيى سايلانىپ كەلگەن ادامداردىڭ داۋسى تۇس-تۇستان ەستىلىپ، قالدى.
كوبەن بي باستاعان ءبىراز ادامدار ورىندارىنان قوپاڭداي تۇرا باستاعاندا جاتاقتار جاعى قوزعالا قويمادى. قارسى ايتار سوزدەرى دە تاۋسىلعانداي ءوزدى-وزى كۇبىرلەسىپ كەتتى.
ءسوز سىڭايىن بىردەن ۇققان اقان سەرى ورتاداعىلاردىڭ سوزىنە قاراپ ءۇنسىز ۇيىعان اعاش تاساسىنداعى ادامداردى قولىمەن قاعىپ ورتاعا ۇمتىلا بەرىپ، توقتالىپ قالدى.
— وۋ، اعايىن، مەنىڭ ايتار ءبىر ءسوزىم بار، — دەپ، قالىڭ ادامنىڭ ىشىنەن مۇحاممەت تۇرىپ، جولىنداعىلاردىڭ اياعىنان، يىعىنان اتتاي-ماتتاي ورتاعا بەتتەگەن. اقان ءىنىسىنىڭ مىنا قيمىلىنا تاڭىرقاپ تۇر. "بۇل نە ايتار ەكەن، كىمدى جاقتاپ سويلەيىن دەپ بارادى. الدە اكەيگە تۇرعىزعان زيرات جايىن ايتىپ، كوپ الدىندا مەنى ماسقارالاماق پا؟ ياپىرىم-اي، بىردەمەنى بۇلدىرمەسە يگى ەتتى!" مۇندايدا سوزگە ارالاسىپ، توپقا تۇسپەگەن مۇحامەتتىڭ اياق استىنان بۇلايشا كوتەرىلگەنىنە اقان شىنىمەن قايران. كوبەن بي مەن بىر-ەكى اۋىلنايدىڭ سەس كورسەتكەن سوزىنەن جاسقانىپ، سالى سۋعا كەتكەندەي تومەنشىك تارتىپ ءۇنسىز وتىرىپ قالعان شوقپىت كيىمدى جاتاقتار دا باستارىن كوتەرىسىپ، مۇحامەتكە قاراستى. مۇحامەتتىڭ ءۇنى تۋرا اقان ۇنىندەي قۋاتتى ەدى. ورتاعا شىعا ساڭق ەتتى. جۇرت سىلتىدەي تىندى.
— اعايىندار، جۇرتىم، ءبارىڭنىڭ باسىڭ بۇلاي قوسىلا بەرمەس. وسى ارادا ەكى بولىستىڭ ءبىراز ادامدارى وتىرسىڭدار. مەن سايلاۋ جايىن ايتايىن دەپ تۇرعام جوق. كىمدى ەرتەڭ بولىس سايلايسىڭدار، ونىڭ ماعان كەلىپ-كەتەرى شامالى. مەنىڭ ايتارىم باسقا.
جاڭا بۇل ارادان كەتۋگە قوزعالعاندار ورىندارىنا قايتادان جايعاسىپ بىر-بىرىمەن كۇبىرلەسكەندەر مۇحامەتتىڭ نە ايتارىنا تاڭدانىپ، قۇلاقتارىن ءتۇردى. تەك ءبىراز ادامدار عانا وز-وزدەرىنەن قۋىستانىپ، جەر شۇقىپ وتىر ەدى.
— وزدەرىڭە ماعلۇم، اتا-انامىز دۇنيە سالعالى ءبىراز ۋاقىت ءوتتى. ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى. بيىل ساۋىن ايتىپ، جىلىن بەرمەكپىز! — دەدى مۇحاممەت قالىڭ جۇرتقا اينالا قاراپ.
— ە، باسىن دۇرىستاپ كوتەرتىپسىڭدەر، قايىرلى بولسىن، — دەپ الىستان بىرەۋ مىسقىلمەن ايعايلاپ ەدى.
— ەندى قۇران كوتەرتپەي ءىنجىل اۋدارتاتىن شىعارسىڭدار، — دەپ سول تۇستان بىرەۋ قاقپاقىلداپ، ءبىراز ادام قوسىلا كۇلدى.
اقان قانشا زىعىرى قايناسا دا، ءسوزدىڭ ارتىن باقتى.
— وۋ، اعايىن، كەيىن قالجاقتاسا جاتارمىز، — دەپ اشۋلى سويلەگەن مۇحاممەت بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنا قولىن سالدى. — اكەي كوزىنىڭ تىرىسىندە، ەلدىڭ قاجەتىنە جاراپ، كەرەك-جاراقپەن جۇرتتىڭ كوڭىلىنەن شىققانى بارىڭە ءمالىم. بار دۇنيەسىن قارىزعا تاراتىپ، سونى كەيىن جيناي الماي جۇرەتىن سوپى ادام ەدى. سوڭعى ولەر الدىندا بەرىپ كەتكەن قاعازى مىناۋ. وسىندا ءبارى قاتتالعان. الدى بەس جىل، سوڭى ەكى جىلعا دەيىن قارىزىن وتەمەگەن بەرەشەكتەر بار ەكەن. ولار ەندى كوردە جاتقان مارقۇم الدىندا دا، قۇداي الدىندا دا كۇناھار!
جۇرت قوزعالىپ، جوتكىرىنىپ، سىبىرلاسا باستادى.
— بيىل اس بەرگەندە سول ادامدار مارقۇم الدىندا كۇنادان ارىلعىسى كەلسە، ەرتەڭ ولگەندە اقىرەتىمنەن جىرتىپ السىن دەمەسە، تەزىرەك قارىزدارىن قاراتالعا جەتكىزسىن. باس-باستارىڭنىڭ سوڭىنان سالپاقتاپ، تەنتىرەر جايىم جوق. ۇياتتارىڭ، مۇسىلمانشىلىقتارىڭ بولسا تەز جەتكىزىڭدەر. ال، تىڭداڭدار، تانىپ كەتپەسسىڭدەر، — دەپ مۇحاممەت قولىنداعى ءبىر توپ قاعازداعى كوپ ءتىزىمدى ەجەلەپ وقي باستادى. وسى ارادا اقان شىداي الماي، العا ۇمتىلعان. — جەتپىس ۇلى قاسيمان ءۇش كەز بارقىت، ءۇش كەز ساتەن، ءبىر تاراق العان، وسپانحان ۇلى بايتەرى ءبىر قاداق مەيىز، شاقپاق قانت، تورت كەز سيسا. جانتىلەۋ ۇلى ومار ەكى قوي، ءبىر ەشكى بەرەشەك، ساسىق ۇلى سادىق ءۇش كەز شي بارقىت، ەكى ۇلتان، ءبىر كىرپىش شاي العان، جاپپار ۇلى ايجان ءۇش قاداق ءجۇن، ءبىر قوي بەرەشەك، جايلاۋ ۇلى ساندىباي ەكى كىر سابىن، ءبىر ءيىس سابىن، ءۇش كەز لاستىك، ءبىر تاراق، جاراسقان ۇلى...
قاعازدان كوزىن الماي ەجەلەگەن مۇحامەتتىڭ داۋىسى وسى ارادا ءۇزىلدى. وتىرعان جۇرتتى باسا-كوكتەي ءوتىپ تۋ سىرتىنان كەلگەن اقان ءىنىسىنىڭ قولىنان بۋدىراعان قاعازدى جۇلىپ الدى.
— ءوي، — دەپ جالت قاراعان مۇحاممەت قىزاراقتاپ، اعاسىنا نە دەرىن بىلمەي ساسقالاقتادى.
— بار، قالعانىن مەن ەستىرتەمىن، — دەپ زەكىرگەن سەرى وزىنە تىكە قاراپ، وقتى كوزىن قاداعاندا:
— جارايدى، جارايدى، — دەگەننەن بوتەن جاۋاپ قايىرماي، توپ اراسىنا جىلىستاپ، شەتكە شىعا بەردى.
ويدا جوق جەردەن ءبىر شەك قاسقىرشا تۇتقيىلدان تاپ بولعان اقاننان نۇرتازانىڭ جانسىزدارى سەكەم الىپ قالدى. قىستاي ءۇنسىز جاتىپ، تاپ مىنا سايلاۋ تۇسىندا كوبىك قاردى كۇتكەن سونارشىداي جارق ەتكەن اقاننىڭ كەلىسىن جاقسىلىققا جورىمادى. ەگەر اقان سويلەسە، ەل سۇيىكتىسى اقىن سويلەسە، قانشا كوڭىلدەرى سۋىدى دەسە دە مىنا كوپ توبىر كوپ جاتاقتىڭ تەڭ جارىمى ونىڭ سوڭىنان اتويلاپ ەرىپ، دالاقتاپ كەتە بارارى حاق. وندا قىس بويى ازىرلەپ، سوڭعى كۇندەرى اۋزى، باسىنا پارانى اياماي تىقپالاعان ءقايسىبىر اتقامىنەرلەر دە اينىپ شىعا كەلۋى ىقتيمال، ۇيتپەگەن كۇندە دە، ايتەۋىر ەسىل ەڭبەكتىڭ دالاعا كەتەر ءقاۋپى تاپ قىل كەڭىردەككە تاقاعانداي. وسىنى سەزگەن كوبەي بي قاسىنداعى قوجا، موللالارعا، نۇرتازانىڭ الىس-جۇراعاتتارىنا قاراپ، كوزىمەن ۇعىسقانداي بولدى دا، ورتتەي ايتپاي جەتكەن مىنا جاۋدىڭ الدىنا قارعاشا سالىپ، مۇسىلمان قاۋىمىن ودان بەزدىرىپ الماق نيەتكە باستى.
— اۋ، اقان، — دەپ كوبەي بي الىستان ايعاي سالدى، — بۇگىن اعايىندى ەكەۋىڭ تۇستەرىڭنەن شوشىعاننان ساۋمىسىڭدار؟ قالىڭ قاۋىم ۇلى سىياز الدىندا، مەرەكە كۇتىپ وتىرعاندا، قايداعى قارىزدى ايتاتىندارىڭ نە؟ جانالعىشپىسىڭدار، نەمەنە؟ ەلگە سەنبەيتىندەرىڭ بار... ەل بەتىنە توپىراق شاشپاڭدار. كاپىرلەردى جالداپ زيرات سالدىرىپ جاتىر دەگەن، قاراجاتتى ەل ۇستىنەن جيناعىلارىڭ كەلگەن ەكەن.
— ءيا، جاميعات، قاراتالدىڭ ماڭى ەندى حارام، قورامسا زيراتىنا بارار ادام دا حارامدانباق، اقان، سەنىڭ ءىس تۇلابويىڭ حارام! — دەپ ءشامبىل قوجا زىركىلدەپ ەدى.
— ءوزىڭ دە، ءسوزىڭ دە حارام! — دەپ عۇبايدوللا موللا دا قوستادى.
اقان سەرى ءارقايسىسىنىڭ سوزىنە زەيىن قويعانداي تىڭداپ، ءتىسى اقسيا كۇلىپ تۇر. جاڭاعى مۇحاممەت ايتقان قارىزدار مويىندارىنان باسقانداي يىقتارى سالبىراعان كوپ جاتاقتار، اياق استىنان ءبورىنىڭ ارتىنشا شۋلاعان نۇرتازا توبىنا ءبىر، سەرىگە ءبىر جالتاقتاپ قاراي بەرەدى.
— ەندى اقان سويلەسىن، ءوزى بەرسىن جاۋابىن، — دەپ بايبوسىن تۇرعان قايىڭ باۋىرىنان الدەكىمنىڭ وكتەم ءۇنى شىققاندا بارىپ، جۇرت گۋىلدەي جونەلدى.
— ءيا، ايتسىن!
— قورەكەڭنىڭ مولاسىن نەگە قورلاعان ەكەن؟
— شۋلاماڭدار!
— سويلەسىن!
— قاقپاندار، سويلەسىن! — دەپ، ەسەمبايلىقتار مەن باراقباي جىگىتتەرى ورىندارىنان تۇرىپ كەتە جازدادى.
اقان قاعاز ۇستاعان قولىن كوتەردى:
— تاعى قويار ساۋالدارىڭ بار ما؟
ەشكىم ۇندەمەدى.
— ەندەشە مەن ساۋال قويايىن. داۋرىقپاڭدار. وسىندا كول قورىعان قىزعىششا مەنىڭ كەلۋىمدى ۇناتپاي شار ەتكەن انا ءبىر توپتىڭ نيەتىن دە بىلەم. بەلىن كۇدىرەيتىپ، سەس كورسەتىپ شارىلدايتىن ونداي ساسىق مىسىقتار ءار اۋىلدا بار.
— ولاي جالتارما، اقان، — دەدى تاعى دا عۇبايدوللا.
اقان ءتىسى اقسيىپ قايتا كۇلدى دە، ونىڭ وزىنە ساۋال قويدى.
— موللەكە، وسىدان ەكى جىل بۇرىن-اۋ دەيمىن ۇمىتپاسام، ءسىز قاراتالعا كەلىپ، اكەيمەن بىرگە قارامونشاعا ءتۇستىڭىز.
— ءيا، وندا تۇرعان نە بار، تازالىق ءھام تاھارات...
— سوندا دا نە دەگەنىڭىز ەسىڭىزدە مە... ۇمىتىپ قالساڭىز، مەن ەسىڭىزگە سالايىن: "شىركىن-اي، مىناۋ - بۇ دۇنيەنىڭ جۇماعى ەكەن، وسىنداي راحات دۇنيەنى سالىپ، ەلگە جاڭالىق اكەلگەن ادامعا قۇدايدىڭ راحمەتى جاۋسىن، نۇرىنا بولەنسىن" دەپ كەتە-كەتكەنشە ءبىزدىڭ اكەيگە باتا بەرۋدەن تانباپ ەدىڭىز.
— ءيا، ول راس! اكەڭ مارقۇم...
— ەندەشە ءسىز دە سول مونشادان بۋسانىپ، حارام بولىپ شىققانسىز.
— استاعفيراللا، نە دەيدى، جاپپار يەم!
— ءيا، ءيا. ول مونشانى پىشنايدىڭ ورىس مۇجىقتارى سالعان. ەندى ءسىز دە كاپىر قاۋىمىنىڭ بۋىمەن بۋسانعان ادامسىز! اللانىڭ نۇرىن سولارعا توككەنسىز اياماي!
جۇرت دۋ كۇلدى.
— ول مونشا عوي، مولا ەمەس قوي. ونىڭ دىنگە نە قاتىسى بار؟ — دەپ، كوبەن جاقتان تاعى بىرەۋ ايعايلاپ ەدى، اقان جىميعان، كۇلگەن ءجۇزىن وزگەرتىپ، بايسالدى جاۋاپ بەردى:
— سوناۋ جىلدارى اق پاتشانىڭ قۇزىرىنا ىلىگىپ، الدىن كورىپ قايتقان قازاقتىڭ يگى جاقسىلارى پەتەربورداعى ءزاۋلىم مەشىتكە كۇندە بارىپ، ناماز وقىپ، دارەت العاندارىن جىر عىپ كەلىپ ەدى. بۇكىل شىعىستان بارعان كەرۋەنشى مۇسىلماندار دا سول عاجايىپ عيماراتقا بارىپ ماڭدايلارىمەن تاس ەدەنىنە جىعىلىپ، ساجدەگە باس ۇرادى ەكەن. ونى دا سالعان ورىستار.
جۇرت تاعى دا گۋىلدەسىپ كەتتى:
— راس-اۋ!
— سولاي ەكەن-اۋ!
— مىنا قارا!
— ءجون-اۋ، ءجون ءسوز!..
اقان ەندى كوبەن جاققا تۇيىلە قاراپ تۇيدەكتەي جونەلدى.
— ەگەر حارام بولسا، وت باسىم، التىن ۇيام دەپ وتىرعان انا نۇرتازانىڭ، سۇتەمگەن بالالارىنىڭ، جانبوتانىڭ، ازىنابايدىڭ، تاستاننىڭ قاراعاي ۇيلەرىن قاي مۇسىلمان سالىپتى. ايىرتاۋ، ساندىقتاۋ، قوتىركول، زەرەندىنىڭ قازاق-ورىستارى مەن ءارىسى اقمولا، بەرىسى پىشنايدىڭ مۇجىق پەرەسەلەندەرى ەمەس پە ەدى جالدانعان. ىرگەڭە قونعان بوتەن ەلدىڭ ونەرى مەن ىسكەرنىىىنەن ۇيرەنەم دەسە، قاراڭعى ەلدىڭ ەتەگىنەن باسىپ جىبەرمەي، ءولىمدى جەردە سەمىرىپ، يىعىنان باسا بەرگەنشە نەگە ءبىر جەلپىنبەيسىڭدەر. ورىس قامىتى مەن شلياسىن اتىڭا سالىپ، ترانشپەنكەسىنە ءمىنىپ شىرەنگەندە سوندايسىڭدار، ەندى قورامسانىڭ زيراتىنان حارامدىق كورە قالعان ەكەنسىڭدەر. سەندەرگە سالسا، اس ءىشىپ، اياق بوساتىپ جىرتىس-جىرىم مەن قالتا تومپيتىپ، ولگەن اداممەن جەر تومپايتا سالاسىڭدار. جو-وق، سەندەردەي ارام اۋىز موللالارعا ادال اسىمدى مالشىلاتىپ ءراسۋالاعانشا، ادال ەڭبەگىمەن اقشاسىن الار ورىس مۇجىعىنا كۇنىم تۇسسە بولماي ما.
كوبەن مەن ەكى-ۇش موللا جىبەك شاپاندارىنىڭ سالاقتاعان جەڭدەرىن سىلتەسىپ، "بۇعان داۋا جوق، جوپشەندىگە كونىپ، سوزگە توقتار اقان بولا ما؟ "ءتىل وزىمدىكى دەپ بەزەي بەرەدى"، "ءتىل مەن جاق" دەسىپ، سەرىگە سىرتتاي كىجىنىپ، بەتتەرىن بۋرا بەرگەن.
اقان سەرى كوپتەن بۇكىل كوكشەتاۋ ەلىنە تاراپ، بەتىنە شىركەۋ بولىپ جۇرگەن زيرات جايىن مىنا جيىنعا ءتۇسىندىرىپ، ارىلعانىنا ىشتەي قۋانا تۇرىپ، ولارعا تاعى دا ايعاي سالدى:
— وۋ، كوبەكە، قايدا اسىعاسىز؟ وۋ، مولدالار، جاڭا مىنا قارىز جايىن سۇراپ ەدىڭىزدەر عوي. توقتاڭىزدار، ايتايىن، — دەگەندە، انالار بوگەلىپ، كوزدەرى شاراسىنان شىقتى، قالىڭ جۇرت تا سەلك ەتىسىپ، ءبىر سۇمدىق كورگەندەي داۋىستارى شىعىپ كەتتى. اقان قولىنداعى قارىزشىلاردىڭ ەسىمى، ەسەبى جازىلعان قالىڭ، كوپ قاعازدى دار-دار ايىرىپ، ەكى ۋىسىمەن جۇمارلاپ، دومالاقتاپ لاقتىرىپ جىبەردى. جۇرت تاعى دا سىلتىدەي تىنعان.
— قالتاڭدا شاقپاعىڭ بولسا، انداعى قاعازداردى جاعىپ جىبەر، — دەدى اقان دومالاق قاعاز تىزەسىنە تۇسكەن ءبىر جىگىتكە قاراپ.
جۇرت اقاننىڭ بۇل قيمىلىنا تۇك تۇسىنبەدى. تەك كوبەن بي عانا ارامى سۇمدىعىنا باسىپ، ماڭىنداعىلارعا كۇبىر ەتتى.
— ءا-ا، اقان ەندى تىلمەن عانا ەمەس، پۇلمەن دە مىنا قارا قاۋىمدى ساتىپ الماققا تۇر. قارا دا تۇر، ءقازىر ەندى نايزاسىن كىمگە جۇمسارىن. كەتپەيىك، كۇتەيىك ءسوز ارتىن.
اقان سەرى دە كوبەن ءبيدىڭ كولدەنەڭ ويىن ءدال تۇسىنگەندەي جاتاقتارعا اينالا شولا قاراپ الدى دا:
— ال، اعايىن، كىم دە كىم اكەيدەن دۇنيە-زات، ول-پۇل الىپ قارىزدار بولسا، كەشىرىمدى! — دەپ، مۇحاممەت كەتكەن جاققا قارادى. مۇحاممەتتىڭ قاسىندا رامازان دا تۇر ەكەن. ەكەۋىنىڭ دە ءوڭى كەلمەي، دولىرىپ، كۇيىپ تۇر ەدى. اعالارى قاراعاندا ۇناتپاي، سىرت اينالىپ، اعاش اراسىنا قاراي سۇڭگي بەرىپ ەدى، اقان رامازاندى توقتاتىپ الدى. — ءاي، رامازان، تۇرا تۇر. سىزدەرگە بۇل قارىزدى كەشىرۋشى مەن ەمەس. مەن بار بولعانى اكە اماناتىن ورىنداۋشىمىن. الگى مۇحاممەت جوق ەدى. (اقان ونى ۇيالتپايىن دەپ، ادەيى اراشالادى.) رامازان بولاتىن. سولاي ەمەس پە، رامازان! (رامازان سالعىرت قانا باس يزەپ، جىلارمانعا كەلىپ بۇرىلىپ كەتتى). اكەم مارقۇم ولەرىنەن ءبىر اي بۇرىن بىزگە ەنشى ءبولىپ، الگى قارىزداردى ەشكىمنەن الماڭدار، وزدەرىنە ايتىڭدار، ءبارىن كەشتىم دەپ ەدى.
جۇرت تاعى دا گۋ ەتە قالدى. قولى قىسقا جاندار قۋانىسىپ، كەيبىرىنىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى.
— جارىقتىق-اي!
— توپىراعى تورقا بولسىن!
— اپىرىم-اي، قانشاما پۇلدى كەشكەنى-اۋ!
— تۋھ، مىناۋ ءبىر ارقانى كەڭىتەر جاقسىلىق بولدى-اۋ! جاتقان جەرىڭ كەڭ بولعىر!
— وي، جارىقتىق و دۇنيەدە جۇماقتىڭ تورىنەن كەتپە!
— قاشان وتەگەنشە بەتىمنەن وتىم شىعىپ ءجۇرۋشى ەم.
— وۋ، مەن ءۇش رەت قارىز الدىم-اۋ.
— نە دەگەن كەڭ ادام ەدى، توپىراعىڭ تورقا بولعىر!
— قۇداي دا جاقسىنى قويا ما، — دەسكەن قورامسا اتىنا جاۋدىرعان العىستار قالىڭ ءنوپىردىڭ ءار تۇسىنان ەستىلە بەرىپ ارانىڭ ۇياسىنشا گۋىلدەپ، ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن بىر-بىرىمەن باس شۇلعىسا سويلەسىپ كەتتى.
جۇرت الدىندا تابالاعانداي اعاسىنىڭ قىلىعىنا نامىستانىپ، ولەردەي رەنجىپ، ءارى قانشاما بايلىقتىڭ تابان استىندا قالعانداي بولعانىنا ىشتەرى كۇيگەن مۇحاممەت پەن رامازان اتتارىنا قونىپ، سايلاۋدى تاستاپ، سول كەشتە قاراتالعا بەت بۇردى.
— ويپىرىم-وي، مىنا اقان سەرىڭ زىمياندىقتى دا ۇيرەنە باستاعان ەكەن. بولىستاردىڭ قىستاي شاپكىلاپ شاشقان دۇنيەسىن، ءدال دەر كەزىندە، كوزىمىزدى باقىرايتىپ تۇرىپ شاشا سالدى-اۋ. ەندى قارا دا تۇر، نۇرتازادان الا الماي جۇرگەن ءوشىن وسى ارادا قايتارماسا ماعان تۋھ بەتىڭە دەندەر، ايتپادى دەمەڭدەر، — دەپ كوبەن بي ءوز توبىنا قاراپ، اۋزىن جيعانشا بولعان جوق، اقان داۋسى تاعى دا ساڭق ەتتى.
— ال، جاراڭدار، سابىر، سابىر، — دەگەندە جۇرت ءبىر ادامداي تىنا قالدى. كۇن ەڭكەيىپ كولەڭكە باسىن ۇزارتا باستاعان. اعاش كولەڭكەسىندەگىلەر مويىندارىن سوزا ءقايسىبىرى جۇگىنە وتىرىپ، اقىن داۋسىنا قۇلاق ءتۇردى. كۇنگە قاراعان بەتتەگىلەر ماڭدايلارىنا الاقاندارىن قويىپ، الدەبىر جاقسى ءسوز ايتىلارىن سەزگەندەي ءۇپسىز جۇتىنا ءتۇستى. ماڭايداعى تۇساۋلى، ورەلى اتتاردىڭ مىسقىرعان ۇنىنە دەيىن انىق ەستىلەدى. — مەن وسىندا زيرات جايىن باياندايىن، نە مارقۇم اكەنىڭ اماناتىن ايتايىن دەپ كەلگەن جوقپىن. بولىس سايلاۋىندا ورتالارىندا بولۋعا كەلدىم. جاڭا نۇرتازا بولىستىڭ توڭىرەگىندە قانشاما داۋ ايتىلدى. شەت جاعاسىن عانا ەستىپ قالدىم. كوبەن بي نۇرتازاعا شاڭ جۇقتىرماي سويلەدى. ارينە، قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقي ما. ەگەر اڭگىمەلەرىڭ ەرتەڭ شار تالاسىنا كىمدى سايلاماققا تىرەلسە، مەنىڭ ءبىر-اق ساۋالىم بار. نۇرتازانىڭ تاعى دا بولىس بولۋىن قالايسىڭدار ما؟
اقان جان-جاعىنا قارادى. وتىرعاندار ويلانىپ قالدى.
— ونى اركىم ءوزى شەشپەي مە، تالقىعا سالاتىن نە بار، — دەپ كوبەن بي الىستان تىنىشتىقتى بۇزىپ ەدى، ورتا تۇستان بىرەۋ:
— بىزگە كىمنىڭ بولىس بولعانىنان كەلەر-كەتەر بار ما، — دەپ سۇلەسوق جاۋاپ بەرىپ ەدى، ءار تۇستان بولجىر داۋىستار ەستىلدى.
— قاي بولىس جەتىستىرىپتى.
— كىم بولسا، و بولسىن.
— نۇرتازادان باسقا بىرەۋ سايلانسا، ايدارىمىزدان جەل ەسەر دەيمىسىڭ.
— ءوزى سايلاۋى نە دە بولسا تەز بىتسە ەكەن.
— ەستىگەن شىعارسىڭ، اقان، ەل ءۇشىن ءبارىبىر، دۇرىس ايتادى. جۇرىڭدەر، كەتتىك، ەندى نە تۇرىس، — دەپ كوبەن بي قاسىنداعى ءوز توبىمەن دۇرىلدەي بۇرىلىپ، اۋىل بەتتەدى.
اقان ءالى ءۇنسىز تۇر. كوپتىڭ ارا-اراسىنان قاداۋ-قاداۋ ءبىرلى-جارىم ادام ورنىنان تۇرىپ، جۇرمەككە اينالدى. كوپشىلىگى ءالى وتىر. كوبەندەر ۇزاي بەرگەندە، سەرى قايتا باستادى ءسوزدى.
— وۋ، قاشانعى وسىنشا ىنجىق بولاسىڭ، جۇرتىم! سەندەردى ۇلىقتاردىڭ كوزىنە ىلەتىن كۇنى بۇگىن. ەرتەڭ سايلاۋ بىتكەن سوڭ ادام قاتارىنا قوسار ما. ەندەشە وزدەرىڭدى ءبىر مەزگىل ويلامايسىڭدار ما، سەندەر دە ۇرپاق جايىپ، ەل بولىپ، كۇن كورىپ وتىرعان ازامات ەمەسسىڭدەر مە؟ قاشانعى بۇعا بەرەسىڭدەر؟ بۇرىنعىسىن ايتپاعاندا، كۇنى كەشە كەرەي مەن اتىعاي-قاراۋىل اراسىنا وي تاستاپ، ەكى ەلدى ارازداستىرىپ، جاۋلاستىرىپ قويعان نۇرتازا ەمەس پە؟! كەرەيدىڭ قىرۋار مالىن ايداتىپ الىپ، اقىرى بارىڭە تولەتىپ، ايىپ-ايبانا سالعان نۇرتازا ەمەس پە؟ ءاي، مىنا جاقتا قانتاي اۋىلىنىڭ ەسەمبايلارى وتىرسىڭدار. كەشە قىس ىشىندە تىرجالاڭاش دىردەكتەتىپ جىگىتتەرىڭە دۇرە سالىپ، سوعىمدارىڭا دەيىن تارتىپ اكەتكەن، قانابالدىڭ ستراجنيكتەرى مەن نۇرتازانىڭ اۋىلناي، پوشتابايلارى ەمەس پە؟! انا كوكتەرەكتىڭ جاندارى، ءباتجاننىڭ جانازاسىن دا شىعارا الماي، قازان-وشاقتارىڭ تەبىلىپ، الدىڭ سوققىعا جىعىلىپ، اۋىلىڭ ويراندالىپ ەدى، مىنا باراقبايدىڭ جىگىتتەرى، سەندەر دە ۇرى اۋىل، ۇر دا جىق اۋىل دەگەنگە كەۋدەلەرىڭە نان ءپىسىپ شيراتىلعاننان باسقا نە ىستەدىڭدەر نۇرتازاعا، مىنە شوقتىبايلار، انە جاۋلىبايلار، اناناي، قاراشادان تاراعان ۇرپاق، قانە وسى ارادا قايسىڭ بارسىڭدار بولىستىڭ قاھارىنا ىلىكپەگەن؟ سەندەردىڭ جاسىقتىقتارىڭنان، سەندەردىڭ مومىن، قاراڭعىلىقتارىڭنان ارىستاي-ارىستاي ازاماتتار شاكەي، وجىمباي، بايباتىرلار تەكسەرۋ، تەرگەۋسىز يت جەككەنگە ايدالىپ، ءسىبىر اينالىپ كەتتى. ەگەر بۇلاي باسىندىرا بەرسەڭدەر ەرتەڭ تالايىڭنىڭ كوزىڭنەن قاندى جاس اعادى. مەيىلدەرىڭ، تاعى دا سايلاڭدار نۇرتازانى. ءبىراق، شىن ەركەك بولساڭدار نەگە اق پەن قاراعا كوزدەرىڭدى جەتكىزبەيسىڭدەر. قاشانعى وسەك پەن وتىرىكتى بويعا قۇت ساناپ، قاشانعى بولىس پەن بايدىڭ اياق-تاباعىن جالاپ كۇن كەشەسىڭدەر!
جۇرت بىر-بىرىنە قاراسىپ، ورىندارىنان ىڭعايسىز قوپاڭداپ، سۇرلانا باستادى.
— كەشە "كەرەي مالىن اقان ايداتىپ الىپتى، بارىمتاشىلار دا سونىڭ ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى ەكەن، بۇگىندە ورىسقا زيرات سوقتىرىپ جاتىر، ەرتەڭ بار مۇسىلماندى كوپىر قاۋىمىنا ەنگىزەدى" دەگەندە قارعاشا باس شۇلعىپ، ساۋىسقانشا شىقىلىقتايسىڭدار كەلىپ.
— اقان شىراق، ءبىز ءالى دە ءدۇدامالدا ءجۇر ەدىك.
— شىن با ءوزى نۇرتازانىڭ قياناتى؟!
— راسىندا دا باسىن نەگە اشىپ المايمىز، — دەگەن ۇندەر شىقتى. جۇرت ۇنىندە اشىنا باستاعان سارىن بايقالادى.
— ءالى دە كەزدەرىڭ جەتپەسە، سۇراڭدار نۇرتازادان بارىپ. الدە قاشان سايلاۋ وتكەنشە تۇلكىشە بۇلاڭداپ، جىلمىڭداعان بولىستىڭ بۇلاڭ قۇيرىعىنا قاراپ وتىرسىڭدار ما؟
— دۇرىس ءسوز. سۇراۋ كەرەك. قاشانعى باسىنادى؟ ءبىز دە جۇرتپىز، — دەپ قانتاي اۋىلىنان ساتاي قارت تۇرىپ ەدى، ايعايلاپ، ۇرانداپ، كوزدەرى قانتالاپ باراقبايدىڭ ۇرى جىگىتتەرى ورە تۇرەگەلدى.
— جۇرىڭدەر، ءقازىر بارامىز!
— قانە ەركەك بەلگىسى بارلارىڭ ەرىندەر!
— قاتىندارىڭ قالىڭدار!
اياق استىندا مىناداي دۇربەلەڭ بولار دەپ ەشكىم دە ويلاماپ ەدى. قالىڭ جۇرت توپالاڭ تيگەندەي ورىندارىنان ءبىرى قالماي ورە تۇرىپ، اعاش اراسىنان شىعىپ، تۋرا الىستاعى اق ۇيلەرگە قاراي وڭمەڭدەي تارتتى. قولدارىنان تاستاماي جۇرەتىن قامشىلارىن بىلەمدەي ۇستاپ، جۇبىن جازباي قاتتى ايانداپ، تۇنەرگەن سۇستى توپتىڭ قازىرگى ءتۇرى شىتىناپ تۇرىپ، قاتتى جارىلعان ەسىلدىڭ كوك سەڭىندەي ەدى. ارناسىنان شىققان تاسقىنداي لاق ەتكەن دۇلەي كۇش قارا كوپىر جىكسىز تۇتاسىپ، جىلدام جىلجىپ بارادى. تىستاعى ورەلەپ، تۇساپ جىبەرگەن اتتارىنا ءمىنىپ-مىنىپ العان سالت اتتىلار دا اپ-ساتتە سوڭدارىنان جەتكەن.
شەتتەۋ تىگىلگەن اق شاڭقان ۇيدەگى نۇرتازاعا حابار بۇرىنداۋ ءتيدى. "اق بالاقتىڭ" الاڭىنا جينالىپ، جيىن قۇرعان جاتاقتار توبىن بولىس ەستىگەن. "ستراجنيكتەر قوسىپ، اۋىلنايلاردى جىبەرىپ تاراتساق قايتەدى" دەپ اقىلداسقاندا، وياز كونوۆالوۆ: "سايلاۋعا دەيىن كىمنىڭ قايدا ءجۇرىپ، نە سويلەسەم دەسە ەركى، مۇمكىن قىرعىزداردىڭ ادەتتەگى ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ وتكىزەر ساۋىعى شىعار، ونىڭ سوڭىنان جۇرەتىن جاندارمەريا جوق" دەپ سالعىرت جاۋاپ بەرگەن. ويازدىڭ كەيىنگى كەزدەگى سىڭايىنان نۇرتازا سەزىكتەنەدى. بويىن اۋلاق ۇستاعان كونوۆالوۆ پارا الۋدان دا قاشاتىن سياقتى. تەگى نۇرتازادان قۇتىلعىسى دا كەلەتىن ءتارىزدى. وسى جولى شالاباي مەن جانبولاتتاردىڭ سىي-قۇرمەتىنەن اسپاي ءجۇر. سولاي قاراي جۇگى اۋعانعا ۇقسايدى. ازىناباي، جانبوتالار دا، ءتىپتى باسقا بيلەر دە ىرگەسىن اۋلاق سالا باستاپتى.
نۇرتازا الدىنداعى قىمىزىن تاستاي بەرە سۇلەيمەن، جانىبەكتەردەن بۇرىن ۇيدەن شىعىپ، زىتىپ بەردى.
جاقىن جەردەگى توعاي اراسىنا جاياۋ بارىپ، سەرۋەندەپ قايتقان وياز كونوۆالوۆ بۇل ۋاقىتتا قوناق ۇيىنەن جىراقتاۋ بولىس، بيلەرمەن اڭگىمەلەسىپ، باتار كۇننىڭ الدىنداعى تىمىق، تازا اۋادا دەم الىپ تۇرعان. كوزى الاقتاپ، ەڭكەڭدەي باسىپ جەتكەن نۇرتازا قىرعيدان قاشقان تورعايداي ارالارىنا قويىپ كەتتى.
— انە، كەلە جاتىر! ويلارى جامان، — دەپ ەنتىگە سويلەپ، توعاي باۋىرىنا ۇرەيلەنە قاراعاندا، ويازدار دا بۇرىلىپ، اعاش اراسىنان شىققان قالىڭ توپقا كوز تاستادى. شىنىندا دا، وسىلاي قاراي ارشىنداي باسقان توپتىڭ ءتۇرى بولەك ەدى. ءبىراق، قازاق اراسىندا پالەندەي بوتەن قيمىلدى كورمەگەن وياز ونشا ساسا قويمادى. سودان بولار، نۇرتازانىڭ ۇرەيلى ءسوزىن دە ۇقپادى. بولىس الدىندا مىلتىق، قىلىش اسىنعان ادامدارى بار، وياز جاتقان ۇيگە بارىپ پانالاعاندا دا ەشتەمە تۇسىنبەي، بەيعام تۇرا بەردى.
سۇرلانىپ، تىستەنىپ العان كەدەي اۋىل — جاتاقتار نۇرتازانىڭ وياز ۇيىنە كىرگەنىن سونادايدان كورىپ كەلە جاتقان. تۋرا ويازداردىڭ الدىنا جەتكەندە دە بوگەلگەن جوق، وڭمەندەپ، يتەرمەلەي وتە بەردى.
— ءا، جاسىرىنعىڭ كەلگەن ەكەن.
— بىزگە نۇرتازا كەرەك.
— نۇرتازا!
— قانىشەر نۇرتازا!.. — دەپ تالاي بالاعات سوزدەردى قوسا ايتىپ، قىزىپ، لەپىرىپ العان اشۋلى جاندارعا اقساق وياز تاياعىن كوتەرىپ، اقىردى:
— قايدا باراسىڭدار، بۇل نە باسسىزدىق؟!
— بىزگە نۇرتازا كەرەك.
— قۇيرىعىڭا تىعىپ وتىرا المايسىڭ! — دەپ، الدىڭعى لەك ءسال بوگەلىپ قالىپ ەدى، باسقا بولىستار دا ويازعا قوسىلا زەكىرە باستاعان. ارتتان يتەرگەن باراقبايدىڭ ۇرىلارى:
— نە مايموڭكە كەرەك!
— ويازدىڭ ءوزىن قوسا تەرگەۋ كەرەك، — دەسىپ، العا لىقسىتا يتەرگەندە كونوۆالوۆ كوپتىڭ ورتاسىندا قالدى.
ءبارى ويلاماعان جەردە بولعانى سونشا كوپ ادام ەشتەمەنى تۇسىنبەي الگى بولىس، بيلەردىڭ شوعىرىن باسقا، كوزگە توپەلەي جونەلدى. كىمدى-كىم ۇرىپ جاتقانى بەلگىسىز. بولىستار قالباڭ ويناپ، سىرتقا قاشتى. قاتتى جۇدىرىق تيگەن وياز ەتپەتتەي قۇلاپ، تاياعى ۇشىپ كەتتى.
باسىپ-جانشىپ جەتىپ قالعان مىنا ەسىرىك جۇرتتىڭ قيمىلىنان العاش تۇك تۇسىنبەي قالعان ستراجنيكتەر، ەكى-ۇش اتتى كازاك-ورىس ماڭگىرىپ تۇردى دا، باسىن قولىمەن كولەگەيلەپ، قورعاشتاپ توپتان شىعا الماي شىرق اينالعان ويازدى كورگەندە سارت-سۇرت ەتكىزىپ مىلتىقتارىن وقتاپ ەكى-ۇش رەت كوككە اتتى.
سوندا بارىپ، ەسىن جيعانداي قالىڭ ءنوپىر لىقسىپ كەلىپ، كەيىن سەرپىلدى. سىتىلىپ شىققان كونوۆالوۆ الدى-ارتىنا قاراماي، بەتىنەن باسىپ ۇيالعان جانداي كيىز ۇيگە قويىپ كەتتى.
قاز-قاتار مىلتىقتارىن وقتانىپ تۇرا قالعان قارۋلى ستراجنيكتەردەن سەسكەنگەن اساۋ توپ كەيىنىرەك ىعىسىپ، الىستان سەس كورسەتەدى.
— بىزگە نۇرتازا كەرەك.
— سويلەسەتىن ءسوزىمىز بار.
— ادال بولسا شىقسىن بەرى! — دەسىپ، قىزۋلارى ءسال تارقاي باستاعاندا، كۇن دە قىزارىپ باتا بەرگەن، ءبارى كوكشەتاۋ جاقتان كەلەر قارا جولعا جالت قاراستى. دوعاسىندا قوڭىراۋ دىڭعىرلاعان پار اتتى سالدىرتىپ كەلەدى. سوڭىندا مىلتىقتارى شوشايىپ، شوقاڭ-شوقاڭ ەتكەن اسكەري سالتاتتىلار.
ەندى عانا ەتقىزۋمەن قالاي شاتاق شىعارىپ، اكىمدەرگە قالاي قول جۇمساعاندارىنان زارەلەرى ۇشا باستاعان جۇرت باياۋ شەگىنە-شەگىنە قالىڭ توعايدىڭ باۋىرىنا دەيىن جەتتى. كوكشەتاۋ جاقتان كەلگەندەر بۇلاردىڭ تۇرىسىنان بەيحابار، تۋرا سالدىرتىپ وتىرىپ، جولسىزبەن بۇرىلىپ، الدىندا ستراجنيكتەرى بار كيىز ءۇيدىڭ الدىنا توقتادى.
شۋ شىعارعان جاتاقتار تەگىس اتتارىنا قونىپ، اعاش باۋىرىندا شوعىرلانىپ، ەندى نە ىستەرلەرىن بىلمەي داعدارىپ تۇر. ارالارىندا اقان سەرى بار. ءوزدى-وزى كۇبىرلەسىپ، كۇڭكىلدەسكەندەرى بولماسا، بىردە-بىر جازعىرىپ، نە ماساتتانعان ەشقايسىسى جوق. ويازدار جاتقان كيىز ءۇي جاققا شوشىنا قاراپ، ءىستىڭ سوڭىن كۇتتى. جارىلىپ، ءبولىنىپ كەتۋگە دە ارلاناتىن سياقتى. نە دە بولسا، بۇرىن-سوندى بولماعان قيمىلدان كەلەر كەردى كۇتىپ الماق. قالاي كۇتىپ الماق، ول اراسى دا بيماعلۇم. ايتەۋىر جۇبى جازىلماعان قاراعايداي قالىڭ جۇرت بىر-بىرىنە ەس.
مىناۋ قارا حالىقتىڭ ەسسىز دە بولسا، ەستە قالار قاتتى، تۇتاس قيمىلىنان ءا دەگەندە قاتتى شوشىنعانمەن اشىنىپ جۇرگەن جۇرتتىڭ اششى-اششى سوزدەرىنە، نيەتىنە ريزا اقان ەندى مويىندارىنان سۋ كەتكەندەي ۇنجىرعاسى تۇسكەن ەلىنە قۋات بەرگىسى كەلىپ، كۇلە تۇرىپ، تۇنگى توعايدى جاڭعىرىقتىرا:
— اۋ، جۇرتىم، قالاي ەكەن، باتىرعا دا جان كەرەك، توڭىرەگىندە تايراڭداعان نۇرتازاداي جامان بولىستى عانa ەمەس، توبەڭدە ويناقتاعان اقساق ويازىڭدى دا وماقا استىرمادىق پا؟ — دەپ ايعايلاپ ەدى.
— ە، كوپ تۇكىرسە كول ەمەس پە.
ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق، — دەسىپ، ءقايسىبىر جىگىتتەر قورقاقتاي تۇرسا دا، بويىنا قايتادان جان كىرگەندەي تىلگە كەلدى.
اقان ەندى باعانادان ويىنا ورالعان ولەڭ شۋماقتارىن تاقپاقتاتا جونەلدى.
"كونوۆالوۆ، اقساي باستىڭ اياعىڭدى،
ءتۇسىردىڭ بارىمتاعا تاياعىڭدى.
كەدەيلەرگە ەسەمباي سالدىڭ دۇرە،
ازەر بولسا ىستەرسىڭ باياعىڭدى.
پارانى شالابايدان ونداپ الدىڭ،
باسىندى بوس مويىننان قورعاپ قالدىڭ،
جىگىتتەر بەت-اۋزىڭدى كوگەرتكەندە،
اقساڭداپ، شولاق يتتەي جولدا قالدىڭ!
قاراشى، جاراتقاننىڭ بۇيرىعىنا،
بورىگىن باسا كيىپ ميلىعىنا،
نۇرتازا تاياق جەمەي امان قالدى-اۋ،
ويازدىڭ ەنىپ كەتىپ قۇيرىعىنا".
جۇرت قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى.
— تاعى دا، تاعى دا! — دەسكەن جۇرت ەلەڭدى قاقپاقىلداپ، جاتتاپ جاتىر...
اي كوتەرىلىپ، ۇرەيدەن ايىعا باستاعان قالىڭ توپ ءبىر ۋاقىتتا شۋ ەتە قالدى. ەل جاقتان الدەكىم كۇتپەگەن حابار جەتكىزدى:
"ويازدار اتتارىن جەكتىرىپ، كەتەيىن دەپ جاتىر. سياز كەيىنگە قالدىرىلىپتى. پاتشا كەلە جاتىر دەيدى".
بۇل حابار ءتۇن ورتاسىندا انىق بولدى. بۇكىل اۋىل دۇرلىگىپ، "پاتشا كەلەدى، پاتشا كەلەدى" دەپ ۇيلەرىن شىعا باستادى.
كەلەسى كۇنى قازاق دالاسىنا تاراعان حابار دا سول:
— پاتشا كەلەدى!
— پاتشا كەلە جاتىر.
— قايدا، وسىندا ما؟
— كىم ءبىلسىن.
— پاتشا كەلەدى
— پاتشا...
— پاتشا...
— اق پاتشا!..
2
سىرىمبەت باۋىرىنداعى شىڭعىس اۋىلى. كەشەدەن بەرى سۇلتان تۇقىمىنىڭ تايلى-تاياعىنا دەيىن تاڭ قاراڭعىسىنان تۇرىپ، ابىر-سابىر جۇگىرىسىپ، ءقادىرلى قوناقتاردى قارسى الۋ قامىندا. بۇرىن قوتانىنان كەلىمدى-كەتىمدى قوناق ارىلمايتىن قۇتتى اۋىل قالىڭ ءنوپىردى كورمەگەلى نە زامان — جيىرما جىلدان اسىپ بارادى. ەل بيلىگى جاڭا زاڭ بويىنشا سۇلتان قولىنان ۋەزدىك باسقارماعا اۋىسقالى بۇرىن شىڭعىسقا باعىنىشتى دۋاننىڭ قازىرگى بولىستارى كۇن وتكەن سايىن ات ءىزىن سالمايتىن بولىپ العان. "قايران دۇنيە، ءبارى قولىندا بارىندا ەكەن عوي، وڭ جاعىندا ورىستان قوس زاسەداتەل، سول جاعىندا قازاقتان ەكى بي — شالقىپ وتىرعان شاعىندا الدىڭدا قۇرداي جورعالاپ، تابانىڭدى جالاۋعا ارلانبايتىن بولىستار ەندى تۋ سىرتىن بەردى. كوپ جينالعان جەرگە اندا-ساندا قارتتىعىن سىيلاپ شاقىرعانى بولماسا كۇنى كەتىپ، باعى تايعان اعا سۇلتانعا بۇرىنعى ءىلتيپات جوق. التى كۇن اتان بولعانشا، ءبىر كۇن بۋرا بول دەگەن وسى ەكەن-اۋ!" دەپ، جاتقا سىرىن بەرمەسە دە، ىشتەي كۇيىنەتىن شىڭعىستىڭ كەيىنگى جىلدارى مۇلدەم ساعى سىنعانداي ەدى. ونىڭ ۇستىنە كارىلىك تە يەكتەپ، بۇرىنعىداي ەمەس، تاماقتان دا قالىپ شوگە باستاعان ول، ەن بايلىق، ەركىن تىرشىلىگى كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشقانداي بولىپ، قاتتى قايعىعا ءتۇسىپ، ارمانى ۇلعايعان سوڭ، "قوي قارتتىققا بەرىلمەيىن، بۇل سۇم دۇنيە باسىلا بەرسەڭ، الباستىداي باسا بەرەدى، ودان دا ءازىر تىرناعىم مۇجىلمەي تۇرعاندا ولىمگە بويسۇنبان، بەتىنەن ءبىر تىرناپ قالايىن" دەپ ءبىر سەرپىلىپ، قاناتىن قايتا قومداپ، بۇرىسە باستاعان شەڭگەلىن قايتا اشقان: بيىل كوكتەمدە جايلاۋعا شىعا، سەكسەن جاسىندا ءبۇلدىر جاس توقال الدى. ەسكى جاباعى ءجۇنى توگىلىپ، تۇلەگەن بۇركىتتەي قۇلپىرىپ شىعا كەلگەن سۇلتان كەشەلى بەرى ەرەكشە كوڭىلدى. قاباعى اشىلمايتىن قايعىلى قارت تاۋبەسىنە كەلگەندەي: "پوۋ شىركىن، ءبارى دە كوڭىلگە بايلانىستى ەكەن-اۋ، باسە، باسە" دەپ كوپىرتە سالعان قالىڭ قۇس توسەكتە كومىلگەن اق سازانداي جاس توقالىنىڭ تاماعىنان مەيىرلەنە يىسكەپ، تىسقا جادىراي شىققان دا بۇكىل اۋىلدى اياعىنان تىك تۇرعىزعان.
— جاقىپ، ماحمەت، قوقىش، — دەپ بالالارىن جىلى سوزبەن اينالىپ، مىلقاۋ ماقىعا دەيىن جايدارى ىمداپ كەلەر قوناقتاردى قالاي قارسى الۋدىڭ جاي-جاپسارىن ۇعىندىردى.
— مالدىڭ دا ءقايبىر كۇيى بار، ءوزى قىستان زورعا ءىش شىققان سىلىمتىكتەردىڭ مىنا اپتاپ پەن سونا، بوگەلەكتەر مۇلدەم تيتىقتارىنا جەتتى-اۋ. ايتسە دە تابىلار، ءجىبى ءتۇزۋ دونەن قوي بولسا، ەتى جەۋگە كەلەر قۇلىن بولسا سويىڭدار، قىستان شىققان سۇرلەرىڭدى مولىراق سالىڭدار، — دەپ از تولەڭگىتتەرى مەن كەلىن-كەپشىك، مالايلارىنا ءزىلسىز بۇيرىق بەردى. — ءۇي ىشىندەگى تۇسكيىز، كىلەمدەردى، توسەك ورىن، بار جيھازدى دالاعا شىعارىپ قاعىپ، سىلكىڭدەر!
شىڭعىستىڭ بۇلايشا شالا بۇلىنۋىندە سەبەپ بار. وسىدان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن وياز كونوۆالوۆتان ارناۋلى دەپەشا كەلگەن. وندا، يۋن ايىندا ومبىعا پاتشا مۇراگەرى اۆگۋستەيشيي اتامان نيكولاي الەكسەيەۆيچتىڭ كەلەتىنى، قىرعىز دالاسىنداعى زيالى، باسشى ادامدارمەن جۇزدەسەتىنى، بۇكىل قىرعىز دەپۋتاسياسىن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ۇيعارىمى بويىنشا پولكوۆنيك شىڭعىس ۆاليحانوۆ باسقارىپ باراتىنى، بۇل جونىندە سەگىز بولىستىڭ ادامى جينالىپ، سىرىمبەت باۋىرىندا كەڭەس قۇراتىندارى ايتىلعان.
اعا سۇلتان بالاشا قۋاندى، رەسەي يمپەرياسىنا مەيلىنشە ادال قىزمەت ەتكەن ادام تۇعىردان تۇسكەن سوڭ ۇمىتىلا باستاعانىنا، ومبىداعى اسكەري قىزمەتتەگى بۇرىنعى گۋتكوۆسكيي، كاپۋستيندەي جاندارال، چينوۆييك دوستارىنىڭ ازايىپ، بۇگىنگى باسشىلاردىڭ كوزىنەن قالىس قالعانىنا كۇيىنگەن ەدى، ەندى ءيسى قازاقتى، قازاق بولعاندا دا بار اتقامىنەر، شونجارلاردى ءوزى باستاپ باراتىنىنا ىشتەي ماردىمسىپ، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ مۇنى ەلەگەنىن تەگىن ەمەس دەپ تۇيگەن.
پاتشا مۇراگەرىمەن جۇزدەسكەندە تىم قۇرماسا ەكى ءتۇرلى جاعدايىنىڭ تۇزەلەتىنىنە كوزى جەتكەن سياقتى. ءبىرى — اكەسى ءۋالي قايتىس بولعان سوڭ، جەسىر ايعانىم حانشانىڭ يەلىگىنە سىرىمبەت ماڭىنداعى توعاي، كولى بار ۇلانعايىر جەردى نيكولاي پاتشانىڭ جارلىعىمەن كەسىپ بەرگەن. كەنەسارى توبىنداعى باسبۇزارلار ورتەپ جىبەرەتىن مەشىت، جەلديىرمەن، مونشالاردى دا قايتادان سالدىرتىپ ەدى. كەلە-كەلە زامان، زاڭ وزگەرگەن سايىن سول اكەدەن مۇراعا قالعان اققان-بۇرلىق وزەنى بويىنداعى، بابىق توڭىرەگىندەگى جايلاۋلىق، كۇزەمدىك، شابىندىق جەرلەرگە ءىشى تار كازاك-ورىس وفيسەرلەرى كوز الارتىپ، ءقايسىبىر نۇرتازا سەكىلدى بولىستار اندا-ساندا قوقان-لوقى جاساپ تا قويادى. پاتشا مۇراگەرىنە وسىنى ايتىپ، مۇنىڭ اتى دا نيكولاي كورىنەدى، يەلىگىندەگى جەردى ماڭگىگە قالدىرماق. ەرتەڭ ءوزى كوز جۇمعاندا دا انا بالالارىنا ەشكىمنىڭ ءتىسى باتپاس ەدى.
ەكىنشىسى — وقىعان زەرەك ۇلى شوقاننىڭ ءتىرى كەزىندە قانشا ارەكەت ەتكەنمەن، كەيبىر دۇشپان سانالاتىن فريدريحە سياقتى اسكەري شەنى، لاۋازىمى جوعارى ادامداردىڭ بوگەسىنىمەن، ەردەن سياقتى ەل سۇمدارىنىڭ ارىز-شاعىمىنىڭ كەسىرىنەن الا الماي قالعان كنيازدىك تيتۋل. ەگەر وسى جولدا ونى دا ورنىنا كەلتىرسە، شىڭعىس اۋلەتىنە ورنار ب ا ق ماڭگى-باقي قالىپ، ەل تىزگىنى تاعى دا تورەلەرگە تيەر مە ەدى. جۇرت تەگىن ايتپاعان عوي: "ءبىر تورە تاققا مىنسە، قىرىق تورە اتقا مىنەدى".
بۇگىن ويازداردىڭ كەلەتىن كۇنى.
اق شاڭقان سەگىز قانات دودەگەلى كيىز ءۇيدى قىلدى كولىنىڭ جيەگىنە، قالىڭ بالاۋسا قايىڭنىڭ باۋىرىنا تىكتىرگەن شىڭعىس، ءشوبى تاپتالماعان كولەڭكەگە توسەلگەن تۇرىكمەن كىلەمىنىڭ ۇستىندە قىمىز ءىشىپ، اڭگىمە قۇرىپ وتىر. قاسىندا سەردالىنىڭ وقىعان ۇلى مامبەتالى، بالالارى جاقىپ پەن ماحمەت. مامبەتالىگە كىسى جىبەرىپ، تۇندەلەتىپ ادەيى الدىرعان.
جايلاۋدان مەزگىلسىز ۋاقىتتا قىستاۋىنا كەلگەن شىڭعىستىڭ مىنا ابىگەرلىگىنە، ءۇي مۇلىكتەرىن جايناتىپ، مال سويىپ توي قامىنا كىرىسكەن سالتاناتتارىنا مامبەتالى العاشقىدا تۇسىنە الماي قايران قالدى. جاقىپ پەن ماحمەت تە ەگىز قوزىداي بىردەي كيىنىپتى. كۇن ىستىق بولسا دا ۇستەرىندە اق كويلەكتىڭ جاعاسىن سىرتىنا شىعارعان قارا پەنجەك، تار پانتالون، باستارىندا كۇرەڭ قىزىل، توبەسى بيىك، شاشاقتى تۇرىك توبەتەيى — فەسكا.
— مامبەتالى شىراق، پاتشا مۇراگەرىنىڭ كەلە جاتقانىن ەستىگەن شىعارسىڭ، — دەدى كوڭىلدى وتىرعان شىڭعىس، قىمىز ىشە وتىرىپ ءبىراز اماندىق-ساۋلىق سۇراستىرىپ بولعان سوڭ.
— ەستىدىك قوي، شىڭ-اعا. بۇكىل ەل بوپ دۇرلىگىپ جۇرگەن جوق پا؟!
— باياعىدا كناز ۆلاديمير كەلگەندە دە ۇلان-اسىر توي جاساپ، ەل ءبىر سابىلىپ ەدى. ونىڭ كەلىسىنە قاراي جاڭا زاڭ، ەرەجەلەر شىعىپ، ءبىراز اۋدارىسپاق دۇنيەلەر بولىپ ەدى-اۋ. ايتەۋىر ارتى قايىرلى... ءار حاننىڭ تۇسىندا ءبىر سۇرقىلتاي — بۇل مۇراگەردىڭ جۇرىسىندە دە ءبىر گاپ بار شىعار-اۋ. بىزدەن گورى قۇلاعىڭ تۇرىكتەۋ عوي، نە ەستىپ، نە بىلگەنىڭ بار؟ مىنا ماحمەتتەر بۇرىنعىداي قازەت، جورنالدار الدىرۋدى دا قويعان.
— الدىرعاندا ونى سوناۋ جايلاۋعا كىم جەتكىزىپ بەرەدى، سونى وقىماعان قازاق تا ءتىرى ءجۇر عوي، — دەپ، باعانادان مامبەتالىنى ۇناتپاي شىتىنعان تاكاپپار جاقىپ تەرىس قاراپ، سىزدىقتاتا تۇكىرىپ، مۇرتىن سىلادى.
بايسالدى مامبەتالى جاقىپتىڭ ۇشقالاق سوزىنە ءمان بەرمەگەنسىپ، سىرلى توستاعانداعى قىمىزىن شايقاي وتىرىپ، شىڭعىسقا جاۋاپ بەردى.
— مۇراگەردىڭ بۇل جۇرىسىندە ايرىقشا ماقسات بولماسا كەرەك. بىلتىر بۇكىل نوكەرلەرىمەن شىعىس ەلدەرىن ارالاۋعا شىققان. گرەك، مىسىر، ءۇندى، جۇڭگو، تاعى دا كوپ ەلدى-مەكەندى ساياحاتتاپ، جاپون جەرىنەن روسسياعا ورالماقشى دا. بۇل — سول كەلە جاتقان بەتى بولسا كەرەك.
ەندى جول بويى پاتشا يمپەرياسى قول استىنداعى جۇرتتىڭ ساۋ-سالاماتتىلىعىن ءبىلۋ شىعار نيەتى.
— ءبىر جىل بولعان ەكەن-اۋ، نە دەگەن ۇزاق ءجۇرىس. شارشاعان دا شىعار-اۋ.
— نەعىلعان شارشاعان. قىزىق ەمەس پە. جاياۋ ءجۇردى دەيمىسىز. وعان بىرەۋ جۇك ارتىپ پا، — دەپ جاقىپ تاعى دا قىستىرىلىپ ەدى:
— تەك! اۋزىڭا قايداعى ءبىر "قۇندى" ءسوز قايدان تۇسەدى، — دەپ قىزىل كوزىن قاداي قاراعان شىڭعىس جاقىپقا زەكىپ تاستادى. — اتاساقالىڭ اۋزىڭا بىتكەنشە قىڭىر سويلەۋدى قويمادىڭ-اۋ. ودان دا انا شارۋاشىلىق جاعىن ءبىر قاراپ كەلشى. ويازدار دا كەلىپ قالار.
جاقىپ ءۇنسىز تۇرىپ، اعاش ۇيگە بەتتەدى.
— پاتشا مۇراگەرىن قارسى الۋعا بۇكىل قازاق اتاۋلىدان دەپۋتاسيا بارماق. مۇراگەر ادەيى جۇزدەسۋدى نيەت ەتسە كەرەك. سوعان باسشىلىق ەتۋگە ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسى مەنى قالاپتى.
— و، شىڭ-ەكە، قايىرلى بولسىن! بۇل ءبىر ۇلكەن مىندەت قوي.
— سەنى دە سوعان الا بارعىم كەلىپ وتىر.
— مەنى مە؟ — دەپ مامبەتالى باسىن كوتەرىپ الدى. — راحمەت، شىڭاعا، ءبىراق... الگى، بولىستار، ويازىڭىز رۇقسات ەتسە؟ ونداي جەرگە شاقىرۋسىز ادام بارا الماسا كەرەك.
— شاقىرۋ باس-باسىنا بولمايدى. كىمدى اپارام دەسەم، بيلىك قولىمدا... جارايدى، ونى اقىلداسا كورەرمىز. ال، سەن وسى مۇراگەردىڭ جاعدايىن ايتشى. ءوزى نەشەدەگى ادام، اكەسى الەكساندر اقساقال نەشەدە ەدى؟ ءبارىن ءبىلىپ العانىم جون عوي. ۇمىتىڭقىراپ قالىپپىن. بۇرىن پەتەربوردىڭ بار ساناتتارى مەن بەلگىلى چينوۆنيكتەرمەن ارالاسقان كەزدەردە ءبارىن بىلەتىن ەك... ا-اي، تالاي زامان ءوتىپ كەتكەن ەكەن-اۋ... ۋاقىت نە دەگەن جۇردەك دەسەڭشى، — دەپ، شىڭعىس قولدىڭ سالاسىنداي اق قايىڭداردىڭ ساڭىلاۋىنان كورىنگەن قىلدى كولىنىڭ ايدىنىنا مۇڭايا قاراپ ەدى، كوزى اياقتى ادالباقانعا ءىلىپ قويعان مۋنديرىنە ءتۇستى. كوپتەن ابدىرادا جاتقان كونەتوز اسكەري كيىم ۋقالانىپ، پولكوۆنيك ەپولەتىنىڭ وقالارى ىدىراپ، سارعىش تارتىپتى. ات ۇستىندە جۇرگەن اعا سۇلتان كەزىندەگى، ءبىر قاۋىم ەلدى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاعان بيلىكتى، قۋاتتى كەزىندەگى ەسكى كوز عوي. ۇزاق جولعا قامدانعان شىڭعىس بۇرىنعى "بەس قارۋى" — قىلىش، چەركەس بەلبەۋىن دالاعا شىعارتىپ، پولكوۆنيكتىك بوركى مەن كەڭدەۋ تىگىلگەن پانتالونىنا دەيىن تازالاتىپ، ابدىرا تۇبىندە دىمدانعان دۇنيەلەرىن جەل قاقتىرىپ قويىپتى.
مامبەتالى سۇلتاننىڭ سۇراعىنا جاۋاپ بەرگەلى وقتالا بەرىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. ءۇي سىرتىنان قول اربا كورىندى. ەل اراسىنداعى شەبەرلەر جاساعان الدىڭعى قالدايشاسى جوق تەمىر دوڭعالاقتى كەڭ اربانىڭ شاباقتارىن شەرتىپ جىبەرەردەي زورعا سيىپ، دەنەسى ىرك-ىرك ەتكەن مەس كەمپىر وتىر. بۇل — شىڭعىستىڭ بايبىشەسى زەينەپ. اربانىڭ ارتىنان يتەرگەن جاس ايەلدى دە تانىدى. ول — اتاقتى تەزەك تورەنىڭ قىزى، شوقاننىڭ ايەلى ايسارى، امەڭگەرى جاقىپ جەتىسۋدان اكەلگەن. مامبەتالى ىزەت ەتىپ، زەينەپتىڭ بارجيا ىسىنگەن قولىن الدى.
— بۇل قاي بالا، — دەدى ەكى جاعىنان تايانعان جىگىتتەرگە مەشەل بالاشا قولىن جايىپ. مامبەتالى مەن ماحمەت قولتىعىنان دەمەپ اربادان زورعا تۇسىرگەن زىلدەي زەينەپ كۇيەۋىنىڭ قاسىنا بارىپ وتىراردا يلىگە الماي، مايدان مامىرلاعان سەمىز قازداي ارەڭ جايعاستى.
— سەردالىنىڭ مامبەتالىسى، — دەدى شىڭعىس بايبىشەسىنە شىتىنا قاراپ. قاسىنداعى بارقىتپەن تىستالعان جۇمساق كوپشىكتەردى ايەلىنىڭ الدى-ارتىنا سىرعىتا تاستادى.
— ە-ە، پاقىي-اي، شوقانىم سەكىلدى وقىمىستى بالاسى باي دەۋشى ەدى، سول شىعايسىڭ-اۋ. ۋھ، شوقانىم- اي، شوقانىم، — دەپ كەمپىردىڭ ءتۇسى وزگەرىپ، كەمسەندەگەندەي بولدى. ايسارانىڭ دا كوزىنە جاس ورالىپ، شەگىنە بۇرىلىپ، اربانى جەتەكتەپ كەتىپ بارادى. ارقاسى ءبىر ۋىس بولىپ ءبۇرىسىپ، جىلاپ بارادى.
ەنتىگە باسىپ ءبىر تولەڭگىت شال كەلدى. قول قۋسىرىپ شىڭعىسقا كۇبىر ەتتى:
— تورەم، سىرىمبەتتىڭ باۋىرىنان كوپ اربالى، سالت اتتىلار كورىندى، قوناقتار بولار...
قاراسى ءجۇز شاقتى ادام — بىرنەشە پاۋەسكە، تارانتاستى وياز اربالارى، جان-جاعىندا ارقاسىندا شوشايعان مىلتىق، كۇنگە جارقىلداعان قىلىش اسىنعان جاندارال، كازاك اسكەرلەرى بار، ءتۇس اۋا ساۋ ەتىپ شىڭعىس اۋىلىنا كەلىپ ءتۇستى. تەگى جولدا توسىپ السا كەرەك، بي، بولىستار دا بىرگە جەتتى. ىشتەرىنە ومىراۋلارىنا ساۋسىلداعان مەدالى، زناكتارىن تاققان ستانيسا اتاماندارى دا بار.
ءۇستى-باسىنىڭ شاندارىن قاعىپ، شارا-شارا بالداي سالقىن قىمىزبەن شولدەرىن باسقان جولاۋشىلار قىلدىنىڭ ءمولدىر ايدىنىنا شومىلىپ، كول جاعاسىندا اۋناپ-قۋناپ دەم العانشا ىستىق تا قايتىپ، كۇن ەتەككە جاقىنداعان.
دەپۋتاسيا ءماجىلىسى كەشكە شىڭعىستىڭ ون ەكى بولمەلى اعاش ءۇيىنىڭ شامدارى سامالاداي جانعان قوناق كۇتەتىن كەڭ، ءزاۋلىم سارايىندا ءوتتى.
قاشان ءماجىلىس باستالعانشا بۇرىن بۇل مەكەندى كورمەگەن ستانيسا باسشىلارى-وڭكەي شيراتىلعان مۇرتتى كازاكتار ساراي ىشىندەگى جيھازدارعا تاڭ قالىپ، بىر-بىرىمەن باستارىن تۇيىستىرە سىبىرلاسادى. اعا سۇلتان ءۇيىنىڭ جيىرما-وتىز ساجىنداي ۇزىن، ەندى ەدەنىنە جاپپاي توسەلگەن كوزدىڭ جاۋىن العانداي شىعىس ورنەكتەرىمەن اشەكەيلەنگەن، ون-ون بەس مالاي زورعا كوتەرەرلىك تۇتاس قالى كىلەم، حرۋستال سالپىنشاقتارى بار شىراق ىلگەن كاندەليابرلەر مەن برالار، ءار قابىرعاعا جابىستىرا ورنالاستىرعان اينالار، بەتىنە جولبارىس، ايۋ، بارىس تەرىلەرىن جاپقان وزدەرى جايعاسقان ديۆان جۇمساق ورىندىقتار، ەسىك، تەرەزەلەرگە ۇستاعان كەستەلى، شاشاقتى جىبەك شىمىلدىقتار، اسىرەسە ورعان، جۇڭگو ۆازالارىن كورگەندە، سىرتتاعى مەشىت، قورا-قوپسىلارعا قاراپ تاماشالاعان ۋريادنيك، پريستاۆتاردىڭ ەندى ەستەرى شىقتى. بار دۇنيە توزىعى جەتكەن كونە كورىنگەنمەن پەتروگراد، موسكۆا قالالارىنداعى دۆوريان، نە پومەششيكتەردىڭ باي تىرشىلىگىن ەلەستەتەدى. باياعىدا كۇنى وتكەن دالا سۇلتانىن اسا مەنسىنبەي كەلگەن كازاك-ورىستار دا ەندى مىنا اسەردەن سوڭ، ىشتەي شىڭعىس داۋلەتىنە، بۇرىنعى حان تۇقىمىنا اسا ءبىر ءىلتيپات، سىي-قۇرمەتپەن قارايتىن سەزىم پايدا بولعانداي. ومبىداعى كادەت كورپۋسىنداعى، دالا گۋبەرناتورستۆوسىنداعى كەيبىر وفيسەرلەر مەن قالا چينوۆنيكتەرى اندا-ساندا اۋىزعا الىپ، ماقتاپ وتىراتىن اسا دارىندى، شەكسىز ءبىلىمدى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ دا تەگىن ادام ەمەستىگىنە ەندى يلانعانداي.
ورتاداعى ەمەن ستولدىڭ قاق باسىندا وتىرعان كونوۆالوۆ قالىڭ پاپكانى اشىپ ءسوز باستادى.
— مىرزالار، وفيسەرلەر، ۋريادنيكتەر، بولىس باسقارمالارى ەگو يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو گوسۋدار ناسلەدنيك سەساريەۆيچپەن كەزدەسەر سالتاناتتى، قۋانىشتى، باقىتتى كۇن الىس ەمەس. سول كەزدەسۋگە دايىندىق جونىندەگى كەڭەسۋ ءماجىلىسىمىزدى باستاۋدى قۇپ الىڭدار!
جۇرت دۋ قول سوقتى.
— ارامىزدا شاقىرىلماعان بوتەن ادامدار جوق دەپ سەنەمىن!
— بوتەن ادامنىڭ جوقتىعىنا كامىل سەنىڭىز، ۆاشە بلاگوروديە! — دەپ شىڭعىس نۇرتازاعا ايبارلى، ءارى مىسقىلدى ءجۇزىن بۇردى.
بولىس نۇرتازا جوتكىرىنىپ، مامبەتالىگە الاق ەتىپ قاراپ ەدى:
— ولاي بولسا اۋەلى سىزدەردى بۇل ساپاردىڭ مان-جايىمەن تانىستىرۋعا تۋرا كەلەدى. بۇكىل كازاك اسكەرىنىڭ اۆگۋستەيشيي اتامانى، ۇلى مارتەبەلى مۇراگەردىڭ دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆاسىنا كەلەتىن مەرزىمى بۇرىنعى كۇتۋىمىز بويىنشا كەيىنگى ايلار بولاتىن. ءبىراق ياپونيا جەرىندە زۇلىمدىقپەن جاسالعان قاستاندىق... — كونوۆالوۆ قايعىلانعانداي قاباعىن ءتۇيىپ ءسال كىدىردى. مىنا سۇمدىقتى ەستىمەگەن ماجىلىستەگىلەردىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ، دەمدەرىن ىشتەرىنەن الدى. — ەگەر يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستو سەساريەۆيچتىڭ ساپارىن مەرزىمىنەن بۇرىن جەدەلدەتۋگە سەبەپكەر بولدى. ءبىزدىڭ قۋاتتى روسسيا يمپەرياسىنىڭ باقىتىنا قاراي بۇكىل كازاك اسكەرىنىڭ اۆگۋستەيشيي اتامانى سۇرقيا سامۋرايدىڭ قىلىشىنان امان قالدى.
وتىرعاندار دۋ قول سوقتى. مامبەتالى، جۇرت قاتارلى الاقانىن سوعا بەرىپ، جۇرەگى ءمۇزداپ وتىرىپ قالدى. ءبىراق ويازدىڭ اۋزىنا قاراپ مىنا سۇمدىق حاباردى العاش ەستىگەندەردىڭ ەشقايسىسى ونىڭ وڭىندەگى قوبالجۋدى اڭعارعان جوق. ورىسشا تۇسىنبەيتىن ءبىرلى-جارىم بولىستىڭ كوزدەرى جىپىلىقتاپ، ءتىلماشتارىنا قۇلاق توسادى.
— سول سەبەپتى، مىرزالار، سىبىردى قويىڭدار، تۇسىنبەگەندەرىڭ كەيىن ءتىلماشتارىڭ ارقىلى ۇعاسىڭدار، ءقازىر تىنىشتالىڭىزدار! ءيا، سول سەبەپتى ۇلى مارتەبەلى سەساريەۆيچتى سالتاناتپەن قارسى الۋ جابدىعىنا جەدەل تۇردە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسىندا توتەنشە كوميسسيا قۇرىلعان. — كونوۆالوۆ قاعازداعى ءتىزىمدى وقي باستادى. — دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسى اتىنان كانسەلياريا باستىعى لوسيەۆسكيي، سيبيرلىك كازاك اسكەرى تاراپىنان گۋبەرناتورستۆو باسقارماسىنىڭ شارۋاشىلىق باستىعى پولكوۆنيك كاتانايەۆ، ومسك قالاسىنان بۇرىنعى قالا باسشىسى ەزەت، پوچتا-تەلەگراف ۆەدومستۆوسىنان ومسك وكرۋگىنىڭ باستىعى پاۆلوۆ، قالالىق ءدىني ورىننان پروتويرەي نەدوسەكوۆ، پوليسيا تاراپىنان ومسك قالاسىنىڭ پوليسمەيستەرى شمونين، كوميسسيانىڭ ءىسىن جۇرگىزۋشى ەساۋىل پۋتينسيەۆ، كوميسسيا دايىندىق جۇمىسىنا جۇرگىزۋدە اقىلداسۋ ءۇشىن ۋەزدىك ناچالنيكتەردى الدىن الا شاقىرادى. — كونوۆالوۆ باسىن كوتەردى. — بايقاپ وتىرعان شىعارسىزدار، بۇل جۇزدەسۋ — بىزدەر ءۇشىن ءارى باقىتتى، سالتاناتتى مەرەكە، ءارى ولشەۋسىز سىن! اسىرەسە بارلىق دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسىنا قاراستى ۋەزدەردىڭ ىشىندە كوكشەتاۋ ۋەزىنە ارداقتى كوميسسيا باسا نازار اۋدارىپ، ەرەكشە ۇمىتپەن قاراپ وتىر. بۇل — بىزگە ەكى-ۇش ەسە سالماق ارتادى، جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.
— ءبىز ءازىرمىز!
— بارىنە دە دايىنبىز! — دەگەن اپەرباقان ۋريادنيكتەر، اتاماندار ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرىپ، مۇرتتارىن شيراتىپ قايتا وتىردى.
وياز كونوۆالوۆ تاعى ءبىر قاعازدى قولىنا الدى.
— مىنە، مىناعان كوڭىل اۋدارىڭىزدار: اسكەري پارادكا ءسىبىر كازاك اسكەرىنىڭ ءۇش پولكى. ومبىنىڭ رەزەرۆتەگى باتالونى، سىبىرلىك كادەت كورپۋسىنىڭ ءۇش روتاسى، جاس كازاكتار پولكى قاتىسادى. سونىمەن قوسا ءبىزدىڭ ارىقبالىق، اقان بۇرلىق، قوتىركول، شورتاندى، لوبانوۆ ستانيسالارىنان كازاك اسكەرلەر شاقىرىلىپ وتىر. باسقا اقمولا، پرەسنوگوركوۆ، اتباساردان شاقىرىلماعان. ەڭ قۋانىشتىسى، گوسۋدار سەساريەۆيچتىڭ ارنايى كونۆويىنا اقمولا، باتينسك، وسكەمەن، كوكپەكتى، پرەسنوگوركوۆ، التاي، كوكشەتاۋ ستانيسالارىنان توعىز ۋريادنيك ىرىكتەلگەن. سونىڭ ۇشەۋى بىزدەن - ارىقبالىق ستانيساسىنىڭ ستانيسا اتامانى، ستارشيي ۋريادنيك فەدور تيۋتين، اقان بۇرلىق ستانيساسىنىڭ ستانيسا اتامانى، ستارشيي ۋريادنيك ەفيم كولەسنيچەنكو، لوبانوۆ ستانيساسىنىڭ ستانيسا اتامانى، ۆاحميستر ۆاسيليي ۆورونكين. بۋل — كوكشەتاۋ ۋەزىنىڭ دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسى الدىنداعى ۇلكەن بەدەلى بارلىعىن، سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ اسكەري كادرلارىمىزدىڭ باسقا جەرلەردەن گورى يىقتىراق ەكەنىن دالەلدەيدى. ءبىزدىڭ اتامان، ۋريادنيكتەر، كونۆوي ناچالنيگى ەساۋىل نوۆوسەلوۆپەن ءبىر جۇما بۇرىن تومسكىگە بارىپ، گوسۋدار سەساريەۆيچا سول ارادا قارسى الماق. بۇل - ۇلكەن قۇرمەت، باقىت ەمەس پە، مىرزالار. بۇل قىزمەتتە ءبىزدىڭ ستانيسالىق اتاماندارىمىز تيۋتين، كولەسنيچەنكو، ۆورونكيندەر ەگو يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو سەساريەۆيچكە جان اياماي ىقىلاستى كوڭىلمەن ەڭبەك ەتىپ، بۇكىل روسسيا يمپەرياسىنداعى قاجىرلى كازاك اسكەرىنىڭ اتاعىنا كىر كەلتىرمەيدى دەپ سەنەمىز!
اتاماندار ورىندارىنان ۇشىپ-ۇشىپ تۇردى:
— رادى ستاراتسيا سلۋجيت ەگو يمپەراتورسكومۋ ۆىسوچەستۆۋ!
جۇرت دۋىلداسىپ قول سوقتى.
— مىرزالار، — دەدى قولىن كوتەرىپ جۇرتتى توقتاتقان كونوۆالوۆ، — تاعى ءبىر ۇلكەن ابىروي — بۇكىل قىرعىز دالاسىنان باراتىن دەپۋتاسيانى، الدىن-الا دايىندىق جۇمىستارىن، بۇرىن دا ۋلى كنياز ۆلاديمير الەكسەيەۆيچ ومبىعا كەلگەندە مۇرسىندەي اتقارعان، ۇلى پاتشالىق يمپەرياعا ۇزاق جىلدار بويى جان-تانىمەن قىزمەت ەتكەن اعا سۇلتان چينگيس ۆالييەۆيچ ۆاليحانوۆ باسقارادى.
كوكشەتاۋلىقتار دۋ ەتىپ قول سوقتى، كۇشەن ۇلى، ەردەندەر باستارىن يزەسىپ، جىميعان بولدى.
— جانە دە ەگو يمپەراتورسكوگو ۆىسوچەستۆو سەساريەۆيچكە قىرعىزدار اتىنان قۇتتىقتاۋ ءسوز سويلەپ، نان-تۇز ۇسىناتىن دا سۇلتان ۆاليحانوۆ. كوميسسيانىڭ ۇيعارىمى وسىلاي! سىزدەر قىرعىز جەرىنەن اپاراتىن ەكسپوناتتارىڭىزدى ەرتەڭنەن قالدىرماي تىزىمگە تىزۋلەرىڭىز كەرەك. گوسۋدار سەساريەۆيچتىڭ قىرعىز جىلقىلارىن، تۇيەلەرىن، شارۋاشىلىق سايماندارىن، سوعىس قۇرالدارىن، اڭشى، ونەر ادامدارىن — ياعني، ءانشى كۇيشىلەرىن، ياعني قىرعىز حالقىنىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىن كورۋى بەلگىلەنگەن. بۇل جونىنەن پولكوۆنيك ۆاليحانوۆ وتكەرىلگەن ادام دەپ بىلەمىن.
شىڭعىس "تۇسىنەمىن، قولداعى شارۋا عوي" دەگەندەي جاي عانا باس شۇلعىدى. الجۋدىڭ از-اق الدىندا وتىرعان شىڭعىستىڭ مىناداي دارەجەگە اياق استىنان يە بولعانىنا ءىشى كۇيىپ، ءتىپتى بالاشا جىلارمانعا كەلگەن ەردەن قاسىنداعى نۇرتازالارعا ەستىرتە تۇرلىبەككە سىبىرلادى: "مىنا تورەلەر تاعى قۇتىرايىن دەدى، قۇداي تاعالا تاعى وسىلارعا كۇنىمىزدى سالاتىن بولدى-اۋ". ىشتەي ىزالى وتىرعان كۇشەن ۇلى ەشتەڭە دەمەدى. مۇرنىن ءبىر ءشۇيىردى دە قويدى.
— مىرزالار، سىزدەرگە سوڭعى ءبىر ايتارىم، وزدەرىڭىزگە بەلگىلى بيىلعى جىل — اۋىر جىل. ستانيسا ەگىنىنىڭ بەت الىسى جامان، بيىل استىقتان تارىعۋ ءقاۋپى بار، جاۋىن جاۋماي، دالا شوبىنە دەيىن كۇيىپ بارا جاتقانداي كورىپ جۇرسىزدەر. بۇكىل روسسيا يمپەرياسىنىڭ كەڭ بايتاق دالاسىنىڭ سىڭايى وسىنداي. قىرعىز بولىستارىنىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ دا كۇيزەلۋى ىقتيمال. جىل اۋىر. ءبىراق، جىل اۋىرتپالىعى گوسۋدار سەساريەۆيچتىڭ كەلۋىنە، سالتاناتپەن قارسى الىپ جۇزدەسۋىمىزگە ەشبىر اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن ەمەس. ءتىپتى، دەپۋتاتتارىنىڭ جۇزىنەن ونداي نىشان، كوڭىلسىزدىك بايقالماۋى ءتيىس. سالتاناتتى جيىن كەزىندە، ويىن كورسەتۋ، شىعارىپ سالۋ كەزدەرىندە ءبىر دە ءبىر ارتىق، بوس ءسوز، تارتىپسىزدىك دەگەن بولماۋى كەرەك. بۇل جاعى قاتال ەسكەرىلسىن. مال، ەكسپوناتتار اپاراتىن، تاعى باسقا سول سياقتى ادامداردىڭ جيىننان اۋلاعىراق جۇرگەنى ءجون. بۇل تاراپىنان بەلگىلى ەرەجەلەر كەيىن دە، ءسوز جوق، ايتىلادى. ايتسە دە الدىن-الا ەستەرىڭىزگە سالعاننىڭ ارتىقتىعى جوق. ەگو يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو سەساريەۆيچتىڭ كەلۋىنە از-اق كۇن قالدى. ون ءتورتىنشى يۋلدە كۋپەس گادالوۆتىڭ "نيكولاي" پاروحودىمەن وم بويىمەن كەلمەكشى. ۋاقىت تىعىز. ءبىراق، سوعان قاراماستان، بۇل ۇلى تويدى ۇلى سالتاناتتى تريۋمفپەن وتكىزۋگە بار كۇشىمىزدى، جىگەرىمىزدى ايامايمىز دەپ سەنەمىن!
وتىرعاندار قول سوقتى.
— تۇسىنبەي قالعان سۇراقتارىڭىز بار ما؟ سۇراڭىزدار.
جۇرت جامىراسىپ كەتتى. نۇرتازا سياقتى ورىسشاعا ءالى شالا-ساۋاتتى بولىستار ءتىلماشتارىنا قاراپ، ازناباي سياقتى كەزىندە ساۋدا ۇستىندە ورىستارمەن كوپ ارالاسقان جۇيرىك بولىستاردان وياز ءسوزىنىڭ ۇعا الماعان كوپ تۇستارىن سۇراپ، تاپتىشتەپ جاتىر ەدى، كۇشەن ۇلى ساۋال قويدى:
— ءسىز ءبارىمىزدى ۆاليحانوۆ اقساقالعا باعىندىرىپ قويدىڭىز، سوندا اقمولا، اتباسار ۋەزدەرىنىڭ ءوز دەپۋتاسياسى بولماي ما، ءبارى دە مىنا پولكوۆنيك مىرزانىڭ شەشىمىمەن بولا ما. ءبىزدىڭ ءوز الدىمىزعا جەكەلەي ۋەزدىك حۇقىمىز جويىلعانى ما، بۇل قالاي؟ — دەپ ادەيى قىڭىر سۇراق بەردى.
— ولاي دەگەن ەشكىم جوق، سوۆەتنيك مىرزا. سىزدەر ءوز دەپۋتاسيالارىڭىزدى سايلاۋعا قاقىلارىڭىز بار. ءبىراق، دايىندىق ءىسى، ومبىعا بارعانداعى باسقارۋ ءىسى ۆاليحانوۆتىڭ قولىندا. ارينە، ءبارى اقىلداسۋ ارقىلى شەشىلەتىن ءىس. سىزدەردى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ، ارناۋلى كوميسسيانىڭ بۇيرىعىمەن وسى اراعا كەڭەسۋ ءۇشىن اقمولا، اتباسار ۋەزدەرىنەن وكىل رەتىندە شاقىرعانىمىزدىڭ ءجونى وسى. ايتپەسە، — دەپ كونوۆالوۆ يىعىن كوتەرىپ كۇلدى، — ءبارىمىز دە اقمولا بولىستىق گەنەرال-گۋبەرناتورىنا باعىنىشتى ۋەزدەرمىز.
— تاعى ءبىر سۇراق؟ ەگو يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو سەساريەۆيچتى قارسى الۋداعى قىرعىز-قايساق بولىستارىنان شىعاتىن شىعىن، ارينە، جول شىعىنى، سويىلاتىن مال، تاعى باسقا تولىپ جاتقان شىعىندار بولۋى ءسوزسىز، سونىڭ وتەمىن كىم وتەيدى؟ بۇل شىعىنداردىڭ زاڭدىلىق جاعى، ءيا، كەيبىر ءتارتىپ ماسەلەسى دەدىڭىز، وعان جاۋاپ بەرۋ، مىندەتىنە الۋ سياقتى يۋريسپرۋدەنسيالىق جولى قالاي بولماقشى؟ — كۇشەن ۇلى مۇنى دا ءارى ەسەپپەن، ءارى قىڭىرلىقپەن قويدى.
قىرعىزدار مۇنداي ەسەپتى ايتا قويماس دەگەن كونوۆالوۆ بۇل سۇراققا اسا دايىن ەمەس ەدى جانە ومبى كوميسسياسى دا بۇل تاراپىنان ەشتەمە ايتپاپتى. ءسال ويلانىپ قالعان وياز توسىننان كەزىككەن قىسىلشاڭنان قۇتىلار ساڭىلاۋ تاپقان سياقتى.
— ۇكىمەت تاراپىنان بۇل سەرەمونيالعا تولەيتىن شىعىن ەسەبى كورسەتىلمەگەن. ستانيسا كازاكتارى ءوز كۇشتەرىمەن بارادى. مىنەتىن ات، كيەتىن كيىم، ىشەتىن اس اركىمنىڭ ءوز جانىنان شىعادى. كازاك اسكەرلەرى مۇنداي توتەنشە ىستەرگە، ءتىپتى يمپەرياعا قاۋىپ-قاتەر تونە قالعان كۇندە دە سوعىس اتتارىن، ەر-تۇرماندارىن ەشكىمگە مىندەت ەتپەيدى. ونى ءسىز تاريحتان جاقسى بىلەسىز. ال، كيرگيزدارعا ايتارىمىز، ەگەر بۇكىل كازاك اسكەرلەرىنىڭ اۆگۋستەيشيي اتامانىن قارسى الۋعا شىعىندالمايمىز دەگەن ادام بولسا، وندايعا زورلىق جوق. مەنىمشە، سىزدەر تاراپىنان ونداي سولەكەتتىك بولار دەپ ويلامايمىن! ال، ءتارتىپ ماسەلەسى!.. ءتارتىپ ءۇشىن زاڭ بىرەۋ-اق!
— ءاي، تۇرلىبەك، سەن دە ءبىر بۇيرەكتەن سيراق شىعارماي وتىرا المايسىڭ-اۋ! — دەپ باعانادان تۇستەرى كەلمەي، ىشتەرىنە پىشاق اينالماي وتىرعان قىزعانشاقتاردى شىڭعىس قازاقشىلاپ ءبىر تۇيرەپ الدى دا، ەندى كونوۆالوۆقا دا تۇسىنىكتى ەتىپ، ءسوزىن ورىسشا جالعادى. — قاي اتاڭ، قاي قازاعىڭ ويىن-تويعا، مەرەكەگە بارعاندا ۇكىمەتتەن اقشا، سالىق سۇراپ ەدى. كۇنى كەشە ساعىناي اتالارىڭا اس بەرگەندە، ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپ، بار شىعىنىن بار الەۋمەت كوپ بوپ كوتەرىپ الماپ پا ەدى. سونىڭ باسىندا كەرەيدىڭ تۋىن كوتەرىپ ءوزىڭ جۇرمەپ پە ەدىڭ؟ ەگو يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو مۇراگەر
نيكولاي الەكسەيەۆيچ سەنىڭ سول ساسىق شالىڭ قۇرلى بولماعانى ما. ءسوز ەمەس ءسوزدى كوڭىرسىتەسىڭ. كوپ بولىپ كوتەرگەن جۇك جەڭىل. اق پاتشانىڭ بالاسىنان مال تۇگىلى جان ساداعا، بارىمىزدى ايامايمىز ونىڭ جولىندا. مىڭ كەلگەن قوناقتان تارتىنبايتىن قازاق، ءبىر كەلگەن مۇراگەرگە تارىلدى دەگەن نە سۇمدىق. اۋزىڭ قالاي جامان ەدى. مەيلىڭ سەن بارماي-اق قوي، شىعىن مالىن اۋىرسىنساڭ!
— وۋ، اقساقال، تىم الىسقا كەتتىڭىز عوي. ءسوزدى ولاي بۇرمالاماڭىز. اق پاتشانى سىزدەن ارتىق كورمەسەم، كەم كورمەيمىن. ولاي قۇلاققاعىس قىلماي-اق قويىڭىز. ءسىز پاتشانىڭ وتستاۆنوي پولكوۆنيگى بولساڭىز، مەن ءالى دە ەڭبەك ءسىڭىرىپ جۇرگەن سوۆەتنيگىمەن. قالاي-قالاي ارشىندايسىز!
— جەتتى، مىرزالار! بۇل ارادا كىمنىڭ ەڭبەگى قانشا ەكەنىن سالىستىرۋعا كەلگەمىز جوق. ەڭبەكتەرىڭىزدىڭ زور ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارىپ وتىرعان جوق. ءالى دە ەڭبەكتەنۋگە مىندەتتىسىزدەر. ەندىگىنى ەرتەڭگى كۇن كورسەتەر! ەگەر ومبىعا بارعاندا دا بۇلاي شايقاسساڭىزدار زالالدان باسقا، تيتىمدەي دە پايدا جوق. بوس ءسوزدىڭ نە كەرەگى بار. شەت جەردەن قاجىپ كەلە جاتقان گوسۋدار سەساريەۆيچتىڭ كوڭىلىنە دىق كەلتىرسەڭىزدەر ونىڭ ارتى نەگە سوعاتىنىن وزدەرىڭىز بىلەسىزدەر. جانە دە كيرگيز دالاسىنا ءبىرىنشى كەلىپ، ءبىرىنشى جۇزدەسۋى ەكەنىن ۇمىتپاڭىزدار. العاشقى كورۋدەگى اسەر، قاشاندا كەيىنگىدەن كۇشتىرەك بولاتىنىن ەسكەرىڭىزدەر. تاعى قانداي نارسەلەردى انىقتاعىلارىڭىز كەلەدى؟ — دەپ كونوۆالوۆ ەكى شونجاردىڭ شارپىسۋىن ۋشىقتىرماي باسا سالدى.
— ەندىگى اڭگىمەنى تاماق ۇستىندە جالعاستىرۋعا بولادى، نەگىزگىسى ايتىلعان جوق پا، قارىندارىڭىز دا اشقان شىعار، — دەپ شىڭعىس ءدىن وكىلى ۋكاز موللا ناۋان حازىرەتكە قارادى. اقشام نامازى دا ءوتىپ كەتتى-اۋ دەيمىن، قازا بولماسا يگى ەدى.
— قايداعى اقشام، بيسميلا يرراحمان يرراحيم! — دەپ جۇرتپەن بىرگە ناۋان دا ورنىنان تۇرا بەردى...
تاڭ بوزارا بەرە سىرىمبەت باۋىرىنداعى شىڭعىس مەشىتىندە قازاقتار جاينامازعا جىعىلىپ، "قۇلقۋاللاعا" باسىپ كۇڭىرەنە سارناعاندا، ەت پەن اراققا تويىپ العان كازاك-ورىستار اعاش ءۇيدى سەلكىلدەتكەندەي "پوسلۋجيتە، براتسى كازاچونكي، چەستيۋ سلاۆوي سۆوەيۋ" ولەڭىن قوسىلا ايتىپ، ايعايعا باسىپ جاتتى.
3
بيىلعى جىل تاقىر قويان دەسە، دەگەندەي. كوكجيەكتەن كوتەرىلە جەر-دۇنيەنى قىزدىرا باستايتىن كۇن تۇسكە تارماسا مۇنارتىپ، ۇستا كورىگىنەن شاشىراعان تەمىر ۇشقىندارىنداي كوزگە كورىنگىسىز ىستىق ۇنتاقتاردى بۇركىپ تۇرعانداي. ساسكەگە دەيىن الىستا بۇلدىراپ، تولقىنداي وينايتىن ساعىم دا تالماۋ تۇستە جەرگە سىڭگەندەي جوعالىپ، بار القاپ شاڭىتىپ كەتەدى. بۇل كەزدە تۇستىكتەن سوققان ىستىق جەل بىرەسە شىعىسقا، بىرەسە قۇبىلاعا بۇرىلىپ، ءجۇز قۇبىلىپ، پەش اۋزىنان ۇرلەگەن جالىنداي اڭىزاقتى اپتاپقا اينالادى.
جاۋىنى مول، سالقىن سامالدى كوكشەتاۋ، قىزىلجار ءوڭىرىنىڭ كوكوراي شالعىندى دالاسى جاز ورتاسى بولماي جاتىپ سارى بەلدى قۋاڭعا اينالعان. جاپىراقتارى جاڭا كوگەرە بەرە بۇرىسكەن سيدام توعايلار مەن جىلدا ماڭىنداعى بەلدەن كەلەر ءشوبى بيىل سۇتتەنبەي جاتىپ سەمگەن جالاڭاش كولدەردە كورىك جوق. جايىلمالار مەن تومارلار ەرتە تارتىلىپ، قار سۋىنا قانباعان تايىز كولدەر مەزگىلسىز قورىستانىپ، شالشىقتار ەرتە سۋالىپتى.
تاڭ سالقىنىمەن قوزعالىپ، كۇن قىزا وزەن، كولگە، سايلى، توعايلى كولەڭكەگە توقتاپ، اتتارىن شالدىرىپ، كەشكە، كۇن قايتا قارا جولدىڭ تابانىنا شىعاتىن قىرىق شاقتى اربالى جولاۋشىلار ءۇشىنشى تاۋلىكتە قىزىلجار مەن ومبى اراسىنداعى "گوركايا لينياعا" ىلىككەن. اركىم بايلىعىنا، بارلىعىنا قاراي فاەتون، پاۋەسكە، تارانتاس، ترانشپەنكەگە پار-پارلاپ ات جەككەن شۇباتىلعان مول كەرۋەن — مۇراگەردى قارسى الۋعا بارا جاتقان قىرعىز-قايساق وكىلدەرى. جاز شىققالى جاۋىن تامباعان كەڭ جولدىڭ بورپىلداق شاڭىنان قاشىپ، بىر-بىرىنەن الشاق وتىرعان اربالار شاماسى ءۇش-تورت شاقىرىمعا سوزىلىپ، ىستىققا بارلىققان كولىكتەرىن اسا قىسپاي ميمىرت بۇلكىلمەن كەلەدى. بىر-بىرىنەن ءۇزىلىپ قالۋعا دا، مىنا اششىلى جەردەن بۇرىلىپ، باسقا جاقپەن جەكە-جەكە ءوز بەتتەرىمەن بارۋعا دا قاقىلارى جوق، زەمستۆو جولىندا ءجىپسىز تىزبەكتەلگەن جولاۋشىلاردىڭ ەڭ الدىندا شىڭعىس مىنگەن پاۋەسكە.
كوپتەن ۇزاق جولعا شىقپاعان سۇلتان ۇلى تويعا اتتانعانىنا قانشا قۋانىشتى بولسا دا، ءۇش كۇندىك جولدا اربا سوعىپ، كوزى كىرتيىپ، مۇلدەم تيتىقتاپ قالدى. قىزىلجارعا دەيىن كەز كەلگەن شىڭىراۋ قۇدىقتان مۇزداي سۋ تارتقىزىپ، اۋزىن ءجيى شايىپ الۋشى ەدى، اششى جولعا شىققالى كەنەزەسى كەۋىپ ەرنى كەزەرىپ، تاڭدايى كەبەرسي بەرەدى. اربا ارتىنا تاڭۋلى سابادا اقىرعان تۇنەمەل اشقىلتىم قىمىز دا جول بويى شايقالىپ، قانشا قىمتاعانمەن كۇن ءتيىپ، شۋلىعىپ جىلىمشى تاتىپ كەتكەن.
سەگىز بولىسقا قاراستى ەلدىڭ ۇلىقتارىنىڭ باسىن قوسىپ، توي ازىرلىگىن قامداۋ جاسى جەتكەن قارتقا قيامەتقايىممەن تەڭ بولدى. اسىرەسە ومبىعا باراتىن ادامداردىڭ سانى مەن اتىنا كەلگەندە ناعىز تەكەتىرەس باستالىپ، ءبىر جۇما بويى ميى سۋعا اينالعانداي ەسەڭگىرەپ، قالجىراپ قالعان.
شىڭعىس كۇركەلى پاۋەسكە ىشىندە ىستىقتان ماۋجىراپ قالعىپ وتىرىپ، نۇرتازا بولىستىڭ قاجىتقان قىلىعىن ەسكە الدى.
سەگىز بولىستىڭ باسىن قوسىپ كەلىسكەن ىسكە، كوبىنەسە نۇرتازا قيتىعىپ قارسى تۇرا كەلەدى. كوپ ايتىس، ۇزاق تارتىستىڭ سوڭى اقان سەرى مەن مامبەتالىنىڭ توڭىرەگىندە وتكەن ەدى.
— شىڭەكە، ءسىزدىڭ ءوزىڭىز قوسقان ادامدارىڭىزعا، تۋىس-جۇراعاتتارىڭىزعا قارسىلىق جوق، بارسىن، ۇلى تويدى كورسىن، ولار دا پەندە عوي. ال، اقان مەن مامبەتالىنى اۋزىڭىزعا الماڭىز. ولاردىڭ بارۋىنا لۇقسات جوق، — دەپ نۇرتازا ەجىرەڭدەپ، باسقا بولىستارعا ماقۇلداتقانداي بولدى. — ايتىڭدارشى، ءور بولىس ءوز يەلىگىندەگى ەلدىڭ ادامىنا قوجا ەمەس پە؟
— سولاي عوي؟.. مەن دە تۇسىنبەيمىن شىڭەكەڭنىڭ ولارعا وسىنشا قۇتى تۇسكەنىنە، — دەپ شوعىرماق قۇپتاپ ەدى، ازىناباي، جانبوتا بولىستار بەيتاراپتىق كورسەتىپ:
— وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر.
— وزدەرىڭىز شەشىڭىزدەر، — دەستى.
بۇدان بۇرىن دا ومبىدا سويىلار مال، ساۋىن جايى، تىگىلەر كيىز ءۇي، اپارار جيھاز، سىي-قۇرمەت سياقتى كوپ جابدىق توڭىرەگىندە ىلعي شارپىسۋمەن بولعان شىڭعىس بۇل جولى دا نۇرتازاعا تىزگىندى بەرگىسى كەلمەدى.
— بىلەم، نۇرتازا، اقان سەرىگە ءاۋ باستان سەنىڭ جۇلدىزىڭ قارسى. بىر-بىرىڭمەن الىسىپ-جۇلىسىپ، ارازدىقپەن كۇن كەشىپ كەلەسىڭدەر — دەگەن شىڭعىس. — مەيىلدەرىڭ ايتىسا بەر، تارتىسا بەر. ءبىراق سەن قىرقىسادى ەكەن دەپ، ەل ارداعى اقاندى نەگە بۇل جولدان قاعامىز. ول ۇلىق بوپ بارمايدى، اقىن، ءانشى بولىپ بارماي ما. كەشە وياز ەل انشىلەرىن، جىرشىلارىن كورسەتىڭىز دەدى. اقاننان اسقان قاي ونەرپازىڭ بار؟
— ونەرپازدىعىنان وڭباعاندىعى باسىم بولسا قايتەسىز. بۇزاقى ەمەس پە ول؟!
— بۇزاقى بولىپ كىمنىڭ توبەسىن ويار دەيسىڭ.
— ول بارعان جەرىندە پونت شىعارماي جۇرمەيدى. ەگەر ەرتەڭ تويدىڭ شىرقىن بۇزسا قايتەمىز.
— شىرقىن بۇزاتىن بۇل قازاعىمنىڭ تويى ما ەكەن. وعان قينالماي-اق قوي.
— سوندا بولىسىمداعى ادامعا ولاي-بۇلاي بوپ كەتسە، جاۋاپ بەرەر مەن بە، الدە...
— سەن جاۋاپ بەرمەي-اق قوي، جاۋاپتى مەن بەرەمىن. وتقا تۇسەر كوبەلەك ەمەس، نەسىنە شىجالاقتايسىڭ، سەنەن اقىلسىز بولىپ پا، جەتەر، جارقىنىم، بارادى...
— جار-ر-ايدى! مامبەتالىنى دە ءسىز اپاراسىز، وعان دا جاۋاپ بەرەتىن ءسىز بولارسىز.
— نۇرتازا شىراعىم، ول سەنسىز دە تالاي ەلدى، ءتامام جەردى شارلاپ، ەز اياعىمەن جۇرگەن، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلەر وقىعان ازامات. قايسىڭ بارسىڭ — ونىمەن بارابار تۇسەر. ەرتەڭ ورىس ەلى تۋرالى، پاتشا جونىندە ءبىلىمدى ءسوز كەرەك بولسا، شەشىلىپ سويلەپ، جاۋاپ بەرەرىڭ دە سول.
ول بىلەر ورىسشانى، ول بىلەر ءجون-جوبانى قايسىڭ بىلەسىڭ؟!
— ال، ول پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى، ءقاۋىپتى ادام بولسا قايتەسىز؟
— قارسىسى قالاي؟ ءقاۋىپتىسى قالاي؟
— وقۋدان قۋىلىپ، اڭدۋدا جۇرگەن ادام ەكەنىن بىلمەسەڭىز، نەسىنە ارالاساسىز؟!
— ول راس، ەلدەن جىراق ادام كوپ نارسەدەن ماقرۇم بولاتىنى راس، — دەپ شوعىرماق تا شالدى. — بيلىكتەن كەتكەن ادام توساڭسىعان جىلقى سياقتى-اۋ!
شىڭعىس وسى ارادا ءسال توسىلىپ، ۇزاق تۇنەرىپ وتىرىپ، قىسقا قايىرعان:
— ەشتەمەنى وبىپ كەتپەس. بۇل جولدا وعان دا جاۋاپكەر مەن. بارادى!..
بۇل ايتىستان اقان دا، مامبەتالى دە بەيحابار ەدى. شىڭعىس تا ەشتەمە دەمەگەن.
وتكەندى ويلاپ، اربامەن بىرگە ىرعالعان شىڭعىس قاسىنداعى نادزيراتەل كوۆزولوۆقا سەزىكتەنە قارادى. قىزىلجاردا الدارىنان شىعىپ قوسىلعان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ ادامى شىققالى ءۇنسىز. ءقازىر دە پاۋەسكە جاقتاۋىنا يىعىن تىرەپ، باسى بۇلعاڭ-بۇلعاڭ ەتىپ، ۇيىقتاپ كەلەدى. باسقالارعا، ءتىپتى بىر-ەكى فاەتوندى ورىس كوپەستەرىنە دە جاناسپاي شىڭعىسقا جابىسۋىندا نە گاپ بار ەكەن؟
وڭكەي بولىستار، بايلار، اتقامىنەر بيلەر ادەتتەگىدەي الدىڭعى لەككە ۇمتىلىپ، العاشقى قارقىندى جولعا تالاسارداي مىنەز كورسەتكەنمەن، كەيىن كۇن ىستىعىندا ەزىلىپ، ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ، باستىققان اساۋداي جۋاسىعان. اقاندار شىققاننان كەيىنگى جاقتا. سوڭدارىندا انشى-كۇيشىلەر مىنگەن قوراپتى قوس جاداعاي اربا عانا. تارانتاستا ۇشەۋ -اقان، مامبەتالى، كوزلەدە دەلبە ۇستاعان جاس ءانشى، اقىن ىبىراي.
كوكشە جەرىنەن قىزىلجارعا جەتكەنشە الدىن-الا قۇلاقتانعان ەل اق پاتشانىڭ مۇراگەرىمەن جۇزدەسۋگە بارا جاتقان جولاۋشىلاردى مالىن سويىپ، ساباسىن ءپىسىپ قارسى الىپ، اتتانار ساتتە جولدارىنا شاشۋ شاشىپ، توي-دۋمانمەن شىعارىپ سالاتىن. وندايدا ارقالى ءانشى ىبىرايدىڭ دەلەبەسى قوزىپ، ىستىق بولسا دا سانگە كيگەن ۇكىلى بوركىن بۇلعاپ، ارتتا قالىپ بارا جاتقان قىز-قىرقىنعا شىرقاتا ولەڭ ايتىپ، داۋسى جەتەر جەرگە دەيىن ءان تيەگىن اعىتاتىن.
قىزىلجار قالاسىنان شىعىپ ومبىعا بەتتەگەلى بۇكىل كوش ءسان-سالتاناتىنان ايىرىلىپ بۇرقىراعان شاڭ استىندا ءۇنسىز كەلەدى. بۇل جاقتاعى اۋىلدار مەن ستانيسالاردىڭ ۇسقىنى بولەك. الدارىنان قارسى الىپ، شاشۋ شاشپاق تۇگىلى، سۋى كەرمەك، كوبىنەسە اششى كەلەتىن قۇدىعىنا جولاتپايتىن ادام شوشىرلىق كىسى كيىك جاندار.
ىبىراي اننەن، اقان مەن مامبەتالى اڭگىمەدەن قالىپ تارانتاسپەن بىرگە ىرعالىپ ءۇنسىز وتىرعان.
— اپىر-اي، مىنا جاقتىڭ ۇسقىنى بولەك ەكەن. بۇل جولمەن ءتۇڭعىش ءجۇرۋىم ەدى، جەرىنە قاراي ەلى دە ءبىر جوسىن. مىنا ارادا قالاي تىرشىلىك ەتەدى، انا قاراڭدارشى، مىناۋ كول ەمەس، سور عوي.
اق شاڭنىڭ ىشىندە دوڭعالاق شاباقتارى مەن كۇپشەگىنە دەيىن كورىنبەي اۋىر جىلجىعان اربالاردىڭ الدى بۇل كەزدە لەبياجەنسكيي كولىنە جەتىپ، سوڭى قامىستى كولگە ىلىككەن.
كول جيەگىندە قىلتاناقتاي ءشوپ جوق، تۇزدى اق بالشىعى شىققان سور شىجىعان كۇن استىندا قارت ادامنىڭ ءتىلىم-تىلىم ءاجىمدى، اقجەم الاقانىنداي جارىلىپ-جارىلىپ جاتىر. جولعا تاياۋ جەردە عانا قاۋقيعان-قاۋقيعان ساسىرلار كورىنەدى. كول بەتىندە ءتىرى قۇس جوق. قىبىر ەتپەي مۇلگىگەن ءولى سۋدىڭ ءۇستىن قابىرشىق-قابىرشىق تۇز باسقان.
— اقان اعا، بۇل جولدى "گوركايا لينيا"، ياعني "سور توراپ" دەپ تەگىن اتاماعان عوي، بۇل ارادان تۇششى سۋى بار قۇدىق تا تابا المايسىز. اششى شەكشە شۇباتىلعان وسى جولداعى پلوسكيي، توكۋشي، پيتنوم كولىنىڭ جاعاسىنداعى پولۋدەننىي، كوجەحوۆ، لەبياجيا پوسەلكەلەرىندە، اسىرەسە جاڭا وتكەن گانكيندە تۇراتىن كازاك-ورىستاردىڭ تۇرمىسى مەن ءبىزدىڭ كوكشە جەرىندەگى ايىرتاۋ، ارىقبالىق، ساندىقتاۋ، قوتىركول، قولتىقكول، شورتاندى سياقتى جەر جانناتىن مەكەندەگەن كازاك-ورىستاردىڭ تۇرمىسىنىڭ شيرەگىنە كەلمەيدى، ءبارى جەرگە بايلانىستى عوي. جەرى بايدىڭ ەلى باي دەپ تەگىن ايتقان با؟ مىنا قامىشلوۆكا دەگەن كولدىڭ ارعى قاباعىندا تۇراتىن ستەپنوي، مەلنيچىي دەگەن پوسەلكەلەردىڭ كۇنىن يتكە بەرسىن، — دەپ مامبەتالى كول بەتىنە قارادى. — تىم قۇرماسا مىنا كولدىڭ تۇزى اسقا سالۋعا كەلسە ءبىر ءسارى. نە ىشۋگە، نە تۇزى استىققا جارامايتىن سورلى كولدەر، سور تاتىعان جەرلەر. وسى جولمەن كىسەندەۋلى تالاي سورلى بەيباقتار سىبىرگە ايدالدى-اۋ!
— بىزدەگى كازاك-ورىستار عوي، قازاقتاردىڭ ەڭ شۇرايلى ءارى ادەمى، سۇلۋ جەرلەرىن الىپ، مۇرتتارىن شيراتىپ، شيراتىلىپ وتىر. ال مىنا ارانىڭ كازاك-ورىستارىن كىم قىستاعان، وسىنشا اششى جەرگە تىعىلاتىنداي؟ — دەپ كوزلەدە وتىرعان ىبىراي دا دەلبەنى تىزەسىنە بوس تاستاپ، ارتقا بۇرىلىپ وتىردى.
— ە، ىبىراي، ولاردا ءقايبىر بيلىك بار. ءقايبىر جەتىسكەنىنەن وتىر دەيسىڭ. پاتشا ۇكىمەتى قايدا قاقسا، سوندا تۇراتىن قازىق ەمەس پە كازاك-ورىستار.
— مامبەتالى، كازاك-ورىستارىندى پاتشا قازىعى دەپ ءدال ايتتىڭ-اۋ. وسىلار شىنىندا دا ءار جەرگە بەكىنىس ەتىپ، قاعىپ قويعان مىقتى قازىق ەكەن-اۋ.
— ارينە، اقان اعا!
— ە، جول قىسقارسىن، مامبەتالى، سوندا وسى كازاك-ورىستارىڭ شىنىندا دا كىم ءوزى! قازاق پا، ورىس پا؟ الدە ەكەۋىنىڭ قوسىندى شاتا بالاسى ما؟ — دەپ ىبىراي گۇجىلدەدى.
— وي-بو-وي، ىبىراي، بۇلاردىڭ ءتۇپ-تامىرىن قوزعاپ ايتىپ بەرۋ ءۇشىن ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن كەرەك. كازاكتاردىڭ ءتۇرى كوپ. ءبىزدىڭ ءۇش جۇزگە بولىنگەن قازاقتارىمىزدى دۇرىس تاراتا الماي جۇرگەندە، شىم-شىتىرىق كازاكتاردى تاراتۋ وڭاي شارۋا ەمەس. تەرەك كازاكتارى، ەدىل، دون، ءسىبىر كازاكتارى دەگەندەرى، ءتىپتى قالماق-كازاكتار، موردۆا-كازاكتار، تاتار، باشقۇرت-كازاكتار — تولىپ جاتىر. قايسى مالىي رۋس، قايسى ۆەليكو رۋسپەن ارالاس — ايىرۋ قيىن. ماسەلەن، چۋۆاش، پەرمياك، چەرەميس، ۆوتياك، زىرياندار كەلە-كەلە ۇلى ورىستارمەن قانى ارالاسىپ، مۇلدە ايىرعىسىز بولىپ كەتكەن.
— ايتسە دە، جالپى جوباسىن ايتشى، شىنىندا بۇلارعا مەن دە شورقاقتاۋمىن، انا، ورىس شارۋالارىنداي ەمەس، — بۇلاردىڭ كوبى كەكجيىپ، مەنسىنبەيدى، ءبىزدى كىسى عۇرلى كورمەيدى، — دەپ اقان دا كازاكتار جايىن بىلگىسى كەلدى. — سۇيتە تۇرا قازاقتىڭ كەيبىر سالتىن، ءراسىمىن تەز قاعىپ الاتىندارىنا نە بەرەرسىڭ.
— ءبىزدىڭ ورىس دەپ جۇرگەنىمىز ۇلى ورىس، كىشى ورىس بولىپ بولىنەدى، — دەپ، اربا ۇستىندە قايتا-قايتا ىرعالىپ، قۇرىسقان دەنەسىن جازىپ العان توقپاقتاي مامبەتالى ەندى ۇزاق سونارعا ءتۇستى. رەسەي جەرىن مەكەندەگەن حالىقتى ۇلتتىق جاعىنان ءبىراز تاراتىپ، ولاردىڭ دا بايلارى مەن كەدەيلەرگە بولىنەتىنىن ءتۇسىندىرىپ، الىم-سالىق، قۋعىنداۋ، تۇرمە اۋىرتپالىقتارىنان بوي تاسالاپ، ەدىل، جايىق، دون بويلارىنا كەتكەن گولىتبالاردىڭ، قازاقتىڭ كەڭ جايىلىم دالالارىنا، ەسىل، ەرتىس، قارا ەرتىس بويلارىنا، التاي ورمان-تاۋلارىنا بوسقان "بەلوۆودسىلار" مەن بۇقتىرما جاقتا تالاي جىلدار بويى قاشىپ-پىسىپ، قاراقشىلىقپەن كۇن كورگەن سەلەزنيەۆتىقتاردىڭ، جىڭعىل-جىڭعىلدىڭ، شاتقال-شاتقالدىڭ اراسىنا، ادام اياعى باسپايتىن تاۋ-تاستى مەكەندەگەن "كامەنششيكتەر" مەن وزدەرىنىڭ دىنىنە، سالتىنا تۇسكەن قىسىمنان قاشقان "دۆوەداندىقتار" ءومىرىن، تۇرمىسىن ۇزاق اڭگىمەلەپ بەردى. — ءبىراق، قاناۋدان، قىسىمنان قاشقانمەن، قايدا بارسا قورقىتتىڭ كورى دەگەندەي، ەن دالانى ءوزىنىڭ ەكى باستى سامۇرىق قۇسىنداي قالتارىس-بۇلتارىسىنا دەيىن كورەر پاتشانىڭ قىراعى كوزىنەن، بولات تەگەۋرىندى تۇياقتاي تىرناعىنان قايدا قۇتىلسىن. كوپشىلىگى، ءار كەزدە، ماسكەۋ، ليتۆا ءرۋسى تۇسىندا ەركىن ومىردەن ايىرىلىپ، ءبىراق كوپ الىم-سالىقتان قۇتىلىپ، رەسەي پاتشالىعىنان قورىققانىنان كازاكتار قاتارىنا جازىلىپ، سوعان كوشكەن. پاتشا قۇرىعى ۇزىن ەمەس پە؟! — وقىمىستى مامبەتالى، ەندى يۆان گروزنىيدىڭ گولىتبالارعا، ەكاتەرينا ەكىنشىنىڭ "كامەنششيكتەرگە" ءبىراز جەڭىلدىك جاساپ، ءوز قاجەتىنە پايدالانعانىن، سوناۋ ەدىل بويىندا قاراقشىلىقپەن جۇرگەن ەرماكتى جاساۋىلدارىمەن قارۋلاندىرىپ، ستروگانوۆتىڭ سىبىرگە، ەرتىس بويىنا جونەلتىپ، اڭ تەرىلەرى، باعالى بۇيىمدارمەن بايۋ، جەر يەمدەنۋ ساياساتتارىن ماقسات تۇتقانىن ۇزاق جىر ەتىپ باياندادى.
مىنە، بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ اتى كازاكتار بولعان. تەك مەكەنىنە، ۇلتىنا، كاسىبىنە قاراي عانا ولاردى ەرەكشە اتاعان. ماسەلەن، جايىق وزەنىنىڭ وتكەن عاسىردىڭ جەتپىس بەسىنشى جىلى ورال اتالۋىنا بايلانىستى بۇرىنعى جايىق كازاكتارىن ورال كازاكتارى دەپ وزگەرتكەن. پوشتا تارتاتىن زەمسكيي جولدارداعى كازاكتاردى "يامسكيە"، ياعني يامششيك كازاكتار دەيدى. ال، ەرتەدەگى كونە تانايىس، قازىرگى دون وزەنى بويىنداعىلاردى ءبىر كەزدە تاتار-كازاكتارى دەپ اتايتىن ەدى. ويتكەنى ولاردا دا سارايشىق قالاسىن جاۋلاپ الاتىن جايىق كازاكتارىنداعىلارداي مۇسىلماندار كوپ بولاتىن. ءتىپتى العاشقى اتامانى سارى ازبان دەگەن تاتار ەدى. پۋگاچيەۆ دەگەن اتاقتى كوتەرىلىس باسشىسىن جايىققا دەيىن اتپەن قۋىپ بارىپ، قولعا تۇسىرگەنى ءۇشىن، ناكازنوي اتامان اتاعىن، پولكوۆنيك شەنىن العان الەكسەي يلەبايسكييدىڭ ءوزى نە كازاك، نە تاتار، باشقۇرمەن قانداس شاتا، شالا ورىس پا دەيمىن. مىنە، اقان اعا، كازاكتاردىڭ بەلگىلى ۇلت ەمەس جالپى ات، ەسىم ەكەنىن بايقاعان شىعارسىز...
مامبەتالىنىڭ مىنا اڭگىمەسىن ەرتەگىدەي تىڭداعان اقان مەن ىبىراي قازاق جەرىن مەكەن ەتكەن باسقا جۇرتتىڭ تاريحىنان كوپ ماعلۇمات الىپ، تەرەڭ ويعا قالدى. دەلبەسىن بوس تاستاپ، وقىعان جىگىتتىڭ اۋزىنا قاراپ، ۇيىعان ىبىراي اتتاردىڭ اياڭعا تۇسكەنىن دە اڭعارماپتى.
— سوندا، الگى سۋىنا دەيىن اپپاق بال ەكەن دەپ، الىستان ارىپ-شارشاپ كەلىپ جاتقان بەليۆوتشىلارىڭ كۇددى ءبىزدىڭ جەرۇيىقتى ىزدەگەن اسان قايعىلار عوي، — دەپ ەدى ىبىراي.
— شىنىندا، ءوزىمىز اسا باعالامايمىز، ايتپەسە، ناعىز جەرۇيىق دەگەن وسى ءبىزدىڭ قازاق جەرى شىعار، — دەپ اقان دا قوستادى.
— بۇل ءالى جەردىڭ ءۇستى — ءشوبى، توپىراعى، سۋىنىڭ قۇنارلىعى عانا. ال، جەر استىنىڭ بايلىعى، ءقازىر ورىس وقىمىستىلارى، اعىلشىن سۇعاناقتارى تەكسەرىپ جاتىر، كەرەمەت قوي. تۇنىپ تۇرعان كەن. ۇشان-تەڭىز بايلىق!..
— سوندا كازاكتارىڭنىڭ ءوزى ءبىر ۇلتتان ەمەس، ءار ۇلتتان جينالعان قوسپا ەكەن-اۋ؟ — دەپ العاشقى اڭگىمەگە قايتا ورالعان اقان كوڭىلىندە جۇرگەن كۇدىكتى ويدى شەشكەندەي قۋاندى. ء-بىزدى قىرعىز دەپ، قايساق دەپ نەشە قۇبىلتىپ جۇرگەندەرى مىنا كازاكتارعا ۇقساماسىن دەگەندەرى مە ەكەن، الدە ەكەۋىنىڭ اتىن شاتىستىرىپ الامىز دەگەندەرى مە ەكەن؟ بۇل ءوزى قايدان شىققان ات. ءوز ۇلتىڭنىڭ اتىن شاتىستىرعاننان وتكەن قورلىق بار ما!
— راس،- دەدى مامبەتالى. — اقان اعا، ادامنىڭ تەگىن باس ءبىتىم، دەنە پىشىمىنە قاراي ايىراتىن ءقايسىبىر انتروپولوگ دەيتىن وقىمىستىلاردىڭ ءبىزدى ءار رۋدان جينالعان، ءار ۇلتتىڭ قوسىندىسىنان قۇرالعان كونگلومەرات حالىق دەيتىندەرى دە بار. الگى كازاكتاردىڭ نەگىزى ۆەليكورۋستان بولعانمەن، جاڭا ايتتىم عوي، وندا كوپ قوسىندى بار. مىنە، كونگلومەرات دەگەن ات وسىلارعا ءدايت.
"كونگلومەراتتىڭ" ءار ءتۇرلى تاستاردان بىرىككەن تۇتاس قوسىندى جابايى تاس ەكەنىن ۇعىنعان اقان:
— "قۇم جيىلىپ تاس بولماس" دەيدى. ايتەۋىر قازاق حالقىن قۇمعا بالاماي، تاسقا بالاعاندارىنا دا شۇكىرشىلىك، — دەپ، ەندى ويىندا جۇرگەن تاعى دا ءبىر تۇيتكىلىنىڭ ۇستىنەن تۇسكەندەي مامبەتالىگە ساۋال قويدى، — سوندا، وسى كازاك دەگەن ءسوزدىڭ توركىنىن بىلەمىسىڭ؟ ءبىزدىڭ "قازاق" دەگەن سوزىمىزدەن العان جوق پا ەكەن؟
— ءيا، مۇمكىن، كازاكتار ءبىزدىڭ نە ارعى، نە بەرگى جاماعايىندارىمىز شىعار. وسى، ءالى، تۋىسقاندارىمىزدى تاۋىپ الىپ، ەرتەڭ كازاك-ورىستارمەن قوسىلىپ توي جاساپ جۇرمەلىك، — دەپ، ىبىراي دا قاۋقىلداپ كۇلىپ، ءماز بولدى.
— بىر-بىرىمىزبەن الىس-جاقىندىعىمىزدى قايدام؟.. ال، ەندى كازاك دەگەن ءسوزدىڭ انىق-تانىعىنا ورىس وقىمىستى شەجىرەشىلەرىنىڭ ءوزى جەتە الماي ءجۇر. ايتسە دە، ءارقايسىسىنىڭ تۇسپالداۋىندا جان بار: گرابينكا دەگەن شەجىرەشى كازاكتى بۇرىنعى سكيف حالىقتارىنىڭ اتى حازاردان شىعارادى. گولۋبوۆسكيي دەگەن ادام بۇل — تۇرىكتىڭ ءسوزى، "قولدىڭ تومىندا تۇراتىن كۇندىزگى، تۇنگى كۇزەتتەگى قاراۋىلدار" دەگەنگە تىرەيدى. ەندى بىرەۋلەر موڭعولشا "قو" — ساۋىت، قورعانىش قالقان، تەمىر جەيدە"، "زاح" — شەك، شەگارا، ياعني "شەگارانى قورعايتىندار" دەگەن سەز، تاعى بىرەۋلەر، "قاراقشى، كەزبە، قاڭعىباس" دەگەن ءسوز دەپ دالەلدەيدى. ايتەۋىر، ءبارىنىڭ دە تۇسپالى بىر-بىرىنەن ونشا الشاق ەمەس، ءبارى دە ءبىر ارناعا ساياتىن سىقىلدى...
— اۋ، مىنا سوزدەردىڭ راسىندا دا جانى بار، ءبىزدىڭ قازاق اتىمىز اق قازدان شىعىپتى دەپ جۇرگەن ەرتەگىمىزدەن گورى، مىنا ورىس وقىعاندارىنىڭ شەجىرەسى شىندىققا جاقىن، ۇيلەسىمدى ەكەن، — دەپ اقان كادىمگىدەي تاڭىرقادى...
بۇلار اڭگىمە قىزىعىمەن وتىرىپ، الدىڭعى اربالاردان كوپ كەيىندەپ قالعان ەكەن. اششى توراپتان بۇرىلىپ، كەڭ وزەكتى بويلاپ، قيىس تارتقان شىڭعىستار قارا ءۇزىپ كەتىپتى. بۇرىن تابانىندا كۇزگە دەيىن جىلاپ اعاتىن ءمولدىر سۋى تارتىلمايتىن قالىڭ شالعىندى وزەكتىڭ ءتۇبى قۇرعاپ، ءولى جاباعىسى تۇسپەگەن ارىق قويدىڭ جۇنىندەي جيدىگەن ءشوبى سارىبالاقتانىپ، قۋاڭ تارتا باستاپتى. وسى ءبىر تۇستا قازاق اۋىلدارى بولاتىن. تەگى، جولاۋشىلاردىڭ الدى سولاي قاراي بۇرىلعان-اۋ.
الدەن ۋاقىتتا قۋاڭ دالاداعى تىرشىلىك بەلگىسىندەي شوق-شوق قىزىلدار كورىندى. جەر تۇگى دە وزگەرە قالدى. قالىڭ قاۋ باسقان قۇيقالى جەر دە، اندا-ساندا ەنجار شىرىلداعان بوزتورعايلار دا بولەك.
سونادايدان ۇزىنتۇرقى ات شاپتىرىم اتجال قايىڭنىڭ باۋىرى قۇجىناعان ادام. وقاسى توزعان سارى تاقياداي توڭكەرىلگەن جاتاعان توبەنىڭ باسىنان تومەن قاراي شاشىلعان ادام قىبىر ەتپەيدى. اعاش باۋىرىندا ءبىر-بىرىن تاقاسا، قاتارلاسا ۇيلىققان اتتى اربالار. جالاعاش تۇگەلدەي بىقسىپ جانىپ جاتىر ما، قالاي؟ ارا-اراسىنان بۋلىعىپ، سىزدىقتاپ شىققان كوك الا ءتۇتىن.
اقاندار اربا ۇستىندە مويىندارىن سوزا العا قارايدى. ىبىراي دا اتتاردى قامشىلاپ قويدى. ءبىر جاق جەتەكتەگى سەرىنىڭ كوكبەستىسى دە شىلبىرىن ءۇزىپ جىبەرەردەي تارتىپ، ويقاستاپ جەلەدى.
قارا جولدان شىعىپ، سارى قاۋداننىڭ ۇستىمەن اربالارى سەلكىلدەپ، اتتارىن اياڭعا تۇسىرگەن جولاۋشىلار اعاشقا بۇرىلعاندا بارىپ ءبىر-اق كوردى. كىشكەنە ءدوڭ ۇستىندە توبەسىنە دەيىن جەرگە ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ نامازعا ۇيىعاندار — قۇبىلاعا قاراپ، باتىپ بارا جاتقان كۇنگە جالبارىنعان جاندار. كوكشەتاۋ، قىزىلجار جولاۋشىلارى دا سوڭدارىنان كەلىپ نامازعا تۇرىپتى.
بۇلار — وسى ماڭداعى بىر-بىرىنە كورشىلەس، ارالاس-قۇرالاس كازاك-ورىس ستانيسالارى مەن ورىس سەلولارىنىڭ، قازاق اۋىلىنىڭ ادامدارى ەكەن. ءبارى قۇدايعا جالبارىنىپ، تاساتتىق بەرۋگە كەلگەندەر. يكوندارىن كوتەرگەن قاۋعا ساقالدى شالدار مەن سالبىراتىپ تاسبيعىن تارتقان موللالار قارىندارى جالتىراعان بالالارىن جەتەكتەگەن، الدىنا وڭگەرگەن ايەلدەر، كەمپىرلەر. ءبارى دە ىستىق لەپ ۇرلەگەن اپتاپتا تۇتىگىپ، بارلىعىن كەتكەن.
اعاشتىڭ كولەڭكە جاق ىعىندا تۇتىندەگەن جيىرما شاقتى جەر وشاق ەكەن، تاساتتىققا شالعان قۇربان مالداردىڭ ەتى دە قازاندا بۇلكىلدەپ، قايناپ جاتىر.
مىنا جولاۋشىلاردىڭ پاتشا مۇراگەرىن قارسى الۋعا شىققان ارناۋلى ادامدار ەكەنىن بىلگەن تاساتشىلار، ەتەكتەرىنە جابىسقانداي بوپ، اربالارىنان ءتۇسىرىپ العان. "تىلەۋىمىز ءبىر ەكەن، جاساعاننىڭ جانى اشىپ، كوز جاسىمىزعا يەر، وسى ارادا تىنىعىپ، بىرگە بولىڭىزدار" دەپ قولقالاعان سوڭ، ءوزى تاڭەرتەڭنەن ءارى شولدەن كەۋىپ، ءارى ءنار تاتپاي اشىققاندار، كەش تۇسە وسى اراعا ارنايى جەتكەندەي، ءار تۇسقا اربالارىنان الىپ الاشا جايعىزىپ، قوتاندانا وتىرا-وتىرا قالىسقان.
شىجىعان كۇن استىندا بورشا-بورشاسى شىعا تەرلەگەن اق سالدەلى قارا موللا مەن ۇستىنە ەتەگى جەر سىزعان اق مانتيا كيگەن كۇيەك ساقال پوپ قانا ءۇنسىز تومسىرايعان. تەگى قۇدايلارىنا جالبارىنىپ، تاڭەرتەڭنەن كەشكە دەيىن جاعى سەمبەي كوز جاستارىن توگە زارلاعان ءدىن باسىلارىنىڭ تىلدەرى تاڭدايلارىنا جابىسىپ قالعان-اۋ. باسقا جۇرت ءار جەردە قۇربان ەتىن جەپ، ۋ-شۋ.
ىڭىردە اقانداردىڭ دا الدىنا ۇيەمە تاباق ەت كەلگەن. بۇلارمەن تاباقتاس ورىس، قازاعى بار ونشاقتى ادامنىڭ ورتاسىنداعى بەت-اۋزىن ساقال، شاش جاۋىپ، ەكى كوزى عانا جىلتىراعان كازاك-ورىستىڭ اۋزىندا دامىل جوق. ەت جەپ تە، سويلەپ تە ۇلگەرىپ وتىر. ارا-اراسىندا قازاقشا دا ارالاستىرىپ قويادى:
— بيىل اشتىق بولادى. ەگىن قىلتيىپ شىعىپ ەدى، بويى ءبىر قارىس بولماي جاتىپ باستانىپ، سەمىپ قالدى. ەندى جاۋىن جاۋماسا، ءبىر ۇرلەگەن قارا داۋىلدان قالمايدى. قالعانىن جىلداعى قوناعىمىز — شەگىرتكەلەر-اق تىپ-تيپىل ەتەر. مىنا قازاقتاردىڭ مالى دا كۇزگى ماسا، سونالار شىققانشا قوڭدانۋ ورنىنا، مىنا اڭىزاقتا نە وتتاسىن، كولەڭكە-كولەڭكەگە تىعىلىپ الەك. بۇل قۇدايدا دا كوز جوق-اۋ دەيمىن، بىزدەي پاقىرلارىن اياسا بولماي ما!
وسىعان دەيىن ءۇنسىز تىڭداعان ىبىراي كۇجىلدەدى:
— سەندەردىڭ مىنا تۇرلەرىڭدى كورگەن قۇدايدىڭ راحىمى قايدان تۇسەدى. مىنالارىڭ نە؟ نە مۇسىلمان ەمەس، نە كرىستيان ەمەس! وسىلاي دا تاساتتىق بەرە مە ەكەن؟!
— وۋ، تۋما، بيىل جازدا ءارقايسىمىز وزىمىزشە جەكە-جەكە بەرىپ تە كورگەنبىز. كوز جاسىمىزدى يمەي ءتۇر عوي، ەندى قايتەيىك... انا سەمەي جاعىنا تاساتتىق بەرىسىمەن جاڭبىر نوسەرلەپ تۇرىپ قۇيا سالادى دەسەدى، — دەپ، اۋزىنا ەت تولتىرعان جالتىر باس شال اسپانعا ءبىر قاراپ قويدى.
— سەن حريستيانىڭدى ايتاسىڭ. مۇندا حۋتورلاردان كەلگەن نەمىس باپتيستەرى دە بار، — دەپ ءبىر مۇجىق كۇلدى.
— ءماس-ساعان! باپتاس دەگەندەرى دە بار ما ەدى، تاعى؟! — دەپ وعان ىبىراي قوسىلا كۇلدى.
— نەسى بار؟ ءدىن بولەك بولعانمەن قۇداي ءبىر ەمەس پە؟ پاتشامىز دا ءبىر. تىلەك تە ءبىر. انشەيىندە ارالاسپايتىن كازاكتار دا ءجۇر مىنە، — دەپ تاعى دا الگى مۇجىق جىميىپ، كازاك شالىن كوزىمەن نۇسقادى.
— سوندا ءوزى سەندەر قايسىعان سيىناسىڭدار: قۇدايعا ما، پاتشاعا ما؟ — مامبەتالى كازاك-ورىس شالىنا قاراپ كۇلدى.
— ەكەۋىنە دە ارينە. اي، ءبىراق، ەكەۋىنىڭ دە راحىمى تۇسپەي تۇر. تاپ مىنا مۇراگەردىڭ جەرىمىزگە كەلۋىنە قاراي كورمەيسىڭ بە؟.. بيىلعى جىلدىڭ الپەتى جامان. ونىڭ ۇستىنە، جاڭا جول بويى كورگەن شىعارسىڭدار، ەن دالا جەتپەيتىندەي، نەشە جىل ءوتتى، گوركايا لينيادان ءبىر ادىم قيا باستىرمايدى. ابدەن ولەر بولدىق، — دەپ كازاك شالى شىڭعىستارمەن وتىرعان كوۆزولوۆ جاققا جاسقانا قارادى، — ەندىگى بار ۇرپاعىمىز اششى قورىستان شىقپايتىن شىعار. ماڭدايىمىزعا مىقتاپ جازعان عوي.
"باعانا مامبەتالىنىڭ ايتقان قازىقتارى وسى شالدىڭ ۇرپاقتارى-اۋ؟ بۇلاردا دا تۇرمىسىن ايتىپ شاعىنۋ، جەتىمسىزدىگىن ايتىپ جەتىمسىرەۋ بولادى ەكەن-اۋ؟"
كازاك شالى — اتاسىنىڭ، اكەسىنىڭ، ءوزىنىڭ، بالاسىنىڭ — نە كەرەك بار ۇرپاعىنىڭ وسى ءسىبىر جولىنىڭ بويىندا پوشتا تاراتاتىن، سىبىرگە جەر اۋعان ساياسي تۇتقىنداردى ارلى-بەرلى تاسىمالدايتىن "يامسكيە كازاكي" دەيتىن كازاكتار ەكەنىن ايتىپ، ەندى وسى جولمەن مۇراگەر ءبىر ءوتىپ، ءحالىمىزدى كورسە ەكەن دەپ، جالعىز بۇلار عانا ەمەس، وسى توڭىرەكتى مەكەندەگەن بار ورىس، قازاق شىن تىلەپ، ارمانداپ وتىرعاندارىن ءسوز ەتىپ ەدى، ونىڭ باعانادان بەرگى ۇزاق سونار اڭگىمەسىنە مامبەتالى ءبىر-اق اۋىز سوزبەن جاۋاپ بەردى:
— ە، مۇراگەر كەلسە، كورسە، نە جارىلقار دەيسىز؟ راقمەت ايتار! سىزدەردە قالاي ەدى، الگى... پاتشا العىسى تۋرالى ءبىر ولەڭ بار ەدى عوي؟
— ءيا، ءيا! — كازاك شالى ەندى قارقىنىنان جاڭىلعانداي توساڭسىپ، كۇمىلجىپ قالدى دا، ەستىلەر-ەستىلمەس ىڭىلداپ؛ پاتشا بالاسىن قارسى الۋعا بارا جاتقانداردىڭ ىشىندە جۇزدەرى دە، سوزدەرى دە جىلى كورىنگەن، چينوۆنيكشە كيىنگەن مامبەتالى سۇراعان ولەڭنىڭ باسىن باستاپ، وز-وزىنەن كۇلدى: — "چتو نە سدەلاەت كازاك زا سارسكوە سپاسيبو"...
كازاك شالىنىڭ ورىسشا ايتقان سوزدەرىنىڭ نوبايىن ۇققان قازاقتار دا وسى اراعا شىنتاقتاسا، جۇگىنە وتىرىپ "ۇلىق" مامبەتالىنىڭ اۋجايىن اڭديدى.
الدەن ۋاقىتتا ءسوز كەزەگى ءتيدى-اۋ دەگەن ساتتە، ىمىرت قاراڭعىلىعىندا قاسىڭداعىلاردان يىعى بيىكتەۋ ءبىر قازاق قارياسى تىلگە كەلدى:
— كاراقتارىم-اي، ساپارلارىڭ وڭ بولسىن! پاتشانىڭ وزىمەن تىلدەسۋگە بارادى ەكەنسىڭدەر. ەل اتىنان، قازاق اتىنان بارا جاتقان ايدارلى ازامات بولارمىسىڭدار؟! اق پاتشانىڭ قۇلاعىنا سالار ءبىزدىڭ دە كوپ وتىنەر تىلەگىمىز بار. ءسوز اراسىندا، ونىمىزدى دا ايتىپ قالساڭدار ەكەن، — قارت شەشەن ەكەن، ويلى ەكەن. كوپ مۇڭ، كوپ تاۋقىمەت ايتقاندا اسا جەلپىنبەي، شىتىناماي، زارلاماي، اقىلشى كەمەڭگەر ادامنىڭ سابىرلى ماقامىمەن، ءار سوزىنەن "وسى دا ادىلدىك پە، بۇل قيانات ەمەس پە، پەندەگە بۇدان اسقان قورلىق بار ما؟" دەگەن اششى سوزدەرىنىڭ ۇشىعىن عانا سەزدىرە ايتتى. ءبارى دە اقان كوكەيىندەگى وي. ءبارى دە وسىناۋ كەڭ دالانىڭ ەنشىسىنە تيگەن اۋىرتپالىق. ءبارى دە قانالعان، تونالعان دارمەنسىز جانداردىڭ باسىنداعى بىر-بىرىنە ەگىزدەي ۇقساس بۇگىنگى قاسىرەت. جالشى-جاقىباي ءسوزى.
بۇل جولى اقان بەردى جاۋاپتى:
— اقساقال، اق باتاڭىزعا راحمەت؟ ءوزىمىز دە ەل تىلەگىن، جۇرت ءسوزىن ارقالاپ بارا جاتقان جاندارمىز. ءساتى ءتۇسىپ تىلدەسە قالساق، ءبارىن ايتامىز، ءبارىن جەتكىزەمىز پاتشا اعزامىنا! ودان قام جەمەڭىز.
وتىرعاندار تەگىس سەلك ەتكەندەي، باستارىن كوتەرىسىپ، مامبەتالىنىڭ تۋ سىرتىنان قاراڭعىدا ەربيە قالعان ادامنىڭ ۇنىنە قۇلاق ءتۇردى:
— گوسپودين سەردالين!.. ۋ ۆاس، ناۆەرنوە، ەست پورۋچەنيە پو سبورۋ وبەد؟ جال، چتو نە برالي س سوبوي مەشوچەك!
بۇل — باعانادان بەرى سىرتتان قۇلاق ءتۇرىپ، شىڭعىستارمەن وتىرعان جەرىنەن ادەيى كەلگەن كوۆزولوۆ ەدى. مامبەتالى جەلكەسىنەن تونگەن ادامعا مويىن بۇرماستان، جاي عانا قالجىڭداسقانداي كۇلىپ، مىسقىل سوزگە مىسقىلمەن جاۋاپ بەردى:
— مەنىڭ قابىم تولدى، ەندى ارتىلعانىن ءسىز قوينى-قونشىڭىزعا تولتىرىپ الساڭىز ەكەن، ۆاشە بلاگوروديە پورۋچيك كوۆزولوۆ!.. اپاراتىن جەرىمىز ءبىر عوي...
تاڭعى سالقىنمەن ورىندارىنان قوزعالماققا ۋاعدالاسقان جولاۋشىلار، دوعارعان كولىكتەرىن شالدىرىپ، وزدەرى ازداپ مىزعىپ الماقشى بولعان. قالىڭ شۇباردىڭ اراسىنا توقتاپ، اركىم ءار جەرگە توسەنىشتەرىن جايىپ جاتقان كەزدە، مامبەتالىلەردىڭ قاسىنا تاعى دا سۋماڭ ەتىپ كوۆزولوۆ كەلدى.
— سەردالين مىرزا، ءسىزدى اراق ىشەدى دەۋشى ەدى جۇرت. عاپۋ ەتىڭىز، مىنا كۇننىڭ ىستىعىندا، الگىندەي دالادا شىبىن-شىركەيدىڭ ورتاسىندا جەگەن قولايسىزداۋ دامنەن كەيىن ول تاپتىرمايتىن ديزەنفەكسيالىق ءدارى عوي. سىزدە قالعان-قۇتقان بىردەمە جوق پا ەكەن؟ — دەپ، باعاناعى ءسوزدى مۇلدەم ۇمىتقانداي، سىبىرلاي سويلەدى.
— ا، بار ەدى، ءبىراق وكىنىشكە قاراي الگىندە تاماق الدىندا ءىشىپ قويىپ ەدىم، ەرتەرەك كەلمەگەنىڭىزدى كاراتى، ءتىپتى سەرىكتىككە جاقسى بولاتىن ەدىڭىز. جالپى، اراقتى اس سوڭىنان ىشكەننىڭ ەش پايداسى جوق دەسەدى.
— ءيا، ءيا، سولاي بولار، تەگىندە. جارايدى وندا، جوققا سوت جوق، دەپ ءوز فاەتونىنا قاراي جۇرە بەرگەن كوۆزولوۆ، ەسىنە الدە نە تۇسكەندەي قايتا بۇرىلدى. — دا، ايتقانداي، سەردالين مىرزا، ءسىز وسى دەپۋتاسيادا بارسىز با، الدە ءوز بەتىڭىزبەن ەرىپ كەلەمىسىز؟
مامبەتالى ونىڭ قىڭىر سۇراعىنا، باسقاشا قىڭىرلىقپەن جاۋاپ بەردى:
— ءسىز نە، ۆاشە بلاگوروديە، ماعان العىس ايتپاقشىمىسىز؟ ءيا ايتۋىڭىزعا بولادى: ەگەر مەن كەلمەسەم، ءسىز دە بۇل جاققا كەلە الماعان بولار ەدىڭىز.
— ءيا، تاپ سولاي، پورۋچيك كوۆزولوۆ-سۋدەيكين!
— ا، سولاي دەڭىز.
شىلدەنىڭ ءسۇت ءپىسىرىم اقتاڭداق تۇنىندە ەكى يىعى قۇنىسىپ، الدە ىزادان، الدە ءاجۋالى سوزدەن جەڭىلىپ بۋلىعىپ بارا جاتقان كوۆزولوۆتىڭ تۋ سىرتىنان قاراعان اقان سەرى:
— وسى ءبىر ادامدى قايدان كوردىم. ءبىر كورگەن ادامىم. كەشەدەن بەرى تابا الماي قويدىم، — دەپ تاعى دا ويلاعانشا بولمادى. مامبەتالىنىڭ سوزىنەن سوڭ بىردەن ەسىنە ساپ ەتە قالدى.
— بۇل كوۆزولوۆ دەيتىن نادزيراتەل-تىڭشى!
— ە-ە باسە، باسە! مۇنى اقمولادان كورگەن ەكەم عوي. نوۆيكوۆ دەگەن ءبىر جىگىت ايتىپ ەدى-اۋ... باتىر-اۋ، بۇل قايدان ءجۇر مۇندا؟!
— قايدان ءجۇر دەرىڭىز بار ما، اقان اعا... مەنى انا جىلى وقۋدان شىعارتقان وسى بولاتىن. ءالى دە سوڭىمنان قالماي قويدى، — دەپ مامبەتالى جاتقاننان كەيىن دە، كوۆزولوۆ جازعان راپورتتان سوڭ، ومبىنىڭ تەحنيكالىق ۋچيليششەسىنىڭ پەدسوۆەتى ءوزىن وقۋدان شىعارىپ، دالا گۋبەرناتورى تاراپىنان ءىس قوزعالىپ، سوڭىنان جاسىرىن تىڭشى سالىپ قويعانىن ۇزاق ويلاۋمەن بولدى.
كوپكە دەيىن ۇيىقتاي الماعان اقان دا كوۆزولوۆ جايىن ويلاپ جاتسا كەرەك:
— مامبەتالى، ۇيىقتاعان جوقپىسىڭ، — دەپ اسپانداعى جۇلدىزدارعا قاراپ جاتىپ ءتىل قاتتى، — الگى كوۆزولوۆىڭنىڭ ەكى اتى بار ما، نەمەنە؟ سۋدەيكين دەپ قوسارلاپ ايتقانىڭ قالاي!
— ول، انشەيىن، ءوزىمنىڭ قوسقان جاماۋ اتىم عوي، اقان اعا، — دەپ كۇلدى مامبەتالى، — ورىس قاۋىمىندا نارودوۆولسى دەگەن وداقتاسقان، ۇيىمداسقان ادامدار بولعان. سولاردىڭ سوڭىنا تۇسكەن سۋدەيكين دەگەن سۇمىراي تىڭشى بولىپتى. كوۆزولوۆ سول سياقتى...
مامبەتالى ەندى ءوزىنىڭ پەتەربۋرگتا ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان كەزدەرىن ەسىنە الدى. الەكساندر ەكىنشىنى ولتىرگەن، الەكساندر ءۇشىنشىنى ولتىرمەككە بومبا لاقتىرعان ءبىرىنشى مارتشىلاردىڭ ۋاقيعاسىن، پاتشاعا جاسالعان سوڭعى "قاستاندىقتان" سوڭ ءوزىنىڭ تازارتۋ تىزىمىنە ىلىگىپ قۋىلعانىن، مىنا جاپونياداعى مۇراگەرگە جاسالعان قاستاندىقتىڭ تەگىن ەمەس ەكەنىن اقانعا اڭگىمەلەپ بەرگىسى كەلىپ، وقتالدى دا، ءبىراق رايىنان تەز قايتتى. پاتشاعا ۇمىتكەر سەرىنىڭ كوڭىلىن بۇزعىسى كەلمەدى.
— اقىرى سۋدەيكين دەگايەۆا دەگەن ادامنىڭ قولىنان قازا تاپتى، — دەدى الدەن ۋاقىتتا مامبەتالى، — كوۆزولوۆقا دا ءبىر دەگايەۆا كەرەك...
ءبىراز ءۇنسىز جاتىپ ايتقان اقان سەرىنىڭ سوزىنە مامبەتالى قايران قالدى؛ سوڭعى كەزدەردە ساياسي تۇتقىندار اراسىندا ايتىلا باستاعان سوزدەرگە ۇقسايتىنىنا تاڭ قالدى:
— ە، ونى ولتىرگەنمەن تاعى ءبىر كوۆزولوۆ، تاعى ءبىر زۇلىم باس كوتەرمەي مە؟.. بىرەۋىنىڭ باسىن قۇرتقانمەن جىلان ورداسى بۇزىلمايدى عوي!..
4
ومبى قالاسىنان ون ەكى شاقىرىم جەردە، ەرتىس بويىنداعى كەڭ جازىققا تىگىلگەن كيىز ۇيلەردىڭ كوپتىگىندە قيساپ جوق. جەتىسۋدان، سەمەي، اقمولا وبلىستارىنىڭ ءار ۋەزدەرىنەن كەلگەن قازاقتار بىر-بىرىنە جاقىن تىركەسە اۋىل-اۋىل بولىپ، شوعىرلانا قونعان. سويىلار مال، ساۋىلار جىلقى، كادىمگى جايلاۋعا شىققانداي مىڭعىرىپ جاتىر. ەسەپ جوق.
وسى اۋىلداردان جەكە-دارا، وزەننىڭ تۋرا قاباعىنا جاقىن تىگىلگەن ون شاقتى كيىز ءۇي — ەڭ قۇرمەتتى اۋىل — "جاڭا اۋىل" — اق پاتشانىڭ مۇراگەرىن قارسى الاتىن، جۇزدەسەتىن جەر. بۇل اراعا يگى جاقسىلار — بولىس، بيلەر، اتاقتى بايلار مەن ەجەلدەن ەل بيلەپ، ءقازىر باعى تايسا دا، كونە اتاعىمەن شونجارلىق قالپىن ساقتاعان تورە، سۇلتان تۇقىمدارىنىڭ جۇرناقتارى، قاجى، موللالار جينالىپ، ۇلى قوناقتارىن قالاي قارسى الۋ تارتىبىنە، راسىمىنە دايىندالىپ، بەس ۋاقىت نامازدارىن قازا قىلمايتىن دىنگە بەرىك مۇسىلماندار سالتىمەن كۇندە سالپاقتايدى. بۇلاردى ساپقا تۇرعىزعان اسكەرلەردەي قاز-قاتار قويىپ، مۇراگەر الدىندا قالاي قوشامەت كورسەتۋ كەرەك ەكەنىن ۇيرەتىپ، جونگە سالىپ، ايتىلار ءسوز، كورسەتەر قۇرمەتتىڭ ءجون-جوباسىن ۇعىندىرۋشىلار — ارناۋلى كوميسسيا ادامدارى، شەنى "ۇلكەن، دارەجەسى بيىك قالا چينوۆنيكتەرى"...
اقان مەن مامبەتالى ءدال مۇراگەر ومبىعا كەلە كۇنى قىبىن تاۋىپ قالاعا جەتكەن. باسقا قازاقتار بۇل قىزىقتان بەيحابار.
ءيۋلدىڭ ون ءتورتى كۇنى ەكىندى كەزىندە قالا شەتىندەگى بيىك، ەسكى قورعاننان اتىلعان زەڭبىرەك ءۇنى ءبىرازعا دەيىن قۇلاق تۇندىردى. بۇل — مۇراگەردىڭ ەرتىس بويىمەن جەتكەنىنە قوشەمەتپەن اتىلعان زەڭبىرەك.
قالا حالقى قۇجىناعان قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي. پولك-پولكىمەن، جۇز-جۇزبەن ءيىن تىرەسكەن اتتىلى كازاكتاردىڭ، تارانتاس، پاۋەسكە، رەسورلاردىڭ ارا-اراسىمەن سىنالاي ءوتۋ كيامەت-قايىم. بۇرىن پەتەربۋرگ سياقتى ءىرى قالانى، مۇنداي سالتاناتتى جيىنداردى كوپ كورگەن مامبەتالىگە بۇل اسا تاڭسىق بولماسا دا، اقان ءۇشىن بۇل — عاجايىپ كورىنىس.
كەمەدەن ءتۇسىپ، قارا ارعىماققا مىنگەن مۇراگەردى ءبىر قيىردان كوزى شالعان سەرى، ول ارادا نە بولىپ جاتقانىن انىق كورە الماي الەك. مۇراگەردى جاقىن تۇرىپ كورمەككە قۇمارتقان جۇرەك دۇرسىلىندەي جەر-دۇنيەنى دۇرسىلدەتكەن مۋزىكا. اقان بۇرىن ەستىمەگەن قۋاتتى ءۇن، اسەرلى ءان. مارش! مارش! گۇرس-گۇرس وينالعان وركەستر، سەساريەۆيچ الدىنان وتكەن مىڭدىقتار مەن جۇزدىكتەردىڭ "ۋرالاعان" ۇندەرى، قوشامەت داۋىستار ومبى اسپانىن دىرىلدەتىپ، قالىقتاپ تۇر.
بۇل دۋمان كۇن باتقانشا اياقتالمادى. شىجعىرعان كۇن استىندا، ومبىنىڭ ءسال جاۋىن جاۋسا ميى شىعىپ جاتاتىن قارا بالشىقتى جەرىنەن كوتەرىلگەن بورپىلداق قويۋ شاڭنىڭ ىشىندە جوڭكىلگەن جۇرت، كوشە-كوشەنى، الاڭ-الاڭدى بويلاي شەرۋ تارتقان سالتاناتتى توپتىڭ ەكى قاپتالىندا شۇبىرىپ، قولى جەتكەندەرى مۇراگەردىڭ تابانىنىڭ استىنا گۇل شوقتارىن لاقتىرىپ، ارناسىنان شىققان تاسقىن سۋداي اعىلا بەردى، اعىلا بەردى. نيكولسك شىركەۋىندە تۇراتىن ەرماكتىڭ تۋىن كوتەرگەن كازاك اتتى اسكەرلەرى جان-جاعىنان قورشاعان مۇراگەر بار نوكەرلەرىمەن قوزعالىپ، يلينسكيي شىركەۋىندە قاسيەتتى كرەسكە ەرنىن تيگىزىپ، شوقىنىپ شىققان سوڭ، گەنەرال-گۋبەرناتور ۇيىنە دەيىن تالاي جەرلەرگە توقتاپ، قالا مەششاندارى مەن دۆوريان، چينوۆنيكتەرىنىڭ قوشامەتىنە بولەندى.
قالاداعى ەڭ تاڭداۋلى ورىندار دۆورسوۆايا كوشەسىندەگى زايسيەۆتىڭ "ستوليچنىە"، "كوممەرچەسكيە نومەرا" اتالاتىن، قىر ەلىنە ايگىلى شەپانوۆسكييدىڭ قوناق ۇيىندەي شەت ەلدىكتەر، ونىڭ ىشىندە قازاق سۇلتاندارى مەن باسقا شونجارلارى جاتاتىن قوناق ۇيلەرىنىڭ الدىمەن، سۋ سەپكەن تاپ-تازا مۇنتازداي، نەشە ءتۇرلى گۇل ەگىلگەن جۇپار اتقان باقتى باسىپ، ومبىنىڭ ۇستىندەگى اسپالى تەمىر كوپىردەن اسىپ، ەڭ ءتاۋىر كوشەلەردىڭ ءبىرى ليۋبينسكيي پروسپەكتىسىندەگى تەرەحوۆ، ۆولكوۆ، شانين دەگەن ءىرى كۋپەستەردىڭ تاس ماگازيندەرىن كوكتەي ءوتىپ، گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ سارايىنا قايتا بۇرىلعانشا، كۇن دە باتقان...
ومبىنىڭ تۇنگى كورىنىسى قانداي اسەم. جىپىرلاعان سانسىز جۇلدىزدى ايسىز اسپان ءقازىر كەرى توڭكەرىلىپ، جەرگە اۋناپ تۇسكەندەي. قالا شەتىندەگى جەرماي شامدارىن بىلاي قويعاندا، ورتالىق كوشەلەردەگى، نيكولسك شىركەۋىنىڭ الدىنداعى ءسىبىر كازاكتارىنىڭ مۇراگەرگە ارنايى كوتەرگەن اركاسىندا، باقتاردا ءتۇرلى-تۇستى شامداردان كوز تۇنادى. سەمەي، تۇمەن جاعىنان ارنايى كەلگەن "ۆەرنىي"، "فورتۋنا"، "ساراپۋلەس"، "الەكساندر نيەۆسكيي" كەمەلەرىندە تىزىلە جايناعان نەشە ءتۇرلى قىزىلدى-جاسىلدى جارىقتار ەرتىس سۋىنا ءتۇسىپ، دىرىلدەپ، بۇكىل وزەننىڭ ۇزىنا بويى ساۋلە شاشىپ، جىمىڭ قاعادى. وتتار!
كوز الدىندا سامالاداي جايناعان جەر بەتىندەگى مۇنداي جارىقتى، سەزىمىڭدى وياتار مۇنداي ەسەرلى ساۋلە شاشقان وتتاردى تۋمىسىندا ءبىرىنشى كورگەن اقان سەرى تاڭ قالىپ، ىشتەگى ءبىر ارمانىن قاسىنداعى مامبەتالىگە اقىندىق شابىتپەن ايتتى:
— اپىرم-اي، مامبەتالى، ءبىز وسى كۇنگە دەيىن جاساعاننىڭ جالعىز كۇنىنىڭ استىندا كۇنەلتىپ، عۇمىرى، ءتۇن بالاسى، كوردەي قاراڭعى قاپاستا ۇيقىمەن تىرشىلىك ەتىپ كەلەمىز-اۋ! مىنا ورىس جەرىنىڭ جارىعى، ساۋلەسى ءبىزدىڭ تۇنەكتەگى ەلگە دە جەتەر كۇن بولار ما ەكەن!..
كوپ شۋىل، كوپ دابىردىڭ ىشىمەن ۇزاق ءجۇرىپ ابدەن تيتىقتاپ شارشاسا دا، اقان سەرگەك. تەك باعاناعى ازىردە، قايدان ساپ ەتە قالعانى بەلگىسىز، بۇلاردىڭ جەلكە تۇسىنان قادالعان كوۆزولوۆتىڭ وتكىر كوزىنەن تىتىركەنىپ كەتكەن. ول بولسا، بۇلاردىڭ سوڭىنان قالماي، انادايدان باقىلاپ، جىندارىنا تيگەن. اقىرى ەكەۋى ونى ءجيى اداستىرىپ وتىرىپ، مامبەتالى وقىعان تەحنيكالىق ۋچيليششەنىڭ سىرتىنداعى اعاش ۇيگە كەلىپ كىرگەن. بۇل — قالادا بۇرىن "پودلىە ليۋدي" دەپ اتالاتىن توپقا جاتاتىن پەرەسەلەن شارۋانىڭ ءۇيى ەكەن.
تورگى بولمەدە ءبىر بۇيىرىندە كوپ پاتشالاردىڭ سۋرەتى ويىلعان سارى ساماۋىردان شاي ءىشىپ، گۋىلدەسىپ وتىرعاندار بۇلار كىرگەندە تىنا قالدى. بوساعا جاقتان ۇشىپ تۇرعان قاۋعا ساقال ەڭگەزەردەي قارت تىعىرشىقتاي ءتورتباق مامبەتالىنى باس سالىپ قۇشاقتاپ ايمالاسا دا، قالا تارتىبىمەن ءساندى كيىنگەن، سۇلۋ قازاقتى جاقتىرماعانداي، اقاننىڭ سالەمىن سالعىرت الىپ ەدى، ستولدى اينالا وتىرعان ساقالدى ەكى ورىس جىگىتى مەن جاس كەلىنشەك تە بوتەن ادامعا ءارى توسىرقاي، ءارى كۇدىكتەنە قارادى. مۇنى بىردەن سەزگەن مامبەتالى:
— بۇل ادام — بۇكىل قازاق جەرىنە اتىشۋلى احانسەرە دەگەن ءانشى، كومپوزيتور اعامىز. ءوزىمىزدىڭ ادام، — دەگەندە بارىپ، جىگىتتەر ورنىنان تۇرىپ، ورىس راسىمىمەن ك،ول الىسىپ تانىستى:
— گوربۋنوۆ.
— يۆانيسكيي.
— چەرنىشيەۆا...
تەحنيكالىق ۋچيليششەدەن قۋىلعالى ومبىعا كەلمەك تۇرسىن، ءوزىنىڭ دوستارىمەن جازىسقان حاتتارى ءۇشىن كوۆزولوۆتاردىڭ اڭدۋىنا ۇشىراپ، وياز الدىندا جازىقتى بولىپ قۋعىندالىپ، قاعاجۋ كورگەن مامبەتالى، الىس تۇكپىردەگى مەڭىرەۋ اۋىلدا جاتىپ، رەسەيدەگى كوپ جاعدايلاردان، جاڭالىقتاردان حابارسىز، ماقرۇم قالعان ەدى. ەندى مىنا جولداستارىن ادەيى ىزدەپ كەلگەن جىگىت، شاي ۇستىنە اقان بىلە بەرمەيتىن، ۇعىمسىزداۋ كوپ جايلاردى قۇمارتا سۇراپ، كوپ كەڭەستى. سوزدەرىنىڭ جالپى نوبايىن، باعىتىن ۇعىنعانمەن، جەتەسىنە جەتە تۇسىنبەگەن زەرەك اقىننىڭ جادىندا جاڭا ءبىر سوزدەر قالىپ قويعان ەدى. ءبىراق توسىننان ەستىگەن "مونارحيا"، "رەپرەسسيا"، "قاراكوزوۆسى"، "تەررور"، "سوسيال-دەموكراتى" دەگەن سوزدەردىڭ تۇپكى استارىن، نەگىزىن تۇسىنبەدى. اشەيىندە بىلمەككە، ۇيرەنبەككە قۇمار اقان، بۇل سوزدەردىڭ توركىنىندە قۇپيا سىر جاتقانىن وتىرعانداردىڭ اڭىسىنان بايقاپ، قازبالاپ سۇراپ، دىڭكەلەۋدى ۇيات سانادى.
ايتسە دە، اڭگىمە، كەڭەستەن سىرت قالعان سەرى، ەندى، ۇزاق ىشكەن شاي جينالار كەزدە جۇرتتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ العان ەدى.
بۇگىنگى كوپ قىزىق، سالتاناتتى تويدىڭ اسەرىمەن ءالى دە كوڭىلدى وتىرعان اقان، كوكشەدەن شىققالى ويىنا ورالعان ارمانىن كەشە مامبەتالىگە ايتقانىنداي، بۇگىنگى اعالىق ارىزىن تاعى دا قايتالاعان:
— مامبەتالى، مىنا جولداستارىڭمەن سويلەسىپ، ماۋقىڭدى باسساڭ، باعاناعى ايتقانىمدى بۇگىن ۇيىقتاماساق تا ءتۇنى بويى قاعاز بەتىنە تۇسىرەيىكشى.
— جارايدى، اقان اعا، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىزدان قالاي باس تارتپاقپىن، — دەگەن مامبەتالى، قازاقشانى تۇسىنبەگەن جولداستارىنا كۇلە وتىرىپ جەتكىزگەن: — ءبىز اۆگۋستەيشيي اتامانعا — بولاشاق يمپەراتورعا پەتيسيا جازباقپىز.
— پەتيسيا؟
— پەتيسيا! — دەپ ءبىرى تاڭىرقاپ، ءبىرى قۋلانا كۇلگەن قوناقتار اقاننىڭ پاتشا مۇراگەرىنىڭ الدىندا سويلەمەكشى ەكەنىن، ايتا الماي قالار ارىز-شاعىمدارىن "پەتيسيا" ارقىلى جولداماق ەكەنىن ەستىگەندە، دالا اقىنىنا ءارى قىزىقتاپ، ءارى ونىڭ بالا مىنەزىنە ءزىلسىز جىمىڭداستى.
— مامبەتالى سەردالينىچ، بۇل كىسىدەن نە ارىز ەتكىسى كەلەتىنىن بىلۋگە بولا ما؟ — كەلگەلى سوزگە ارالاسپاي بوي ساقتاعان اقاننىڭ جۇزىنە سابىرمەن، ىجداھاتپەن ۇزاق قاراي قالعان گوربۋنوۆ ءتۇز ادامدارىنىڭ وي-پىكىرىن، وقىماعان ادامنىڭ قوعامعا دەگەن كوزقاراسىن شىن بىلگىسى كەلىپ ەدى، باسقالارى دا قوسىلدى.
— وزدەرىڭىز نەگە سۇرامايسىزدار، ەگەر اقان اعا قۇپ السا، — دەپ، ولاردىڭ بۇلاي قازىمىرلانا قالعانىن ۇناتپاي سۇرلانعان سەرىگە قارادى مامبەتالى.
— عاپۋ ەتىڭىز، ءسىز ورىسشا بىلەدى ەكەنسىز عوي، ءبىز... — دەپ قىزاراقتاپ، ءارى باعانادان بەرگى قۇپيا سوزدەرىن اقىننىڭ ءتۇسىنىپ وتىرعانىنا ىڭعايسىزدانعان يۆانيسكيي اقانعا بۇرىلىپ اقتالا سويلەدى، — ءسىز، ءبىزدى شىن ۇعىنىڭىز. ءبىزدىڭ ويىمىزدا تيتتەي دە سىناۋ، نە كۇدىك جوق. شىن يلانىڭىز، قىرعىز-قايساق جەرىندەگى حال-احۋالدى تەرەڭىرەك بىلگىمىز كەلەدى. مۇمكىن ءبىزدىڭ دە قوسار ويىمىز بولار. سەساريەۆيچكە نە ايتپاقسىز؟ عاپۋ وتىنەمىن!
اقان سەرى ءسال ويلانىپ وتىرىپ، ءوزىنىڭ كوكەيىندە سايراپ، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى جاتتالىپ قالعان سوزدەرىن ورىسشا تىزبەكتەي جونەلدى. العاشقىدا داۋسى زىلدەي شىقتى.
— مەن پاتشا مۇراگەرىنە، بولاشاق پاتشامىزعا، قازاق ەلىنىڭ مۇڭىن، مۇقتاجىن، كورگەن تاۋقىمەتىن، شەككەن ءزابىرىن، تارتقان ازابىن جازباقپىن.
وتىرعاندار قوزعالاقتاپ، تۇستەرى وزگەرىپ، جۇزدەرىنەن كۇلكى تابى تاراپ، بايسالدانا قالدى.
— ءسىز قازاق ەلىنىڭ دەيسىز، بۇل ايتىپ وتىرعانىڭىز بارلىق ەلگە، روسسيا حالقىنا دا ورتاق تاعدىر ەمەس نە، — دەدى گوربۋنوۆ، — مۇنى قاي ۇلتتىڭ بولماسىن تاعدىرىنان ءبولىپ قاراۋ — جارامايدى. بۇل — جالپى قاسىرەت... عاپۋ ەتىڭىز، ءسوزىڭىزدى ءبولدىم بە؟
— جوق، ءسىز تۇسىنبەدىڭىز، جالپى قاسىرەت ءوز الدىنا، مەنىڭ ايتپاعىم سول — ورىس حالقىنىڭ تاعدىرىنان بولەكتەۋ قازاق تاعدىرى!
— قىزىق ەكەن، ءيا ايتىڭىز.
— دا، ينتەرەس-سنو! — دەپ، باسقالارى دا ورىسشا جاتىق سويلەگەن اقىنعا، ەندى، ۇلكەن ۇمىتپەن قاراپ، تۇز تاعدىرىنىڭ سىرىن ۇقپاققا قۇشتارلانا قۇلاق ءتۇردى.
اقان بۇلاردىڭ قۇشتارلىعىن باسقاشا ۇقتى. سىناۋدان، مىنەۋدەن اۋلاقپىز دەپ قانشا اقتالعانمەن، ءتۇز ەلىنىڭ قاراڭعى ناداندارى نە ءبىلۋشى ەدى، نەندەي تەرەڭ وي بولۋشى ەدى دەگەندەي كورىنىپ، سەرى ءارى زىعىرى قايناپ، ءارى نازالانىپ، بۇلارمەن اشىق ايتىسقا ءتۇسۋدى ويلادى.
— ءجارايدى، ەندەشە، — دەپ اقان يىعىن قومداي ءتۇستى دە، وتىرعانداردى وتكىر كوزىمەن اينالا ءبىر شولىپ ءوتتى، — مامبەتالى، سەن ايتىلار ءسوزدى زەردەڭە توقي وتىر. جازىلماق ءسوز دە وسى توڭىرەكتە بولار... — بۇل اراسىن قازاقشا ايتقان اقان، قايتادان ورىسشاعا اۋىستى، — بۇگىن ومبى قالاسىن ەركىن ارالاپ، تۇسىنبەگەنىمدى، بىلمەگەنىمدى مىنا مامبەتالىدەن سۇراي ءجۇرىپ، كوپ نارسەگە قاندىم، كوپ نارسەگە قىزىقتىم. شىركىن-اي، قازاق ەلىندە وسىندايلار نەگە جوق، كازاكتىڭ ماڭدايىنا نەگە مۇندايلاردى جازباعان دەپ، جاسىراتىنى جوق، قىزعانا قارادىم... وزدەرىڭىز ويلاڭىزدارشى، مىنا تۇنگى ومبىنىڭ كەلبەتى قانداي، قازاق اۋىلىنىڭ، بۇكىل ساحارانىڭ تۇنگى كەلبەتى قانداي؟ مۇنداعى سامالاداي جايناعان جارىقتىڭ، ساۋلەنىڭ ءبىر ۇشىعى ول اراعا ءتۇستى مە؟ عاسىرلار بويى قاراڭعى تۇنەكتى بۇركەنىپ، تىم-تىرىس جاتقان قايران قازاق ەلى. ايتەۋىر كۇن ورتاق، اي ورتاق.
يۆانيسكيي مىرس ەتىپ:
— ءسىز ومبى قالاسى ماڭگى وسى جارىقتىڭ، ۆەنزەلدەر مەن فەيەرۆەركتەردىڭ، — يلليۋميناسيا وتتارىنىڭ استىندا تۇرادى دەپ ويلايمىسىز. بۇل انشەيىن سەساريەۆيچكە جاسالىپ جاتقان ۋاقىتشا قۇرمەت قوي. ايتپەسە كەيىن كەلىڭىز، ورتالىق كوشەلەردەگى بەس-التى گالكا فونارىنان تۇسكەن جارىقتان باتپاققا باتقان كالوشىڭىزدى تابا الماي قالاسىز، — دەپ قالجىڭداپ كۇلگەندە، باسقالارى ونىڭ ورىنسىز قالجىڭىن جاقتىرماي قاباق شىتىستى.
— نيكولاي الەكساندروۆيچ، سونداي ءسوزدىڭ قاجەتى قانشا، نەسىنە بۇرمالايسىز! — بادەندى كەلگەن ورىس كەلىنشەگى، دالا اقىنىنىڭ، ويلى اقىننىڭ استارلى ءسوزىن كوپە-كورنەۋ قاقپاقىلداعانىنا قىزاراقتاپ قالدى.
— جوق، انشەيىن، ءسوز رەتىمەن... ايتپەسە ءتۇسىنىپ وتىرمىن، عاپۋ ەتىڭىز، وتە وبرازنو، وبرازنو!..
— ونداي اياعىن الا الماي جۇرگەن ادامدار باتپاقتا گالوشى تۇگىلى، قۇرعاقتا باسىنىڭ قايدا قالعانىن بىلمەس، — دەپ اقان دا جۇتقىنشاعى سورايعان يۆانيسكييگە ۇناتپاي قارادى دا، ەندى شىن ايتىسقا تۇسكەندەي اشىنىپ سويلەدى، — جارايدى، وندا پانارلارىڭدى، لامپىلارىڭدى بازار شىعىپ كەلگەن قازاقتار اقشاسىنا الىپ كەلىپ جاتىر. اۋىلدا دا شام كوبەيدى. ال، ءبىلىم شىراعىن، ءبىلىم جارىعىن، جۇرەك وتىن اقشاعا الا الاسىڭ با؟ بۇگىن مۇراگەردى قارسى العان قىزدار گيمنازياسىنىڭ، توبىل كوشەسىندەگى جەتىم-جەسىر، كەدەي بالالارىنىڭ ۋبەجيششەسىنەن ءبىر كىسىدەي ءان سالىپ شىققان كىلەڭ سۇيرىكتەي-سۇيرىكتەي شاكىرتتەردى كورگەندە، سوناۋ الىستاعى اۋىلدا كىر-قوڭنىڭ، كۇل-قوڭىردىڭ اراسىندا جۇرگەن بەيباقتار ەسىڭە ءتۇسىپ، جانىڭ اشىپ، كوزىڭە جاس كەلەدى. نەگە ولار وقىمايدى، نەگە ولارعا مەكتەپ اشپايدى؟ ولاردىڭ جازىعى نە؟! — اقان ءقايسىبىر ورىستىڭ قيىن سوزدەرىن، ۇمىتىپ قالعان كىسى ەسىمدەرىن، عيمارات، وقۋ ورىندارىنىڭ اتاۋلارىن مامبەتالىدەن سۇراپ الىپ، اۋدارتىپ الىپ وتىر، — جانە دە سونىڭ باستىعى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ايەلى بارون تاۋبە ەكەن.
— بارونەسسا دەڭىز. ومبىنىڭ بلاگوتۆوريتەل قوعامىنىڭ الدامشى قۋىرشاعى عوي.
— يمپەراتور الەكسەيدىڭ ايەلى، بۇگىنگى مۇراگەردىڭ شەشەسى يمپەراتريسا ماريا فەدوروۆنا دا ۆەدومستنوداعى ايەلدەر وقۋ ورنىن باسقارادى. بارونەسسا تاۋبە مەن دميترييەۆا-مامونوۆالاردىكى دە انشەيىن ەلىكتەگەنگە — سولىقتاعان عوي، — دەدى مامبەتالى دە.
— ال، مۇراگەر كەمەدەن تۇسكەندە انا قوسىلىپ انگە سالعان كازاكتار، انا تاياقشامەن ءبارىن باسقارىپ تۇرعان ەساۋل، قالاي دەپ ەدىڭ؟!.
— ءا، ءسىبىر كازاك اسكەرىنىڭ كاپەلمەيستر گروۆەس باسقارعان حورى مەن ەساۋل نوۆوسەلوۆ باسقارعان وركەسترى، — دەدى مامبەتالى.
— ءيا، ءيا... كەيىن ءبىز سول وركەستر دەگەنىن تاياۋ بارىپ قارادىق. نە دەگەن عاجاپ، عاجايىپ نارسە، — دەپ اقان باسىن شايقادى، — عۇمىرىمدا ءبىرىنشى كورۋىم ەدى، مۇنداي تاڭ قالماسپىن. جاڭاعى وركەستردەگىلەردىڭ بارىندە ءبىر-بىر قاعاز. تۋرا حادىمشا جازىلعان قۇران بەتىندەگى ءالىپتىڭ تاياقشالارىنداي سىزۋلار. ءبارى سوعان قاراپ تارتىپ تۇر. نە دەگەن عالامات! مەن كوڭىلدەگى ويدى قاعازعا ءسوز ەتىپ ءتۇسىرۋدى بىلسەم دە، كوكىرەگىندەگى ەندى قاعازعا ءتۇسىرۋ دەگەندى كورمەپ ەدىم. ەرتەدە فارابي شاھارىنىڭ ءبىر ۇلكەن عۇلاماسى ەندى قاعازعا ءتۇسىرىپتى دەگەندى ەستىگەندە، سەنەرىمدى، نە سەنبەسىمدى بىلمەي، قايران قالعام. شىركىن-اي، قازاق دالاسىندا تۇنىپ تۇرعان ءارىسى، بەرىسى بار نەشە ءبىر تامىلجىعان ءان مەن قۇيقىلجىعان كۇيدىڭ تالايى ۇمىتىلادى-اۋ، مىناداي بوپ ساقتالىپ قالار ما؟ نەگە عانا وسىنى قازاق بالالارىنا ۇيرەتپەسكە، نەگە عانا وقىتپاسقا؟! شىركىن-اي!..
— سوندا كيرگيز... تو ەست كازاك بالالارىن الالاپ ۇستايدى دەمەكسىز بە؟ — دەپ گوربۋنوۆ بۇل جولى شىن بىلمەسكە، شىن سىناپ سۇرادى.
— سىزدىڭشە قالاي؟ مەن سىزدەرگە ءبىر مىسال ايتايىن: ىشكى رەسەي جەرىنەن عوي، جىلدا قانشا پەرەسەلەندەر كەلىپ جاتىر. جەر الىپ جاتىر، ولاردىڭ ءۇي-جاي سالىپ الۋىنا، سيىر ساتىپ الۋىنا، مەنىڭ ءبىر نوۆيكوۆ دەگەن دوسىمنىڭ ايتۋىنشا، اقشالاي قارىز — ىسسۋدا بەرەدى ەكەن. كەيدە ۇساق-تۇيەككە قايتارمايتىن تەگىن اقشا دا بەرەدى. ال، سوندا جەرى دە، سيىرى دا جوق قازاق كەدەي-كەپشىگىنە، ءمۇساپىر جەتىمدەرىنە، قايىرشىلارىنا، جالشى-مالايلارىنا نەگە قارايلاسپايدى؟
— ولار ءوز جەرىندە عوي، — دەدى دە، يۆانيسكيي ءوزىنىڭ اعات سويلەگەنىن اڭعارىپ، باسقاشا، بۇلدىر عانا ايتا سالدى. — پەرەسەلەنيە ماسەلەسى، جەر ماسەلەسى — وتە قيىن شارۋا، پاتشا وكىمەتىنىڭ قۇپيا ساياساتى، بۇل — ۇلكەن ماسەلە!
— جوق، بۇل الالاۋ، سەنبەۋ دەگەن ءسوز، — جۇرت الدىندا ناسىباي اتپايتىن اقان وسى تۇستا قالتاسىنان قالاي شاقشاسىن العانىن بىلمەي قالدى. ەرنىنە ءبىر شوكىم ناسىباي سالىپ، قايتا سويلەدى. — تاعى دا بۇگىن مىناداي جاعداي ماعان كوپ وي سالدى. ارينە، بۇرىن دا از-ماز ويلاناتىنبىز. كازاك-ورىس اسكەرلەرى، پولك دەدى مە، نە دەگەن قاھارلى كۇش؟ اسىرەسە، كازاكتاردىڭ قىلقانداي جاستارىنىڭ، قارشاداي بالالارىنىڭ پولكى قانداي ءساندى، قانداي كەرەمەت. ءبارى دە ءوز قارۋ-جاراقتارىمەن، ءوز اتتارىمەن كەلگەن. ال، وسىنداي قازاق اسكەرى، قازاق پولكى نەگە جوق؟ قازاق جاستارىنا دا مىلتىق اتۋدى، زەڭبىرەك اتۋدى نەگە ۇيرەتپەيدى؟!
— شىنىندا دا كازاكتار اسكەرگە ءوز اتتارىمەن كەلەدى. سىزدەردە ونداي اسكەر بولعان با، كازاكتاردا، نۋ، كازاك-قايساقتاردا؟ مونعولدار بەلگىلى عوي، — دەپ قازاق پەن كازاكتى قالاي شاتاستىرىپ الماۋدىڭ شاراسىمەن چەرنىشيەۆا ءسال قىزاراقتاپ، تۇتىعىپ قالدى.
— نەگە بولماسىن. ەگەر بولماسا، وسىنشا ۇشان-تەڭىز جەردى قالاي عاسىرلار بويى يەمدەنىپ وتىر دەيسىز! ارينە، ويسىراي جەڭىلىپ، جاپپاي قىرعىنشىلىققا ۇشىراعان كۇندەرى دە كوپ بولعان... ءيا-يا، الگى كازاكتار ءوز اتىمەن شىعادى دەدىڭىز، — دەپ، اقان ەندى كەلىنشەككە كۇلىمسىرەي، قۋاقىلانا قارادى، — سىزدەن، ۇياتىراق بولسا دا ايتايىن، ءوزىڭىز سۇرادىڭىز عوي. قازاقتا، قالاي دەۋگە كەلەدى، سۇندەتكە وتىرعىزۋ بار. مۇسىلمان پارىزى. سۇندەتكە وتىرعىزار بالادان، ءبىر جاعى كوڭىلىن اۋلاپ، الداۋ ءۇشىن، اتىڭ كىم؟ اتىڭ قانداي؟ — دەپ سۇرايدى. بۇل — ەرتە كەزدە، ءوز ەسىمىن سۇراۋمەن بىرگە مىنەتىن اتىن سۇراۋدىڭ ءجونى. بالا سوندا ءوز اتىمەن بىرگە، مىنەتىن قۇلىن، نە تايىنىڭ اتىن اتايتىن. — بۇل — ەندى، بايگەگە مىنەر، كوكپارعا تۇسەر، ساۋىقتا جۇرەر اتىڭ بار جىگىتسىڭ، ەلىڭدى جاۋدان قورعايتىن اتىڭ بار ازاماتسىڭ دەپ، ەلىن، جەرىن قورعاۋعا كىشكەنتايىنان باۋلۋدىڭ، ساناسىنا جۇگىرتۋدىڭ ءبىر ءتۇرى، تاربيەنىڭ ءبىر قىرى ەدى. ياعني جاۋگەرشىلىك ۋاقىتتا ءار جىگىتتىڭ اتى، ءتىپتى كەرمەدە، ءتۇن بالاسىنا بايلاۋلى تۇراتىن كەزدەرى بولعان... ال رەسەي قاراماعىنا كىرگەلى جايباراقات جاتقان بوسبەلبەۋ جۇرت. بۇل، ءبىر جاعى، — جاۋ كۇتپەگەن جاعاسى جايلاۋ تىرشىلىك، — راحات تا شىعار. ءبىراق، ەلىن قورعاۋدى ويلاماعان، كۇتىنبەگەن ازاماتتىڭ جۇرەگى وتىنان ايرىلعان شالا، قولامتا! جۇرەك وتىن قالاي ساتىپ الادى دەگەنىم وسى ەدى... مەنىمشە قازاق جەرى نىساناعا ىلىككەندە، قازاق حالقى ەلەۋسىز قالىپ بارادى: جەرىڭ نىساناعا ىلىگىپ، ەلىڭ ەلەۋسىز قالعاننان اسقان قورلىق جوق!..
— سوندا وسىنشا تاعدىر تاۋقىمەتىنە كىم كىنالى دەپ ويلايسىز؟
— ەڭ الدىمەن رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق ەلىن باسقارىپ وتىرعان ۇلكەن ورىس ۇلىقتارى: گەنەرال-گۋبەرناتور، ويازدار، چينوۆنيكتەر. قالا بەردى بۇگىنگى قازاق ۇلىقتارى: بولىستار، بيلەر، بايلار، اتقامىنەر وزبىرلار.
— ال، سوندا، كيرگيز-كايساك ىشىنەن شىققان ءوز وقىعان ازاماتتارى قايدا؟ — دەپ گوربۋنوۆ مامبەتالىگە قاراپ ەكى-ۇشتى جىميىپ قويدى. — ولاردىڭ نەگە ءوز حالقىنا جانى اشىمايدى؟
— ول وقىعاندارىنىڭ ءبىرى — ءوزىڭىز مەزگەپ وتىرعان مامبەتالى. كورىنگەن وقۋدان شىعىپ، قۋعىندا جۇرگەن مامبەتالى. شىدەرلى اتتاي اۋىل ماڭىنان ۇزاي الماي جۇرگەن مۇنىڭ قولىنان ءقازىر نە كەلەدى؟ قازاقتىڭ كوپ ءۇمىت ارتقان وقىعان ازاماتى شوقان ەدى، بىلەتىن شىعارسىزدار؟
— بىلگەندە قانداي!
— بىلەمىز، ارينە!
— سول اتباسار دۋانىنا اعا سۇلتان بولامىن، قاراڭعى قازاقتىڭ كوزىن اشامىن دەپ وسىنشاما تالپىنىپ ەدى. نە كەرەك، اقشاسى كوپ نادان ەردەن ساندىباي ۇلى جەڭىپ الدى. ورىس ۇلىعىنا، ارينە، شوقاننان ەردەن پايدالى. ءقازىر ەل باسقارعان بولىس، اۋىلنايلاردان نە ءۇمىت، نە قايىر؟ وڭشەڭ قارا تانىمايتىن، جەرى بار، بايلىعى بار توپاستار. ولار ەل ۇستىنەن سالىق جيناۋعا، بەرمەسە تارتىپ الۋعا شەبەر. سول ءاتى-جونى كوپ سالىقتاردىڭ قايدا كەتىپ، نەگە جۇمسالاتىنىن ەل تۇگىلى، سول بولىستارىنىڭ ءوزى بىلسە ءبىر ءسارى. قاراڭعى ەل سىبىرگە جەر اۋدارىلسا دا، سەبەبىن بىلمەي كەتە بارادى. وعان ءجون-جوبا تۇسىندىرەر كىم بار؟ ورىس يمپەرياسىنا باعىنىپ، قاراماعىنا كىرگەلى ءجۇز جىلدان اسقان ەكەن، سودان بەرى قازاق ەلىندە نە وزگەرىس بار؟ العاشىندا ەلدى حان بيلەدى، كەلە-كەلە ەكى جاعىندا ەكى ورىس زاسەداتەلى بار سۇلتان بيلەدى، ەندى بۇگىندە ونىڭ ورنىنا ورىس ويازى شىقتى، قازاق ەل باسقارۋدان، ءوز ەركى، بيلىگى بار ەل بولۋدان سىرىلىپ كەلەدى، قاعىلىپ كەلەدى. ەرتەڭ بولىسىڭ دا، اۋىلنايىڭ دا ستراجنيكتەر بولسا، ءتىل تۇسىنبەيتىن قاراڭعى حالىقتىڭ قوي بولماعاندا نەسى قالدى؟! ەڭ ارتى ءوزىمىزدىڭ قازاق دەگەن ۇلتتىق اتىمىزدان ايىرىلىپ بارامىز... ەشتەمە تۇسىنبەسەڭ دە، قازاق بول، مەيلى ءشۇرشىت بول، ايتەۋىر پارا بەرسەڭ، ۇلىقتاردىڭ قالتاسىن تولتىرساڭ، قالقاقتاپ امان جۇرەسىڭ. سول دا كۇن كورىس پە، سول دا تىرشىلىك پە؟!. بيروندار قاپتاپ كەلەدى، بيروندار!
وتىرعاندار بىر-بىرىنە تاڭىرقاسا قاراستى.
— پارا — بۇكىل روسسيا جەرىنە جايىلعان ىندەت! — دەپ، گوربۋنوۆ ەندى ورىس ەلىندەگى پارانىڭ نەشە اتاسىن ۇزاق جىر عىپ، قىزىنا-قىزىنا ايتتى دا، قايتادان اقانعا بۇرىلدى.
— سوندا ءسىز وسى ارىز، شاعىمدى سەساريەۆيچكە ايتپاقشىسىز، تو ەست، جولداماقپىسىز.
— ارينە! اۋزىم جەتسە، تۇگەلدەي ايتامىز. جەتپەسە، ارىز-شاعىم جازىلعان قاعازىمدى بەرەمىن.
— پاتشا بۇل سۇمدىقتاردى بىلمەيدى دەپ ويلايسىز با؟
— شەت جاعاسىن بىلەتىن شىعار. ءبىراق تۇگەلدەي بىلسە، ءوز يەلىگىندەگى ەلدى وسىنشا قان قاقساتۋدان وعان تۇسەر پايدا قانشا؟
— ءسىزدىڭ ايتىپ وتىرعان سوزدەرىڭىزدىڭ ءبارى ورىندى، ەكى-اق قاتەڭىز بار، عاپۋ ەتەسىز!
— ايتىڭىز، ايتىڭىز، مەن سىزدەرمەن، ءبىلىمدى ازاماتتار دەپ اقىلداسىپ، كەڭەسىپ وتىرمىن.
— ەندەشە، ءبىرىنشى قاتەلىگىڭىز — ورىس حالقىنىڭ تاعدىرىن تۇگەلدەي بىلمەيسىز، جاڭاعى ايتقان قاسىرەتتىڭ كوبى — ورىستىڭ قاراپايىم ادامىنىڭ باسىنداعى قاسىرەت.
— الەكسەي پاتشا وتە ورىسشىل... قالاي ەدى... شوۆەنيس دەۋشى مە ەدى، ول قالايشا ورىس جۇرتىنا قاتىگەز بولماق... ءيا، مامبەتالى، ولاردىڭ ورىسشىلدىعىنىڭ جالعاندىعىن ايتىپ ەدىڭ-اۋ!
— ءيا، — دەدى گوربۋنوۆ، — الەكسەي ءۇشىنشى پاتشا باسقا ورىستى ەمەس، ءوزىنىڭ ورىستىعىن جاقسى كورەدى، ورىستىڭ دارەجەسىنەن گورى ورىستىڭ ءدىنىن، پراۆوسلاۆيانى بارىنەن جوعارى باعالايدى!
— ەكىنشى قاتەلىگىمدى ايتىڭىز.
— ەكىنشى قاتەلىگىڭىز — پاتشاعا سەنەسىز. ءسىز، ۇلكەن ادامسىز، ءبىر ەلدىڭ ۇلكەن اقىنىسىز، كومپوزيتورسىز، اقىلدى ادامسىز، ءبىراق بالاشا سەنگىشسىز. ءسىز بۇل تاراپىنان... ون جەتى جاسار ليۋبوۆ كوۆەديايەۆانىڭ ءىسىن قايتالاعىڭىز كەلەدى. نە دەگەن سەنگىشسىز، — دەپ گوربۋنوۆ باسىن شايقاپ-شايقاپ نازالاندى. — عاپۋ ەتىڭىز، ءسىزدى جاس قىزبەن سالىستىرعانىما. مەن بۇل ارادا، سابيلىك مىنەزدەرىڭىزدىڭ ۇقساستىعىن ايتىپ وتىرمىن. ارينە، ءسىز ول قىزدىڭ جايىن بىلمەيتىن بولارسىز.
— ول قىز كىم ەدى؟!
— چەرنىشيەۆسكيي دەگەن ورىستىڭ ۇلى جازۋشىسىن الەكسەيەۆ راۆەليناسىنا قاماعاندا، تۇرمە دەسەك تە بولادى، ايەلدەر گيمنازياسىنىڭ شاكىرتى كوۆەديايەۆا ەكىنشى الەكساندر پاتشاعا، "چەرنىشيەۆسكييدى بوساتىپ، ونىڭ ورنىنا مەنى قاماڭىز" دەپ حات جولداعان، — دەپ قىسقاشا ءتۇسىندىردى مامبەتالى.
— ءبىراق وعان تاڭ قالاتىن ەشتەمەسى جوق، — سوزگە تاعى دا چەرنىشيەۆا ارالاستى. — سول ەكىنشى پاتشانىڭ تۇسىندا، "جاس جەتكىنشەكتەرگە" اتتى پروكلاماسيا ولەڭىنىڭ اۆتورى اقىن ميحايلوۆ باستاعان ءبىر توپ جازۋشىنىڭ مينيسترگە جازعان حاتىن قايدا قوياسىزدار؟..
— ءيا، پاتشاعا ءالى دە سەنەتىندەر از ەمەس...
— سوندا، سىزدىڭىزشە، نە ىستەۋ كەرەك، قول قۋسىرىپ وتىرۋ كەرەك پە؟
گوربۋنوۆ اقانعا اشۋمەن جالت قارادى دا، ءوز قاتارىنداعى قۇپيا ادامداردىڭ ءبىرى ەمەس ەكەنىن جاڭا سەزگەندەي، ءسال توسىلىپ قالدى. ازدان سوڭ بارىپ، العاشقى ويىن جۇمسارتا، قالجىڭعا اۋدارىپ، ساۋال رەتىندە ايتتى:
— مۇمكىن، پاتشاعا سەنۋ ەمەس، ورنىنا سىرۋ كەرەك شىعار؟..
اقان دا ءسال ويلانىپ، ءۇنسىز وتىردى دا، ساندىق تاۋ ستانيساسى كازاك-ورىستارىنىڭ كەبەجە قارىن، ءتورتباق، بىلشيعان ساپ-سارى ءجۇز باسىنداي وڭىرىندە مەدال سىڭسىعان ءبۇيىرلى جەز ساماۋىرعا قاراپ مۇرتىن سيپاپ، الدەقالاي ميىعىنان كۇلدى:
— انا ساماۋىردىڭ سىرتىنداعىنىڭ ءبارى پاتشالاردىڭ باسى-اۋ دەيمىن. ەگەر سوناۋ سوڭعى پاتشانى ورنىنان جۇلىپ تاستاساق، جاڭا ساماۋىر تاعى ءبىر زناكقا جاريتىن بولدى عوي!
وتىرعاندار دۋ كۇلىپ، بىر-بىرىنە قاراستى. ولاردىڭ كوزدەرىندە "وسى ءبىز تىم الىسقا كەتپەدىك پە؟" دەگەن ءقاۋىپ تە بار ەدى. ەندى، بۇلار اڭگىمە بەتىن قالجىڭعا، ازىلگە بۇردى.
— ەندەشە شاي قۇيۋشىنى اۋىستىرۋ كەرەك.
— مۇمكىن وسى ساماۋىردىڭ وتتىعىن، شۇمەگىن وزگەرتۋ كەرەك بولار.
اقان دا قالجىڭعا قالجىڭمەن جاۋاپ بەرىپ، قاتتى كۇلدى:
— ولاي بولسا. سىزدەر قاشان تورت اياعىمەن تەڭ باسىپ، ءتورت اياقتى ستولعا ءوزى كەلەتىن، ءتورت جاعىندا ءتورت شۇمەگى، ءتورت قۇلاعى بار ساماۋىر جاساپ شىعارعانشا، شايقور قازاقتار ءىشىمىزدى كەپتىرەر ءولى سۋدى ىشە تۇراتىن شىعارمىز!..
ءتۇن ورتاسىنا دەيىن كوڭىل كوتەرىپ، ءان ايتىپ، باسقا كور-جەر كەڭەسپەن ۋاقىت وتكىزگەن. مامبەتالىنىڭ ومبىلىق دوستارى، تاعى دا جولىعارمىز دەسىپ، قوش ايتىسىپ تاراسقان. تىسقا شىعىپ، ۇيدەن ۇزاي بەرگەندەگى اڭگىمەلەرى مىناۋ بولدى:
— جاڭاعى قىرعىز-قايساق اقىنىنىڭ الدىندا تىم اشىق سويلەپ كەتپەدىك پە؟
— مامبەتالى ءوزىمىزدىڭ ادام دەمەدى مە؟ جانە بۇل حالىق — سىرعا بەرىك حالىق.
— دەگەنمەن ءوزى ۇلكەن فيلوسوف.
— نايۆنايا فيلوسوفيا.
— نايۆنو؟ پوتومۋ ي رەالنو..
مامبەتالى بولسا، سەرى اعاسىنىڭ سوزىنە قارسى داۋ ايتا الماي، ول ايتقان سوزدەردىڭ ءبارىن، كوتەرەم ەل تاعدىرىنىڭ ءبارىن ءتىزىپ جاتقا تۇسىرە بەردى. عادەلەتسىز سوتتالىپ، ءسىبىر ايدالعان شاكەي، وجىمباي، بايباتىردىڭ تاعدىرىنا ارا ءتۇسىپ، ولارعا كەشىرىم جاساۋدى وتىنۋمەن، مۇراگەرگە جولدانار شاعىم حات سوڭى تاڭ الدىندا ءتامامدالعان.
5
شىلدە. جۇما كۇنى ەرتىس جاعاسىنداعى قازاق اۋىلدارى تاڭسارىدەن وياندى. بۇگىن پاتشا مۇراگەرى كەلەتىن كۇن.
ءتۇنى بويى قازان-وشاق ماڭىندا ەت پىسىرۋمەن كوز شىرىمدارىن الماعان مالايلار دا سەرگەك. ورىندارىنان تۇرا جاۋ قۋىپ كەلە جاتقانداي تاماقتارىن اپىل-عۇپىل ءىشىپ العان قازاقتار قاشان حابار كەلەر ەكەن دەپ مازاسىزدانىپ، جاڭا اۋىل تۇسىنداعى ەرتىس سۋىنا قارايدى.
مۇراگەر حابارسىز كەلىپ، ەسسىز ۇيلەردى جالعىز ارالاپ كەتىپ قالاتىنداي تىقىرشىپ، كورشى اۋىلدار بىر-بىرىنە شاپقىنشىلاپ، "سەندەرگە حابار تيگەن جوق پا؟" "ويپىرماي، زارىقتىردى-اۋ، قاشان كەلەر ەكەن"، "كورە الماي قالماساق جارار ەدى" دەپ، سابىرسىزدانىپ، سابىلىپ ءجۇر.
كۇن كوتەرىلىپ قىزا ءتۇستى. الىستا قازاق دالاسىنىڭ قىراتتارىندا ساعىم وينادى. پاتشا كەلەر جاقتاعى ەرتىس سۋى باياۋ اعىپ جاتىر، كەي ءيىرىم تۇستارى عانا شىمىرلاپ، قىز بەتىندەگى سۇلۋ شۇقىرشاقتاي ساقينالانا دوڭگەلەپ، ءبىر ءيىرىم ءبىر ءيىرىمدى قۋىپ وينايدى. كەمەرگە ءالسىز سوققان تولقىن دا، سۋ بەتىنە شولپ ەتىپ شىعىپ، قايتا سۇڭگي جونەلەتىن شاباقتاردىڭ دا ءوز تىرشىلىگى ازىندە، بۇگىنگى قىزىقتان بەيحابار. جازىق دالا بەتىندەگى تەڭىزدەي مۇنارتىپ، دىرىلدەگەن شەكسىز ساعىم دا، قۋاڭ ءشوپ اراسىندا ىرشىعان شەگىرتكەلەر، ەنتىگە دەم الىپ، جاپىراعى قۋارىپ تۇسكەن گۇل، سىبىزعى ساباقتارىنا دامىلسىز ۇشىپ-قونىپ جۇرگەن كوبەلەكتەر، ىننەن-ىنگە كىرىپ سىپىڭ ەتكەن تىشقان، كەسىرتكەلەر دە ەشتەمەدەن بەيحابار.
كۇن شىعا وزەن بويلاپ كەتكەن ەكى ادام عانا وسى ايدالادا مازاسىز كۇيگە تۇسكەن. ءبىرى شىڭعىس، ەكىنشىسى اقان. ەكەۋى دە ءبىرىن-بىرى كورگەن جوق. ەكەۋى ەرتىستىڭ ەكى تۇسىندا. ەل دابىرىنان جىراق كەتكەن شىڭعىس قولىنداعى ەتەكتەي قاعازىنان كوز الماي، كارى كوزى سىعىرايىپ، قايتا-قايتا كۇبىرلەپ، داۋىستاپ وقيدى. قاعازدا مۇراگەر الدىندا وقىلاتىن قۇتتىقتاۋ ءسوز جازىلعان. كەلگەلى ورىسشاعا جەتىك قازاق وقىعاندارى جينالىپ الىپ ۇدىقتاسا جازعان ءسوز ون ءوشىرىلىپ، ون كوشىرىلگەن. اقىرى ءبىر توقتامعا كەلىپ ءسوز جۇيەسىن اياقتاعان سوڭ، پولكوۆنيك كاتانايەۆ، وياز كونوۆالوۆ، كوميسسيا مۇشەلەرى وقىپ، جارامدى دەپ تاپقان. تالاي جىلداردان بەرى ورىس قاۋىمىنان قول ءۇزىپ، ورىسشا سويلەۋگە دە اجەپتەۋىر توساڭسىپ قالعان شىڭعىس ءورى جازۋدى كوزى كورىڭكىرەمەي، ءارى قيىن سوزدەرگە تۇتىعا بەرگەن سوڭ، مۇراگەر الدىندا مۇدىرمەي شىعۋعا جاتتىعىپ، جاپادان-جالعىز پىسىقتاپ ءجۇر.
اقان دا تولقۋ ۇستىندە. ەرتىسكە كەلگەلى اۋىل-اۋىلداعى جينالعان جۇرت كەشقۇرىم ەت جەپ، قىمىز ءىشىپ دۋىلداسىپ، مارە-سارە بولىپ جاتقاندا سەرى كەيدە مامبەتالىمەن، كەيدە جالعىز وزەن بويىن بويلاپ، جاياۋ سەرۋەندەپ كەتەدى. وتكەن ومىرىندەگى تالاي بەلەستەر، دۋماندى قىزىقتار ەسىنە ءتۇسىپ وز-وزىنەن شىرقاتا انگە باسىپ، كەيدە ءۇرىم-بۇتاعىن از جىل ىشىندە وتاپ كەتكەن زاۋالدى كۇندەرى، الىستا تەمىر قۇرساۋدا جۇرگەن دوستارى ەسىنە ءتۇسىپ، قايعىدان ايدالادا ەزىلىپ، مۇڭمەن ورالادى. وسىنداي كۇندەردىڭ بىرىندە جارقاباقتىڭ تۇسىنان اسىپ، ءبىر دوڭەستەۋ جەردىڭ ىلديىنا كەلگەندە الىستان قۇلپىتاسقا ۇقساعان قازىق تاس كورگەن. قاسىنا كەلىپ قاراسا، بۇل ارادا مولا دا، زيرات تا جوق، جەل وتىنەن، جاۋىن تامشىلارىنان تالاي زاماننان بەرى ءمۇجىلىپ توزعان سارعىش تاس قارا جەرگە تەرەڭدەي قاعىلعان. تاس ادام مۇسىنىنە كەلەدى، ەكى يىعى، ەبەدەيسىز قاشالعان باسى، ايشىقتى قاسى، مۇرنى، كوزى، اۋزى بار. ەكى قولىنىڭ دا ورنى قاشالعان. بەلۋارىنان جەرگە كىرگەن جاۋىنگەر قياپاتى. ارقا تۇسىندا قادىمشا، جادىتشەگە دە، ورىس قارپىنە دە كەلمەيتىن بوتەن، جات جازۋ. كىم ءبىلسىن، اتام زامانداعى قاراقورىمدىق موڭعول، نە جوڭعارلارمەن بولعان قىرعىن سوعىستاعى جاۋگەرشىلىك كەزدەگى الدەكىمدەردىڭ قالدىرعان بەلگىسى مە؟
اقان ءقازىر سول تاس ءمۇسىننىڭ الدىندا سويلەپ وتىر. قولىندا شىڭعىسقا جازىپ بەرگەندەي قاعاز جوق. ءوز ويىنان پاتشا مۇراگەرىنە ايتار شاعىمىن پىسىقتاپ وتىر. تاس ءمۇسىن سويلەمەسە دە دومبىرانىڭ بۇراۋىن كەلتىرگەندەي وي سالىپ، سويلەر ءسوزدىڭ تيەگىن تاپقان. اقاننىڭ كوز الدىندا سوناۋ باعى زاماندا قازاق جەرىن ويرانداپ، بالاسىن قۇل، ايەلىن كۇڭ ەتكەن زامان — موڭعولدار باسقىنشىلىعى، ودان جۇڭگو يەلىگىندەگى جوڭعارلار جورىعى تىزبەكتەلىپ وتە بەردى.
اقان مانەرلى سوزدەردى ويلانا تەربەپ، اسىقپاي سويلەپ وتىر، سويلەپ وتىر. مۇراگەردىڭ الدىندا وتىرعانداي ءسوز تيەگىن اعىتىپ، ەل تاريحىن ارىدەن قوزعاپ، بەرىگە قاراي شيراتىپ كەلەدى.
تاس ءمۇسىن ۇندەمەيدى، كوزى باقىرايىپ، بەدىرەيگەن قالپى تۇك سەزبەيدى.
الدەن ۋاقىتتا الىستاعى اۋىل ۇدەرە كەشكەندەي شۋ ەتە قالدى. اقان دا ەلەڭ ەتىپ، باسىن كوتەردى. ەل دۇرلىگىپ جاتىر. تەگى جاڭا اۋىلعا شاقىرعان-اۋ. مۇراگەردىڭ كەلەتىن مەرزىمى تايانعان عوي.
اقان ەنتەلەي باسىپ، كيىز ۇيلەرگە قاراي ۇشتى.
بۇل كەزدە ەرتىستىڭ جاعاسى قاراقۇرتشا قاپتاعان حالىق. ءبىردى ءبىر اجىراتىپ بولمايدى. جۇرتتىڭ ءبارى وزەننىڭ ارعى قاباعىنا وتۋگە پاروم كۇتكەندەي ءيىن تىرەسىپ، وڭمەندەپ، سۋعا قويىپ كەتكەلى تۇرعان ەسسىز ءبىر كۇيدە. نەشە كۇننەن بەرى قانشاما اۋرە بولىپ دايىندالسا دا اركىم وزىنە تيەسىلى ورىنعا ءتۇرۋ ورنىنا، ءبىرىن-بىرى جانشىپ، تاپتاپ كەتەتىن ءمۇيىزسىز قويلار سياقتى. كوپ اتتىلى كازاكتار ەسىرىك جۇرتتى ومىراۋلاي قاعىپ تارتىپكە كەلتىرە الماي داۋىستارى قارلىققانشا ايعايلايدى. اتىن شىركوبەلەك اينالدىرىپ، اپپاق بيالايلى قولىن قايتا-قايتا كوتەرگەن كاتانايەۆتىڭ دا بەتىنەن تەرى سورعالاي باستاپتى.
اقان مىنا ويران-توپالاڭعا كىرمەي، سىرتتاي بارلاپ مامبەتالىنى تابا الماعان سوڭ، جىرشىلارعا بولگەن كيىز ۇيگە بەتتەدى...
مۇراگەر نيكولاي الەكسەيەۆيچتىڭ بەلگىلەگەن ۋاقىتىندا كەلمەي، بوگەلۋىندە سەبەپ بار. كەشە كۇنى بويى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ الدىنان اسكەري لاگەرگە دەيىن ساپ تۇزەپ سوزىلعان ءسىبىر جانە جەتىسۋ اسكەرلەرىن ارالاپ شىققانشا، تاپ توبەدەن قادالعان كۇن ىستىق تاباداعى بالىقتاي شىجعىردى. مۇنداي جەلسىز اپتاپتى بۇكىل شىعىس ەلدەرىن ارالاعاندا كورمەپ ەدى. ايتسە دە بۇكىل كازاك اسكەرلەرىنىڭ ىشىندە بەيبىت شاقتا دا، سوعىس كەزىندە دە ەڭ كوپ اتتى اسكەر پولكتارىن دايىندايتىن سىبىرلىك ناكازنوي اتاماننىڭ كوز قىزىعارلىق سايلى جاۋىنگەرلەرىن تەك ءسۇزىپ ءوتۋدى مۇراگەر ىڭعايسىز كوردى. اسىرەسە روسسيا يمپەرياسىنىڭ بولاشاق قورعانى جاس كازاكتار پولكىندە ساپ قۇرعان بۇلدىرشىندەر مەن تۇرىك، بالكان سوعىستارىندا، كاۆكازدىقتاردى، حيۆانى جاۋلاۋدا، قوقان جورىقتارىندا نەگىزگى تىرەك بولعان قارت كازاكتار پولكىنا شىن پەيىلمەن ەرەكشە ءمان بەرگەن ەدى. ومىراۋلارىنا ءار دارەجەدەگى وردەندەر مەن مەدالدار، ەڭ ارتى اتقىشتىق ونەرىنە العان ەرەكشە بەلگىلەرگە دەيىن ساۋسىلداتا تاققان كازاكتاردىڭ ات ۇستىندە وتىرىستارى ناعىز جاۋىنگەر حالىقتىڭ كەلبەتىن تانىتادى. ساقال-مۇرتتارىن شيراتا توگىلتكەن قارت كازاكتار قانداي تەگەۋرىندى جاۋ بولسا دا قايتپايتىن قاجىرلى جىگەرلەرىن سۇستارىمەن-اق اڭعارتقانداي. كەۋدەلەرىندە كۇنگە شاعىلىسقان ۇشتەن، تورتتەن گەورگيي، رۋمىن كرەستەرى بار، وڭكەي اقالتەكە اتتارىن مىنگەن دەپۋتات-كازاكتاردىڭ باس-باسىنا جەكە توقتاپ، قاي سوعىستارعا قاتىسقانىن، بالا-شاعا جايىن، تۇرمىس حالدەرىن، روسسيا يمپەرياسىن سىرتقى، ىشكى جاۋلاردان قورعاۋعا دايىندىقتارىن سۇراعان مۇراگەر ءتۇس اۋعانشا كۇن استىندا جۇرگەن. تۇسكى استان سوڭ مۇراگەر كورمە زالىن ارالاپ، ءسىبىر كازاك اسكەرلەرىنىڭ ءتورت تۇرگە بولىنگەن جەر يەلىگىمەن، كارتالار بويىنشا ەرتىس بويىنداعى دولون جىنىسى، قىتايمەن شەكارالاس ىلە جازىعى، ءبيىيس توراپتارىنىڭ جاي-كۇيىمەن مۇقيات تانىستى. كۇن تۇسپەيتىن سالقىن زالدىڭ ىشىندە بۇكىل نوكەرلەرىمەن سوڭىنان شۇبىرا ەرگەن قالا چينوۆنيكتەرىمەن بىرگە وتكىزگەن ءۇش-تورت ساعات ۋاقىتتا سىرتتاعى تىنىس تارىلتار قاپىراق پەن وعان كەرەعار مۇنداعى دىمقىل اۋا، سىز ءيىسى قوسىلىپ سەساريەۆيچتىڭ باسى اۋىردى.
كەشە ءسىبىر اتتى اسكەرىنىڭ قولباسشىلارىمەن ۇزاق وتىرىپ، ءبىرىنشى توستى كوتەرگەندە-اق ەكى شەكەسى سولقىلداپ، جۇرەگى لوبلىعان. ءبىراق ونى ۇلكەن قوشامەت، سالتاناتتى كەشتە سەزدىرمەۋگە تىرىستى. "داڭقتى ءسىبىر كازاك اسكەرى مەن وعان تۋىستاس جەتىسۋلىق وكىلدەر ءۇشىن كوتەرەمىن، — ۋرا!" دەپ زورلانا تۇرىپ ىشكەندە، كۇركىرەگەن كۇندەي ۋرالاپ ايعايلاعان جۇرتتىڭ ءۇنى قايتا-قايتا جاڭعىرىعىپ، مۇراگەردىڭ ميىن شاققانداي بولدى.
تۇندە دەمالىس بولمەسىنە كەلگەندە دە ءوزىنىڭ جايسىز كۇيىن سەزدىرمەۋگە تىرىسقان. قالا حالقى بۇل ءتۇنى تاڭ اتقانشا سەساريەۆيچتىڭ دەنساۋلىعىنا توست كوتەرىپ، جاپپاي ىشۋدە ەدى. "ەگو يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو گوسۋدار سەساريەۆيچ "جالۋەت كازاكوۆ پوچاركي ۆودكي كاجدومۋ" دەگەنىن ەستىپ العان كازاك اسكەرلەرى مەن وفيسەرلەر ەستەرى شىعا ءىشىپ، ومبى بۇل ءتۇنى ۋرالاعان ۇندەر مەن "سلاۆسيا، سلاۆسيا، نايگ رۋسكىي سار"، "كاك سو ۆچەرا ناش اتامانۋشكا" وندەرىنە، "بوجە، تەبيا حراني" نامازىنا ەسىرىك ايعاي-شۋعا كومىلىپ تۇردى.
مۇراگەر توسەكتە دە تىنىس الا المادى. باسىنا كۇن وتكەندىكى مە، الدە انىق ايىعىپ كەتپەگەن تسۋدو سانسو جاۋىزدىڭ قىلىش جاراسى ما، باسى زەڭگىپ، تىنىسى تارىلا بەرەدى. تۇنگى ۆاننادان سوڭ، تەڭىز اسكەري دارىگەرى فون-رومباح پەن لەيب-ەگەر كىرىپ، دەنساۋلىعىن ءبىلىپ، شاش اراسىنداعى بەتى قوتىرلانىپ تۇسە باستاعان سىزات جاراعا ءدارى جاعىپ كەتكەن. ولار اۋىز بولمەدە ءتۇنى بويى كوز شىرىمىن الماي، سەساريەۆيچتىڭ شاقىرۋىن كۇتىپ، باسىنا بارىپ وتىرۋعا باتا الماي ءالسىن-السىن ەسىكتەن سىعالاپ، دارى-دارمەك ازىرلەپ، شپريستەردى قايناتۋمەن بولدى.
سەساريەۆيچ تاڭ اتقانشا ۇيقىلى-وياۋ دوڭبەكشىپ، ارا-تۇرا ساندىراقتاپ جاتتى. كوز الدىندا ءۇندى دالاسىنداعى نەشە ءتۇرلى ادام سەنگىسىز عالامات زيرات، ءدىني عيماراتتار، اكروپول ۇيىندىلەرى، ءنىل بويىنداعى حرامدار، فيلە ارالىنداعى قازانداي قايناپ، بۋىرقانا تاسىپ جاتقان تەرەڭ تولقىنداردا بالىقشا شورشىپ سۇڭگىگەن جالاڭاش جابايى ادامدار. وسىلاردىڭ ورتاسىندا قولىنا قىلىش ۇستاعان تسۋدو سانسو. كوزى جاڭا ءىلىنىپ بارا جاتىر ەدى، ياپونياداعى وسى ءبىر ەستەن كەتپەس ۋاقيعا، تاعى دا كوز الدىنا كەلدى. ءتۇسى ەمەس، وڭىندەگىدەي ەلەستەدى: نيكولاي الەكسەيەۆيچ عاجايىپ ب ا ق، ماۋەلى اعاش، گۇلگە ورانعان، جىبەكتەي سامال جەلى جانعا جايلى ياپونيا جەرىندە ريكشادا وتىر، ارتىندا پرينس گەورگيي گرەچەسكيي، ودان سوڭ پرينس اريسۋعاۆا، لەيب-ەگەر، ەڭ سوڭىنداعى ريكشادا كنياز بارياتينسكيي. ياپونيادا تۋرا وسىلاي بولعان. بۇلار سالتاناتپەن جىلجىپ كەلەدى. ات ورنىنا ادام جەككەن قانداي قىزىق، ءبىرىنشى رەت وتىرعان ادامعا ءارى ەرسى، ءارى تاڭسىق. ەكى جاعىندا قىلىشتارىن ماڭدايىنا كوتەرىپ كىرپىك قاقپاي قاتىپ قالعان جاندارم سامۋرايلار ساپى. ءبىر كەزدە، وڭ جاق ساپتان جۇگىرە ۇمتىلعان سامۋراي تسۋدو قىلىشىن كوتەرە بەردى. جان دارمەندە ەكىنشى جاققا ريكشادان سەكىرگەن مۇراگەر باسىنا تيگەن سوققىدان قۇلادى. بۇل ەكى ارادا الدا كەلە جاتقان ريكشانى سۇيرەتكەن ادام الگى جاندارمنىڭ اياعىنا ەتپەلەي قۇلاپ، ۇشىرىپ ءتۇسىردى دە، گەورگييدىڭ ريكشاشىسى ونى قولىنان تۇسكەن قىلىشىمەن ۇرىپ، ەسىنەن تاندىردى.
مۇراگەر كوزىن اشىپ الدى. ەندى وياۋ سەساريەۆيچتىڭ كوز الدىنا جاندارمدى كورىپ كەلگەن شيەۆيچ، تسۋدو سانسونىڭ ۇستامالى اۋرۋمەن ناۋقاس ەكەندىگىن، ياپونيا حالقىنىڭ سەساريەۆيچكە ەشقانداي قاساستىعى جوقتىعىن، تسۋدونىڭ بۇرىن دا وسىنداي ورەسكەلدىك جاساعانىن بايانداپ تۇر. بۇدان سوڭ ياپونيانىڭ جەر-جەرىنەن سەساريەۆيچتىڭ دەنساۋلىعىن سۇراعان، ونىڭ جاۋىز تسۋدونىڭ قولىنان امان قالعانىنا قۋانىشتى ەكەندىكتەرىنەن، تەز ايىعىن كەتۋىنە تىلەكتەس ەكەندىكتەرىن بىلدىرگەن جيىرما تورت مىڭ تەلەگرامما قارشا بورادى.
ولىمنەن قالعان ياپونياداعى كەزدەيسوق وقيعانى ەسىنەن شىعارىپ، ەرتەڭ قىرعىز-قايساقتارعا باراتىنىن، ولاردىڭ دا جاپوندىقتارعا ۇقسايتىندىقتارىن ويلاپ، تاعى دا كوزى ءىلىنىپ بارا جاتىر ەدى، سەساريەۆيچكە ەندى مەمفيستەگى ۇلى فاراون رامزەس جەرلەنگەن حرام ەلەستەدى. ەللورانىڭ بىردە ىستىق لەپ، بىردە سالقىن جەل ەسكەن جەر استىنداعى قۋىس-قۋىس ۇڭگىرلەرىمەن ءجۇرىپ، ونداعى عاسىرلار بويى ەن جايلاعان جىلاندار ورداسىنا كەزىكتى. قۇج-قۇج قايناعان اۋليە جىلاندار بىر-بىرىمەن ايقاسىپ، بايلانىسىپ، جاۋىننان كەيىنگى جەر قۇرتتارى شۋالشاندارداي دىمقىل جابىسقاق دەنەلەرىمەن يرەلەڭدەپ، ايىر تىلدەرىن سۋماڭداتىپ ەرتتەي ىسىلدايدى. بۇلاردان جەركەنىپ، ءارى ۇرەيلەنىپ الىستان اينالا ءوتىپ بارا جاتىر ەدى، الدە ءبىرى سۇپ-سۋىق دەنەسىمەن شاپ بەرىپ، بىلەگىنە ورالا ءتۇستى. سەساريەۆيچتىڭ داۋسى شىعىپ، ويانىپ كەتتى. قاسىندا فون-رومباح. توسەكتە الاسۇرعان مۇراگەردىڭ جەرگە سالبىراعان بىلەگىنەن جايلاپ كوتەرگەن دارىگەردىڭ سالقىن قولى ەكەن...
سەساريەۆيچ نيكولاي الەكسەيەۆيچتىڭ بۇلاي بولماشى سىرقاتتانعانىنان ەرتىس دالاسىنداعى قازاقتار دا، ولاردىڭ پاتشا مۇراگەرىن قارسى الۋداعى ءتارتىپ، شارۋاشىلىق جاعىن باسقارىپ جۇرگەن كوميسسيا ادامدارى دا بەيحابار...
تالماۋ تۇستە كۇن مەيلىنشە كۇيىپ، قىربىق قاۋدىڭ اراسىنداعى توپىراق قولامتاشا قىزدى. ءتۇس اۋا كۇن باتىستان ءبىر ىستىق جەل تۇرىپ، ەندى بارا-بارا تىنىس تارىلتقان قاپىرىق دالا اڭىزعاققا اينالدى. تاڭ سارىدەن سايرايتىن بوزتورعاي اتاۋلى قاناتتارى وتقا كۇيگەندەي جەرگە سورعالاپ قۇلاپ قايدا قالىڭ كادە، شوق-شوق توبىلعى بولسا سودان پانا ىزدەپ، ەكى ءبۇيىرى سولقىلداپ، اۋىزدارىن اشىپ، جاتىپ العان. بەيساۋات قىبىرلاعان ءتىرى جاندىك كوزگە ۇشىرامايدى. پاتشا گەربىندەگى ەكى باستى سامۇرىقشا بۋالدىر اسپاندا جالعىز قىران عانا قالىقتاپ ءجۇر. كوپتەن كورمەگەن مىنا قۇجىناعان ادامدارعا تاڭىرقاپ، بىرەسە اسپان تورىنە-سالقىنعا ءسىڭىپ، بىرەسە قايتادان تومەندەپ شىر اينالىپ كەتپەيدى.
تاڭەرتەڭگى استان سوڭ ءنار تاتپاعان قالىڭ جۇرتتىڭ قازىرگى ءحالى دە قوس ءبۇيىرىن سوعىپ، القىنعان تورعايلاردىڭ مۇشكىل حالىندەي. تورسىقپەن قىمىز الدىرىپ ىشكەن نەكەن-ساياساقتارى بولماسا، كوپشىلىگى تاس توبەدەن مي قايناتقان كۇن استىندا قايدا تىعىلارىن بىلمەي، بىر-بىرىنەن كولەڭكە ىزدەيدى. ەرتەڭگىلىكتەي ەمەس، ءبارى دە ەندى جونگە كەلىپ، ءوز رەتتەرىمەن ساپ ءتۇزىپ، جاعادان باستاپ كيىز ۇيلەرگە قاراي شۇباتىلا دامىلداپ، تىقىر شوپتەسىنگە مولداسوقىنا وتىرىپتى. پاتشا مۇراگەرى الدىندا بارىن كورسەتىپ قالعىسى كەلگەن شونجارلار زناك، مەدالدارىن تاققان كەڭ قولتىق، ۇزىن شاپاندارىن تاڭ اتپاي ۇستەرىنە ءىلىپ، مۇزداي كيىنىپ العان ەدى. ەندى، قوينى-قونىشتارىنا تەر ساۋلاپ، پىسىناپ، مويىندارى سالبىراپ امالسىز وتىر. العاشقى سالتانات قارقىنى، العاشقى مەرەكەلىك ەكپىن جوق. ءبارىنىڭ ۇنجىرعاسى تۇسكەن، بىرەۋ ۇرىپ-ۇرىپ تاستاعانداي تۇلابويلارى ەز-ەز.
ءتۇس اۋا جىرشىلار وتىرعان كيىز ۇيدەن شىعىپ، قالىڭ جۇرتتىڭ شەت جاعىنا تىزە بۇككەن اقان مەن مامبەتالى، انشەيىندە كولەڭكەلى ساي قۋالاپ، قامىستى كولدەردىڭ تەرەڭ سۋىندا بەلۋاردان شىبىنداپ تۇراتىن جىلقى بالاسىنداي سالقىن كيىز ۇيلەرىنىڭ تۋىرلىق ەتەكتەرىن كوتەرىپ، كەرەگەدەن سوعار سامالدا شىڭىراۋ قۇدىقتان الدىرعان بالداي قىمىزدى ساپىرتا ءىشىپ، قارىندارىن سيپاپ بەيعام جاتاتىن مىنا باي، بولىستاردىڭ شىجىعان كۇن استىندا ەزىلىپ، تىرپ ەتپەي وتىرعان ءمۇلايىم كۇيلەرىن كورگەندە ميىقتارىنان كۇلدى.
— وسىلار عوي، پاتشانى كوردىك دەگەن ءبىر اۋىز ماقتان ءسوز ءۇشىن كەلدى-اۋ، كورەرسىز ەرتەڭ وسىلاردىڭ كوبى قاراتىشقاقپەن اۋىرادى، — دەپ مامبەتالى اقانعا سىبىر ەتكەندە:
— نە دەگەن ماقتان سۇيگىش، بوس كەۋدە ەدىك. راس، راس، نە ەل جايىن ايتار ءسوزى، نە ەلىنە اپارار جاڭالىعى جوق. جات جۇرتتا قويشا شۇبىرعان مومىن، ءوز جۇرتىندا قاسقىرشا ىرىلداعان كەلەڭسىز جاندار! — دەپ، اقان سەرى دە سامايلارىنان تەر سورعالاپ ءۇنسىز مۇلگىگەن جۇرتىنا قارادى.
— پاتشا كەلەدى!
— پاتشا كەلەدى!
— سەساريەۆيچ!
— ۇلى مارتەبەلى مۇراگەر!- دەگەن داۋىستار وزەن جاقتان باستالىپ، ورىندارىنان ورە تۇرەگەلگەن جۇرتتىڭ ورتاسىنان قۇيىنداي ءجۇرىپ ءوتتى. وزەن بويىندا اتتارىن سۋارىپ، ەكى-ۇشەۋدەن اڭگىمە دۇكەنىن قۇرعان كۇزەتشى كازاكتار، گورودوۆويلار تىراقايلاپ شاۋىپ كەلەدى.
حالىقتىڭ كەزى ومبى جاقتا. ەكى ءيىنى تۇسكەن كازاكتار، دۇنعان تارانشىلار قايتادان سەرپىلىپ، قول ورامالدارىمەن بەت، كوزدەرى شىراداي جايناپ، ساعىنا كۇتكەن اسىل تۋىسى الىستان ورالعانداي نەمەسە، حاقتاعالانىڭ قاسىنان ۇلى پايعامبار، ساحابالاردىڭ ءبىرى كەلە جاتقانداي قۋانىستى.
الىستا ەرتىس بويىندا قىلت ەتىپ پاروحود كورىندى.
— كورىندى، كورىندى!
— پوي، پوي، كوز ۇشىنان شالىناتىن الت كەمە عوي.
— ءوزى ءۇي سياقتى عوي كوشىپ كەلە جاتقان.
— ءۇيىڭ نە، كىشى-گىرىم تاۋداي، شىركىن-اي، ەسلامپوردان شىعا قىزىعىن كورىپ ەدىك-اۋ! — دەسىپ، ءقايسىبىر قاجىلار ءبىر كوتەرىلىپ قالدى.
— انا قارا، بوزداپ كەلەدى.
— ءوزى شىنىندا تۇيەدەي بوزدايدى ەكەن.
— ءالى قاسىڭا تاياپ كەلگەندە كورەسىڭ، ءۇنى قۇلاعىڭدى جارادى.
— نە دەيدى؟
تۋرباسىنان ءتۇتىنى بۋداقتاعان قارا كەمە ەرتىس سۋىن تاسپاشا ءتىلىپ جاقىنداي ءتۇستى.
— وۋ، ءوزىنىڭ ءتۇتىنى نە دەگەن عالامات!
— ە، وتپەن جۇرەدى دەيتىن.
— پارمەن جۇرەدى دەيتىندەرى قايدا؟
— تاس كومىر جاعاتىن كورىنەدى.
بۇرىن كەمە كورمەگەندەر الاقاندارىمەن ماڭدايىن كولەگەيلەپ، وزەن بەتىنەن كوز الماي تامسانادى.
— انا قارا، الىستان تاعى بىرەۋى كورىندى.
— ءوزى ەكەۋ بولدى عوي!
— قايسىسىندا ەكەن مەكەلاي؟
پولكوۆنيك كاتانايەۆ تاعى دا وزەنگە قاراي لاپ قويعالى تۇرعان مىنا ەسىرىك جۇرتتىڭ قيمىلىنان ۇرەيلەنىپ، اۋزىنا اپارعان قاڭىلتىر رۋپورمەن سويلەپ تۇر:
— مىرزالار، دەپۋتاتتار، تىنىشتالىڭىزدار! Tءارتىپ، رەت ساقتاڭىزدار! ەگو يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو كەلەسى پاروحودتا. ءتارتىپ ساقتاڭىزدار. ورىندارىڭىزدان جىلجىماڭىزدار! تاپجىلماڭىزدار ورىندارىڭىزدان!
جاعاعا تاياي بەرگەندە ەكى-ۇش رەت ءىشىن تارتا وكىرىپ-وكىرىپ قالعان قارا كەمە، تۇمسىعىمەن تەرەڭ سۋدى قاق جارىپ، وزەن بەتىن تولقىنداندىرىپ كەلىپ توقتادى. قارا كەمە ۇستىندە جىپىرلاعان اق شاعالالارداي وڭكەي اق كويلەك، اق شلياپالى ايەلدەر. الدىمەن گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ جۇبايى بارونەسسا تاۋبە باستاعان ءبىر توپ ايەل جاعاعا توسەلگەن ارنايى باسپالداقپەن ءتۇسىپ، قاق جارىلعان دەپۋتاتتاردىڭ ورتاسىمەن كەڭ، ۇزىن كويلەكتەرى سۋدىرلاپ، قاز مويىندارىن تاكاپپار ءيىپ، ۆەەرلەرىمەن بەتتەرىن جەلپىپ وتە بەردى. كوبىنىڭ قولىندا اق شاتىر.
— وۋ، مىنالاردىڭ ءبارى قاتىندار عوي؟
— ءيا دەسەيشى، ءبىز دە قاتىندارىمىزدى الا كەلمەگەن ەكەنبىز، ولار دا قىزىق كورەتىن ەدى-اۋ.
— مىنا اققۋلاردىڭ قاسىنا قاراشا قازدار سياقتى مامىرلاپ كەلىپ وتىرار ەدى.
— مۇنىڭ قاتىن جاندىسىنا نە بەرەرسىڭ. قاتىنىڭدى سالپاقتاتىپ ەرتىپ جۇرەتىن كاپىرىستانبىسىڭ، — دەپ قازاقتار ءبىرىن-بىرى قاقپاقىلداپ جاتىر.
بۇل ۋاقىتتا اپپاق "نيكولاي" كەمەسى دە جاقىنداپ قالدى. ونىڭ ۇستىندە دە جارتاستا قوناقتاعان قۇستارداي پالۋبادا تىك تۇرعان وڭشەڭ اق كيىمدىلەر.
ەكى ەزۋىنە ناق كوبىك تولقىن اتقان اق كەمە ەرتىس سۋىن جاعاعا لىق ەتكىزە شىعارىپ، شايقالا توقتاعاندا، جەر قايىسقان ادامنىڭ ىستىققا بارلىعىپ، قارلىعا شىققان ءۇنى دە دالانى شايقالتىپ جىبەردى:
— ۋر-را! ۋر-ر-ا-ا-ا!
— ماح-رابا! ماح-را-با-ا-ا!
— ۋر-را-ا!
— ماح-را-با-ا!
كەمەدەگىلەر توبىمەن ءتۇسىپ كەلە جاتقاندا:
— پاتشا قايسىسى؟
— مۇراگەر قايسى؟ — دەپ جۇرت بىر-بىردەن كۇڭكىلدەسىپ، سىبىرلاسىپ قالدى.
— سوناۋ ورتادا كەلە جاتقان مۇراگەر، — دەپ شەت جاعىنان الا تۇرعان مامبەتالى يەگىمەن نۇسقادى.
سەساريەۆيچ اسكەري كيىمىن تاستاپ، بۇگىن اق كوستيۋم، اق قالپاق كيىپتى. قولىندا بالداعى التىن تروست. ماڭىنداعىلار دا مۇراگەر سياقتى كيىنگەن ومبىنىڭ گەنەرال، وفيسەرلەرى عانا جالتىراعان وقالى اسكەري مۋنديرلەرىمەن ءجۇر. قارۋ اسىنعاندار — كازاك اسكەري اتاماندارى، مۇراگەردىڭ كونۆويى عانا.
بۇل كەزدە وڭ قاناتتاعى نۇرماعانبەت ءۇيىنىڭ تابالدىرىعىنان ەرتىس جاعاسىنا دەيىن سۋ جاڭا كىلەمدەر توسەلىپ قالعان ورتا بويلى، سۇلۋ مۇرتتى، قويۋ دوڭگەلەك ساقالى، ساماي شاشىمەن تۇتاسقان بادەندى سەساريەۆيچ نوكەرلەرىمەن كىلەم شەتىنە كەلىپ توقتاعان. وڭ جاعىندا ساقالى كەۋدەسىن جاپقان كنياز بارياتينسكيي، سول جاعىندا دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى تاۋبە، سوڭىندا فليگەل-اديۋتانت كنياز وبەلينسكيي، كنياز كوچۋبەي، "ماحرابا، ماحرابا!" دەپ ءبىر ماقاممەن قوسىلا قۇرمەت ەتكەن دەلەگاسيا سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، ءبارى جاپىرىلا باستارىن ءيىپ، كوش جەردەن مۇراگەرگە ءتاجىم ەتتى. قازاقتىڭ قوعاشا جاپىرىلدى دەگەنى وسىندايدان شىققان-اۋ.
ەكى جاعىندا سەمەي، جەتىسۋ دەلەگاتتارىن ەرتكەن پولكوۆنيك شىڭعىس قارتتىعىن سەزدىرمەۋگە بارىنشا تىرىسىپ، سىمداي تارتىلعان اسكەرلەرشە دەنەسىن تىك ۇستاپ سەساريەۆيچتىڭ الدىنا توقتادى. ۋىسىنا قىسقان شيىرشىقتالعان قاعازدى جازىپ، داۋسى دىرىلدەپ، سول بارلىققان ۇنمەن وقي باستادى. بەلىن جازعان جۇرت سىلتىدەي تىنعان.
"ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو، مى وسچاستليۆلەنى پوسەششەنەم ۆاشەگو يمپەراتورسكوگو ۆىسوچەستۆو، پەرۆورودنوگو سىنا ناشەگو ۆەليكاگو ي ۆوزليۋبلەن- ناگو گوسۋداريا. تەم بولە مى سچاستليۆى، چتو يمەەم ۆوزموجنوست ليچنو ۆىرازيت نەسكازاننۋيۋ رادوست، پو پوۆودۋ يزباۆلەنىيا ۆاس، چۋدنىم پرومىسلوم ءبوجىيم، وت وپاستنوستي، ۋگروجاۆشەي ۆام، ۆ دالەكوي ءياپونىي. ۆەرتە، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو، چتو ناستوياششيي دەن نيكوگدا نە يزگلاديتسيا يز پامياتي كيرگيزوۆ، ي چتو پوسەششەنىە ۆامي ناشەي ستەپي پوسلۋجيت زۆەنوم، ەششە كرەپچە سۆيازىۆايۋششيم ناس س ناشيم ستارشيم براتوم، ۆ دۋحوۆنوم ەدينەنىي س كوتورىم مى جەلاەم جيت، ۋمەرەت، ودۋشيەۆلياەمىە وبششيمي نام چۋۆستۆامي بەزپرەدلنوي ليۋبۆي ي نەيزمننوي ۆرنوپوددانيچەسكوي پرەداننوستي ك ناشەمۋ مونارحۋ ي وتسۋ — الەكساندرۋ III ي ك ناشەمۋ وبششەمۋ وتەچەستۆۋ.
ۆ وزنامەنوۆانىە تاكيح، نە وتكاجيتە، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو، ناش دوروگوي ي جەلاننىي گوست، ميلوستيۆو پرينيات ناشۋ حلەب-سول — ستەپنوي كۋمىس".
— ءاي، قاسقىرىڭ-اي، سول، ورىسشاڭنىڭ ءتۇبىن تۇسىرەدى-اۋ!
— ە، اق سۇيەكتىڭ اتى اق سۇيەك ەمەس پە، ول سەنىڭ جاي قارا قازاعىڭ با، — دەپ تورەلەر جاعى ءسوز نوبايىنا تۇسىنبەسە دە، الدىن-الا ازىرلەنگەن قۇتتىقتاۋ ءسوزدى مۇدىرمەي وقىپ شىققان شىڭعىستى ماداقتاسا.
— كاكوي-تاكوي اقسۇيەك، قاراسۇيەك! ول قۇساپ ومبىدا ورىسشا وقىساق، ءبىز دە كورەر ەك، — دەپ بولىستار جاعىنان بىرەۋ سۇلتاندى ماداقتاعان ءسوزدى ۇناتپاي قالدى.
— جابىرلاماي تۇرا تۇرىڭدارشى، "قىمىز ىشەر مە ەكەن"، انا قارا.
شىڭعىس سەمەيلىك وكىل ۇستاعان كۇمىس كەسەنى الىپ، مۇراگەرگە ۇسىندى. سۇلتانداردىڭ سوڭىندا جەتىسۋ ولكەسىنەن كەلگەن دەپۋتاتتار تارانشىلار مەن دۇنگەندەر تۇر. قولدارىنداعى بەتىن ءۇندى پارچاسىمەن جاپقان جۇڭگو فورفورىندا ءجۇزىم.
سەساريەۆيچ كۇمىس كەسەنى الدى دا، ەرنىن تيگىزىپ قايتىپ بەردى.
— ءىشتى، ءىشتى.
— ىشكەن جوق.
— و نەسى-ي-ەي ىشپەگەنى.
— قاپ، مىنا ىستىقتا ءسىمىرىپ سالسا عوي، اراقتان جامان دەپ تۋر ما ەكەن.
— ونىڭ اراق ىشەتىنىن قايدان ءبىلدىڭ؟
— ءاي، ورىس بالاسى اراق ىشپەۋشى مە ەدى.
— تەك، قايداعىنى ايتپاي.
— كىم بىلەدى ۋ قوسىپ بەردى دەپ تۇرعان شىعار، زاپىس بولىپ قالعان، كايتسىن.
— پاتشا بالاسى سەنىڭ قىمىزىڭا زار دەپ پە ەڭ، ءراسىمىن جاسادى، سول دا جەتەدى، — دەپ مۇراگەردىڭ ءار قيمىلىنا زەر سالعان جۇرت كۇبىر-كۇبىر ەتە قالدى.
تاعى دا جۇرت شۋ ەتتى:
— ماحرابا.
— ماح-را-با!
مۇراگەر قاق جارىلىپ، تاعى دا تاعزىم ەتىپ يىلگەن قوشامەتشىل قالىڭ جۇرتتىڭ ۇزىن كوشەسىمەن كۇن ساۋلەسىمەن نەشە قۇبىلعان سۋ جاڭا شىعىس كىلەمدەرىنىڭ ۇستىمەن ءجۇرىپ پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ ۇيىنە بەتتەدى.
Taپ قاسىنا تاياي بەرگەندە، باسى جەرگە جەتكەنشە يىلگەن ۇلىقتاردىڭ تىلەرسەكتەرى دىرىلدەپ، كۇبىر-كۇبىر ەتەدى. تىلدەرى ءسول يكەمگە كەلەتىندەرى "ءۆاش ىمپراترسكي! ءۆاش ءبيشوتشتۋا!" دەپ مىڭگىرلەسە، تىلدەرى بۇراۋعا كونبەيتىندەرى قازاقشالاپ "قۇزىرىڭىزعا قۇلدىق، — الديار اق پاتشا!" دەسىپ، جىعىلا تاعزىم ەتىسەدى...
كوشپەلى ەلدىڭ كيىز ءۇيىن العاش كەرگەن سەساريەۆيچ ۋىق، كەرەگەلەرىنە دەيىن التىن ءتۇستى سارى، اق برونزالار جالاتقان كەڭ وتاۋدى كوزىمەن ءبىر بارلاپ ەتتى دە، استارىن سىرتىنا كەلتىرە ىلگەن قاسقىر، تۇلكى، كۇزەن، بۇلعىن، جانات، سۋسار، ىشىكتەر مەن قوي، قۇلىن تەرىلەرىنەن تىككەن تون، تۇلىپ، كۇپىلەردى اسا زەر سالا قارادى. شىعىس ەلىن ءبىر جىلداي اسىقپاي ارالاپ، عاجايىپ ونەر ورنەگىمەن شەبەر سالىنعان ماۆزولەي، حرام، عيماراتتاردى كورگەن مۇراگەرگە كيىز ءۇيدىڭ قۇرىلىسى اسا تاڭ قالدىرماسا دا، قازاق دالاسىنىڭ ەشبىر قوسپاسى جوق باعالى اڭ تەرىلەرىنەن كيەتىن كيىمدەرى اجەپتاۋىر وي سالدى. جىلىنا ءبىر عانا اقمولا وبلىسى ميلليون سوم باعاسىنا اڭ تەرىلەرىن، ءۇش ميلليون سوم باعاسىنا مال تەرىلەرىن، قىل، ءمۇيىز وتكىزەدى دەپ ەدى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى قازاق جەرى تۋرالى ايتقاندا. ءالى سيۆيليزاسيا جارتىلاي دا ەنبەگەن ەن دالا بايلىعىنىڭ بۇل وشەيىن ءبىر بولار-بولماس قيىندىسى ەكەنىن بولجاۋ قيىن ەمەس ەدى. مۇنى سەساريەۆيچ دالا بايلىعىنىڭ كورسەتكىشى ەتىپ ەكسپوناتتار قويعان ءۇشىنشى كيىز ۇيگە كىرگەندە انىق بايقادى. مۇندا قۇندىز، اق تىشقاننىڭ تەرىلەرىنەن باستاپ، سۋىر، سارشۇناق، زورمان، الامان سياقتى ۇساق جىرتقىشتار مەن ءۇي حايۋاندارى — جىلقى، قارا مال، قوي، ەشكى تەرىلەرى، ءجۇن-جۇرقا، قىل-قىبىرعا دەيىن كورسەتىلگەن. قازاق دالاسىنداعى قاسقىر، سىلەۋسىن، تۇلكى، قارساق، قويان، جايران، ارقار، مارال، كيىك، ەلىكتىڭ ىشىنە شوپ تىققان تۇلىپتارىمەن قاتار توماعالى ءتىرى بۇركىت، قارشىعا، لاشىن، قىزىل قاز، اققۋ، تىرنا، قوڭىر قاز، يتالا، ۇيرەكتەردى كورىپ، ءارقايسىسىنىڭ جانىندا قازاق دالاسىندا قانشاما مول ەكەنىن جازعان سيفرلاردى وقىپ تاماشالادى. بۇلاردىڭ ءارقايسىسىنان ءالى مىلتىق ءدارىسى سىڭبەگەن دالا جۇپارى مەن تەگىن جاتقان بايلىق، مول قوردىڭ ءيسى سەزىلگەندەي ەدى.
مۇراگەر قاسىنداعى گۋبەرناتورعا بۇرىلماستان اڭ تۇلىپتارىنا قاراعان كۇيى:
— وسىنشاما كوپ اڭ مەن قۇس كيرگيز دالاسىندا بۇرىن بولعان با، الدە ءقازىر دە بار ما؟ — دەدى.
بارون تاۋبە سەساريەۆيچ ءسوزىنىڭ اياعىنا دەيىن مۇقيات تىڭداپ الىپ، بار بىلگەنىنشە تولىق جاۋاپ بەردى.
— بۇل دالادا، اڭنىڭ بار ءتۇرى كەزدەسەدى دەيدى. كەيىنگى كەزدە جولبارىس، ايۋ، قابلان سياقتى اندار سيرەي باستاسا كەرەك. ايتسە دە، بالحاش كولى ماڭىندا جولبارىستار، بۋراباي تاۋىندا ايۋ، سىلەۋسىندەر ءالى دە بار. قۇلان دەيتىن جابايى جىلقىنى ۋاقىت تىعىزدىعىنان ۇستاي المادىق، قىزىق جانۋار، ول تۋرالى كيرگيز ەلىندە كوپ اڭىزدار ايتىلادى. ال، مىنا كيىك دەگەن دالا ەشكىسى اقمولا وبلىسىنىڭ وڭتۇستىك بەتىندە مىڭ-مىڭداپ، ءوسىرىپ ايتۋشىلار ميلليونداپ كوشىپ جۇرەدى دەسەدى.
— كيرگيزداردا اڭشىلار كوپ پە؟
— وتە كوپ.
— ولارعا ەشقانداي شەك قويىلماعان با؟ — دەدى كنياز بارياتينسكيي.
— وكىنىشكە قاراي ونداي زاڭ جوق. اڭشىلارعا دەگەن سالىق ماسەلەسى دە ءولى ىسكە اسىرىلماعان... ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو، كيرگيزدار سىبىرلىكتەر سياقتى ا س تەرىلەرىن ساتۋمەن شۇعىلدانباعان. اندى كاسىپشىلىك ءۇشىن ەمەس، كوبىنەسە سپورتتىق اۋەسقويشىلىقپەن قىزىق كورىپ اۋلايدى. ءارى كەتكەندە اڭ تەرىلەرىنەن الگى ءوزىڭىز كورگەندەي كيىم-كەشەك تىگۋدەن اسپايدى. كيرگيزداردىڭ اڭشىلىق ونەرىن وزىڭىزگە كورسەتەمىز، وتە قىزىق كورىنىس.
— سوندا قالاي، تىم قۇرماسا ور اڭشىنىڭ جىلىنا ورتا ەسەپپەن قانشا اڭ اۋلايتىنىن دا بىلمەيسىزدەر مە؟ — دەپ، كنياز وبەلينسكيي مۇراگەر بىلگىسى كەلگەن سۇراقتى قايتادان ءتىرىلتتى.
— ءارقالاي، — دەي سالدى گۋبەرناتور بۇل سۇراقتى اياقسىز قالدىرعىسى كەلىپ.
— ماسەلەن؟
— ماسەلەن، بىلتىر ءبىر ادام، اتباسار ۋەزىنەن تانابايەۆ دەيتىن فەلدشەر ەكى ايدا ەلۋ ەكى قاسقىر اۋلاپتى.
— ەلۋ ەكى؟! — مۇراگەر گۋبەرناتورعا بۇرىلدى. — مىلتىقپەن بە، الدە يتپەن اۋلاعان با؟
— مىلتىقپەن دە، يتپەن دە ەمەس، ازوتقىشقىلدى... ستريحنينمەن.
ۇلىقتار تاۋبەنىڭ جۇزىنە تاڭىرقاي قاراستى.
اتباساردىڭ اتاقتى بايى جانايداردىڭ ۇيىنەن سەساريەۆيچ قازاق حالقىنىڭ سوعىس، اڭشىلىق قۇرالدارى — كونە ساۋىت-سايمان — نايزا، قالقان، قىلىش، جەبەلى ساداق، ءشيتى مىلتىق، شوقپار، سويىل، قانجار، سەلەبە، قاقپان، تۇزاق، دابىل، زىرىلداۋىق، تاعى تولىپ جاتقان دۇنيەلەرمەن تانىستى. سولاردىڭ ىشىندە قازاق شونجارلارى اسا باعالى، قۇندى بەلگى رەتىندە قويعان، نەشەتۇرلى باعالى تاستارمەن زەرلەگەن قىلىشتى ۇلى مارتەبەلى مۇراگەر قولىنا الىپ، سابىنا جازىلعان التىن جازۋدى وقىدى: "پوجالوۆانا 24 مايا 1782 گودۋ يمپەراتريسەي ەكاتەرينوي ۆەليكومۋ كيرگيزسكومۋ سۇلتانۋ ۆاليۋ پو سلۋچايۋ ۋتۆەرجدەنيا ەگو ۆ ەتوت دەن حانوم سرەدنەي وردى". وسى ءبىر ۇرىمتال جەردى اندىپ، بوساعا جاقتا تۇرعان شىڭعىس ۇمتىلا ءتۇسىپ سەساريەۆيچتىڭ قاسىنا تاياندى:
— "ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو! ۆالي حان ءبىزدىڭ اكەمىز بولادى.
قىلىشتى اۋدارىپ-توڭكەرىپ قاراپ تۇرعان مۇراگەر نيكولاي الەكسەيەۆيچ كۇلىمدەگەن ۇلكەن شەگىرلەۋ كوزىن شىڭعىسقا بۇردى:
— وندا عابايدۋللا ءسىزدىڭ تۋىسقانىڭىز بولدى گوي! ول حان عانا ەمەس، جۇڭگو گراموتاسىن الىپ ۆان سايلانعان جوق پا؟
— دۇرىس ايتاسىز، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو! ونىڭ حاندىعىن دا، ۆاندىعىن دا ەشكىم، ۇلى روسسيا يمپەرياسى دا قولداعان جوق. ول بەرەزوۆكاعا ايدالىپ، ءتيىستى جازاسىن تارتىپ، قازاسى سوندا جەتكەن.
— سىزگە مياتەجنيك كەنەسارى دا تۋىسقان با؟
— ءبىر ۇرپاق قوي، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو! قازاقتا ءبىر بيەدەن الا دا، قۇلا دا تۋادى دەگەن ماقال بار. كەنەسارى كوتەرىلىسىن باسۋداعى ەڭبەگىمىز ءۇشىن ەگو يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو اتىنان گراموتا، كەيىن پولكوۆنيك ءچينىن العانمىن. تەك كنياز تيتۋلى عانا...
— چوكان ۆاليحانوۆ ءسىزدىڭ بالاڭىز با؟
— تۋرا ايتاسىز، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو! ۇلى روسسيا يمپەرياسىنىڭ ادال قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن ەگو يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو گوسۋدار الەكساندر ەكىنشى پاتشانىڭ ءحۇزىرىنا ىلىگىپ، ارنايى قابىلداۋىندا دا بولعان.
— دا، ەستۋىم بار. ۇلى روسسيا يمپەرياسىنا ادال قىزمەت ەتە بەرۋىڭىزگە تىلەكتەسپىن.
— راد ستاراتسيا، ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو! بۇكىل حان ۇرپاعى تال ماي قىزمەت ەتۋدى وزدەرىنە باقىت دەپ سانايدى.
شىڭعىس تاعى دا بىردەمە دەۋگە وقتالا ءتۇسىپ ەدى، سەساريەۆيچ ەسىككە قاراي بۇرىلا بەردى.
ۇيگە كىرە الماي سىرتتا وشارىلعان قازاق شونجارلارى مۇراگەر مەن شىڭعىس اراسىنداعى ءسوزدى تولىق ەستىمەسە دە، ەكەۋىنىڭ ءبىراز سويلەسىپ قالعانىن كۋلاكتارى شالىپ، كەيىنگى توپقا جەتكىزگەن.
— پاتشا مۇراگەرى مەن شىڭعىس ۇزاق سويلەسىپتى.
— ءۋاليدىڭ قىلىشىن كورگەن مۇراگەردىڭ حان تۇقىمىنا قۇتى ءتۇسىپتى.
— حان ءداۋىرى بولماسا دا، سۇلتاندىق ءداۋىر قايتا ورنايتىن شىعار.
— اپىراي، مىنا شىڭعىس تۇقىمىنىڭ، تورەلەردىڭ تاسى تاعى دا ورگە دومالاماسا يگى ەدى، — دەسكەن اڭگىمەلەر گۋ ەتە قالدى.
سەساريەۆيچ بۇدان سوڭ ءتورتىنشى كيىز ۇيدەگى سەمەي وبلىستىق ستاتيستيكالىق كوميتەتى جيناعان ەتنوگرافيالىق كوللەكسيالارمەن، تاس، قولا عاسىرلارىنداعى كونە زاتتارمەن، سىرت، اياق كيىم تىگەتىن قول ونەرىمەن، پاتشا سارايىنىڭ سوۆەتنيگى فون گەرننىڭ، ستاتسكيي سوۆەتنيك پانتۋسوۆتىڭ قىرعىز ءومىرى جايلى شىعارمالارىنىڭ ءتۇپ نۇسقاسىمەن، سول كەزدەگى تاۋ-كەن ءوندىpic كاسىبى يەلەرى دەروۆ پەن پوپوۆتىڭ مىس، قورعاسىن، جەز، كۇمىستى قالاي وندىرەتىنىمەن تانىستى. پاۆلودار، زايسان، پەتروپاۆل، كوكشەتاۋ، اقمولا، اتباسار، قاپال، پرەجيەۆالسك اۋىلشارۋاشىلىك تەحنيكۋمدارىنىڭ جاي-كۇيىمەن ارناۋلى ماكەتتەر، چەرتەجدەر ارقىلى تانىستى.
ەندىگى ءبىر كيىز ءۇيدىڭ ءىشى سىقالعان دۇنيە. وتكەن كيگىز ۇيلەردە كورگەن ىشىك، تون، تۇلىپتاردىڭ نەشە ءتۇرى، يلەنگەن اق تەرىلەرى، قازاق شەبەرلەرى سوققان جۇزىك، سىرعا، القا، قاپسىرمالار، قىمبات اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلگەن قامىتسايمان، ەر-تۇرمان، قامشى، ويىپ جاساعان قاسىق، وجاۋعا دەيىن بار.
مۇنىڭ ءبارى سەساريەۆيچكە ءار ۋەزدەن جينالعان تارتۋ ەدى. شىڭعىس وسى كەزدە تاعى دا مۇراگەرگە جاقىنداي كەلىپ:
— ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو، بۇل زاتتار دالا بايلارى مەن بولىستارىنىڭ سىزگە ارنايى اكەلگەن تارتۋى، — دەدى.
— راحمەت!
— ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو، كيرگيزدار سىيلى قوناعىنا قاشان دا شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزەدى، بۇل — سول ءداستۇرى دەپ، بارون تاۋبە قوسىلىپ ەدى، شىڭعىس ەندى ەركىندەۋ سويلەپ، جاقىنداي ءتۇستى:
— ۆاشە ۆىسوكوپريەۆوسحوديتەلستۆو، ات-شاپان — ءوز الدىنا بولەك تارتۋ. بۇل تارتۋلاردىڭ وعان قاتىسى جوق.
— سولاي ما؟ باسە ات مىنگىزۋ ءداستۇرى جەكە بولۋشى ەدى، ونى ويلاعاندارىڭىزعا كۇمانىم جوق، — دەپ تاۋبە مۇراگەرگە قاراپ كۇلدى. — ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو، كيرگيز-كايساك جەرىندە جاقسى اتتار كوپ. اتباسار ۋەزىندە جاڭاعى دجيلكايداروۆتىڭ جىلقى زاۆودى دا بار. كەشكە يپپودرومدا سول زاۆودتىڭ اتتارى دا بايگەگە قوسىلادى.
— ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو، كەشكى بايگەدە وزىپ كەلگەن ەڭ تاڭداۋلى اتتى وزىڭىزگە تارتۋ ەتپەكپىز، — دەپ بۇرىن كەلىسىلمەسە دە، شىڭعىس وسى ارادا ءسوز رەتىنە قاراي تاۋىپ كەتتى.
— ۆوت چتو. باسە، باسە، — دەپ گۋبەرناتور دا ءماز بولىپ قالدى.
شىڭعىس پاتشا مۇراگەرىنىڭ جاس تا بولسا، قازاق جەرىنىڭ وتكەنى مەن كەتكەنىن جاقسى بىلەتىن سۇڭعىلالىعىنا تاڭ قالدى. عۇبايدوللا مەن كەنەسارىنىڭ "ءبىر قارىن مايدى شىرىتەر قۇمالاقتاي" حان تۇقىمىنا وشپەس تاڭبا بوپ قالعان وتكەن ىستەرىنە كۇيىندى. ءا دەگەندە اۋزىنا ىڭعايلى ءسوز تۇسپەي، ابدىراپ، ءوزى بىلەتىن رومانوۆتار تۇقىمىندا دا نەشە ءتۇرلى جاق-جاق وقيعالاردىڭ بولعانىن ايتىپ، ءوز بىلگىرلىگىن دە رەتتى جەرىندە تانىتا الماعانىنا وكىندى. ءبىراق ولاي ءسوز تالاستىرۋدىڭ كەرەگى بار ما؟! شىڭعىس ەندى، تاعى ءبىر سويلەسىپ قالار ءتۇس بولسا، نە ايتىپ، نە قويۋدىڭ قامىمەن ءجۇز ءتۇرلى ويعا شومدى.
ەش جەردە قىسىلىس تاۋىپ، سوزگە، انگە ءمۇدىرىپ كورمەگەن توپجارعان اقان سەرى دە پاتشا مۇراگەرى جىرشىلار ۇيىنە تايانعان سايىن تىنىشسىزدانىپ، ءبىرتۇرلى جۇرەگى ورەكپىپ، بۋىن-بۋىنى دىرىلدەيتىن سياقتى.
اقان كەشتە مامبەتالىگە شىڭعىس قويعان ساۋالدى قويعان:
— مامبەتالى، قالاي ويلايسىڭ، وسى مۇراگەردىڭ قازاق دالاسىن ادەيى ارالاۋىندا ءمان بار-اۋ. ەرتەڭدەر تورعاي جەرى ارقىلى جۇرمەكشى. وسى كورگەنىنىڭ ءبارىن اق پاتشاعا ايتىپ بارادى-اۋ. كوپ نارسەگە سەپتىگى تيەرى حاق قوي.
— ارينە، — دەگەن مامبەتالى. — بۇل، كورەرسىز، كوپ ۇزاماي تاققا وتىرادى. اكەسى الەكسەي كەيىنگى جىلدارى ءجيى ناۋقاستانادى. تەگىندە، مۇنى شىعىس ەلدەرىن ارالاتىپ، جەر كورسەتۋىندە ۇلكەن گاپ بار. ءوز يەلىگىندەگى قازاق تىرشىلىگىمەن تانىسۋى دا تەگىننەن-تەگىن ەمەس. وسى جولى اق پاتشا ءسىبىر تەمىر جولىنىڭ العاشقى توپىراعىن سالۋدى دا بالاسىنا جۇكتەدى. بىلەسىز بە، تەمىر جول سالۋ دەگەن مەملەكەتتىك ءىس، ول اربا دوڭعالاعىمەن جول سالۋ ەمەس. ال ورتا ازيانى بيلەۋ بۇكىل شىعىس ەلىنە اشىلار قاقپا، جەردىڭ ءۇستى مەن استىندا جاتقان بايلىق قولىندا بولۋ دەگەن ءسوز. روسسيانىڭ بۇل يەلىگى باسقا ۇلى مەملەكەتتەرگە دە، اسىرەسە اعىلشىنعا، ارينە، ۇنامايدى. بۇل ۇلكەن ساياساتتىڭ باسى، اقان اعا!
— بۇل جاپا شەككەن كارىپ جاندارعا، ەسەسى كەتىپ ەزىلگەن ادامدارعا جاقسىلىق ەتەر مە. مۇنىڭ ايتقانى اللانىڭ سوزىمەن بىردەي عوي وندا. ءوزى جۇرگەن جولىندا ءبىر جاڭالىق بەلگىسىن قالدىرىپ كەتۋ ەجەلگى حانداردان كەلە جاتقان يشارات ەمەس پە.
— قايدام، اقان اعا. مۇراگەر جۇرگەن جولىندا، ەنەسەي، توبىل گازەتتەرىنىڭ جازۋى بويىنشا، كەيبىر جەتىم-جەسىرگە، ايداۋداعى باقىتسىز مۇساپىرلەرگە ءبىراز جاقسىلىق جاساسا كەرەك. ول جاقسىلىق كىمگە تىعىن بولماق. سىبىردە جۇرگەن باقىتسىزداردى ارالاپ، ورىستار يتجەككەنگە ايدالعان تۇرمەدەگىلەردى "نەسچاستنىە"، ياعني "بەيباقتار" دەيدى، اقان اعا، ءبىراز سورلىلاردىڭ قامالۋ ۋاقىتىن ازايتىپتى، اياقتارىنداعى بۇعاۋلارىن الدىرىپتى، ءبىر كرەستياندارعا قىتايدان اكەلە جاتقان "جەمچۋجنىي چاي" دەيتىن شايدىڭ ءۇش فۋنتىن سىيلاپتى. ورىس حالقىنىڭ "كونەك گوربۋنوك" دەگەن ەرتەگى-داستانىن جازعان اقىنىنىڭ جەسىر ايەلىن شاقىرتىپ الىپ، مارقۇمنىڭ بالالارىنا ەكى ءجۇز سوم اقشا بەرىپتى. مۇنىڭ ءبارى، ورىستار ايتاتىنداي، "تەڭىزگە تامعان ءبىر تامشى عوي". ول دا ءبىر ەل ايتا ءجۇرسىن دەپ جاسالعان، تاققا وتىرار كەزدەگى الدامشى دۇنيەلەر. ونىمەن كىمدى قارىق قىلادى...
سوڭعى التىنشى سەگىز قانات كيىز ۇيگە مۇراگەرلەر كەلىپ كىردى. مۇندا دا الاقانداي جەر اشىق قالدىرماي كىلەم، الاشا توسەلگەن. جىرشى-كۇيشىلەر وڭ جاقتا قاتار-قاتار جۇگىنىپ وتىر. تورگە ومبىدان ارنايى اكەلگەن بىرنەشە جۇمساق ورىندىقتار قويىلىپتى. باعانادان بەرى اياعىمەن تىك جۇرگەن مۇراگەر ورىندىقتاردىڭ بىرىنە كەلىپ جايعاستى. پاتشا بالاسىنىڭ نوكەرلەرى مەن گەنەرال تاۋبە دە وتىردى.بوساعا جاقتا شىڭعىس، پوليسمەيستەر شمونين، اقمولا، كوكشەتاۋ ويازدارى، سەمەي، جەتىسۋ دەپۋتاتتارى، كۇشەن ۇلى مەن ومبى گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسىندا ىستەيتىن بىر-ەكى وقىعان قازاق ءتىلماشى، كونۆوي سىرتتا تورۋىلداپ ءجۇر.
بىلتىر دۇنيە سالعان اتاقتى ورىنباي اقىننان كوپ ءتالىم العان ەل اراسىنداعى قارت جىرشى ساپاق پاتشا اتىنا ۇزاق ماداقتاۋ جىر تولعاپ، مۇراگەرگە قوشەمەتتەۋ سوزدەرمەن ماقتاۋ ولەڭىن ايتتى. سەساريەۆيچتىڭ ىرگە جاعىنا قىستىرىلىپ العان ەكى ءتىلماش قولما-قول اۋدارىپ، بىرىنەن سوڭ ءبىرى كەزەكپەن ءسوز جۇيەسىن ورىسشا تارجىمەلەپ تۇر. ەل اقىندارى ءبىرى ولەڭىن بىتە بەرگەندە ەكىنشىسى قاعىپ الىپ شىرقاتا جونەلەدى. ارا-اراسىندا قوبىزشىعا، سكريپكاشى، دومبىراشى كۇيشىگە دە جول ءتيىپ، ءبىرى ىڭىرسىتا سىڭسىتىپ، ءبىرى بوز ىنگەندەي بوزداتا، ەندى ءبىرى سارىارقاعا كەڭ جايىلعان بايجىگىت، تاتتىمبەت، توقا كۇيلەرىن بەزىلدەتىپ، جۇرەك قىلىن تەربەگەندەي جورعالاتىپ، دومبىرا ىشەگىن ءبىر كۇلدىرىپ، ءبىر جىلاتادى.
كوپ انشىلەردىڭ ىشىنەن مۇراگەرگە ۇناعانى ساندىبايدىڭ ىبىرايى بولدى. گۇرىلدەگەن جۋان داۋىستى، كەڭ ۇندىلىگى جاعىنان اتباسارلىق قاپاشقا، شىرقاتا سالاتىن اشىق شىرقاۋ داۋسى ءبىرجانعا ۇقساس ىبىرايدىڭ بويىندا انشىگە ءتان، انشىگە قۇت قاسيەتتەردىڭ ءبارى بار. ءبىرجان سالدىڭ ءبىر جيىندا جاس ىبىرايدىڭ ءانىن تىڭداپ وتىرىپ: "ءالى كورەرسىڭ، تۇبىندە بارىمىزدەن اساتىن وسى جاس پەرى ىبىراي بولادى" دەگەنى ۇلكەن ونەر يەسى بەرگەن شىن باعا ەدى. كەلگەلى بابىندا جۇرگەن ىبىراي مۇراگەر الدىندا ايانعان جوق. قازاق دالاسىنىڭ ءانى وسىنداي بولادى دەپ بىرەۋمەن ەگەسكەندەي قۇلشىنا ءتۇسىپ، قارىشتى داۋىسقا باستى. سەساريەۆيچ "تولقىن" انىنە ريزا بولعانى ما، ءبىر ەمەس، ەكى ايتقىزدى.
"اۋەلى، بۇل تولقىندى باستاۋ قيىن، —
ەكىنشى، پاتشا ءسوزىن تاستاۋ قيىن"، —
دەپ ەكىنشى ايتقاندا، "كوپتىڭ ءسوزىن" دەگەندى "پاتشا سوزىمەن" قولما-قول الماستىرىپ، قىزىپ، جەلىگىپ العان اقىن اقپانداعى بۋراشا بۋىرقاندى. "تولقىن"، تولقىن دەسە، تولقىنداي. ءان ىرعاعى ناجاعايلى، داۋىلدى كۇنگى شالقار كولدىڭ ورتاسىنان ءبىرىن ءبىرى قۋا جۇگىرگەن جالجالدىڭ تولقىندارىنداي جارىسىپ، ءانشى كومەيىنىڭ تەرەڭىنەن كۇمبىرلەپ كەلە جاتادى دا، گۇمپ ەتىپ جاعاداعى مەڭىرەۋ تاسقا سوعىلعانداي اق كوبىكتەرىن اسپانعا اتادى. شاشۋداي شاشىلعان تولقىن سۋىنان ۇركىپ، شاڭق ەتىپ كوككە كوتەرىلگەن شاعالاداي قاناتتى ءۇن ەندى تىكە شىرقاپ، ەڭ شىرقاۋ بيىگىنە جەتكەندە ءبىراز ۋاقىت جەمىن اڭدىعان الگى شاعالاداي اۋادا ءىلىنىپ تۇرادى دا، ەندى بىردە كۇرت قۇلاپ، شاباق ىلگەندەي قايتا قالىقتاي جونەلەدى. ءان سوڭىندا كۇمبىرلەگەن ءۇن ەل اڭىزىندا ايتىلاتىن بۇلتتى كۇنگى شايتان قۋعان پەرىشتە ارباسىنىڭ دوڭعالاعىنداي كۇركىرەپ، ەندى ءبىر كەشتە پەرىشتە قامشىسىنداي سارت ەتىپ بىتەدى. ءانشى ءجۇزى دە "تولقىن" ۇستىندە نەشە وزگەرىپ، بىرەسە تۇيىلگەن، بىرەسە جادىراعان قاباق، شوقتاي جايناعان كوز، ارۋاقتانا قوزعان قيمىل، بار دەنە، بار بىتىمىمەن نەشە قۇبىلادى. اسىرەسە، اتىشۋلى ۇستا اكەسى ساندىبايدىڭ ءبىر باسىلىپ، ءبىر كوتەرىلگەن مەس كورىگىندەي ءانشى ىبىرايدىڭ القىمى بىردە ءىسىپ، بىردە باسىلعانى-اق كورەر كوزگە عالامات. "تولقىن" ءانىن تولقىتقاندا پاتشا مۇراگەرىنىڭ كوزىنە ءقازىر نە كورىنگەنىن، سەزىمىنە نە ورالعانىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، وسى ءاندى ىبىراي ايتقان سايىن، اقان سەرى كوزىنە بۋراباي، شالقارداعى داۋىلدى كۇن، تولقىندى كول، اق شاعالالار ەلەستەيدى.
انشىلەر ءانىن ايتىپ، كۇيشىلەر كۇيىن تارتىپ بولعان سوڭ، كەزەك ونەرپازدار ۇستازى اقان سەرىگە ءتيدى.
— ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو! مىرزالار، ءقادىرلى قوناقتار، بۇل قازاق ەلىنىڭ، قالىڭ جۇرتتىڭ ماقتانىشى، اتاقتى اقىن، ءانشى، ءارى... — شىڭعىس ءتىلماشقا قارادى.
— كومپوزيتور، — دەدى ءتىلماش.
— ءيا، كومپوزيتور ءارى اڭشى، ساياتشى، ەل ىشىنە سەرى، ياعني رىسار دەگەن لاقاپ اتى جايىلعان ارداگەر ازاماتىمىز اقان. اقان سەرى، — دەپ اعا سۇلتان ناشىنە كەلتىرە تانىستىردى.
ماڭىنداعى انشى-كۇيشىلەردەن بار تۇلعا ءبىتىمى ەرەكشە، كوركى دە وزگەشە، قالاشا ءساندى كيىنگەن، سۇڭعاق بوي، وتتى كوز، سۇلۋ مۇرتتى اقان ورنىنان تۇرىپ، قوناقتار الدىندا ءتارتىپتى، يناباتتىلىقپەن كەۋدەسىنە الاقانىن باسىپ ءتاجىم ەتتى دە:
— ۇلى مارتەبەلى تاقسىر، مىرزالار، سىزدەر لۇقسات ەتسەڭىزدەر، قازاق حالقىنىڭ وتكەن، كەتكەن شەجىرەسىنەن بىرەp ءسوز قوزعاسام، — دەپ، جىرشىلاردىڭ ورتا تۇسىندا وتىرعان بەتى قاتپار-قاتپار تەرەڭ ءاجىمدى، كەميەك شالعا يەك قاقتى.
شىڭعىس تا، بوساعا جاقتا تۇرعان ورىس ۇلىقتارى دا، "بۇل نە ايتپاقشى" دەگەندەي، تۇك تۇسىنبەي، بىر-بىرىنە ءۇنسىز قاراستى. اقاننىڭ ەل تاريحى جونىنەن ءسوز سويلەۋى تۋرالى كوميسسيا مۇشەلەرىمەن اقىلداسقان كەلىسىم جوق ەدى.
سەساريەۆيچ نيكولاي الەكسەيەۆيچ قۇپتاعانداي، ماڭعازدانا باس يزەگەن سوڭ، ولار دا دەمدەرىن ىشتەرىنەن الىپ تىنا قالدى.
كەميەك شال سەرىدەن بەلگى بولعان سوڭ، قۋراي سىبىزعىسىن اۋزىنا اپاردى. قياق مۇرت باسقان كورى ەزۋىن بip جاعىنا ەرسىلەۋ قيسايتىپ، سىلقىلداعان ازۋ تىستەرىنىڭ بىرىنە سىبىزعىنى زورعا قوندىردى. ازۋ تىستەرىنىڭ بىر-ەكەۋى-اق قالعان قىزىل يەك كارت ەرتەرەكتە كوكشە وڭىرىنە بەلگىلى ايتۋلى سىبىزعىشى قابدەش. بۇرىن وتىز ەكى ءتىسى ساۋ، قۋاتتى جاستىق شاعىندا ەل ارالاپ، سىبىزعى ونەرىمەن كۇن كورگەن قابدەش، بەرتىن قارتايا كەلە، ول كاسىپتەن مۇلدەم قول ءۇزىپ، ازىن-اۋلاق مالىمەن شارۋاباستى بولىپ، ۇيدەن شىقپاي وتىرىپ قالعان. بالالارى اكەدەن جۇققان ونەردى ازداپ ەرمەك ەتىپ جۇرگەن دە، اسا دارىندى سىبىزعىشى بولماعان سوڭ، تاستاپ كەتكەن. وسى جولى قابدەشتى شىڭعىسقا ايتىپ تاپتىرىپ العان اقان ەدى.
ەرتىس بويىنا كەلگەلى ەسكى، ۇمىت ونەرىن قايتا باستاعان قابدەش كۇندە تارتىپ داعدىلانىپ، اجەپتاۋىر توسەلىپتى. كەتىك تىسكە دوپ تۇسە قويماعان سىبىزعى ءا لەگەندە ىسىلداپ، گۋىلدەپ تۇردى دا، ءبىر كەزدە ءۇنى تۇزەلىپ، سايراي جونەلدى. قابدەشتىڭ دە كارى ساۋساقتارى قۋ قۋرايدىڭ ويمىشتارىن بويلاپ، باياۋ جورعالاي بەردى. اۋەلى بىر-ەكى جەلپىندىرىپ، ىسقىرتىپ العان سىبىزعىنى ءسيدى اسىقپاي بوزتورعايدىڭ ۇنىندەي شىرىلداتا باسىپ، جان-سەزىمدى قىتىقتاعانداي ادەمى بۇلبۇل ۇنىنە اۋىستى. قالىڭ كودەلى شەكسىز، شەتسىز كوسىلە جاتقان يەن دالا، جۇپار ءيىستى ماساتىداي جايناعان گۇلدى ءتۇزدىڭ ەركىندىك، شاتتىعىن جىرلاعانداي كوگىلدىر اسپان تورىندە نازىك قاناتتارى جىبىرلاپ ءان سالعان بوزتورعاي، ماۋەلى اعاشتىڭ سايالى بۇتاعىندا وتىرىپ مىڭ قۇبىلتا سايراعان جەز تاڭداي ءانشى قۇسقا كەزەك بەرگەندەي. ءتاتتى جىردا ءتاتتى سىر بار.
وسى تۇستا كۇمبىرلەگەن قوڭىر ۇنمەن اقان سويلەپ قويا بەردى:
— قازاق قازاق بولعالى جاسىل باقتى، تاۋلى-تاستى، وزەندى-كولدى، قۇمداۋىت ءشولدى جالپاق ءتۇزدى مەكەندەگەن، ەركىن وسكەن ەركە حالىق ەدى. اۋزىنان شىرقالعان ءان، تىلىنەن مانەرلى ءسوز، استىنان سايگۇلىك ات تۇسپەگەن سەرى، جانى جايلاۋ، كوڭىلى وياۋ سەرگەك حالىق ەدى. قۇس ءانشىسى بۇلبۇل مەن ساندۋعاشتان ءان ۇيرەنىپ، كول ەركەسى اققۋ، قازعا داۋسىن قوسقان، جازيرا جاسىل دالا، كوك اسپانداي كەڭ، قارا جەردەي جومارت، بۇلاقتاي تازا، تاۋداي اسقار، كۇمىس كولدەي تۇنىق حالىق ەدى. سىرتتان بەيساۋات ادام كەلسە، قول قۋسىرىپ قارسى الار، دوسىنىڭ باسىنا كۇن تۋسا، قايعىسىن ءبولىسىپ، بارىن بەرىپ، بايلىعىن جۇمسار كەڭ پەيىلدى، جۇرەگى تازا حالىق ەدى، — دەپ، اقان قازاق ەلىنىڭ شەجىرەسىن ارىدەن تاراتا باستادى. قاناتىن كەڭ جايعان قازاق ءۇش جۇزگە ءبولىنىپ، قىرىق رۋ، مىڭ-مىڭ ءۇيلى، ۇلى قاۋىمعا اينالعان ەلگە كوز الارتا باستاعان سىرتقى جاۋىنا قارسى اتتانعان اياۋلى ۇلدارى، كوك ساۋىت اسىنعان باتىرلارى ۇزاق-ۇزاق ءسوز بولىپ، ەرلىكتىڭ جىرىن پاش ەتتى. ەل بىرلىگىن، جەر بىرلىگىن ۇستاپ، تۇتاستىقتى ساقتاعان ەرلەردى، جۇرتىنا كەڭەس، دۋالى ءسوز، قونىمدى اقىل ۇيرەتكەن جولباسشى شەشەندەردى ماداقتاپ ءوتتى.
مۇراگەر ۇتقىر تىلمەن سويلەگەن ءدامدى ءسوزدى ءتىلماشتارى ارقىلى ۇعىپ، ارا-تۇرا باس شۇلعيدى. بۇرىن شەت جاعاسىن ەستىسە دە، اقىن اۋزىنان شىققان حالىق تاريحىن تەرەڭدەپ ءبىلىپ، ۇڭگي تۇسكىسى كەلەتىن سياقتى. بۇرىن-سوندى قازاق جەرىندە دارىپتەلمەگەن، مىناداي جاڭا ونەرمەن سىبىزعى سارىنىندا سويلەگەن قارىشتى سوزگە، اقان سەرىنىڭ ويدا جوقتا تاۋىپ كەتكەن تاپقىرلىق شەبەرلىگىنە ريزا بولىپ، پاتشا بالاسىنىڭ جايدارى جۇزىنە قاراعان شىڭعىستار دا ءماز.
اقان قازاق دالاسىنداعى حاندىق ءداۋىردى، الاساپىران كەزدەردى، ءار حاننىڭ تۇسىنداعى نەشە ءبىر سۇرقىلتايدى ايتىپ، ەل بىرلىگىن توزدىرعان حانداردى داتتاپ، ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسىپ، جۇمعان جۇدىرىقتاي ءبىر قاۋىم، تۇتاس ەل ەتپەكشى بولعان تاۋكە، ابىلاي جايىندا ۇزاق-ۇزاق سويلەدى دە، تىنىش جاتقان بەيبىت ەلگە ەرتەدەن تىرناعىن باتىرعان جاۋلاردى، ورتەنگەن دالا، جايراعان قالا، ءۇي ورنىنا كۇل قالعان اۋىلدى ايتىپ، ەڭ سوڭىندا جوڭعارلىقتارمەن بولعان اياۋسىز قىرعىنعا جەتتى...
وسى تۇستا سىڭسىعان سىبىزعى سارىنىنا بوتاسىنان ايرىلعان ىنگەندەي بوزداعان قوبىز زارى قوسىلدى. بابىنا كەلگەن اقىن ءۇنى دە ساڭقىلداپ، داۋىلداتىپ كەتتى:
— سوناۋ ەرتەدە اتا-بابامىز ۇرپاقتان ۇرپاققا، بالانىڭ بالاسىنا زار يلەپ ايتىپ كەتكەن، قۇلاعىنا قۇيىپ، ۇعىندىرىپ كەتكەن وسيەتى بار ەدى: "باتىسىندا ورىس تۇر، شىعىسىندا جۇڭگو تۇر، مىنا سوزگە كوڭىل بۇر؛ قالىڭ ورىس قاپتاسا، قونىسقا كەپ قونعانى، قارا جۇڭگو قاپتاسا، اقىر زامان بولعانى"دەپ كەتىپ ەدى. قازاق قاشاندا ۇشكە جارىلىپ، شاشىلعان تارىداي باسى بىرىكپەي، ايتىسا قالسا، جاق-جاق رۋعا، رۋدان اتاعا ءبولىنىپ، ۇساقتاپ كەتەتىن كەسەپاتى مول، جاۋ تيسە، قاشان ىرعالىپ-جىرعالىپ قوسىلعانشا كۇنىن وتكىزەر كەرەناۋ ەمەس پە، سول جاراتىلىسىن جانىنىڭ جاراسىنداي تۇسىنگەن جوڭعارلار اتوي سالىپ، قارا قۇرتشا قاپتاپ، قىزداي تولىقسىعان قازاق جەرىن قارا كۇلگە اينالدىرىپ ورتەپ كەلەدى. ارتىندا ىستىگىن تاقاعان جۇڭگو جۇرتى، تاپاپ تاستاۋعا ول دايىن تۇر. "قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى" دەپ تىزە شۋداسى جەلكىلدەگەن تۇيە ۇستىندە جۇلىم-جۇلىم تەڭمەن بىرگە تەڭسەلىپ، كوزىنەن سوراسى اعا زارلاعان قازاق ەلى، ورتەنىپ، ءوشىپ جاتقان قازاق جۇرتى. وڭىنان جار، سولىنان قۇز كەزدەسىپ، قايدا بارارىن بىلمەي، پانا ىزدەپ باسى اينالعان، جەرىنىڭ كەڭدىگىنەن، ەلىنىڭ كەڭپەيىلىنەن زارداپ شەگىپ، ۇرگىن-سۇرگىندى كوپ كورگەن باقىتسىز حالىق. سوڭىنان كەزقۇيرىق، قۇلادىندار قۋىپ، جان-جاعىنان قامالاعان وڭشەڭ جىرتقىشتاردان ساسقاندا سامۇرىقتىڭ باۋىرىنا پانالاعان بۇلبۇلداي رەسەي ەلىنىڭ قولتىعىنا كىرگەن قازاق ءميللاتى، قازاق ۇلىسى ەدى.
داۋسى اشىلىپ، ءوزى اشىنىپ قىزىپ العان ارقالى اقىن بۇدان ءارى رەسەيگە باعىنعان العاشقى كەزدەگى جاۋدان دا، داۋدان دا قۇتىلعان مەيىرلى، جايباراقات بەيبىت كۇندەردى ۇزاق ايتىپ، ەندى تىنىشتىعى بۇزىلعان كۇندەرگە كەلگەندە قايتا داۋىلداتتى:
— ارقانى قىسقانداي ايازدى كۇندەر كەلدى. مومىن قويداي جۋاس ەلگە، جىلقى مىنەزدەس تىنىش ەلگە ەسىرگەن كوپ يت، بورىككەن كوپ قاسقىر ءتيدى...
وسى تۇستا باعانادان تىنىش وتىرعان ۇلىقتار ىڭعايسىز قيمىلداپ، قوزعالاقتاپ قالدى. اقان ءسوزىنىڭ جالپى نوبايىن جەتكىزىپ، تەز اۋدارىپ تۇرعان قازاق ءتىلماشى ەندى ساسقالاقتاپ، مۇراگەرگە ورىسشالاۋعا باتا الماي، قيبىجىقتاي باستادى. اقان بوگەلمەدى. قازاقتىڭ نادان بولىستارى ىشتەن شالسا، ورىستىڭ اكىرەڭدەگەن ۇلىقتارى سىرتتان شالىپ، بەرەكەسى كەتكەن، تۇسىنىكسىز كوپ زاڭ، كوپ ءتارتىپ، كوپ سالىق، پارامەن، جالامەن ەسى شىققان ەسىل ەلدىڭ بۇگىنگى ايانىشتى تۇرمىسىن، حال-اقۋالىن بايانداپ، سامعاي بەردى...
ءسوز سىڭايىن ۇعىپ، اقىن ءتۇتىنىنىڭ قالاي بۇرىلعانىن سەزگەن مۇراگەر بۇدان ءارى تىڭداعىسى كەلمەي، سالقىن كيىز ءۇي ءىشى ەندى قاپىرىق تارتقانداي بەيمازا كۇيمەن ماڭىنداعىلارعا قارادى. ءتىلماشقا "تۇسىنىكتى، اۋدارماي-اق قوي" دەگەندەي قولىن سىلتەپ بەلگى جاساپ، ورنىنان جايباراقات تۇردى دا، پولكوۆنيك كاتانايەۆقا يەك قاقتى. ۇلىقتاردىڭ ءبارى ورنىنان ورە تۇردى. اقان ءۇنى كىلت ءۇزىلدى.
وسى ءبىر ءساتتى كۇتكەن كاتانايەۆ تا شيراق باسىپ، اقان سەرىنىڭ موينىنا ستانيسلاۆ لەنتالى مەدال تاعىپ:
— قىرعىز دالاسىنىڭ اقىن-انشىلەرىنە ەگو يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو سەساريەۆيچ اتىنان ناگرادا! — دەپ، ەسىككە بۇرىلعان مۇراگەر سوڭىنان ەرە بەرگەندە، اقان داۋسى ساڭق ەتتى:
— ۇلى مارتەبەلى ۇلىعىمىز، ءسوزىمدى تۇگەل تىڭداساڭىز ەكەن، مەن ءوز مۇڭىمدى ايتىپ تۇرعام جوق، وزىڭىزگە باعىنىشتى قارا حالىقتىڭ مۇڭىن شاعىپ تۇرمىن!
ءسال جىميىپ قايتا بۇرىلعان پاتشا بالاسى، اقاننىڭ ءسوزىن ءتىلماشتان ەستىپ الدى دا، ونىڭ تاپ الدىنا كەلىپ توقتاپ، اقىن جۇزىنە مىسقىلمەن قارادى. جاپ-جاس جىگىتتىڭ كوزىن سىعىرايتا تەسىلىپ، كەكەسىنمەن ميىعىنان كۇلگەنىن ۇناتپاعان نامىستى سەرى دە كىرپىك قاقپاي قاسقايا قارادى.
— ءسىز كيرگيز حالقىنىڭ جاقسى اقىنى...
اقان ورىسشالاپ قويا بەردى...
— ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو، ءسىز قاتتى جاڭىلىپ تۇرسىز، مەن قازاق حالقىنىڭ اقىنىمىن. قىرعىزدار باسقا حالىق.
مۇراگەر ءسال ىڭعايسىزدانعانىن سەزدىرگىسى كەلمەي، جىميىپ قانا كۇلدى:
— ءيا، جاقسى اقىن، جاقسى وراتور. ءبىراق ەسىڭىزدە بولسىن، اقىنعا ولەڭ كەرەك، ساياسات كەرەك ەمەس. حالىق قامىن ويلاۋ — اقىن ءۇشىن ارتىق. ۋاقىتىڭىز تەككە زايا كەتەدى. ءسىزدىڭ ءبىر باسىڭىزعا ولەڭ شىعارۋ دا جەتەدى. — مۇراگەر "ەندى تۇسىنگەن شىعارسىڭ" دەگەندەي كوزى كۇلىمدەپ، نوكەرلەرىنە قاراپ: — حوروشيي پانەگيريست ي حوروشيي پانيكەر! — دەپ بۇرىلا بەرىپ ەدى، اقان دا ورىسشالاپ كەكەسىنمەن مىرس ەتتى:
— ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو! اقىن قارعى باۋ تاعاتىن يت ەمەس، ءتىلى، ويى بار ازامات!
— وحو! — مۇراگەر جەلكەسىمەن ەستىگەن اقىننىڭ ورىسشا ايتقان سوزىنە تاڭىرقاعانداي، كوزى باقىرايا بۇكىل دەنەسىمەن تۇتاس بۇرىلدى دا، ەندى قالجىڭداعانداي كۇلىپ تۇرىپ، قاتتى ايتتى. ۇلى روسسيا يمپەرياسىنىڭ التىن مەدالىنە مىسە تۇتپاي، ونى قارعىباۋعا تەڭەپ ءدىلمارسىعان توڭمويىن، قاراڭعى تۇزەمدىككە ىزامەن ايتتى: — ورىسشا جاقسى سويلەيسىز. جاقسى تۇسىنەتىن دە شىعارسىز: اقىنعا قارعىباۋ عانا ەمەس، كەيدە تۇزاق تا جاراسادى.
ۇلىقتار مىرس-مىرس كۇلىپ جىبەردى.
پاتشا بالاسىمەن ىڭعايسىز سوزگە كەلىپ شارپىسقان اقاندى شىڭعىس جەپ جىبەرەردەي قاراسا دا، ارالاسۋعا باتا الماي، دىمى قۇرىپ، سۇرلانىپ تۇر. قازاق شونجارلارىنىڭ ءبىرى "جەتتى عوي ەندى" دەپ مىڭگىر ەتە قالىپ ەدى، اقان وعان توسىلىپ، جاسىمادى:
— ۆاشە يمپەراتورسكوە ۆىسوچەستۆو! وزىڭىزگە باعىنىشتى جانداردى دارسىز-اق، ءوز قولىڭىزبەن بۋىندىرىپ ولتىرسەڭىز دە، اسىپ جەسەڭىز دە ەرىكتىسىز. ءبىراق كورىنگەن جاندارال، ويازدارىڭىز، بولىستارىڭىز سىزدەن بۇرىن جەپ قويا ما دەپ قورقام. ەگەر ءقازىر تىڭداۋعا ۋاقىتىڭىز بولماسا، — دەپ، بەشپەنتىنىڭ ىشكى قالتاسىنا قول سالا بەردى.
سەساريەۆيچتىڭ ءوڭى قۇپ-قۋ بولىپ، سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. ءبىر ساتتە قارسى الدىندا تۇرعان دالا اقىنى ەمەس، جاپونيا سامۋرايى تسۋدو سانسو سياقتى ەلەستەپ كەتتى. قوينىنان سەلەبەسىن جارق ەتكىزىپ، تۋرا جۇرەك تۇسىنا قادايتىنداي مۇراگەردىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەر شىقتى. قاس قاعىم ۋاقىتتا نيكولايدىڭ باسىندا شىم-شىتىرىق ويلار جۇگىرىپ ءوتتى: ءبىرىنشى مارتتاعى ەكى وقيعا — يمپەراتور ەكىنشى الەكسەيدىڭ ءولىمى، اكەسى — ءۇشىنشى الەكسەيگە جاسالعان قاستاندىق ەسىنە ءتۇسىپ، الدىندا تۇرعان ادام دا قوينىنا بومبا نە قانجار تىققان جاۋىزداي كورىندى. بۋىن-بۋىنىن زورعا ۇستاپ، تەڭسەلىپ كەتكەن مۇراگەر اقان سەرى ىشكى قالتاسىنان قاتتالعان قالىڭ قاعازدى الىپ ۇسىنعاندا بارىپ ەسىن جيدى. ارتىنداعى سۆيتالارىنا، وفيسەرلەرگە سىر بىلدىرمەي، مۇرت استىنان كۇلگەن بولىپ:
— جالپى، پوەت اتاۋلى... كورگەنسىز!.. تاربيەسىز! — دەپ زورعا بۇرىلىپ، كيىز ءۇي ىشىندە كوزى بۇلدىراپ، ەسىكتەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنە قاراي تالتىرەكتەي باسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
اقان سەرى كوپ كۇندەر-تۇندەر بويى ىشتەي تولعاپ، مامبەتالىمەن قوسىلىپ وي قورىتقان ەل مۇڭى، جۇرت تىلەگى جازىلعان قالىڭ قاعازىن ۇسىنعان قولىن تۇسىرە الماي، وسى قالپىندا تامىرى تارتىلعان ادامداي سىلەيىپ تۇر. مۇراگەر بار نوكەرلەرىمەن ەسىكتەن شىعىپ كەتىسىمەن، سوڭىندا قالعان شمونين جولبارىسشا ىرىلداپ كەلىپ، اقاننىڭ موينىنداعى مەدالدى جۇلىپ الماققا قولى بۇركىت تۇياعىنشا ءبۇرىسىپ، جاقىنداي بەردى دە، باتا الماي، اقىن قولىنداعى قاعازدى باس سالدى. پوليسمەيستەر مۇرتى، جاعى دىرىلدەپ، اۋزىنا ءسوز تۇسپەي، ءتىسىن شىقىرلاتىپ، شاعىم قاعازدى ۇپ-ۇساق قىلىپ جىرتىپ، ۇنتاقتاپ تۋراي بەردى، تۋراي بەردى. تەك قوس ۋىسى تولعاندا بارىپ نامىستان نە ۇرەيدەن ءوڭى قۋارىپ، ەسەڭگىرەگەن اقان سەرىنىڭ بەتىنە، اۋەلى سول قولىمەن ۇنتاق قاعازدى ۇرىپ، مۇراگەر ءسوزىن قايتالادى:
— كورگەنسىز!
وڭ قولىمەن قالعان قاعازدى ۇردى:
— تاربيەسىز!
قارشا بوراعان قاعاز استىندا بەتىنە قامشى تيگەندەي نامىستان ولەردەي بۋلىققان اقان سەرى ەسىكتەن قاراپ، كوزدەرىمەن اتقان نۇرتازا، تۇرلىبەكتەردى كورمەدى. كەۋدە تۇسىندا جالتىراعان مەدالدى باۋ-ماۋىمەن جۇلىپ العىسى كەلىپ، تاربيعان ءىرى، تۇكتى ساۋساقتارىن تاماعىنا قاراي جاقىنداتىپ، قولى قالتىراپ، باتا الماي، ءوزىن زورعا تەجەگەن ءشمونيننىڭ تىسقا شىعىپ بارا جاتىپ "تۋزەمسى، بارانى، باسۋرمانى" دەگەنىن دە ەستىمەدى، — قۇلاعى شۋلاپ، باسى اينالعانداي ماڭگىرىپ، كيىز ءۇي ورتاسىندا قيمىلسىز تۇرا بەردى.
جەردى ويىپ جىبەرە جازداعانداي نىعارلاي باسىپ ەرتىسكە ەنتەلەگەن پوليسمەيستەردىڭ ەكى جاعىنا الما كەزەك شىعىپ دومالاڭداي جورعالاعان نۇرتازا شالا ورىسشاسىمەن تىنىمسىز سويلەپ كەلەدى:
— ۆاشا بلاگورودا! جامان بولى، جامان! مۇراگەر الدىندا ۇياتتىمىز. بۇكىل قازاق ۇياتتى... ول اقىندى اكەلگەن مەن ەمەس، قارسى بولعانمىن وعان. ونى اكەلگەن شىڭعىس... جاقىندا ول وياز كونوۆالوۆتىڭ دا باسىن جارعىزعان. سول، سول... جامان ولەڭدەر ايتادى... ناعىز پونت شىعاراتىن پونتار. ونى ەندى قاماپ تاستاۋ كەرەك... اباقتى، اباقتى... — دەپ نۇرتازا ساۋساقتارىن كەرەگەلەي كورسەتتى.
شمونين ەرتىس ماڭىنداعى قايناعان جۇرتقا جەتە بەرە توقتادى دا، نۇرتازاعا ەجىرەيە قاراپ، قول ورامالىمەن سورعالاعان تەرىن ءسۇرتتى.
— سەن، ۆولوستنوي ۋپراۆيتەل، ونداي ءسوز ايتپا. قاشان سەساريەۆيچ بۇل ارادان كەتكەنشە مۇندا ەشكىمدى قاماۋعا الۋعا بولمايدى: ۋكازانيا بار، ۋكازانيا، — دەپ سۇق ساۋساعىن شوشايتتى. — ءتۇسىندىڭ بە؟ سودان سوڭ، بۇگىن يپپودرومدا بولاتىن ات جارىسقا، ەرتەڭگى سالتاناتتى سەرومانيالارعا الگى اقىماق اقىن بارمايتىن بولسىن. ءتۇسىندىڭ بە؟ ۆوت سولاي!..
انشى-كۇيشىلەر اقاندى قالاي جۇباتارىن بىلمەي، داۋىل سوعىپ اۋدارىپ اكەتكەن قاراشا ۇيلەردىڭ جۇرتىندا شوشايعان مۇساپىرلەردەي مويىندارىنا سۋ كەتىپ، ءۇنسىز وتىر. ءبارى دە قايعى جۇتقان كىنالى جاندارداي ورىندارىنان تىرپ ەتەر ەمەس. الدەن ۋاقىتتا "نيكولاي" كەمەسى ەرتىس جيەگىنەن جىلجي بەرە وكىرىپ قالعاندا بارىپ سەلك ەتىسىپ، باستارىن كوتەردى.
اقان سەرى ستانيسلاۆ لەنتالى مەدالىن موينىنان سىپىرىپ الىپ، جەرگە ۇردى.
باعاناعى بۇركىت جاپادان-جالعىز ءالى قالىقتاپ ءجۇر. كونە گرەك ەلىنەن اۋىسىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ گەربىنەن ورىن العان سامۇرىق اسپانعا كوتەرىلىپ، قازاقتىڭ كەڭ دالاسىنىڭ ءاستى-ۇستىن تىنتە قاراپ، بولات تەگەۋرىندى تەمىر تۇياقتارىن قاي بۇيىردەن قاداۋدى باعدارلاپ جۇرگەن سياقتى.
6
اقان جىرشىلارعا تىككەن كيىز ۇيدە جاپادان-جالعىز. قيالدانىپ جاتىر. تۇندىگى اشىق شاڭىراق كۇلدىرەۋىشى اراسىنان كورىنگەن زەڭگىر اسپاندا كەشەگى جالعىز بۇركىتتەن بوتەن كوزگە ىلىنەر قارا-قۇرا جوق. قۇلازىعان كەڭ اسپاندا شىرق اينالىپ قالىقتاعان قۇس قانا جالعىز جاتقان سەرىگە تاڭىرقاپ، مۇسىركەگەندەي سوناۋ ءتۇپسىز اسپان تورىنەن كوزىن الماي قاراپ، بىرەسە تومەن، بىرەسە جوعارى اينالا بەردى، اينالا بەردى.
باعانا ءار كيىز ءۇي الدىندا شوعىرلانىپ، مارە-سارە، ۋ-دۋ بولىپ، قالاداعى ات جارىسقا جۇرت اياقتارىنان تىك كوتەرىلە دايىندالىپ جاتقاندا، اقان دا كوكبەستىسىن ەرتتەپ، ءوز توبىمەن ءجۇرۋ قامىندا ەدى.
بۇگىن، ىستىق قايتا، ومبىداعى جارىس قوعامىنىڭ ۆيسە-پرەزيدەنتى دميترييەۆ — مامونوۆتىڭ يپپودرومىندا ات جارىس وتپەك. بۇل ءبىر قىزىق بايگە بولماق: جارىسقا قازاقتىڭ تويعا باپتاپ جاراتقان سايگۇلىكتەرى عانا ەمەس، كازاك-ورىستاردىڭ دا ادەيى دايىنداپ اكەلگەن ارعىماقتارى ارالاسا تۇسەدى ەكەن. جانە جارىس مەجەسىن تاعايىندايتىن مۇراگەردىڭ ءوزى، بايگەنى دە ءوزى بەرەدى دەسەدى. پاتشا اۋلەتىنە كوڭىلى سۋىعان اقان ەندىگى بولار بار قىزىقتان بەزسە دە، ات جارىس، بايگە دەگەندە تىقىرشىپ، شىداپ جاتا الماعان. ءبىراق نە كەرەك...
ءدال جۇرەر الدىندا قاسىندا قارۋ-جاراق اسىنعان، ورداڭداعان ماستەك مىنگەن ستراجنيگى بار پوشتاباي جانىبەك كوكشەتاۋ اكىمدەرىنە تىگىلگەن ۇيلەر جاقتان سىپىرتا جەلىپ كەلدى دە (ايتەۋىر، قايدا جۇرسە دە وسى ءبىر سىرىقتاي نەمە سولاڭ ەتىپ ىزىنەن قالساشى)، تاس توبەدەن قويىپ قالعانداي:
— ءاي، اقان، سەن نەمەنەگە ات ەرتتەپ، اۋرە بولىپ جاتىرسىڭ. ەشقايدا بارمايسىڭ! ساعان لۇقسات جوق. ەندى بۇل ارادان تىرپ ەتپە! كەشكە نۇرەكەڭنىڭ الدىندا بولاسىڭ! — دەدى دە، قايتا بۇرىلىپ، شوقىراقتاتا جونەلدى.
مۇنى ەستىگەن ىبىراي دا، ىردۋان اربادا قۇنىسىپ وتىرعان بىر-ەكى اقساقال دا قاسىندا قالماقشى بولىپ ەدى. اقان ولاردىڭ بۇل نيەتىن قوستاماعان.
ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى قازداي تىزىلگەن پاۋەسكە، تراشپاندار ءدال قاسىنان سالتاناتپەن ءوتىپ جاتىر، ءوتىپ جاتىر. اتىنىڭ جالىنان سيپاپ قالا بەرگەن اقانعا جابىق كۇيمەدە تىمىرايعان شىڭعىس تا، الدەنەگە ءماز بولىپ قارقىلداي كۇلگەن نۇرتازا دا مويىن بۇرماستان جەلكە تۇسىنان وتە شىققان.
كۇن ەتەككە جاقىنداعان مەزگىلدە سەرى كوشكەن جۇرتتاي تىم-تىرىس اۋىلدان جىراق ەرتىس جاعاسىنا كەلدى. سوناۋ الىستاعى شوق-شوق قايىنداردىڭ باۋىرىندا مال سويىپ، اس پىسىرگەن جالشىلاردىڭ بۋداقتاعان ءتۇتىن باۋىرىندا دابىرلاسقان كەشكى داۋىستارىنان بوتەن دىبىس جوق. توڭكەرىلگەن بۇلتسىز اسپان استىنداعى ىستىق اپتاپ قۋىرعان جەر، سالقىن تۇسە تىنىس الىپ، بۇيىققان الىپ سياقتى. اعىندى ەرتىس بەتى عانا شىمىرلاپ، يىرىمدەنگەن تۇستارى بولار-بولماس سىلدىر قاعىپ، بۇلكىلدەپ اعىپ جاتىر.
وزەن جاعاسىنداعى قۇمداۋىتتا وتىرىپ سۋ يىرىمىنە ماعىناسىز قاراعان اقىن ويى شارتاراپتا. سوناۋ ومبى جاقتاعى ايعاي-شۋ، مەرەكە-دۋماننان قاعىلىپ، جايلاۋعا شىعا الماي، جۇرتتا قالعان كەمتار ادامداي قۇلازىعان اقاننىڭ كوز الدىنا الىستاعى ەلى، اتا-اناسىز جۇرگەن ىبانى ءتۇسىپ، ويىنا جەتىمدىك تاۋقىمەتى ورالا بەردى: جەتىمدىك! جەتىمدىك!..
بۇل دۇنيەدە كىم جەتىم؟ نەگە ادام جەتىمسىرەيدى؟ جەتىمدىك جوقتىقتىڭ، قولى قىسقا كەدەيلىكتىڭ عانا بەلگىسى مە؟ جوق، باي بولا تۇرىپ، توق بولا ءجۇرىپ تە جەتىمدىككە دۋشار ادامدار از با؟ بالاسىنان ايىرىلعان انا دا جەتىم، قۇرداسىنان ايىرىلعان قارت تا جەتىم، ءوز ويىن، ءوز بىلگەنىن ايتا الماعان ادام دا جەتىم! جان-جاعىنان قىسپاققا ءتۇسىپ، كەڭ جەرى ۇلتاراقتاي بولعان، اينالاسىنا قاراعىشتاپ، ءمۇساپىر، مۇشكىل حالگە تۇسكەن ەل دە جەتىم؟ بۇگىنگى قازاق اۋىلى؟.. ءيا، قازاق جۇرتى دا جەتىم؟
ايدالادا اداسقان قاناتسىز جارالى قازداي، جۇدىرىقتاي جۇرەگى ىشكە سىيماي تۋلاعان اقىن كوڭىلىنە الدەبىر سۋىق ويلار ورالىپ، قۇم دالادا ىسىلداعان اڭىزاق جەلدەي ءان ىرعاعى ءتۇسىپ، وزى-وزىنەن كۇبىرلەي بەردى:
"ساحارا، جايلاۋ جەتىم، كولدەر جەتىم،
قاسىنا مۇنارلانىپ ەل قونباسا".
اپ-ساتتە باس-اياعى جۇمىرلانعان ولەڭ تۋىپ كەلەدى. ولەڭ، مۇڭدى ولەڭ!
"تاعى دا بۇل دۇنيەدە ناشار جەتىم،
جەرىنە بارام دەگەن بارا الماسا"...
جاپادان جالعىز وتىرىپ، كوڭىلىنەن كۇمبىرلەپ شىققان ءوزىنىڭ ماڭگى سەرىگى ولەڭىن الديلەگەن اقىن ەندى، بۇكىل ەل كوشىپ كەلگەندەي، جاڭا تۋعان جولدارعا قۋانىپ، ءارى قاراي جالعاي تۇسكەنشە بولمادى، سەلك ەتىپ، وڭ جاق بۇيىردەگى جارلاۋىتتان بەرگى وزەن ىلديىنا قارادى. و، عاجاپ! بۇل نە دەگەن عالامات؟ قانشا جىل اڭشىلىق، ساياتشىلىق قۇرىپ ءجۇرىپ مىناداي سۇمدىقتى اقاننىڭ ءبىرىنشى كورۋى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەگەن ادامداي تەسىرەيە قاراپ، ءۇنسىز وتىر: جالپاق تۇزدەن جوسىلىپ، شۇبىرا كوشكەن جۇزدەگەن، ءتىپتى اسىرىپ ايتقاندا مىڭداعان ءسۇر تىشقاندار، ءسۇر تىشقاندار! ءارقايسىسىنىڭ اۋزىندا ءبىر-بىر دومالاق كەسەك. اقان جاقىنداماي، الىستان قاراپ جوبالادى: جىلقىنىڭ كەپكەن قيى. ءيا، سولاي ەكەن. كەلە وزەنگە شولپ-شولپ تۇسكەن تىشقاندار تىنىق سۇيەم قۇيرىقتارىن قايقايتا شانشىپ، جەڭىل قيدى تىستەلەگەن كۇيى، اعىن سۋدىڭ بويىمەن قيىستاي اعىپ، ارعى جاققا قىلت-قىلت ەتىپ جالداپ بارادى، جالداپ بارادى. وزەن بەتىن ءبىر قاۋىم ۋاقىتقا دەيىن تىشقاندار، ءسۇر كوشكىن باسىپ كەتتى. اقان مەكەنىنەن بەزگەن وردالى جىلان كوشىن، يلەۋىن تاستاپ جوسىلا جەر اۋعان قۇمىرسقا كوشىن، ءتىپتى قار قالىڭ جىلدارى جىلى جاققا تابىن-تابىن بوسقان كيىكتەردى كورىپ ەدى، مىناداي عالاماتتى ءتۇڭعىش كورۋى. ءبىراق قويان، سارىشۇناقتاردىڭ اۋاتىنىن قارتتاردان تالاي ەستىگەن اقان، جەرىندە، ىنىندە قالۋعا دارمەنسىز تيتىمدەي تىشقانداردىڭ كەبىنە قاراپ تۇرىپ، الدەكىمگە ايتقانداي:
— بيىل شىنىمەن جۇت بولادى ەكەن! — دەدى. — بايعۇستار-اۋ، سوندا قايدا بارىپ پانالاماق. قالىڭ قارلى ءسىبىر ورماندارىنىڭ اراسىنان جازدا، الدىن-الا مەكەن-جاي سايلاپ الماق-اۋ. و، عاجاپ! جاراتىلىس، نە دەگەن قۇپيالى عالاماتسىڭ! تىرشىلىك اعىنىنان اۋزىنا تەزەك تىستەپ تە امالداپ، جالداپ وتەتىن ماقۇلىقتار بار-اۋ. ءقايتسىن، ۇلكەن اپاتتان ۇرپاعىن امان الىپ قالۋعا تىربانعان تيتىمدەي جاراتىلىس!..
قاس قارايا ومبىدان جارىسا شىققان ۇلىقتار، سوڭىنان قازاقى اربالارىن سالدىرلاتىپ، شيقىلداتىپ باسقا تويشىلار اۋىلعا ورالعان. كوشە بويى ۋ دا شۋ. "جانايداردىڭ مەيرامىنىڭ كوك مويىندارى بايگەنىڭ الدىن بەرمەپتى، ءبىرىنشى، ءۇشىنشى بايگەنى دە العان سونىڭ اتتارى، جانىبەكتىڭ مۇستافاسى دا ءجۇز تەڭگەلىك كۇمىس شەلەكتى بايگەگە الىپتى. قازاقتىڭ اتتارى اينالا شابار كۇرىگىڭدى دە شىداتپايدى ەكەن، جانۋارلار-اي، مەششان-پەششاندارىڭنىڭ، كوپەس-موپەستەرىڭنىڭ ورداڭداعان ماستەكتەرىن دالادا قالدىرماي ما، ءتايىرى، ولار ۇزاققا شابا الۋشى ما ەدى، انشەيىن تىز ەتپە، ءۇش شاقىرىمعا تىرتاڭداعانى بولماسا" دەسىپ، وسى اڭگىمەنى ءوسىرىپ، ءبوستىرىپ، گۋ-گۋ.
مەيرامنىڭ اتقا شاپقان ۇلى مۇراگەردىڭ ءوز قولىنان العان التىن يمپەريالدى بىرەسە كوككە اتىپ قاقپاقىلداپ، بىرەسە الاقانىنا قىسىپ، باۋىرىنا باسىپ، اۋىل-اۋىلدى، كيىز ءۇي بىتكەندى ارالاپ، شاپقىلاپ ءجۇر. ءبىر قولىنداعى كۇمىس ساۋىتىن كورسەتىپ، كورىنگەن ادامنان بايعازى الىپ، كەزدەسە قالعاندى ۇيىنە تويعا شاقىرىپ ءجۇر. بالا ەمەس پە، — قۋانىشتان ەس جوق.
شىنىندا دا، قۋانسا، قۋانعانداي ەكەن.
— اقان اعا-اي، اتتەڭ، بارا الماي قالدىڭىز. بارساڭىز دا بولاتىن ەدى... بۇلارى سۇمدىق ەكەن. ءسىزدى سول ارادان قۋىپ شىقپايتىن ەدى عوي...
— تۋھ، ادام دەگەننەن جەر قايىسادى، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى ءمىنىپ كەتە جازداپ شۋلاعان جۇرت... ورىستارىڭ دا مۇنداي ات قۇمار بولار ما؟! الگى كرۋگ دەگەنىڭىزدىڭ ءوزى قىزىق ەكەن.
— تاپ الدىندا ۇزەڭگى قاعىستىرا زۋلاعان توپ-توپ ات قاسىڭنان وتكەن سايىن جانىڭ شىعىپ كەتە جازدايدى. نە كەرەك، مەيرامنىڭ بايلىعى ءبىر كورىندى-اۋ. كوك مويىنداردىڭ زاۋىتىن تەككە ۇستاپ وتىرعان جوق ەكەن، — دەپ، اقانعا بار قىزىقتى تاپتىشتەپ ايتىپ بەرگەن ىبىراي. باسقا انشى-كۇيشىلەر بىر-بىرىمەن جاعالاسىپ، كورگەندەرىن جىرداي قىلىپ، توتەدەن قوسىلىپ، كيىپ-كيىپ كەتەدى. اتتاردىڭ قانشا جەرگە شاباتىن مەجەسىن مۇراگەردىڭ ءوزى كورسەتىپ، "شىدامدىلىعىن بايقاۋ، ۇشقىرلىعىن سىناۋ" دەگەن ەكى توپقا ءبولىپتى. ۇزاق شابۋدا مەيرامنىڭ ەكى اتى ءبىرىنشى جانە ءۇشىنشى ورىنداردى الىپتى. ءۇش شاقىرىمدىق تىز ەتپە ۇشقىرلىقتا ءالي كونشىبايەۆتىڭ اتىنان باسقا قازاق اتى جوق. بايگە العاندار كازاك-ورىس رىتوۆ، كوپەس سوكولوۆ، سوتنيك بەرنيكوۆتار. مۇراگەر ءبىرىنشى كەلگەن ات يەلەرىنە ءوز قولىنان التىن باۋلى التىن ساعات، اتقا شاپقان بالالاردىڭ بارىنە دە ءبىر-بىر التىن يمپەريالدان بەرىپتى.
جۇرت ەندى ءار ۇيگە جاعالاي كىرگەن مەيرامنىڭ بالاسىنىڭ قولىنداعى ەلۋ تەڭگەلىك كۇمىس ساۋىتىنا جازىلعان جازۋدى تۇسىنبەسە دە اينالدىرا قاراپ، ىشتەرىندە ساۋاتتى ەشكىم بولماعان سوڭ، ات ۇستىندە جۇرگەن بىرەن-ساران كازاك-ورىستاردى شاقىرىپ وقىتادى. "پريز ومسكاگو وبششەستۆا وحوتنيكوۆ كونسكاگو وبەعا، ۆ چەست ەگو يمپەراتورسكوگو ۆىسوچەستۆا گوسۋداريا ناسلەدنيكا سەساريەۆيچا" دەپ ءوزى دە زورعا ايىرىپ، ەجەلەپ، ىڭكىلداپ-سىڭقىلداپ زورعا وقىعان ستراجنيك، "ال نە تۇسىندىڭدەر" دەگەندەي ماڭىنداعى قازاقتارعا ەجىرەيە قاراپ، مازاقتاپ، قارقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى. قازاقتار دا تاڭدايلارىن قاعىسىپ: "ويپىرماي، مىنا مەيرەكەڭنىڭ تاسى ورگە دومالادى-اۋ! پاتشا مۇراگەرى قالاي-قالاي ءاس كوتەرىپ جازعان". "ە-ە، پاتشانىڭ اۋزىنا ىلىككەن جامان بولۋشى ما ەدى". — "مەيرەكەڭنىڭ ءوزى تۇگىلى، اتىن دا قوسىپ جازىپتى" دەسىپ، "كون" دەگەندى قۇلاعى شالىپ قالعاندارى نوبايلاپ، جوبالاپ سوعادى.
بۇگىنگى توي شىنىندا مەيرام ۇيىندە. انا-مىنا شىلدەحانا، سۇندەت، كىشىگىرىم اس كەزىندەگى ات جارىس ەمەس، بۇگىنگى ات جارىستىڭ ءجونى مۇلدەم بولەك. ءتىپتى قازاق دالاسىندا بولعان تالاي-تالاي ۇلى بايگەلەرىڭنىڭ وزىنەن مۇنىڭ ورنى باسقا. الدىمەن، بولاشاق پاتشانىڭ ءوز قولىنان ەڭ العاش سىيلىق العان بۇكىل قازاق جۇرتىندا وسى مەيرام. سودان سوڭ، ات جارىس الدىندا "جارىس" قوعامىنىڭ قامقورشىسى، اتتى اسكەر گەنەرالى تاۋبەنىڭ سويلەگەن سوزىندە كوپ مون بار. بۇل جارىس تا — بۇكىل يمپەريانى قورعايتىن اسكەرلەردىڭ نەگىزگى كولىگى ءارى قارۋى — دالا اتتارىن سىناۋ. جانە ول سىن مۇراگەر الدىندا وتپەك. وسى سىندا مەيرامنىڭ كوك مويىندارى ونەرلەرىن كورسەتپەدى مە؟ ەندى ونىڭ ات زاۆودىنداعى سايگۇلىكتەردىڭ باعاسى ارتىپ، جەر-جەردەن كەلەر ادامداردىڭ الدىندا قانى جەرگە تيمەسە كەرەك. اتاعى دا، بايلىق داڭقى دا ەندى بۇكىل قازاق جەرىنىڭ ءتورت قۇبىلاسىنا تاراپ، كەڭ جايىلماق.
اقمولا، سەمەي بولىسىنىڭ بەلگىلى ۇلىقتارى عانا ىرىكتەلىپ كەلسە دە، التى قاناتتى ەكى كيىز ءۇيدى تىركەستىرە تىككەن كەڭ سارايداي اق ءۇي اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ، قوناقتار زورعا سىيعان. بۇلار كوپ ۋاقىتقا دەيىن قالجىڭ، كەڭەسپەن وتىرىپ، ەندى ءبىر كەزدە اڭگىمە توسىننان اقان باسىنا اۋعاندا، ءبارى دە قان جۇتقانداي تومسىرايا-تومسىرايا قالىپ ەدى. دالا جاندارالىنىڭ بۇعان قاتتى اشۋلانىپ: "ونداي بەيباستىقتى اكەلىپ، سويلەتىپ جۇرگەندەردىڭ ءوزىن جازالاۋ كەرەك"، — دەپ زىركىلدەگەنىن كوميسسيا باستىعى وسى ۇلىقتارعا تونگەن زاۋالداي، قازاق دالاسىنا سوعار ۇسكىرىكتەي ەتىپ، قارا اسپاندى جاۋدىرا ايتقان.
"ءدۇيىم ەلدىڭ، قالىڭ جۇرتتىڭ قۋانىشىن سۋ سەپكەندەي باسىپ، سالتاناتتىڭ ءسانىن كەتىرىپ، الا تايداي بۇلدىرگەن جالعىز اقان. ول كوكشەتاۋ ۋەزىنە عانا قارا تاڭبا سالعان جوق، ءيىسى قازاق قاۋىمىنا وشپەس داق قالدىردى. ونى نەمەن وشىرەرسىڭ، نەمەن جۋارسىڭ. ەل ىشىندەگى ءجاي اكىم، مىقتى ۇلىقتىڭ الدىندا جاسالعان كىنارات بولسا ءبىر ءسارى، ەندىگى تىرشىلىگىنىڭ يەسى، جالعىز تىرەگىڭ دە، باعىنىشتى قۇدايىڭ دا اق پاتشانىڭ اق ۇلىنىڭ، قارا تۇياعىنىڭ الدىندا كەشپەس كۇنا ارقالادىق. تۇڭعىش كورگەن قالىڭ قازاقتىڭ ءتۇرى مىناۋ بولسا، ءوزى جات جەردەن رەنىشپەن ورالعان كەيىستى پاتشا بالاسى ەلىمە-جۇرتىما كەلىپ، قاباعىم اشىلىپ، جادىرايمىن بە دەگەندە، قارسى الدىنان قول قۋسىرىپ قارسى الار جۇرتىنىڭ سيقى مىناداي بولسا، جاپون ەلى باسىن جارالاعاندا، قازاق ەلى جۇرەگىن جارالاسا، — بۇل حالىق حاقىندا نە ويمەن، قاي كوڭىلمەن كەتپەك؟!"
وسى ويدىڭ تۇمانىنا قامالعان سارىارقانىڭ بەلدى-بەلدى شىنجىر بالاق، شۇبار توستەرى قاتتى كۇيزەلىپ، كەسەلدى اقانعا نە جازا تارتقىزىپ، نە ايىپ سالارىن بىلمەي، ءوزدى-وزى ءبىراز شارپىستى. نۇرتازانىڭ ءىش پىكىرى ىشىندە. بۇگىن پاتشا توڭىرەگىندە جۇرگەن مارتەبەلى ۇلىقتارعا اۋزى جەتپەسە دە، ولاردىڭ جولىن ارشىپ، سىرتتان قورۋىشتاپ جۇرگەن كىشى اكىمدەردىڭ ءبىرى، ءوزىنىڭ دوس-جارى — قالا پروكۋراتۋراسىنىڭ چينوۆنيگى دياكونوۆ دەگەنمەن سويلەسكەن. ول: "ءازىر شىدا، ۇلى مارتەبەلى سەساريەۆيچ سالتاناتتى ساپاردا جۇرگەندە ەشبىر ادام جازاعا تارتىلىپ، قىلمىستى بوپ جاتپاۋى كەرەك. جانە بۇل ونشا ءقاۋىپتى ەلەمەنت ەمەس، ەل اراسىنداعى بۇزاقى. ايتسە دە، ءقايسىبىر بۋنتتاردىڭ شىعۋىنا وسى سەكىلدى بۋزاتەرلەردىڭ سەبەبى دە تيمەي قويمايدى. ول ءوزى ءسىزدىڭ اقان cepi قاراماعىڭىزداعى بولىستىڭ ادامى كورىنەدى عوي، ايتۋىڭىزعا قاراعاندا، مۇلدەم ۇيات بولدى، ماسقارا بولدى، وسىنداي سۇمىرايلاردىڭ قىرسىعى سىزگە دە تيمەي قويمايدى، ارينە. بەكەر اكەلگەنسىز ونداي سەنىمسىز سۋبەكتىلەردى. اي، قىرسىعى تيەدى، ارينە، تيەدى. بىلەم ءسىزدىڭ جاعدايىڭىزدى. ەل باسقارۋ، اسىرەسە قاراڭعى ەلدى باسقارۋ وڭاي ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، الدى-ارتىن كوپ ويلامايتىن اقكوڭىل، ادال جانسىز... جارايدى، ءبىز دە قاراپ وتىرماسپىز، ارامىزداعى دوستىق قارىم-قاتىناس ءۇشىن اراشاعا تۇسەرمىز. ادەتتە، ءوزىڭ ءۇشىن ەمەس، بىرەۋ ءۇشىن كۇيۋ دەگەن توسىننان كەلگەن اپاتپەن تەڭ. ول اپاتتان امان الىپ قالۋ وڭايعا تۇسپەيدى، ويلاماعان جەردەن كيلىككەن ول دا ءبىر شىعىن... شىعىن... ءيا، ونسىز دا بولمايدى. شىعىسىنا قاراي كىرىسى. جارايدى، ول تۋرالى كەيىن! — دەپ اقاننىڭ ورەسكەل ىسىنەن سوڭ قىل شىلبىردى جۇتقانداي قينالعان نۇرتازانى ودان سايىن قايعىنىڭ يىرىمىنە تۇنشىقتىرا، بىر-ەكى باتىرىپ-باتىرىپ الدى دا: — "ازىرشە شۋ شىعارماڭىز. ۇلى مارتەبەلى سەساريەۆيچ اتتانعان سوڭ، ونداي بۇزاقىلاردى ازداپ ۇيرەتىپ الارمىز. ەندى ونى ءقادىرلى قوناقتاردىڭ ماڭىنان اۋلاق ۇستاعايسىز. الدا ۋاقىت بار، اقىلداسارمىز"، — دەپ قۇبىلمالى ۇرەيلى ءسوزىنىڭ سوڭىن جۇمسارتقان بولدى.
وسى سوزدەن سوڭ وزىنە قاراپ لاۋلاعان ورتكە قارعاشا سالىپ، وتتىڭ بەتىن باسقاعا بۇرۋ ايلاسىنا كەشكەن نۇرتازا، ەل بيلىگىندەگى ادامداردىڭ الدىندا ارىلىپ قالۋدىڭ قامىنا كوشكەن.
— اقاندا مەنىڭ التى الاسى، بەس بەرەسىم دە جوق، ۇزىندا ءوشىم، قىسقادا كەگىم دە جوق. سوندادا ونىڭ ەل سەرىسى ەمەس، تاتۋلىعىڭدى، ءدام-تۇزىڭدى بۇلدىرەر ەل پەرىسى بولاتىنىن ەجەلدەن-اق قاقساپ كەلەم، اۋىل اراسىنداعى لاڭى ازداي، ەندى بۇتكىل جەرىمىزدى جالعىز ءوزى لايلاعان جوق پا؟ — دەپ كومەيىندەگى ءسوزدى سۋىرتپاقتاپ كەلە جاتقاندا، جينالعان توپ ىشىنەن:
— اۋ، ءوزى ەل اراسىنداعى توي-دۋمان ءبىر باسقا، مىنا ۇلى سالتاناتقا قالاي رۇقساتسىز كەلىپ ءجۇر، وسى ءبىر قاڭعىباستان تارتار بولدىق قوي سازايىمىزدى، — دەپ ءبىر شونجار قاباق شىتقان بولىپ ەدى.
— رۇقساتسىز جۇرەتىن بۇل، نەمەنە، قازاعىڭنىڭ تويى ما ەدى. بۇل شاقىرۋمەن، قاعازبەن جينالعان ۇلى پاتشانىڭ تويى ەمەس پە! بۇعان ءتىزىمسىز كەلگەن ءبىر دە ءبىر جان جوق، ءار بولىستىڭ ادامىنا جاۋاپ بەرەتىن سول بولىستىڭ يەسى بولادى دا. جەتىستىردىڭ، نۇرتازا! قازاقتى دا ەل، جۇرت دەپ، ادەيى اتاپ شاقىرعاندا، انا اۋمەسەر ەسىرىگىڭدى سالپاقتاتىپ اكەپ، تاعى دا كورسەتتىڭ ونەرىڭدى. ەندى اقاندى عايباتتاپ، بار كىنانى سوعان اۋدارماقسىڭ. مىڭ تاسقىنعا — ءبىر توسقىن. ءوزىم بىلەم، ءوزىم شەشەم دەيتىن وركوكىرەكسىڭ، نۇرتازا. ءبىر قۇمالاقتىڭ ءبىر قارىن مايدى شىرىتەرىن ويلامادىڭ. سەنىڭ تايىزدىعىڭ ءۇشىن، ەندى قازاقتىڭ تەرەڭى، تۇنىعى لايلاندى. ەندى سەن لۇعاتسىز، تاربيەسىز ەمەس، ءبارىمىز كورگەنسىز بوپ وتىرمىز اق پاتشانىڭ الدىندا. ءالى دە كوسەمسىپ، شەشەنسىگىڭ كەلەدى. ءبىر مىسقال ار، ءبىر شوكىم ۇيات بولساشى ءبىر مەزگىل! — دەپ باياعى بويىنا تاراعان كەك ۋىتى قايتپاي جۇرگەن پاڭ نۇرماعانبەت اياعى شالىسا باستاعان نۇرتازانى وڭتايلى كەزدە جامباسقا الا بەرگەندە، قاق توردە قۇنىستاۋ وتىرعان شىڭعىس تامىرى بىلەۋلەنگەن ءسىڭىرلى قولىن كوتەرىپ، "ءجا!" دەگەن بەلگى جاساپ، ىرعاسا باستاعان ەكى شونجاردى تىيىپ تاستادى. كوتەرىلگەن قولدىڭ سەكسەۋىلدىڭ بۇتاعىنداي تاربيعان كوكشىل ساۋساقتارى اۋادا ءسال ءىلىنىپ تۇردى دا، كارى بۇركىتتىڭ تۇياعىنداي جۇمىلا بەرىپ، ارقاسىنا جاپقان وقالى شاپانىنىڭ شالعايىن قىمتادى. قانتالاعان شۇڭىرەك سۋلى كوزىن اينالا قاداي قاراپ الدى دا، ەلگە بيلىك ايتىپ داۋىرلەپ تۇرعان كەزىندەگى تاكاپپار قالىپپەن يەگىن ءسال كوتەرىپ:
— ءجا، بولار ەندى. ەكەۋىڭنىڭ اڭدىسۋىڭا، الىسۋىڭا كەڭ ساحارا جەتپەگەندە، دالاداعى داۋىڭدى قالاعا اكەلەيىن دەپپەڭدەر. ۇلى مارتەبەلى اق پاتشانىڭ الدى سەندەردىڭ قاجاسار ورىندارىڭ ەمەس. اقاندى مۇندا اكەلگەن مەن. جۇلقىسساڭدار، مەنىمەن جۇلقىسارسىڭدار، ال مىنا ۇلى توي ۇستىندە قاباق شىتىسىپ، سوزگە، داۋعا بارىسىپ، شىرق بۇزار بولساڭدار، اۋلاققا كەتىپ، جەكە قىرقىسىڭدار، — دەپ ءزىلدى ۇنمەن بەتتەرىن تويتاردى. بۇعاق ورنىندا تارامىستانىپ بىلەۋلەنگەن، ارىق ەتىنىڭ تەرىسى سالبىراعان تاماعىن قايتا بۇركەدى دە، ءوز كىناسىن دا مويىنداعان ادامداي سوڭعى ءسوزىنىڭ ءجىبىن بوساتىپ الدى، — ...تاپ وسى جيىندا بۇلاي بولار دەپ ويلاپپىن با؟!
نۇرتازانىڭ كۇتكەنى دە وسى ەدى. ۇلى تويدى داۋ-دامايسىز، سالتاناتپەن وتكىزۋ كەرەكتىگىن ايتقاندا، ءجۇنى جىعىلىپ، جۋاسىپ قالعانمەن، بۇزاقى اقاننىڭ كەلۋىنە سەبەپكەر شىڭعىس ەكەنىن ءبىرجولا انىقتاپ، جۇرت الدىندا اپپاق سۇتتەي تازارىپ الماقشى بولدى. سەرىنىڭ بەتىنە كوپشىلىك قولىمەن توپىراق شاشىپ السا، كەيىن ونىڭ تاعدىرىن شەشۋ ءوز يەلىگىنە جالعىز تيەرىن ويلاپ، قام جاساپ قالدى:
— شىڭاعا، مەن داۋ ىزدەپ ءجۇر دەيمىسىز. قالتارىستان شىعا كەلىپ سوقتىققان مىنا پاڭدار، ەرتەڭ تۇتانار وتقا ماي قۇيا سالۋعا ءازىر تۇرعان جوق پا؟ اق پاتشانىڭ تويى جامان ساعىناي شالدىڭ اسى ەمەس، اقان ويناق سالاتىن...
— ءاي، نۇرتازا، ارۋاققا تيىسپە، ءتىلىڭدى تارتا سويلە!
— ءيا، اقان ويناقتايتىن قىزويناق ەمەس دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ ەم، بولمادىڭىز. جوق جەردە بەدەل سالىپ، ونى الىپ كەلگەن ءسىز. ەندەشە، مۇنى اياقسىز قالدىرا المايمىن. توي شىرقى بۇزىلماسىن دەسەڭىز، ءوزىڭىز اكەلگەن اقاندى ءوزىڭىز قۋىڭىز بۇل ماڭنان. ءبىزدىڭ ماڭىمىزعا جۋىماسىن، ەندى ول ءبىزدىڭ ەل ادامى ەمەس، ەلدەن شىققان الاپەس، قايداسىڭ-اي الگى، قايداسىڭ اقي، ءاي، جانىبەك، اقاندى الىپ كەل وسىندا، اعا سۇلتان شاقىرادى دە، تەز اكەل، جەتكىز مۇندا.
ەسىك جاقتا ءسوز تىڭداپ، ۇلىعى ۇلىسا، بىرگە ۇلۋعا بورىدەي داعدىلانىپ قالعان اككى پوشتاباي جىرشىلار تۇسكەن ۇيگە قاراي سوراڭداپ، تابانىمەن جەر ويىپ جىبەرەردەي ادىمداي جونەلدى.
جەر اپشىسىن قۋىرعانداي جانتالاسقان نۇرتازانىڭ مىنا قىلىعى شىڭعىسقا دا، باسقا اكىمدەرگە دە ايان. بۇل دا ناعىز ۇرىمتال جەردە شاۋجايدان الىپ، تاسادان اتىلعان ساسىق كۇزەندەي سۇلتاننىڭ تاماعىنا جابىسا كەتتى. ونىڭ ساسىق پيعىلى — ءوزى دە قۋراپ تۇرعان قۋ شالدىڭ كۇرە تامىرىن قيىپ، جانىن ءزاننامعا جىبەرۋ ەمەس، القىمنان قىسىپ بۋىندىرىپ، بار كىناسىن مويىنداتۋ. "اتتەڭ، ورالماي كەتكەن قايران كۇن، — ەگەر بۇرىنعى زامان بولسا، ارىستانداي اقىرعان اعا سۇلتان ەشكىنىڭ قۇيرىعىنداي شولتاڭداعان جامان بولىستى مىناداي باسىندىرىپ قويار ما ەدى. ءبىر شەرتكەننەن قالمايتىن ىزىڭشىل سونانىڭ يىققا، توبەگە شىعىپ ويناقتاپ، ول ازداي، ءدال تاماق استىنداعى جۇقا تەرىگە جابىسىپ، قادالا شاعۋىن قاراشى. و، زامان-اي! وسى جولى پاتشا ۇلىنىڭ نيەتى جاقسى سياقتى ەدى. ايتپەسە، سۇلتان اتاۋلىنى بار بەدەلدەن ايىرىپ، وقالى شاپاندارىنان باسقا ەشتەمە قالدىرماي، بيلىك اتاۋلىدان جۇرداي ەتكەندە، كۇلگە شوككەن كارى بۋراداي ارتىن كوتەرە الماي، شوڭقيىپ وتىرىپ قالعان توبان اياق شىڭعىس بۇكىل كوكشە ءوڭىرىنىڭ زيالىلارىن باستاپ، توي اقساقالى بولىپ كەلەر مە ەدى؟! مۇمكىن، مىنا پاتشا بالاسى ەرتەڭ اكەسىنىڭ ورنىنا تاققا وتىرعاندا، بۇرىنعى سۇلتاندىق ءداۋىردى قايتا ورناتار. تورە اۋلەتىنىڭ كۇنى قايتا تۋار. اكەسى جۇرگىزگەن ساياساتقا قارسى جۇرەر پاتشا مۇراگەرلەرى از با؟ مۇمكىن، وسى جولى-اق كوپ نارسەنى ىشىنە ءتۇيىپ كەتەر. مۇمكىن... مۇمكىن... ەندەشە، ءبىر اقاننىڭ باسىن قورعايمىن دەپ، اتا-بابانىڭ قولىنا قايتا قونار باقىت قۇسىنان ايرىلىپ قالار. بۇل تويداعى بار ارەكەت، سويلەنەر ءسوز — ءبارى ەرتەڭ مۇراگەردىڭ قۇلاعىنا شالىنباسىنا كىم كەپىل. اينالا تورۋىلداعان پاتشا تىڭشىلارىنان كوپ نەمە جوق. بۇل، شىنىندا، ۇلكەن سىن. بيىلعى، كۇزگە قالعان سايلاۋعا شىقپا جانىم شىقپا دەپ زورعا تۇرعان كۇنى قاراڭ مىنا نۇرتازا تەگىن شىجالاقتاپ وتىرعان جوق. قايتسەم سۇرىندىرەم، قايتسەم ايىپ سالماعىن ءوز يىعىنان اۋدارىپ، باسقانىڭ موينىنا ارتىپ جىبەرەم دەپ وتىر. جوق، بۇل ارادا سۇرىنبەۋدىڭ شاراسىن ويلاۋ كەرەك. قالجىراعان جىلقىعا تۇياق سيار شۇقاناق تا جەتىپ جاتىر وماقاسا قۇلاۋعا: مۇراگەردىڭ الدىندا نامازعا ۇيىعانداي باسى جەرگە جەتكەنشە تاعزىم ەتىپ، ءپىر تۇتقان ەلدىڭ سول قاسيەتتى نامازىن بۇزعانداي شىرق كەتىرگەن اقاننىڭ ەسەرلىگىن ەلەۋسىز قالدىرسا، ەرتەڭ ايىپ سالماعى وزىنە تۇسەرى حاق. ەندەشە، داياشىنىڭ اڭىسىن اڭدىپ، سىڭايىن سىناعان مىنا قاسقىر، تۇلكىلەردىڭ الدىندا قابىرعاسى قايىسا وتىرىپ كەلەشەكتە تارتار ايىپتان ايىعۋ قاجەت..."
قاباعى تۇكسيىپ، جاۋراعان ادامداي قىمتانا ءتۇسىپ، تۇنەرە قالعان شىڭعىستىڭ قازىرگى ءتۇرى شىن ايانىشتى ەدى. بۇكىل سارىارقانى جايلاعان قازاق اتاۋلىنىڭ تويداعى بيلىگىن سالتاناتتى جيىننىڭ تىزگىنىن قولىنا العان كارى تارلاندى، اقسۇيەك تورەنى ەل بيلەگەن باسقا شونجارلار كۇنى بۇگىنگە دەيىن كۇندەپ كەلسە، ەندى جوق جەردە بەلىنەن شويىرىلىپ، بۇك ءتۇسىپ قالعانىن كورگەندە، ىشتەرىنەن "سول كەرەك، شوق-شوق!" دەپ، ەڭسەلەرى ءبىر كوتەرىلىپ، جايدارى جايراڭداعانداي بولدى. وزدى-وزىمەن دۋىلداسىپ، قايداعى جوق سوزدەردى قاقپاقىلداسىپ، توي داياشىسىن ءبىر قالتارىستا ەلەۋسىز قالدىرعانداي قارعاشا شۋلاسا باستاعان. تالاي جيىن، نەشە سۇرقىلتايدى كورگەن جىرىندى شىڭعىس مۇنى دا اڭعارماي قالمادى. "تۇرا تۇرىڭدار، ءالى دە باسىندىرماسپىن، مەنى قاۋقارى جوق كارى جىلانداي كورىپ وتىرعان شىعارسىڭدار، كارى بولسام، بولارمىن، ءبىراق جىلاندى نەشە كەسسەڭ دە، ءبىر كەسىرتكەدەي قاۋقارى بار، كەسىرتكەلەر، قاشان بۇل ارادان كەتكەنشە الدىمدا قايقاڭداپ، جورعالارسىڭدار" دەپ، باعانادان بەرى ىشتە ساقتاپ وتىرعان سۇمدىق حاباردى وسى تۇستا ايتىپ قالدى:
— ال جاراڭدار، — دەدى داۋسىن زىلدەندىرىپ، شاپان ىشىندەگى وڭ قولىن تاعى كوتەردى. — ەرتەڭ كوتەنگە وكپەلەگەن قارا قۇلداي بولماڭدار. سەندەرگە ايتار تاعى جايسىز حابار بار.
جۇرت جىم-جىرت تىنا قالدى.
— وزدەرىڭە بەلگىلى، ەرتەڭ ۇلى مارتەبەلى مۇراگەرگە ەرتىستىڭ باتىس جاق كەڭ جازىعىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارىن كورسەتەمىز. وعان اڭشى قۇستارىڭ، قاسقىر يتتەرىڭ، كوكپارشى، سويىلشىلارىڭ ساقاداي ساي شىعار.
— ارينە.
— ارينە.
— ە، وعان ءسوز بار ما، — دەسىپ قالدى وتىرعاندار.
— مەنىڭ ايتپاعىم ول دا ەمەس، — دەدى شىڭعىس تۇكسيە ءتۇسىپ. — سول ويىنداردان سوڭ، كەشكە قاراي ۇلى مارتەبەلى مۇراگەر مەن ونىڭ نوكەرلەرىنە، قۇرمەتتى قوناقتارعا زيافات جاسالىپ، سىي-سياپات كورسەتىلمەك.
— بانكەت بەرىلمەك، پاتشا اعزامىنىڭ مارتەبەسىنە قازاق ءميللاتى اتىنان جاسالار قۇرمەت زيافاتتى ورىسشا بانكەت دەيدى، — دەپ كۇشپەن ۇلى "بانكەت" دەگەن ءسوزدى ءوزى ويلاپ تاپقانداي وسى ارادا وسىمەن ونىنشى رەت ايتتى.
— سول زيافاتقا كەلەتىن ادام سانى، ءار كيىز ۇيگە بولىنەتىن، ۇلى مارتەبەلى مۇراگەر تۇسەر ۇيگە بولىنەتىن ادام سانى وزدەرىڭە ءمالىم ءجۇز ەلۋ ەدى. بۇگىن جوعارى مارتەبەلى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورى ءوز قولىمەن ەلۋگە ءتۇسىردى. ۇلى مارتەبەلى مۇراگەرمەن داستارقانداس بولاتىن ادام سانى جيىرما ەدى، ونى ونعا ءتۇسىردى. سول ەلۋ ادام ساناتىنا كىمدەردى قۇرباندىققا شالامىز، ءقادىرلى ون ادام كىم بولۋى كەرەك، — وسىنى قۇزىرلارىڭا سالىپ، اقىلداسىپ الساق دەپ ەدىم، — دەگەندە، جاڭا عانا جايراڭداپ وتىرعان بي-بولىستاردىڭ اندەرى قاشىپ، كوزدەرى جاساۋراپ قالدى. ەرتەڭ ەلىنە بارعاندا "اق پاتشانىڭ قاسىندا وتىرىپ، ءبىر تاباقتان ءدام تاتتىم" دەپ جىر قىلار ماقتانىشىن الدىن الا ويلاپ، ءپىشىپ قويعان شونجارلار، ەندى كوزىنە قامشى تيگەندەي جاسقانىپ، شىڭعىستىڭ الدىندا ءمۇساپىر كۇيگە ءتۇستى. — ءار ۇيەزدىڭ ءار بولىسىنان ەكى-ۇش ادامنان بولسا دا جارار ەدى. ەندى قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي وتىر. اقىلداسىپ پىشكەن تون كەلتە بولماس، ءبارىڭ دە ۇلى وتىرىسقا جارايتىن ازاماتسىڭدار، ءبىراق كوبىڭنىڭ جولىڭ بولمايتىن دەدى. بۇيرىق سولاي!
مولداساقىنعان شىڭعىس قوس تىزەسىنە قاراپ، بۇك ءتۇسىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. "قالاي؟ ءبىر مىتىسام، شوندانايلارىنا ءالى دە باتاتىن شىعار" دەپ، كارى تىزەسىنە ريزا بولعانداي، ىشتەي كۇلىپ وتىر. ءمۇجىلىپ-مۇجىلىپ، سۋدىراعان سۇيەگى عانا قالعان قارا كەمىك ولمەشى شالدىڭ بۇلاي تاكاپپارسۋىنا ىزا بولعانمەن، ەشكىم وعان باتىپ ەشتەمە ايتا المادى. قايتا ۇلى داستارقاننان دامەلىلەر اياق استىندا پاتشا سالتاناتىنان، ۇلكەن ماجىلىستەن قاعىلۋدان قورقىپ، شىڭعىسقا جاعىنىپ قالۋدىڭ جولىن ىزدەستىردى.
بۇرىن دا شىڭعىسپەن تالاي قاجاسىپ ۇيرەنگەن ءارى بۇگىن كوڭىلى تاسىپ، شالقىپ وتىرعان مەيرام عانا تولىق دەنەسىمەن قالىڭ بوستەكتىڭ ۇستىندە ءبىر ىرعالىپ، قويۋ سارى ساقالىن سيپاپ، كەكەسىنمەن كۇلدى:
— ادام قارتايعان سايىن ىندىنى تارىلا بەرەتىنى نەسى ەكەن؟ شىڭەكەڭ بۇرىن دا كەلىمدى-كەتىمدى كىسىگە ونشا قولى اشىق بولماۋشى ەدى...ا-اي، ول دۇنيەگە اتتاناردا ساراڭ ادامداردىڭ جۇدىرىعى تۇيىلگەن كۇيى اشىلماي قالادى دەۋشى ەدى.
وۋ باستان قالجىڭ، ءازىل سوزدەردى قىلجاقپاس، اۋمەسەرلەردىڭ ءونىمسىز قىلىعى دەپ، بوستان-بوس ىرعاسا بەرۋدى جاراتىلىسىندا ۇناتپايتىن شىڭعىس مەيرامنىڭ ىلمەشەگىن اياعىنا دەيىن تىڭدادى دا، ەستىمەگەن بولىپ:
— ايتقانداي، ساعان ەسكەرتەم دەپ ۇمىتىپ كەتكەن ەكەم-اۋ. مۇراگەردى شىعارىپ سالار كەزگە بۇگىنگى بايگەدەن كەلگەن كوكتۇيعىندى دايىندا، جۋىپ-تاراپ دەگەندەي، ايىل-تۇرمان ابزەلدەرىڭنەن ۇياتقا قالىپ جۇرمە، — دەدى. — ومىلدىرىك، قايىسقانىڭا دەيىن كۇمىس جاپقان ءساندى بولسىن. جىبەك جابۋىن دا قالدىرما.
— ە، ونى مۇراگەر مىنە مە؟
— ءمىنىپ قانا قويمايدى، الىپ كەتەدى.
— الىپ كەتكەنى قالاي؟
— قازاق قوناعىنا قالاي ات مىنگىزۋشى ەدى؟
— ە-ە، ات مىنگىزەم دەسەم، ءوزىم-اق مىنگىزبەيمىن بە، مەنىڭ مالىمدى قاشاننان بەرى سىرتتان بيلەيتىن بولعان ەڭ؟
— ول اراسىن بىلمەدىم. كەشە گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءوزى: "بايگەدەن كەلگەن اتتى ەل سالتىمەن قازاقتار سىزگە مىنگىزبەك" دەگەن. سەنىڭ بيلىگىڭدى گەنەرال ءقايتسىن... ەگەر مۇراگەرگە بەرمەيمىن دەسەڭ، ونىڭدى ايت، ەرتەڭ-اق گەنەرالدىڭ قۇلاعىنا سالۋعا بولادى.
— ويپىرم-اۋ، ەندى... ەندى... مۇراگەر سۇراسا، ودان... كوكتۇيعىننان باسقا اتتار دا... — دەپ مەيرام شوق باسىپ العانداي تىزالاقتاپ، ءبىر قىزارىپ، ءبىر سۇرلاندى.
— سولاي، مەيرام، — دەدى شىڭعىس ايىزى قانىپ. — كوكتۇيعىننان باسقا اتتى بەرىپ، ءبىزدى جىن ۇرىپ كەتتى مە؟! كوزى بار ەمەس پە؟ مازاق ەتكىڭ كەلگەن ەكەن!.. جارايدى، ەندى الگى زيافات ماسەلەسىنە ورالايىق.
مەيرام دا، جۇرت تا مىسى قۇرىپ، ۇندەي الماي قالدى. الدەن ۋاقىتتا:
— سوندا قالاي، تىزىمگە ىلىككەن ءجۇز جەتپىس ادامنىڭ ەلۋى بارماي قالاتىن بولدى ما، بۇل نە جارلىق؟! جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدى دەپ، قازاق ەلىنىڭ قانشا ادام شاقىرىپ، قانشاسىن قوياتىنىنا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ارالاسقانى قالاي؟ قىرىق رۋدان جينالعان قازاق ازاماتتارىنا سەنبەگەنى مە؟ — دەپ الىبەكتىڭ ءىنىسى، ادۋىندى جاس بولىس اقبۇزاۋ ءسوز باستاپ ەدى.
— باسە-اۋ دەسەيشى، قىرىق رۋلى ەلدى ءبىر ارنامەن اعىزىپ، ءبىر جولمەن جۇرگىزىپ، اشسا الاقانىندا، جۇمسا — جۇدىرىعىندا ۇستاپ كەلگەن اعا سۇلتانىمىز توي جابدىعىن، قوناق ءداستۇرىن بىلمەيدى دەگەنى مە، قوي، ول انشەيىن "بايدىڭ مالىن بايعۇس قىزعانادىنىڭ" كەرى شىعار، — دەپ ەكىنشى بولىس شىڭعىسقا كوپشىك تاستاي سالدى.
— ءيا، ول ايتقانىنىڭ رەتى جوق.
— كەلىسكەن ەكەنسىز، ءبارىمىز دە ۇلى مارتەبەلى مۇراگەردىڭ ماجىلىسىندە بولامىز، بولاشاق پاتشامىزدىڭ الدىن ەندى كورەمىز بە، كورمەيمىز بە؟!
— "الا قويدى بولە قىرىققان جۇنگە جارىماس" دەپ، قازاق ۇلىقتارىنىڭ بىر-بىرىنەن نە الالىعى بار. ءبارىمىز دە مۇراگەردىڭ اكەسى — اق پاتشانىڭ اياعىنا الديارلاپ باس ۇرىپ، قاسيەتتى جارىقتىقتىڭ اماندىعىن تىلەپ ناماز وقىپ، قول قۋسىرىپ قىزمەت جاساعاننان باسقا نە جازىعىمىز بار، — دەپ، تاعى ءبىرى مۇراگەردىڭ تاباعىنان قالماۋدىڭ قامىمەن ۇزىن ارقانعا سالىپ، كوسىلە سويلەپ، شۇبىرتىپ كەلە جاتىر ەدى، سىرتتا جۇرگەن بىرەۋ كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىنەن ىشكە سىعالاپ:
— اقان سەرى كەلە جاتىر! — دەدى.
كۇنى بۇگىنگە دەيىن قاستارىندا جۇرگەن سەرىنىڭ اتىن ەستىگەندە، ەرتەگىدەگى الباستىنىڭ اتىن ەستىگەندەي ءبارى تىم-تىرىس تىنا قالدى. بۇل ۇيگە اقان ەمەس، جازىقسىز بىرەۋدىڭ قانىن جۇكتەپ، ەندى وسىنداعىلاردىڭ ءبىرىنىڭ باسىن الا كەلە جاتقان قاندىقول جەندەتتى كۇتكەندەي.
قاشان ۇلىقتار وتىرعان ۇيگە جەتكەنشە كەگەجەسى كەيىن تارتىپ، كەلگىسى كەلمەي، جان-جاعىنان كەكەتە، قورقىتا، تابالاي قارايتىن سۇرىقسىز كەزدەردى كورگىسى كەلمەي، دەل-سال كۇيدە جاقىنداعان اقان، ەندى شيىرشىق اتىپ، ويۋلى جارما ەسىكتى جۇلقا اشىپ، ىشكە سۇپ-سۇر بولىپ ەندى.
جۇرت بەرى وتپەي، بوساعادا تۇرىپ قالعان اقانعا ءبىر، تۇنجىراپ، تۇنەرە ءتۇسىپ، باسىن كوتەرمەگەن شىڭعىسقا ءبىر قارايدى. ەكەۋىنىڭ نە دەپ قاقتىعىساتىنىن اندىپ، قىزىقتاپ وتىر.
شىڭعىس اقاننىڭ كىرگەنىن توبەسىمەن كورگەندەي، باسىن تەمەن تۇقىرعان قالپى، ەستىلەر-ەستىلمەس مىڭگىر ەتتى:
— مەن سەنەن باسقا ونەردى كۇتسەم دە، تاپ وسى "ونەرىڭدى" كۇتپەپ ەدىم. جەردىڭ ۇستىمەن كەلىپ، استىمەن قايتاتىن بولدىق...
اقانعا شىڭعىس تا، ەشكىم دە وتىر دەگەن جوق. ون ەكى قانات ءۇيدىڭ ءدال تورىندە قۇنىسقان سۇلتاننىڭ ءۇنى زورعا ەستىلەدى.
— شىڭاعا! — دەدى ەڭسەسىن كوتەرىپ، اتتىڭ شوقتىعىن ۇستاپ اتتانعالى تۇرعان ادامداي بوساعاعا قولىن ارتقان اقان. — داۋسىڭىزدى قاتتىراق شىعارساڭىزشى، مىنا ۇلىقتارعا كەلىن ەمەسسىز عوي، شىمىلدىق ارتىنان سىڭسىپ سويلەيتىن!
بۇرىن ءوزىن قاتتى سىيلايتىن، ءوزى دە حاس ونەرىن قاستەرلەيتىن اشۋلى اقىننىڭ سوقتىعۋعا تۇرعانىن جازباي تانىعان شىڭعىس، جۇرت الدىندا ابۇيىرىن توگىپ الماۋدىڭ، قارتايعان شاعىندا ادۋىن، ازۋلى اقاننان ءسوز ەستىمەۋدىڭ شاراسىن كوزدەپ، جۇمساق سويلەسىپ، جۇقارتا ءبىتىرۋدى ويلادى. كولدەنەڭ جۇرتتىڭ ەكى ارلاندى قارت، اككى ارلان مەن كەمەلىندە تۇرعان جىرىندى ارلاندى الىستىرىپ قويىپ، ايىزدارى قانعانشا قارايتىن سىڭايلارىن ەكەۋى دە ۇقتى. ايتسە دە، اسا تىستەرىن باتىرماسا دا، بىر-بىرىنەن تايقاقسىپ، تايىناتىن جەر قالمادى.
شىڭعىس باياۋ عانا باسىن كوتەردى. وزىنە تۋرا قادالعان اقاننىڭ وتتى كوزىنە سۋلى كوزى تۇسە بەرىپ، تايىپ كەتتى. قايتادان باسىن يە بەرىپ، شاپانىن تاعى دا قىمتانا ءتۇسىپ، جوتكىرىندى دە، داۋسىن كوتەرە سويلەدى:
— اقان شىراق، جاسىراتىن نە بار، كەيبىرەۋلەردىڭ ايتقانىنا قۇلاق اسپاي، كارى قىڭىرلىققا سالىپ، ءوزىڭدى وسىندا، ۇلى مارتەبەلى مۇراگەردىڭ الدىن كورۋگە اكەلگەن ءوزىم ەدىم. ەندى، بۇگىندە، بەتىمنەن باسىپ، ەلگە قارار ءجۇز قالماي، تايعاندا ءجۇزقارا بولىپ وتىرمىن. قازاق ءميللاتى — ءوزىنىڭ قوناقجايلى سىپايىگەرشىلىگىمەن، لۇعاتتى ءتارتىپ، تاربيەلىلىگىمەن اتى شىققان ۇلىس. بۇل مىنەزى — كەلەشەك ناسىلگە، ۇرپاقتان ۇرپاققا مۇرا بوپ قالار قاسيەتى. ال سەن بولساڭ، ەلدەگى تەنتەكتىگىڭدى ۇلى ادامنىڭ، ۇلى پاتشا مۇراگەرىنىڭ الدىندا جاساپ، ايىقپاس ۇيات ارقالاتتىڭ حالقىڭا. سەنى "كورگەنسىز"، "ءتارتىپسىز" دەگەن مۇراگەر ءسوزى قازاق قاۋىمىنا، بار قازاق ەلىنە تاققان ءمىن. ءوزىڭدى اياماساڭ دا، جۇرتىڭدى اياساڭ ەتتى. حالقىڭنىڭ ابۇيىرىن ساقتاساڭ ەتتى.
— ءا، شىڭاعا، — اقان سۇلتان ءسوزىن كيىپ كەتتى. — ءسىز حالقىڭنىڭ ابۇيىرىن دەيسىز. الدىمەن، حالقىمىزدىڭ دەمەيسىز بە... ول حالىق سىزگە دە، ماعان دا، بارىمىزگە دە ورتاق ەمەس پە؟ سودان سوڭ، ابۇيىرىن دەيسىز. ول از. مەن ابۇيىرىن عانا ەمەس، حالقىمىزدىڭ كەلەشەگىن دە ساقتاعىم كەلمەدى مە:
"ومبىدا، پاتشا كەلىپ، بولدى جيىن،
قالدىرماي ءبارىن تەگىس بولىس، ءبيىن.
مينيستر، گۋبەرناتور، سوۆەتنيكتەر
باس قوسىپ، ءماجىلىس قۇرعان ۇلى ءدۇيىم.
نيكولاي يمپەراتور حۇزىرەتىنە
سويلەدىم بۇل قازاقتىڭ جايى-كۇيىن.
ۇناتىپ ول شاھزادا ءبىزدىڭ ءسوزدى،
حوش كورىپ، التىن مەدال قىلعان سىيىن".
وسى ما سىزگە ۇناماعانى؟!
— قازاقتىڭ جاي-كۇيىن سويلەيتىن سەن سونشاما كىم ەدىڭ؟ — دەپ نۇرتازا باس سالىپ ەدى، اقان كەكەسىنمەن كۇلدى:
— حالقىمىزدىڭ تاعدىرىن، كۇيىن ايتۋعا دا شەن مەن شەكپەن كەرەك پە؟ حالقىڭ دەپ سوعار جۇرەگىڭ بولماسا، ساۋسىلداعان تەمىر شەننەن نە قايىر. ال ەلىمىزدى، جۇرتىمىزدى ويلاساق، ول حاقىندا پاتشاعا ءبارىمىز جامىراماي، بىرەۋىمىز عانا ايتقاندا تۇرعان نە اعاتتىق بار؟!
— جوق، اقان، سەن ءتۇسىنىپ تۇرسىڭ، ولاي بۇرما ءسوزدى. مەنىڭ ايتارىم، مىنا ەلىڭنىڭ كوزىنشە ايتارىم سول، ەندى مۇراگەردىڭ الدى تۇگىلى، ارتىنان كورە المايسىڭ.
ەندى كۇناڭدى موينىڭا الىپ، مىنا ەل ازاماتتارىنىڭ الدىندا انا ويازعا، سوندا وتىرعان ومبى ۇلىقتارىنا جۇگىنىپ، باسىندى ءيىپ كەشىرىم سۇرا. مۇراگەرگە ونىڭ جەتسە، جەتەر. جەتپەسە، كۇنادەن ارىلاسىڭ، تازارارسىڭ. پاتشا بالاسى نە دەگەن كەڭ، كەشىرىمدى ەدى. ايتپەسە، سەن ايتقان ءسوزدى بۇرىنعى حاندارعا ايتساڭ، كۇنىڭ نە بولار ەدى. كەشىرىم ءوتىن، اياعىنا جىعىل! بۇل ءبىر. سودان سوڭ، اقان شىراق، ەشتەمە سەزبەگەندەي، سەزىنبەگەندەي، ءوز قاتەلىك، ۇياتىڭنان جانىڭ اۋىرماعانداي ەركىن جۇرگەنىڭدى قوي. ەلگە كايتقانشا ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي-اق، جاتار تۇراعىندا بول. ەندىگى سالتانات، ساۋىق ماڭىندا ءجۇرۋىڭدى ەشكىم قالامايدى ءام لۇقسات جوق!
وسىنى ايتتى دا، شىڭعىس تاعى دا قۇنىسىپ، ەكى قولىنىڭ ساۋساقتارىن بىر-بىرىنە ايقاستىرىپ، تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى.
— بارى وسى ما، شىڭاعا، ايتپاعىڭىز؟ — دەپ اقان ءولى دە تىم-تىرىس وتىرعان جۇرتتىڭ ۇستىنەن سۇلتانعا تۇنجىراي قارادى. شىڭعىس كوزىن كوتەرگەن جوق. "وسى، وسى" دەگەنى مە، تۇسىنبەدىڭ-اۋ"، "قويمايسىڭ-اۋ" دەپ قىنجىلعانى ما، باسىن قايتا-قايتا شۇلعىدى.
— جارايدى، ەندەشە، شىڭاعا، ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبارىن ءتۇسىندىم. وسىندا اكەلگەن دە ءوزىڭىز، قۋعان دا ءوزىڭىز، راحمەت! ءبىراق مەنىڭ ءبىر تۇسىنە الماي قالعان جەرىم بولىپ تۇر، — دەدى اقان شىڭعىستان ءالى دە كوزىن الماي.
— ەھ، ءتۇسىندىم دەگەنىڭ نە؟.. تۇسىنبەگەنىڭە جول بولسىن؟
— ءبارى دە تۇسىنىكتى، ەندى ءسوزدىڭ نە قاجەتى بار، — دەپ، وتىرعانداردىڭ كەيبىرەۋى سەرىنىڭ سويلەۋىنە قارسىلىق ءبىلدىرىپ ەدى، ءسوز قۇمار، داۋ قۇمار باسقالارى دۇرسە قويا بەردى:
— سويلەسىن.
— ەندى مۇنداي جيىندى كورە مە، كورمەي مە؟!
— ءيا، ەندى كورمەگەنىم وسىنداي جيىن بولسىن، — دەپ ءسوز ۇلەسى تيگەن اقان شۇيىلە ءتۇستى. — مەنىڭ تۇسىنبەگەنىم — وسىنشا بايبالام سالاتىن، وسىنشا قارا اسپاندى جاۋدىرىپ، قازاقتىڭ باسىنا قارا كۇن ورناتاتىنداي نە بوپ قالدى؟ پاتشا بالاسى "كورگەنسىز"، "تاربيەسىز" دەسە، قاتە مە؟ ءوزىڭىز ايتقان جوقپىسىز، ول ساعان عانا ايتىلعان ءسوز ەمەس، بارىمىزگە، ءتىپتى بۇكىل قازاققا ايتىلعان ءسوز دەدىڭىز. وعان نەسىنە شامداناسىز؟ وتىرىك پە؟
جۇرت قوزعالاقتاپ، بىر-بىرىنە قاراسىپ، "بۇ نە ءسوز" دەگەندەي بىر-بىرىنە يەك قاعىستى. اقان ەندى بوساعا جاقتان ورتاعا قاراي ءوتىپ، نۇرتازانىڭ الدىنا توقتادى:
— سەن ايتشى، نۇرتازا. پاتشا بالاسى نيكولاي دۇرىس ايتقان با، الدە مىجىعان با؟
— م... مىجىعانى نەسى! ارينە... ميكولاي دۇرىس ايتادى، — دەپ مەيرام بايعا سۇق ساۋساعىن شوشايتتى اقان.
— ارينە، دۇرىس ايتادى ميكولاي.
— سەن... ءسىز... ءسىز... سەن! — اقان جاعالاي وتىرعانداردى ساۋساعىمەن نۇسقادى.
— دۇرىس، دۇرىس!
— ارينە، دۇرىس!
— دۇرىس بولماعاندا شە؟
— ميكولاي پاتشا دۇرىس ايتادى. ءا، مۇراگەر دەگەنىم!
— مىنە، ءبارىڭ دە دۇرىس دەپ وتىرسىڭدار. ەندەشە، مەنى نەگە جازعىراسىز، شىڭاعا؟ قازاق ەلى، قازاق جۇرتى، شىنىندا، نە كوردى؟ جان-جاعىنان اندىزداعان موڭعولدىڭ، جوڭعاردىڭ قان ساسىتقان شاپقىنشىلىعىن، كەشەگى حانداردىڭ، تورە-سۇلتانداردىڭ، بۇگىنگى وياز، بولىستاردىڭ قيانات-قىسپاعىن، وزبىر، زومبىلىعىن كوردى. ودان باسقا نە جاقسىلىق كورىپتى؟! مەن وسىنى ايتتىم. پاتشا بالاسىنىڭ "كورگەنسىز" دەگەنى دە وسى ەمەس پە؟! ال، "تاربيەسىز" دەسە، ول دا راس! قازاق حالقى نە تاربيە، نەندەي جىلى الاقان كورىپ وتىر؟ الىم-سالىق، ايىپ-ايبان تولەپ، شۇرايلى كولىن، شۇيگىندى ءشوبىن، قۇنارلى جەرىن بەرگەننەن باسقا، نە قارىمتا قايتارىپ، الماقتان نە سالماق كورىپ وتىر؟ سەندەر العان سىلدىرماق شەن، جىلتىراعان شەكپەن بە؟ ەرتەڭ شىنجىرىن تاعىپ جەتەلەر، الىسقانعا ايتاقتاپ، باسقا كوزگە توپەلەر قارعىباۋ ما؟ ودان باسقا نە ءتالىم، ورىس جۇرتىنىڭ نە تاربيەسىن الىپ وتىرسىڭدار؟ تىم قۇرماسا، ەل بيلەگەن بولىستار، كوبىڭنىڭ قارا تانيتىن بىلىمدەرىڭ، قول قوياتىن ساۋاتىڭ، ورىس ۇلىعىمەن ءتىلماشسىز سويلەسەتىن ءتىلىڭ بار ما؟ سەندەر باسقارعان ەل نە تاربيە كورىپ قارىق بولماق؟! مەن وسىنى ايتتىم. پاتشا بالاسىنىڭ "تاربيەسىز" دەگەنى دە وسى. مەن ءوزىم بىلەتىن، كوزى اشىق قازاق بىلەتىن بار قاسيەتتى، بار تاۋقىمەتتى جازدىم. قازاق تا ورىس ەلىمەن قويان-قولتىق قوسىلىپ، ەل بولسىن، تاربيە، شاراپات كورسىن دەپ، ەل ارىزىن پاتشا سارايىنا الا بارسىن دەپ جازدىم. ءبىراق ونى مۇراگەر قۇپ المادى. نەگە قۇپ السىن — قازاقتىڭ زەردەسىنە ءبىلىم قۇيىپ، تىلىنە ءنار بەرىپ، تەرەزەسى تەڭ سويلەگەننەن گورى، وتارلى قويداي ايداپ، ونى ويسىز ماقۇلداعان، ءتىلسىز باقىلداعان ميعۇلا تەكەلەرگە باسقارتىپ قويسا، جەۋىنە دە وڭاي ەمەس پە؟!
ۇلىقتار جاپپاي قوزعالاقتاپ، ءبىرى جىرقىلداپ كۇلسە، ءبىرى اشۋ شاقىرىپ، كۇڭكىلدەسىپ كەتتى. شىڭعىس ماڭدايىن الاقانىمەن كولەگەيلەپ، ەكى يىعى سەلك-سەلك ەتەدى. بۇگىندە ەل باسقارعان بولىستاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ قارا تانىمايتىن بىلىمسىزدىگىن، بەيشارالىعىن بەتىنە ايتىپ، شابىنان ءتۇرتىپ، شامىنا تيگەن اقان سوزىنە ايىزى قانىپ كۇلىپ وتىرعانى ما نەمەسە بۇگىندە ۋىسىنان كەتىپ، مىناداي ناداندارعا ءتيىپ قور بولعان بيلىك، تورەلىگىنە قامىعىپ، ەگىلىپ وتىرعانى ما؟
— ەندەشە، شىڭاعا، ءبىرىنشى ءامىرىڭىزدى ورىنداي المايمىن: ەگەر قاتە دەسەڭىز، حالىقتىڭ كورگەنسىزدىگى مەن تاربيەسىزدىگىن بەتىنە باسقان مۇراگەردىڭ ءوزى كەشىرىم ءوتىنسىن جۇرت الدىندا.
— پاۋ دەگەن؟
— تاپقان اقىل! — دەستى جۇرت كەكەتىپ.
اقان ولارعا مويىن دا بۇرمادى.
— ەكىنشى امىرىڭىزگە قۇلدىق، شىڭاعا! بىلاي دا ەرتەڭ مۇراگەرمەن تاباقتاس بولۋعا بار ۇلىق يتشە تالاسىپ، وز-وزدەرىڭ جاق-جاق بوپ جاعا جىرتىسىپ جاتقاندا، مەنىڭ قىستىرىلىپ بىرگە جۇرگەنىم ءتىپتى ەرسى. جارايدى، ەشقايدا بارمايمىن. اتتەڭ، پاتشا بالاسىن ءبىر كورىپ، تاباعىنان ءبىر اساعان ەت قانشا ازىق بولادى سەندەرگە؟ ەندى كورمەگەنىم الەكسەيدىڭ بالاسى نيكولاي بولسىن. ءتىلسىز ماڭىراپ، مۇرنىنان سۋى اعىپ، بىرس-بىرس تۇشكىرگەننەن باسقانى بىلمەيتىن، ساقالدارى شوشاڭداعان ساسىق تەكەلەرمەن وتىراتىن پاتشا بالاسى دا تاباقتاسقا جارىعان ەكەن!
ەسىككە قاراي شىعا بەرگەن اقاننىڭ سوڭىنان نۇرتازا ايعاي سالدى:
— ءاي، اقان!
اقان جالت قاراپ، بولىس سوزىنە قۇلاق ءتۇردى.
— بۇل ءسوزىڭدى قالاي تۇسىنەمىز؟ ءبىزدى عانا ەمەس، بولاشاق پاتشامىز ميكولايدى دا داتتاپ بارا جاتىرسىز با؟!
سەرىنىڭ نۇرتازا دەسە، جىنى قۇرىستاي قالاتىن ادەتى.
— ونى نەگە سۇرادىڭ؟ — دەدى تىستەنىپ... — ءا، ەرتەڭ انا مۇراگەرىڭە، بولاشاق پاتشاڭا ايتىپ بارايىن دەپ پە ەدىڭ؟ ە-ە، وسەك ايتپاساڭ، ساعان باسقا وڭتايلى ءسوز قايدان كەلسىن. اۋزىڭ جەتسە، ءتىلىڭ جەتسە، ايت، ايتا بەر — ەرتەڭ ول پاتشا بولسا، سەندەر دە، باقىلداعان ساسىق تەكەلەر، ماڭىراعان نادان قويلار جاريدى ەكەنسىڭدەر جاقسى قويشىعى!
نۇرتازاعا كەرەگى دە وسى ەدى. اشۋىنا ارامزالىعى قوسىلىپ، قارقىلداپ كەپ كۇلدى.
* * *
وسى ءتۇن ءار شاڭىراقتىڭ استىندا وزدەرىنشە سايران سالىپ، دۋمانداتقان ەل ۇلىقتارى مەن كوشپەلى ەلدىڭ ءداستۇرىن، اس تا توك اسىن قىزىقتاپ كەلگەن ومبى قالاسىنىڭ شەنى بيىك چينوۆنيك قوناقتارىنا، ولاردىڭ سىرتىنان كۇزەتپەن پوليسيا ادامدارىنا كوڭىلدى، جىلى ءتۇن بولعانمەن، اقان، مامبەتالى ءۇشىن ۇرەيلى، سۋىق ءتۇن بولدى.
شۋلى ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ءتۇسى كەلمەي، سۇرلانعان مامبەتالى ىزادان، قورلىقتان بۇك ءتۇسىپ، ۇستىنە جەڭىل شاپان بۇركەنىپ، اۋىل شەتىندەگى جىرشىلار ۇيىندە كەرەگەگە جابىسا جاتقان اقاندى، سەزىكسىز بولۋ ءۇشىن ىبىرايدى قوسا، تىسقا الىپ شىققان.
قوتاننان اۋلاق جايىلىپ جۇرگەن شىدەرلى، تۇساۋلى كوپ اتتارعا قاراي تومپالاڭ قاعىپ الدىنا تۇسكەن مامبەتالىنىڭ قايدا باستاپ كەلە جاتقانىن العاشقىدا تۇسىنبەي، ۇرەيلى جۇزىنەن، "ءجۇرىڭىز تەزىرەك!" دەپ اسىقتىرعان سوزىنەن سەكەم العان سەرى ونىڭ سوڭىنان ءۇنسىز ەرە بەردى.
الدەن ۋاقىتتا الدارىنان اعاراڭداعان ەكى ادامنىڭ بەينەسى كورىندى دە، بىرەۋى وقشاۋلاۋ شىعىپ، بۇلارعا قاراي جۇگىرە باسقانداي بولدى. شىلدەنىڭ قىسقا تاندى بوزامىق دالاسىنا كەزى جاڭا ۇيرەنگەن اقان وزىنە قاراي قاناتىن قاعىپ ۇشقان اپپاق كوبەلەكتەي اق كويلەكتى ايەل بەينەسىن كورگەندە، اۋىل سىرتىندا ۇشىراعان بەلپاز پەرىشتەگە تاڭ قالدى. ەندى جاقىنداپ كەلە ايەل بەينەسى ايدىن كولدە الدەنەدەن ۇركىپ، قاناتىن قاعا ۇشقان اققۋعا دا ۇقسايدى. وزىنە قاراي سوزىلعان جىبەكتەي جۇمساق، كول سۇيرىگىندەي نازىك قولدى اقان قالاي ەكى الاقانىنا قىسىپ، كەۋدەسىنە باسقانىن اڭعارماي قالدى. تۇلا بويىنان جۇپار ءيىسى اڭقىعان ورىس ايەلى ءوزىنىڭ ادەتتەگى ەر ادامعا ۇسىنار قولىن ۇيرەنشىكتى داستۇرمەن سوزعان ەدى. مۇندايدا تاربيەلى ەركەك اق ساۋساقتاردىڭ سىرتىنان ەرىن تيگىزەر ەدى. مىنا دالا سەرىسىنىڭ باس سالعان مىنەزىنەن، ءوزىنىڭ اعاتتاۋ قىلىعىنان قىسىلعان ايەل قولىن جەڭىل عانا تارتىپ الىپ، داۋسى دىرىلدەپ، ءتىل قاتتى:
— زدراۆستۆۋيتە، ستەپنوي رىسار... احان!.. تانىدىڭىز با؟
اقاننىڭ اۋزىنا جوپپەلدەمەدە ءسوز تۇسپەي، ۇنىنەن، ءمۇسىن، كەلبەتىنىڭ نوبايىنان جازباي تانىپ، ايەل اتىن قايتالاي بەردى.
— اننا يۆانوۆنا... اننا.... اننا!.. مەن ءسىزدى، كوپ، كوپ دامالار ورتاسىنان كورگەنمىن، الىستان. ءسىزدى كورمەي قالۋىم مۇمكىن ەمەس...
جازعى اقتاڭداق تۇندە اق مارالداي كەرىلگەن اننانىڭ ۇنىندە دە ۇرەي بار، اسىعا سويلەيدى، سىبىرلاپ سويلەيدى.
— كورىسپەگەلى كوپ بولدى. ەندى كورىسەمىز بە، جوق پا. ءبىز پەتەربۋرگقا كەتپەكپىز. احان، مەن دالاعا سالقىنداۋعا شىققالى نەداۋىر ۋاقىت ءوتتى. ىزدەۋشىلەر شىعىپ قالسا... بارىنەن دە سىزگە قيىن بولار. احان، رەنجىمەڭىز، وسى ءقازىر، بۇل ارادان تەزىرەك اتتانىڭىز. ءتۇسىندىرىپ جاتۋعا ۋاقىت تىعىز. ونى سەردالين مىرزادان سۇرارسىز. ءتىلىمدى الا كورىڭىز، وتە سۇرايمىن. كەتە كورىڭىز، ءبىراق بوي تاسالاي تۇرىڭىز. ءبارى ۇمىت بولادى، جەلىگىپ تۇرعان مەزگىلگە ۇرىنباڭىز. ال، حوش، احان! بار قولىمنان كەلگەنى وسى، حوش، اياۋلى رىسار!..
اقان الدەنە دەپ وقتالا بەرگەنشە بولمادى، اننا يۆانوۆنا اناداي جەردە مامبەتالى، ىبىرايلاردىڭ قاسىندا ءۇنسىز تۇرعان، تاپ وزىندەي اق كويلەكتى بەلگىسىز كەلىنشەكپەن كيىز ۇيلەرگە قاراي كەتە باردى.
تال بويىنان مەيىرىمدى ادامنىڭ مىنەزى، دالا گ ۇلىنىڭ ءيسى اڭقىعان اننانى كورىپ قۋانعان سەرى، ۇرەيلى، سۋىق ءسوزىن ەستىگەندە جۇرەگى ءمۇزداپ قويا بەرگەن. ەندىگى حاباردىڭ جالپى نۇسقاسىن تۇسىنسە دە، مامبەتالىنىڭ اۋزىنان قاشان ەستىگەنشە تاعاتى تاۋسىلدى. مامبەتالى دە جان-جاعىنا قاراعىشتاپ، بىرەۋ تىڭداپ ءتۇر ما دەگەندەي سىبىرمەن اسىعا-اپتىعا سويلەدى:
— اقان اعا، جاڭا نۇرتازا، قاسىندا كوۆزولوۆ پەن شمونين بار، كونوۆالوۆتار جاتقان ۇيگە بارىپتى. تەگى، ءبىزدىڭ ومبىداعى ءجۇرىسىمىزدى باقىلاعان كوۆزولوۆ، كەشەگى مۇراگەر الدىنداعى سوزگە ەكەۋىمىزدى قوسا كىنالايتىن كورىنەدى. ەكەۋىمىزدى جاسىرىن قاماۋعا الۋعا لۇقسات سۇراپتى.
— وعان دا لۇقسات سۇراۋشى ما ەدى؟ — دەدى اقان داۋسى دىرىلدەپ. كۇيزەلگەن ەل جايىن ايتقان دا ايىپ بولعانى ما؟ — نەنى ايىپتاۋ، نەنى ايىپتاماۋ سولاردىڭ قولىندا. قازانشىنىڭ ەركى... ال، ءوز قالاسىندا ەمەس، تىستا جۇرگەن ايىپتىلاردى، اسىرەسە ساياسي ايىپتىلاردى، جاندارمەريا بولماسا، قالا پوليسياسىنىڭ ۇستاۋعا زاڭ جۇزىندە قاقىسى جوق. ول جاعىن قايتەسىز، اقان اعا، شىنتۋايتقا كەلگەندە ولار زاڭعا دا قارامايدى. ءسىز، ايتەۋىر دە اكىمدەر قۋدى عوي، ءقازىر، ەل ابىر-سابىر بوپ جاتقان تۇستا، اتىڭىزدى الدىرىپ، الىسقا، سەمەي، كەرەكۋ جاعىنا ما، جەتىسۋعا ما كەتىپ، ءبىر جىلداي بوي تاسالاڭىز. تۇرلەرى جامان، اراققا ماسىققان كونوۆالوۆ تا، ەل ۇيىقتاعان كەزدە، جۇرتتى بورىكتەرمەي، الىپ كەتىڭدەر، ار جاعىن كورە جاتارمىز دەپتى. جاڭاعى اننانىڭ مەنى تاپتىرىپ العانى مۇنداي وندى بولار ما؟
— ال، سەن شە؟
— اقان اعا، مەن بىلاي دا قۋعىندا، ەسەپتە جۇرگەن اداممىن عوي. مەنىڭ كەتۋىم وتە سەزىكتى. ءسىزدى ەل ۇلىقتارىنا وكپەلەپ، جالعىز كەتكەن ەكەن دەي سالادى. قاشان ىزدەگەنشە... كەيىن ۇمىت بولار. ال مەن كەتسەم، ەرتەڭ-اق اتتان سالۋى ايدان انىق، شي شىعارىپ المايىق.
— سوندا سەنى ۇستاماق پا؟ مەن بوي تاسالاۋىم كەرەك؟..
— مەن ءۇشىن قام جەمەڭىز. ۇيرەنشىكتى جاعداي عوي. قانشا ۇستار دەيسىز. دالەلدەرى بولماعان سوڭ، بوساتىپ جىبەرەر. ەكەۋىمىز بىردەي اق تۇرمەگە تۇسسەك، ودان قاشان قۇتىلعانشا... ءىس ۇزاققا سوزىلىپ كەتەدى... ءتۇسىنىڭىز، اقان اعا!
بۇرىن تۇرمە ءجۇزىن، جاندارم الدىن كورمەگەن اڭقاۋ اقىن اۋزىنان ومبىدا قايدا بولعانى، نە سوزدەر ايتىلعانى شىعىپ كەتسە، جولداستارىنا دا قيىنشىلىق تۇسەرىنەن قاۋىپتەنگەنىن مامبەتالى، سەرى نامىسىنا تيمەيىن دەپ، بۇگىپ قالدى. تۇرمە، يت جەككەن دەسە جانى تۇرشىگەتىن اقان نە ىستەرىن، نە ايتارىن بىلمەي قيبىجىقتاي بەردى. كوز الدىنا مامبەتالى كورسەتكەن ورىستىڭ دوستويەۆسكيي، دۋروۆ سىندى ۇلدارى وتىرعان كرەپوست، سىبىردەن شىققان وقىمىستى ادامدار يادرينسيەۆ، پوتانين قامالعان قالا سىرتىنداعى ءتورت قابات تور كوز اق تۇرمە ءتۇستى. تۇلا بويى تىتىركەنەدى. قيىردا جۇپتارىن جازباي، باسقا تۇسكەن حيكمەتتى بىرگە تارتىپ كۇن كەشكەن جولداستارى ءتۇستى ەسىنە. بويىن قايتا جيناپ الدى.
— جوق، مامبەتالى، نە تارتساق تا، بىرگە تارتامىز. بار سالماقتى ساعان تاستاپ، باس ساۋعالاۋ دەگەن نە سۇمدىق. ءوزىم باستاعان ەكەم، ءوزىم موينىممەن كوتەرەمىن. سەنىڭ قاعاز جازعاننان باسقا كىناڭ قانداي؟ ول قاعازى دا جوق.
— ءيا، اقان اعا، دۇرىس ۇعىنىپ تۇرسىز. ول — ءشمونيننىڭ اپەرباقاندىعىنان جاساعان قاتەسى. ەگەر ونداعى سوزدەر قولدارىندا بولسا، وندا ءتىل تارتپاي، ءسىبىر ايدالىپ كەتىپ جاتىرمىز. ال، دالەلى جوق، مەنى دە ونشا جازعىرا المايدى. ءسىز ءوزىڭىزدى عانا ەمەس، مەنى دە اياساڭىز، ءقازىر كوزگە تۇسپەي، اتتانىڭىز، جونەلىڭىز، اقان اعا!.. وتىنەمىن!.. بۇل ارادا، ارىستانعا قارۋسىز قارسى بارار دارمەنسىز ادامداردايمىز. ورىستىڭ بەلگىلى ازاماتتارىنا دا جىبەرمەيتىن پاتشانىڭ قاتال زاڭى، "بۇراتانا تۇزەمدىكتەردى" مۇلدەم كوزىنە دە ىلمەيتىنىن سەزگەن شىعارسىز. بوسقا مەرت بولامىز. ال، اقان اعا! جانە دە ەل جاققا بارا كورمەڭىز. قار جاۋىپ، ءىز باسىلسىن.
ءىس سىڭايىن، ءسوز نوبايىن ۇققان اقىلدى اقان، بۇدان سوڭ كوپ قولقالاتپاي، ىبىرايعا سىرتتا جۋساعان كوكبەستىسىن اۋلاقتا ەرتتەتىپ، قامىعا تۇرىپ اتقا قوندى.
— اقان اعا، ءبىر كەرەگىڭىزگە جارار، اناۋ-مىناۋ تەكسەرە قالعاندار بولسا، كىم بىلەدى، قىسىلعان جەردە مۇنىڭ دا پايداسى تيەر. ەلگە اتىڭىزدى جاريا ەتپەڭىز، بۇركەنە كورىڭىز... جولىڭىز بولسىن!
كوزىنە جاس ورالعان اقان، كوڭىلى بوساپ ۇنجىرعاسى تۇسكەن مامبەتالى، ىبىرايمەن قۇشاقتاسا قوشتاسىپ، كەرەكۋ جاقتى بەتكە الىپ، بەيمەزگىل شاقتا جاپادان-جالعىز ۇزاي بەردى.
تاڭ اپپاق اتىپ، شىعىس جاق قىزىل ارايعا مالىنعان كەزدە، اۋىلداعى ابىر-دابىر دا باسىلعان. كۇندىزگى قالا قامىنا اسىققان شمونيندەر اربالارىن جەگىپ، مىلتىقتارى شوشايعان سالت اتتى گورودوۆويلارمەن ەرتىس ۇستىندەگى جايما كوپىرگە قاراي ۇشىرتا جونەلدى. رەسورلى كۇيمە ىشىندە تۇتقىندالعان مامبەتالى.
قوتاندانا تىگىلگەن ۇيلەردى پوشتاباي، شابارماندارىمەن اينالا تىمىسكىلەپ، ءۇنسىز ءتىنتىپ شىققان نۇرتازا اقاندى تابا الماي، بارماعىن تىستەپ قالا بەردى.
ەرتەڭىندە-اق كىم تاراتقانى بەلگىسىز، اقان سەرىنىڭ ەرتىس جاعاسىندا وتىرىپ شىعارعان "ون ءۇش جەتىمى" اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ، قاشان مۇراگەر كەتكەنشە، ومبى توڭىرەگىندە ايتىلىپ، كەيىن اقمولا، قىزىلجار، كوكشەتاۋ وڭىرىنە جەتىپ، سەمەي، كەرەكۋ، ءارىسى جەتىسۋ استى.
7
قاراشا شىم ءۇيدىڭ سىرتقى ەسىگى اشىلعان سايىن تىستاعى كوكتەم لەبى بىلىنەدى. ءالى دالا تۇتاس قارايا قويماعانمەن، تەبە، قىراتتاردىڭ كۇنگەي بەتتەرى جالاڭاشتانىپ، دىمقىل جەر ءيىسى شۋاقتى كۇندەرى بۇكىل اتىراپقا تاراي باستاعان. كۇننىڭ تۇسكە دەيىن ءمۇيىز، تۇسكەن كەيىن كيىز دەيتىن شاعى. بۇل كەزدە قىستاي قالىڭ قار استىندا بۇك ءتۇسىپ، مىقشيىپ جاتاتىن باكەنە ۇيلەردىڭ الدىنداعى كۇرەسىن بەتى ەرىپ، سىعىرايعان تەرەزەلەردىڭ قىراۋى جىلاپ تۇرادى. ىرگەدەن، بۇرىش-بۇرىشتان بىلىنگەن سىز، دالا جىلىپ، ءۇي سۋىنعان سايىن دىمدانىپ، ءسال وت جاقسا بولمە ءىشىن بۋعا تولتىرىپ جىبەرەدى. سىرتتان تازا اۋا كىرسە، ىشتەن كۇن تۇسپەيتىن قالىڭ توعايداعى شىرىك قاز وتى مەن جاپىراقتاردىڭ بورسىعان يسىندەي تىماۋراتقان قولايسىز ءيسى بىلىنەدى. قىستان قىسىلىپ شىققان ادام دا، مال دا بۇل كەزدە شۋاقتى دالانى اڭساپ تۇراتىن كەز. قاشان كۇن باتىپ، ءالى ىزعارى تارقاي قويماعان قىس سالقىنى بويىن توڭازىتا باستاعاندا بارىپ ۇيلەرىنە كىرەتىن جۇرتتىڭ سىرتتا ۇزاق جۇرەتىنى سودان.
قالىڭ كورپەنى بۇركەنىپ، بۇرىشتاعى ەسكى اعاش توسەكتە ءۇنسىز جاتقان ادام عانا دالا راحاتىنان قالىس. تىسقا شىعۋعا مۇرشاسى كەلمەي، توسەك تارتقان دىمكاس جانداي تاپجىلماي، ەل ءجۇزىن كورمەي جاتقانىنا ءبىر جۇماداي بولدى.
بۇل — ەلىن، جەرىن ساعىنىپ، جاقىن جۇراعات، تۋىستارىن ءبىر كورۋدى ارمانداپ، قۇسالانعان اقان سەرى ەدى.
بيىل ومبىدان پاتشا مۇراگەرى الدىندا، ەل شونجارلارىنىڭ الدىندا كىنالى بولىپ، قۋىلىپ كەتكەلى كەرەكۋ اسىپ، ودان قارا ەرتىس بويىندا قىستاي جاسىرىنىپ ءجۇردى. سول جاقتا اتى جاڭا شىعا باستاعان اسقان ءانشى ەستايدى ەرتىپ، جۇرت كوزىنشە اقىنعا ىلەسكەن اتقوسشىداي ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن سەزدىرمەي، اشىق قاپاستا كۇن كەشتى. ەستايدى جاڭا ءۇندى، مانەرلى انگە باۋلىپ، ۇستازدىق ەتىپ، ءوزى بۇركەنىپ ءجۇردى. قۇرىعى ۇزىن اق پاتشانىڭ بولىس، ستارشىندارىنىڭ كوزىنە تۇسپەي، قاشقىن كۇيدە كۇنەلتتى. اقىرى ەلىن ساعىنعان اقىن، ەستايمەن قوشتاسىپ، ەرەيمەن باۋىرىنا قۇلاعان ەدى. بۇل ماڭدا دا بوتەن اتپەن اۋىل-اۋىلدى ساعالاپ، كوكشەنى توڭىرەكتەگەن سەرى جايىق قارتتىڭ ۇيىنە جەتىپ، ءبىر ايداي ايالداعان. وسى جاتقانى — جايىقتىڭ ءۇيى.
قىسقى ايازدى كۇندەردىڭ بىرىندە جاسىرىن كەلگەن اقاندى جايىق قارت جىلى قۇشاعىنا الىپ، ەلىنە جىبەرمەدى.
"اقانجان، جاعدايىڭدى وزىڭنەن بۇرىن ەستىپ ەم، سەنىڭ ومبىدا اق پاتشانىڭ بالاسى الدىندا تايسالماي تۇرىپ ەل جايىن، ەلدىڭ اۋىر كۇيىن ايتقان سوزدەرىڭدى بۇكىل سارىارقا اڭگىمە ەتىپ ءجۇر. نۇرتازا سياقتى بولىستاردىڭ ساعان دەگەن ءتىسى قايراۋلى كورىنەدى. قايتەسىڭ، ەلگە بارام دەپ، اپانداي اۋزىن اشقان قاسقىرلارعا جەم بولىپ كەتەرسىڭ. ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق، مۇمكىن وتكەن ءىستى ۇمىتار، سەنىڭ ادىلدىك قۋعان سوزدەرىڭ ەسكىرەر، سول كەزدە بارساڭ، توزعان ءسوزدى ەشكىم قايتادان قوزداتپاس. وسى ۇيدە جاتا بەر، ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەشى، زامان ءبۇلىنىپ تۇر. قيت ەتسە تۇرمەگە قامايتىن، ءسىبىر اينالدىرىپ جىبەرەتىن زاڭ شىقتى عوي. بەتىن اۋلاق قىلسىن. جەر اياعى كەڭي كەلە، جۇمىس اراسىندا ءوزىم كوكشە جاعىنا جانسىز بارىپ، ۇلىقتاردىڭ سىڭايىن بايقارمىن" دەپ، جالىنىپ-جالپايىپ اقاندى توقتاتقان.
ەندى اقاننىڭ شىدامى مۇلدەم تاۋسىلدى. بۇرىنعىداي انمەن، سانمەن جۇرگەن ەمەس، بودەنەشە بۇعىپ، تۇندە ۇشاتىن قورقاق وقپاقتاي جاسىرىن تىرشىلىك ەتكەنگە بەتىنەن باسىپ، ءوزى وزىنەن ۇيالىپ، قورلاناتىن بولدى. ونىڭ ۇستىنە، وسى سوڭعى ايدا جەر-جەردە جۇت نىشانى بىلىنە باستادى. اقپاننىڭ سوڭعى كۇندەرى بۇرىن بولماعان جىلىمىق كۇندەر تۇرىپ، ارا-اراسىندا جاۋىن جاۋىپ، ارتى تۇتەگەن ماي بورانعا، قىزىل شۇناق ايازعا اينالىپ، تەبىندەگى مالدىڭ شاشاسى قيىلىپ، بيەلەر ءىش تاستاپ، تاقىر قوياندا جۇدەپ، شالدىققان جىلقى بالاسى كوك تايعاقتى كوتەرە الماي ۇشىپ ولە باستادى. كوكشە جاعىنىڭ ءحالى دە وسىنداي دەيدى. تەگى بيىل ەل قاتتى تارىعىپ، ءتىپتى اشتىققا ۇشىراۋى عاجاپ ەمەس. ناۋرىزدا مالدىڭ اۋزى كوككە، ەلدىڭ اۋزى اققا ءتيىپ ءىلىنىپ كەتەتىن قازاق جۇرتىنىڭ مال سۇمەسى بولماسا، ەرتەڭ جۇتقا ۇشىراماعاندا نەسى قالسىن.
وسىنداي تار كەزەڭدى دە ويلاپ، ەل باسىنا كۇن تۋا باستاعاندا، ءوز قارا باسىن قورعاپ، بىرەۋدىڭ شىمشىپ جەگەن اسىنا ورتاقتاسىپ جاتقانىنا قاتتى نالىعان اقان، ەندى دال ادا سۋ ءجۇرىپ كەتپەي تۇرىپ، ەلىنە جەتۋگە بەكىندى.
جايىق قارتتا دا بۇرىنعىداي كۇي جوق. پاڭ نۇرماعانبەتتەن ىرگەسىن اۋلاق سالعالى وسى اۋىلدىڭ بايى تاسبولاتقا جىلقىشىلىققا جالدانعان ەكەن. ءقازىر مىنا قارا وزەك كەزىندە كۇنى-تۇنى كوتەرەم مال سوڭىندا.
اقان جاپادان-جالعىز توسەكتە اۋناقشىپ، قۇسالانىپ جاتقاندا سىرتتان ءساندى كيىنگەن ءبىر كەلىنشەك كىردى ىشكە. قارا كولەڭكە بولمەدە سىرتتاعى جارىقتان كوزى ۇيرەنبەگەن ول، اياعىن كىبىرتىكتەي باسىپ، تاپ ورتاداعى قاق اشاعا كەلىپ توقتادى. بۇرىن ۇيگە بەيتانىس بىرەۋ كىرسە، تەرىس قاراپ، ىرگەگە اۋناپ تۇسەتىن سەرى، بۇل جولى ويتپەدى. اشانى قۇشاقتاپ تۇرىپ قالعان كەلىنشەكتەن كوز الماي جاتا بەردى. كەلىنشەك تە تاناداي ەكى كوزى جاۋدىراپ، ءۇنسىز تۇر.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ، كەلىنشەك ءۇن قاتتى:
— اقان اعا!.. ءسىز... اقان اعا ەمەسسىز بە؟
اقان ۇستىنە مۇزداي سۋ كۇيىپ جىبەرگەندەي بولدى دا، الدەن ۋاقىتتا بويىنا ءبىر جاڭا جىلى قان تاراعانداي، كەلىنشەككە تاندانا قارادى.
— ايتىڭىزشى... مەن ەشكىمگە ايتپايمىن... اۋزىمنان شىقپايدى، ايتىڭىزشى، اقان اعا، ءسىز... — دەپ كەلىنشەك ءوز ۇنىنە ءوزى تىعىلىپ، كوزىنە جاس ورالدى.
— ءوزىڭ كىمسىڭ، قالقام، — دەپ اقان باسىن كوتەرىپ العاندا، جىلاپ قويا بەرگەن كەلىنشەك، سەرىنى باس سالىپ قۇشاقتاپ، ءۇنسىز كورىستى.
الدەن ۋاقىتتا قۇشاعىن جازىپ، ءتوساعاشقا سەرىمەن قاتارلاسا وتىرعان كەلىنشەك بىرەسە جىلاپ، بىرەسە كۇلىپ:
— شىنىمەن تانىمادىڭىز با، مەن ءسىزدى سىرتىڭىزدان ءبىر كورگەندە ۇقساتىپ ەم، ءبىراق مىنا ۇستىڭىزدەگى كيىمدەرىڭىزدى مۇلدەم سىزگە لايىق كورمەدىم. كەيىن ەل جاقتان كەلگەن ادامداردان "اقان سەرى ۇلىقتاردان بوي تاسالاپ، بوتەن ەلدە بۇعىپ ءجۇر ەكەن" دەگەندى ەستىگەندە بارىپ جۇرەگىم سەزە قويدى.
سوم تۇلعالى، كەزىندە بادەندى بولعان، تاناۋى ءسال دەلديگەندەۋ، قىزىل شىرايلى كەلىنشەككە اقان ۇزاق قادالدى. "بۇعىپ ءجۇر" دەگەن سوزگە تىتىرەنىپ، ىشتەي نامىستانىپ تا وتىر.
— تانىدىڭىز با؟ كىممىن، انىقتاپ قاراڭىزشى، — كەلىنشەك بالاشا ەركەلەپ، ءارى نازدانىپ وتىر، - كيىمىڭىز عانا بولماسا ءۇنىڭىز دە، ءسوزىڭىز دە وزگەرمەپتى. "قالقام، قالقا بالا" دەگەنىڭىز قانداي ىستىق ەدى. كەشە عانا ەستىگەن سياقتىمىن، اقان اعا!
كەلىنشەكتى جاڭا تانىعان اقان دا قۋانعانىنان باس سالىپ، قانى تامعان ەكى بەتىنەن الما-كەزەك سۇيە بەردى:
— سەن... سەن... اقشاباق ەمەسپىسىڭ... اقشاباق... قالقام-اي، كورمەگەلى تالاي جىلدار ءوتتى. اقشاباق، اقشاباق!
اقشاباقتى ۇزاتىلعالى كورىپ وتىرعانى وسى اقاننىڭ. ايەل بالا جات جۇرتتىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، بالا-شاعالى بولعان سوڭ تەز وزگەرەدى-اۋ. الىبەك باتىردىڭ اق جارقىن مىنەزىنە ۇقساعان بۇرىنعى قالپىنان اينىماعانمەن دەنە ءبىتىمى مۇلدەم وزگەرىپتى. تۇلا بويى تولىسىپ، ءوڭى موسقالدانىپ، كادىمگىدەي شاۋ تارتقان.
— اقان اعا، جاقىندا، ءسىزدىڭ اران تۇبىندە شۋاقتاپ وتىرعانىڭىزدى كورشى اۋىلدان لاۋمەن ءوتىپ بارا جاتىپ الىستان كورگەن ءبىر ورىس، ۇزدىگە سۇراپ قويمايدى. "ءبىر كورگەن ادامىم سەكىلدى، اقان دەگەن اقىن ەمەس پە؟" دەگەندە، جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى. پيعىلى جامان ادام با، كىم ءبىلسىن! مەن "اقان بۇل جاققا قايدان كەلسىن، ول — وسى اۋىلدىڭ جىلقىشىسى. كوپتەن دىمكاس" دەپ جالتارىپ ەم، "ءوزىم دە سولاي ويلادىم، ءوڭى كەلگەنمەن كيىم كيىسى مۇلدەم ۇقسامايدى، نەمەن اۋىرعان ادام" دەپ سۇراعان سوڭ، وسى ەمدەۋگە بارام دەپ، تانىپ قويار. ودان دا مۇنى مۇلدەم جاڭىلدىرايىن دەپ، "ول ەمدەۋدەن كەتكەن ادام، جانە دە ورىس ەمىن المايدى، دەم سالاتىن قازاقتار بولماسا، كاپىر قاۋىمىن جەك كورەدى" دەدىم. سودان تاعاتىم تاۋسىلىپ، بۇگىن ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي جەتكەنىم عوي، اقان اعا.
— ورىس دەدىڭ بە، ول نەعىلعان ورىس؟
— بىلاي، جامان ادام ەمەس، ايتسە دە كىم بىلەدى. ءوزى كوپتەن بەرى قازاق اۋىلدارىندا بالالاردىڭ كوز اۋرۋىن، دەنەسىنە تۇسكەن جاراقاتتارىن ەمدەپ جۇرگەن جەتىم ادام. دارى-دارمەكپەن ەمدەيدى. قولى سونداي جەڭىل، ەمسەكتى كورىنەدى. ءبىراق كوپ قازاقتار "كاپىر" دەپ قورقادى.
— ال، مەنى ول قايدان بىلەدى؟ — دەي بەرىپ، اقان سەلك ەتە قالدى، — اقشاباق، اتىن بىلەسىڭ بە؟
— اتى ماتىبەي.
— وۋ، نوۆيكوۆ قوي. نوۆيكوۆ، جانىم-اۋ قايدا ول. قايدا، اقشاباق، — دەپ اقان ورنىنان ۇشىپ كەتە جازدادى. — اينالايىن-اي، ءقازىر، جىبەرشى وسىندا!
— ول كورشى اۋىلداردا جۇرگەن بولۋى كەرەك، ەگەر سىزگە قاجەت بولسا، كىسى جىبەرتىپ الدىرايىن. — اقشاباق ەسى شىعا قۋانعان سەرىگە تاڭىرقاي قارادى.
— ءسۇيتشى، ءسۇيتشى، قالقام. اپىر-اي، تابىلسا جاقسى بولار ەدى، ءبىر جاققا كەتىپ قالماسا يگى ەتتى!.. ەرەيمەن جاعىندا تۇرامىن دەپ ەدى-اۋ...
— اقان اعا... — اقشاباق، الدەنە كومەيىنە تىرىلگەندەي كۇمىلجي بەردى. — اقان اعا، كەشكە... ءبىزدىڭ ۇيدەن ءدام تاتساڭىز ەكەن. ادەيى... شاقىرا كەلدىم... ءسىزدى كورگەندە بۇكىل ەل كوشىپ كەلگەندەي... ساعىندىم ەلدى... تىم قۇرىماسا سىزبەن وتىرىپ، شەرىمدى تارقاتىپ، ماۋقىمدى باسايىنشى؟!.
— قالقام-اي، ءۇي ارالاپ قىدىرارداي مەندە نە حال بار. تاعى دا جۇرتتى دۇرلىكتىرىپ...
— ەشكىم بىلمەيدى، اقان اعا! وزىڭىزدەن باسقا ەشكىم بولمايدى.
— جولداسىڭ قايدا ەدى؟
— ول مالدا. جىلقىدا ءجۇر. تۇندەلەتىپ كەلىپ قالسا، ەل ادامى، كوكشە جاعىنان جۇرگەن اعايىنىم دەرمىن: ونىڭ شارۋاسى قانشا؟
— ول جوقتا قوناق كۇتۋىڭ قالاي بولار ەكەن؟
— ودان قام جەمەڭىز، اقان اعا. مالعا ساتىلىپ كەلسەك تە، ءزىلعارا اۋلەتىنىڭ بيلىگىن ەشكىمگە ساتقان جوقپىز. ءوز بيلىگىم وزىمدە.
اقشاباق وسى ءسوزدى ايتقاندا كادىمگىدەي نامىستانعانداي، الدەنەگە زىعىرلانعانداي قىزاراقتاپ، ايالى كوزى الاقتاپ كەتتى. قۇددى الىبەكتىڭ مىنەزى: ايىبى ايەل، ايتپەسە تىرىسىندە تىزگىندى ەشكىمگە بەرمەيتىن، قيانات اتاۋلىعا قارسى تۇرىپ، ايىلىن جيماي تىرەسەر اكەنىڭ ادۋىندى ايبىنى بار جۇزىندە.
— جارايدى، اقشاباق! اقشام كەزىندە جاكەڭ ەكەۋمىز بارامىز. قولقام سول بولسىن — ماتىبەيدى تاپتىرشى...
اقاننىڭ بۇل تۇنگى قۋانىشىندا شەك جوق. عۇمىرى ەل ىشىندە جابىعىپ كورسە دە، جۇرت كوزىنەن جاسىرىنىپ كورمەگەن سەرى قىستاي بوتەن جەردە نە اتىن ايتىپ اعىنان جارىلماي، نە كوڭىلىندەگى كورىكتى ءانىن سىرتقا شىعارا الماي بۇيىعىپ، ءىشقۇسا بوپ باسىلىپ، جارىلارداي حالگە جەتكەن ەدى. ەندى كەڭ وتاۋدا ەركىن كوسىلىپ، ەركىن سويلەگەن اقىن دا اقشاباقتان بەتەر ىشكى شەرىن ءبىر تارقاتقانداي. مول داستارحاندا جايىق پەن اقان عانا. ەركە، ءارى ءبىر بەت ايپارا كەلىن ەسىكتەن سىعالاعان اۋىل ادامدارىن، كورشى-قولاڭ، قايىندارىنا دەيىن قورا استىنداعى ۇلكەن ۇيگە قۋىپ سالىپ، ءوزى سىيلى قوناقتارىمەن جەكە سۇحباتتاسقان. ءتۇن ورتاسى اۋا اقشاباق امىرمەن جۇمساعان تىڭعىلىقتى جالشى بالا نوۆيكوۆتى قويار دا قويماي الىپ جەتىپتى.
اقان مەن ماتىبەيدىڭ ويىن بالاسىنشا ءبىرىن-بىرى جۇلقىلاي قۇشاقتاسىپ، كوپكە دەيىن اجىراسا الماي، قۋانىشتان جىلارمانعا كەلگەن كۇيىن كورگەن جايىق كارت پەن اقشاباق اڭ-تاڭ.
فەلدشەر مەن cepi تاڭ اتقانشا بىرەسە ورىسشا، بىرەسە قازاقشا سويلەسىپ ابدەن ماۋىقتارىن باستى. اقاننىڭ ومبىداعى اڭگىمەسىن، قاشقىن كۇيىن زەر قويا تىڭداعان نوۆيكوۆ كەيدە قاباق شىتا تىڭداسا، بىردە قارقىلداي كۇلىپ، پاتشا مۇراگەرىنە ايتقان سوزدەرىنە ءماز بولا وتىرىپ، توسىن ءبىر حابارمەن سەرىنى قاتتى قۋانتتى:
— احان، مەن جاقىندا ءسىزدىڭ ەلگە — كوكشەتاۋعا بارامىن، سىزبەن سول ارادا كەزدەسەرمىن دەپ ويلاپ ەم، مىنا قاراشى، ويلاماعان جەردە... ەندى بىرگە جۇرەتىن شىعارمىز.
— اي، قايدام... مەنىڭ ەلگە بارۋىم — ءازىر اسىعىستىق بولار. ايتسە دە...
— ول جاقتا اڭدۋشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالار، ءالى دە باس پانالاي تۇرعانى ءجون،دەپ جايىق قارت تا اقاندى قوستادى. بۇل ارا دا ءوز ەلى، قايدا اسىعادى. الگى قانابال دەگەن ويازىڭنان باستاپ، ءبارى اڭدىپ وتىرعان جوق پا؟
— دا، كونوۆالوۆ ءقازىر ومبىدا جاتىر. پەتەربۋرگقا ۇزاققا كەتۋى مۇمكىن. ناۋقاس كورىنەدى.
— اپىراي، ءا! — اقاننىڭ جۇزىنە قان ويناعانداي، قىزاراقتاپ، داۋسى دىرىلدەپ شىقتى.
— ءقازىر ونىڭ ورنىندا دەلەزاري دەگەن كومەكشىسى وتىرسا كەرەك. ءسىزدى ەندىگى ولار ۇمىتقان دا بولار. جانە دە وزدەرىنىڭ دە ءقازىر باسى قاتىپ جاتىر، جۇمىستارى كوپ.
— ول نە جۇمىس؟ مۇنىڭ ءبارىن سەن قايدان ەستىپ ءجۇرسىڭ؟ — اقان نوۆيكوۆتىڭ جۇزىنە قادالا قارادى.
بۇل ەكى ارادا اقشاباق اققۇمانعا جاڭادان شاي سالىپ، دەمدەپ اكەلگەن. نوۆيكوۆ الدىنداعى كەسەسىن ۇسىندى:
— شايىڭىز نە دەگەن ءدامدى. بۇرىنىراق دۇرىستاپ تانىسقاندا عوي، وتكەن-كەتكەندە ءسىزدىڭ قولدان شاي ءىشىپ تۇراتىن ەدىم.
— ە، بۇدان بىلاي دا كۇن بار. ەندى كوردىڭىز ءۇيدى...
— اي، كىم ءبىلسىن، ەندى بۇل جاققا كەلە الامىن با، جوق پا، ءبىز جەل ايداعان، قالاي ەدى، الگى؟..
— قانباق پا؟
— ءيا، قانباق سياقتىمىز، — دەپ، ماتۆەيدىڭ ءجۇزى وزگەرىپ، بايسالدانا قالدى، — مەن، احان، دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسىنىڭ بۇيرىق قاعازىمەن كوكشەتاۋعا بارماقپىن. ەندى ونىڭ سەبەبىن ايتايىن...
نوۆيكوۆ ىستىق شايدى سىزدىقتاتا ۇرتتاپ ءىشىپ، داستارحاننان الىپ سىقپا قۇرت سالدى اۋزىنا.
— بيىل، اقساقال، وزىڭىزگە ءمالىم، احان، ءسىز دە كوپ ەلدى ارالاپسىز، كورگەن شىعارسىز، بىلتىرعى جىلدىڭ قۋاڭشىلىعىنان ەل جۇتقا ۇشىراۋ قاۋپىندە وتىر. جىلقىلاردىڭ الدى ولە باستادى. سولاي ەمەس پە، اقساقال؟
— ءيا، ءيا، بەتى جامان. ەندى قىس اياعى سوزىلماي، كوكتەم ەرتە كورىنسە، وعان دا تاۋبە! اي، ايتپەسە، ءتۇرى جامان، جامان! بەتىن اۋلاق قىلسىن، جۇتىڭ قىزىل ءتىلىن جىلتىڭداتىپ جۇتامىن دەپ، جۇتىنىپ-اق تۇر. بىلتىرعى تاقىر قويان قىلدى عوي قىلاسىنى!
— ال، روسسيانىڭ ءحالى بۇدان دا جامان. جامان ەمەس، جاپپاي اشتىق. بىلتىر ەگىنى شىقپاي، شوپتەرى، ورماندارى كۇيگەن پەنزا، ساراتوۆ، پەرم گۋبەرنيالارىنىڭ كرەستياندارى بەت-بەتىنە بوسىپ، باسى اۋعان جاققا تەنتىرەپ جاتىر. پەتروپاۆل، چەليابينسك قالالارىندا تەمىر جولمەن جەتكەن بوسقىنداردان اياق الىپ جۇرگىسىز دەيدى. كۋرعانعا، توبولسك، ومسك، تومسك، كوكشەتاۋعا شۇبىرعان پاناسىزداردىڭ كوبى ايدالادا اشتان قىرىلىپ، ءولىپ جاتسا كەرەك. اشتىق قانا بولسا ءبىر ءسارى، اشتىقتىڭ سەرىگىندەي بىرگە جۇرەتىن جاپپاي وبانى الا كەلىپتى.
سىبىردە، ايداۋدا جۇرگەندە مۇنداي اۋرۋلاردان جان تاپسىرعان بەيباقتاردىڭ تالايىن ءوز كوزىمەن كورگەن جايىق قارت:
— اپىرم-اي، تاعى دا نە سۇمدىق. جەرىمىزدى تاعى دا ىندەت جايلايدى دەسەيشى. وبا ءبىر كەلمەسىن، كەلسە تيگەن جەرىن وبىپ كەتەتىن وبىر ەمەس پە. ە-ە، ەندىگى جەتپەگەنى وسى ەدى، — دەپ كۇيزەلىپ، اۋىر كۇرسىندى. اقان دا قاباق شىتىپ، تومەن قاراپ ويعا كەتتى. قىزىلجاردان باستاپ كوكشەنىڭ ءۇستىن كوكتەي ءوتىپ قارا بۇلتشا قاپتاعان وباعا تۇنشىققان ەلى ءتۇستى ەسىنە. "جالعىز اكەم قايدا ءجۇر، كورىنبەي كەتكەنى نەسى" دەپ، تىلىمەن ايتا الماسا دا، ىممەن ۇعىندىرىپ، وتكەن-كەتكەنگە كوزى جاۋدىراپ، جىلامسىراعان ىبان ۇلى ءتۇستى ەسىنە. اۋىر جىلدىڭ اۋىرتپالىعىنا كەزىگىپ جاتقاندا ەلى، ءوزىنىڭ ءىز-تۇزسىز باس ساۋعالاپ، جالعىز قاراقان قاراباسىنىڭ قامىمەن بوي تاسالاعان، كودەنىڭ باۋىرىندا بۇققان سىباي بودەنەدەي ءحالىن ويلاعاندا ىشتەي ەزىلدى.
— ءقازىر دالا گەنەرال-گۋبەرناتورستۆوسىنداعى باستى ماسەلە دە وسى كورىنەدى. جەر-جەردەن دارىگەر، فەلدشەرلەر جيناپ، الگى اۋرۋلاردىڭ ۇيىسقان جەرىنە الدىن-الا جىبەرىپ جاتقان كورىنەدى. ومسك قالاسىنداعى فەلدشەرلىك شكولداعى وقۋدى ۋاقىتشا جاۋىپ، شاكىرتتەرىن ءار قالاعا تاراتىپتى... — دەپ، كوپ جايدى ۇعىندىرعان
نوۆيكوۆ ءوز احۋالىنا جەتىپ ءبىراق توقتادى. — مەنى كوكشەتاۋعا ءبولىپتى. ەندى ەكى كۇننەن سوڭ جۇرەمىن...
— مەن دە بىرگە جۇرەمىن ەندەشە، — دەدى اقان جۇلىپ العانداي. — جاقسى بولدى سەرىكتىككە!..
— جۇرگەندە... قالاي ەندى... ەل كوزىنە، ۇلىقتار كوزىنە تۇسپەي، الىستان تامىرىن باسىپ كورۋ كەرەك پە؟.. — دەپ جايىق كارت كۇمىلجىپ ەدى، اقان ىزالى كۇلدى:
— قانى قارايعان ادامداردىڭ تامىرىن باستىڭ نە، باسپادىڭ نە، ارام تامىردا تازا قان بولۋشى ما ەدى... مىنا اقمولا، تورعاي جاعىنىڭ ەگىنشىلىك كاسىبىمەن اينالىسقان قازاقتارىندا جاڭا ءبىر ماقال بار ەكەن: "شەگىرتكەدەن قورىققان ەگىن ەكپەس!" دەيدى... ەڭ ءتاۋىرى — الگى ۇلكەن شەگىرتكە — مۇرتى تىكىرەيگەن، اقساق، ات باس شەگىرتكەنىڭ جوعى جاقسى بولدى.
"ات باس شەگىرتكەنىڭ" كونوۆالوۆ ەكەنىن ويازدىڭ تۇسكەلبەتىنە سىرتتاي قانىق جايىق كارت تا، ماتبەي دە بىردەن ءتۇسىنىپ، مىرس-مىرس كۇلىستى.
8
كەشكە قاراي ىزعىرىق جەل تۇرىپ، كۇن سۋىتىپ كەتتى. اتتارىن تىنىقتىرىپ العان جولاۋشىلار لەكىتىپ كەلەدى.
قاراتالعا جاقىنداعان سايىن اقاننىڭ جۇرەگى الىپ-ۇشىپ، قاشان تۋعان جەرگە، ءبىر جىلداي كورمەي ساعىنعان اۋىلىنا جەتكەنشە اسىعادى. الدىنان شىعار تۋعان-تۋىسقان، جاقىن-جۇراعاتپەن تابىسقانشا تاعاتى تاۋسىلىپ، ات ۇستىندە شىدامسىزدانادى: "ىبان دا ساعىنعان شىعار؟ تانىر ما ەكەن مىنا ءتۇرىمدى كورگەندە؟.. اۋىل ماڭىنىڭ قارى ەرىپ، ءسارىولدىڭ مۇزى تەسىلە باستاعان شىعار-اۋ؟.. قاراتال مالىن ءالى دالاعا شىعارعان جوق شىعار؟ جۇتتان امان با ەكەن؟.. كوك زيراتتىڭ ماڭىنا تۇسكەن قاردى ارشىدى ما ەكەن، تەرىستىك جاق تۇعىرىندا ءبىر كىنارات بار ەدى، ىشىنە سۋ قۇيىلماسا جارار ەدى. كاپىرلەر كوتەرگەن بەيىت تاڭىنا ءالى دە جۋىماي ءجۇر مە ەكەن؟ ۇمىتاتىنداي دا ۋاقىت بولدى عوي. ا-اي، قازاقشىلىق-اي!.. ىبىراي دومبىرامدى ۇيگە اكەلىپ بەرگەن شىعار؟"
اقان اتىنىڭ باسىن تەجەدى. ىشتەي تولقىپ، قۋانعان اقىننىڭ نۇرلى ءجۇزىن ۇياسىنا تايانعان كۇننىڭ القىزىل شاپاعى ودان سايىن نۇرلاندىرا تۇسەدى. قاسىنا قاتارلاسا توقتاعان ماتۆەيگە ءتىسى اقسيا كۇلىپ:
— مىنە جەتتىك! شارشادىڭ با، نيچيەۆو، ءبارى دە ۇمىت بولادى، — دەپ، اتتان ءتۇسىپ، قالتاسىنان شاقشاسىن الدى، — سەن دە ءبىر راحاتتانىپ تەمەكى تارتىپ ال. اتتىڭ بەلىنەن تۇسە تۇر.
نوۆيكوۆ دىم تۇسىنبەي كوزى جىپىلىق اتتى:
— جەتكەنى قالاي؟ مەن ءوزىڭىز ايتقانداي قاراعايدان قيىپ سالعان ۇيلەر تۇرماق، پەش موينىنان شىققان ءتۇتىن كورىپ تۇرعام جوق.
— پەشتىڭ ءتۇتىنى تۇگىلى، كەشكە مونشانىڭ بۋىن دا كورەسىڭ. تاسقا بور ەتكىزىپ سۋدى قۇيىپ جىبەرىپ، اي كەلىپ، بالا قايىڭنىڭ جاپىراعىمەن سوعىناسىڭ كەلىپ، سوعىناسىڭ. تۇلا بويىڭ بۋسانىپ، ات سوققان دەنەڭ تۇگىلى، قاجالعان جەرىڭە دەيىن تۇگەل جازىلادى، — دەپ، قۋانىشتان ءماز بولىپ، قالجىڭداپ تا قويادى.
مونشا دەگەندە، ءۇش جىلدان بەرى جازدا كول، وزەندەردە، قىستا شوشالالاردا جەز لەگەنگە تۇسكەنى بولماسا، مونشانىڭ ءجۇزىن كورمەگەن نوۆيكوۆتىڭ ارقاسى، موينى، باس تەرىسىنە دەيىن جىبىرلاپ كەتتى:
— ەح، راحات-اي!
— تۇرا تۇر بۇل ءالى بەر جاعى. سودان سوڭ، اپپاق شىت جاڭا ءىش كيىمدەردى كيىپ، بۋسانعان بويدا اعاش توسەكتە، ءبىر كەسە قىسىردىڭ قىمىزىن تاستاپ الىپ، شالقاڭنان ءتۇسىپ، بورشا-بورشا تەرلەپ جاتىپ، ماۋجىراپ ۇيىقتايسىڭ. تۇرەكەلسەڭ، بۋى بۇرقىراعان، وزىڭە ارنايى سويىلعان قويدىڭ باسى ۇستىنە سالىنعان ۇيەمە تاباق ەت كەلەدى الدىڭا.
— دەنەڭ جەپ-جەڭىل، دا؟ بۇگىنگى بوزتورعايلارداي قالىقتاپ ۇشقىڭ كەلەدى، دا؟
كوپتەن كىر-قوڭىن اۋىستىرماي، جوقشىلىق تاۋقىمەتىن تارتقان، ءارى كۇنۇزىن اش ەكەۋى دە اعاش باۋىرىندا، ايدالادا تۇرىپ، بالاشا قۋانعاندارىن وزدەرى ەرسى كورىپ، قارقىلداپ تۇرىپ كۇلەدى.
— ال، قانە، كەتتىك. وسى شوقتىڭ تاساسىنان شىعا قاراتال ءتيىپ تۇر، — دەپ اتىنا قونعان اقان العا ءتۇستى.
شوق اعاشتىڭ اۋماعى ۇلكەن ەمەس. ايتسە دە، ماڭايداعى باسقا قىزىلدارداي مايىسقان جاس قايىڭدارى جوق، وڭكەي تامىرىن كەڭ جايعان قالىڭ بۇتاقتى، جۋان، كارى اعاشتاردىڭ بويى دا بيىك، — اۋىلعا كىرە بەرىس جولداعى پەردە سياقتى. باۋىرىنان شىعا كەلگەندە، جولاۋشىلاردىڭ تاپ الدىنان تۇتىندەرى بۋداقتاعان كوپ ءۇيلى اۋىل دا كورىندى.
اعاش-اعاشتىڭ ساڭىلاۋلارىنان وت شاشقان كۇن قىزارىپ باتىپ بارادى.
اۋىل قاراسىن كورگەندە ەلىنە تەز جەتكەنشە اسىققان اقان بولدىرىڭقىراعان كوكبەستىسىن تەبىنە ءتۇسىپ، ءبىراز جەرگە دەيىن نوۆيكوۆتان وق بويى وزىپ وتىردى دا، الدەن ۋاقىتتا بارىپ ات باسىن تارتىپ، سەرىگىن توسىپ الدى. ءوڭى اپ-ساتتە بۇزىلىپ، قاراتالدىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ جوعالعان كۇندەي تۇنجىراپ، كەيپى وزگەرە قالىپتى. مۇندايدى تەز اڭعارعىش نوۆيكوۆ:
— نە، اداسقاننان ساۋمىز با؟ — دەپ، سەرى جۇزىنە ءسال ۇرەيلەنە قارادى.
— جاي اداسقان ەشتەمە ەمەس-اۋ، ءوز اۋىلىمدى ءوزىم تانىماي كەلەمىن، — دەدى اتىن اياڭعا تۇسىرگەن اقان ەلدەن كوز الماي، — اۋىلدىڭ وڭ جاعىندا وسىناۋ قاراۋىتقان قاراتال. جۇرتتىڭ "اقان تۋعان" دەپ قويعان جەرى. باۋىرىنداعى "سارىكول". ال، انا ءبىر قاراتالدىڭ تاساسىندا شەتى قىلتيعان ءبىزدىڭ اعاش ءۇي. ودان بەرىرەك — ىنىلەرىمنىڭ، باسقا اعايىنداردىڭ ءۇيى... ال، سولاردىڭ ورتاسىندا سىنالاي كىرگەن، مىنا سول قاپتالعا تۇسكەن ۇيلەر كىمدىكى؟ انا ءبىر ىرگەسى كوتەرىلگەن، شاتىرسىز بورەنە ۇيلەر كىمدىكى؟ قايدان كەلگەن؟ ءبىر جىلدىڭ ىشىندە مۇنشاما ءۇي سالاتىنداي... تۇسىنسەم بۇيىرماسىن! بارىنەن دە... — زيرات قايدا، زيرات!؟
نوۆيكوۆ قاراتالدى بۇرىن كورمەسە دە، اقاننىڭ ايتۋىمەن قولمەن قويعانداي بىلەتىن. كوپ ەڭبەك پەن مول اقشا، مول تاماقتىڭ كۇشىمەن سالىنعان قورامسا مەن جاڭىلدىڭ زيراتىنا ءتىپتى، قۇلاگەردىڭ قوراسى مەن قۇدىعىنا دەيىن كوز الدىنا ەلەستەتەتىن. كوكشەتاۋ جاق بەتتەن كەلە جاتقاندا بەس-التى شاقىرىمنان كورىنەدى دەيتىن ون جەتى كەز زيرات بۇلار تۇستىك جاقتان — اۋىل ىرگەسىنەن قاراعاندا كورىنبەگەنى قالاي؟
زيرات تاپ قاسىنا جەتكەنشە كورىنبەدى. ءدال ۇستىنەن تۇسكەندە جولاۋشىلار ءبىر-اق ءتۇسىندى، كۇمبەزدى زيراتتىڭ ءۇستى جىم-جىلاس. سىرلى تاقتايلاردان، بورەنەلى قابىرعالاردان قالعان قىلتاناق جوق. تۇعىرىنا سالعان ىرگە تاستار عانا قار استىندا جاتىر. كۇنگەي بەتى ەرىپ، مولا توپىراعى اشىلىپتى. تاس قابىرعاعا تۇسكەن قارا جولاق جالىن بەلگىسى — ىس بار. قار استىنان ءۇيىندى كۇلدىڭ شەتى كورىنەدى.
— كىم ەكەن مۇنى ورتەگەن؟ — دەدى اقان قامىعىپ. — ەندى ولگەن ادامنىڭ باسىنداعى بەلگىمەن الىساتىن بولعانى ما؟ كىم ەكەن، قاي زالىم ەكەن؟!.
ىمىرت ءتۇسىپ، قاراتال بويى ۇڭىرەيىپ قاراڭعىلانعان كەزدە تەرەزەلەردەن وت جىلتىراي باستادى. اۋىل جاقتان بۇلاردىڭ الدىنان شىققان، نە ءۇي جانىندا قارسى العان ەشكىم جوق. جولاۋشىلاردى الىستان كورىپ، ءۇيدى ۇيىنە كىرگەن رەنىشتى اۋىل جورتا شىقپاي قويعاننان ساۋ ما؟
قاباعى ءتۇسىپ، قامىعىپ، ۇيىنە اياڭمەن تايانعان اقان اۋەلى قۇلاگەردىڭ قوراسىنا كەلدى. الدىنداعى ات بايلايتىن — قۇلاگەردى جەكە تاڭ اسىراتىن ماما اعاش جوق. ەسىك الدىندا ماجار ما، ىردۋان با، ايتەۋىر ءبىر جاق دوڭعالاقسىز شوڭقيعان اربا، تاقتالاپ ۇيگەن مول وتىن قارايادى. بۇرىن بولماعان دۇنيەلەر.
اتىنان تۇسكەن اقان شىلبىرىن سەرىگىنە ۇستاتا سالىپ قورانىڭ ەسىگىنە كەلىپ ەدى، ەسىك تە بوتەن جانە جۇدىرىقتاي قارا قۇلىپ سالۋلى. اشۋلى سەرى جۇلقىپ قالىپ ەدى، جاي ىلىكتىرە سالعان قۇلىپ اشىلىپ كەتتى. ەسىكتى زورعا يتەرىپ ىشكە كىردى. جات، ساسىق ءيىس مۇڭك ەتە قالدى. بوساعادان ءارى تەڭكيىپ-تەڭكيىپ ەكى-ۇش بوزعىل تەڭ جاتىر. قاپقا دا، قويعا دا ۇقسامايدى. سەرى اياعىمەن اقىرىن عانا ءتۇرتىپ ەدى، بىلق ەتكەن مەس قورس ەتتى. اقان تىسقا اتىپ شىقتى. ماڭدايىنان سۋىق تەر ءبىلىندى: "شوشقا!" "قۇلاگەرىنىڭ "اق بالتىر" قوراسىندا اق شوشقالار؟ الدە، بەيۋاقىتتا كوزگە كورىنگەن شايتاندار ما؟
سىرتقى قورادان ىشكە ەنە بەرگەندە دە بوتەن ءيىس اقاننىڭ مۇرنىنا كەلدى. نوۆيكوۆ جازباي تانىدى. تانىدى دا قايران قالدى: شىجعىرعان شوشقا مايىنىڭ ءيسى. ءوز ءۇيى جات سەزىلىپ، مۇلدەم باسقا بىرەۋدىڭ مەكەنىندەي كورىنگەن ءار بەلگىدەن ۇرەيلەنىپ، اۋىز ءۇيدىڭ تابالدىرىعىن زورعا اتتادى اقان.
تىستان كىرگەن ەكەۋ دە، ىشتەگى ەكەۋ دە بىر-بىرىنە شوشىنا، تىكسىنە قارايدى. ەكى جەردە، ەكى ورىندىققا قوندىرعان ەكى جەز لەگەندە كوپىرشىپ كىر جۋعان موسقال ايەل مەن جاس كەلىنشەك باستارىن وقىس كوتەرىپ الىپ، سىرتتان قاسقىر كىرگەندەي ۇرەيلەنەدى. شوشقا مايى مەن دىمقىل بۋ ءيىس ارالاسقان قارا كولەڭكە بولمەدە، بەلىنە دەيىن ءتۇرىپ العان كويلەكتەرىن دە تۇسىرمەستەن، اپپاق ساندارى جالتىراپ، شۇڭىرەك كوزدەرىمەن جولاۋشىلاردى جەپ بارادى. قولىنداعى كىرىن بۇراعان قالپى سىعىمداي ءتۇسىپ، بىرەۋدى سالىپ جىبەرەردەي ەدىرەيە قاراعان موسقال ايەل:
— كىم كەرەك سەندەرگە؟ — دەپ، تۇزداي كوزى ۇرەيلى شاتىناپ، جولاۋشىلاردىڭ جاۋابىن دا كۇتپەستەن، ءتور جاققا قاراپ ايعاي سالدى، — ۆاس... ۆاسيا، سىرتقى ەسىكتىڭ كريۋچوگىن ىلمەي كەلگەنسىڭ بە؟! مىنا بىرەۋلەر... شىق تەز. انا قوراداعى شوشقالاردى قارا. كازىر اكەڭ كەلگەن سوڭ سىباعاڭدى الاسىڭ! بول، تەز...
ءوز ۇيىنە كىرەر-كىرمەستە شوشىنىپ، قاشان شىعارعانشا اسىققان مىنا بوگدە ايەلدەردىڭ سوزىنە اشىنعان اقاننىڭ اۋزىنا وڭتايلى ءسوز تۇسپەي:
— سەندەر كىمسىڭدەر، قايدان كەلگەنسىڭدەر؟ — دەپ، ءوز وتاۋىنىڭ، اكە-شەشەسى جاتاتىن ۇلكەن ءۇيدىڭ سىرلى ەسىكتەرىنە قارادى: ويۋلى تۇتقاسىنا دەيىن سول قالپى، قوبىزداعان توبە تاقتايى، جارما پەشى — ءبارى دە كوزگە ءارى ىستىق، ءارى جات كورىنەدى.
سوزگە نوۆيكوۆ ارالاسىپ، كوپ سەزىكتى، ءدۇدامال سوزدەردەن سوڭ بارىپ كەلىنشەكتەر جونگە كوشتى.
— ە-ە، قايدان بىلەيىك. ءقازىر قاپتاعان، اش-ارىقتار كوپ، سولاردىڭ ءبىرى مە دەپ ويلاپ ەدىك... ال، بۇرىنڭى كيرگيز اۋلىنىڭ جايىن قايدان بىلەيىك. حوزياين جوق ۇيدە — سول بىلەدى. اناۋ قالىڭ قاراعاي جاقتا ءبىر ولمەشى كيرگيز شالى تۇرادى، ودان باسقا كيرگيزدەر جوق، سودان سۇراندار. — موسقال ايەل، "ەندى ءۇيدى بوساتىڭدار" دەگەندەي ەسىككە قاراي جاقىندادى. ءتور ۇيدەن سابالاق سارى شاشى قۇلاعىنا تۇسكەن، اپ-ارىق ەر بالا ەرىنشەك باسىپ، ەسىنەپ شىققان، سوعان ىمدادى: — بار، ەسىكتى جاۋىپ ال. قوراداعى شوشقالاردى قارا. يۆان كەلگەن سوڭ كىرگىزىپ الارمىز، دالادا جۇرە تۇر.
الىستان جول سوعىپ كەلگەن جولاۋشىلار دەم الىپ راحاتتانۋ ورنىنا بولدىرعان اتتارىن جەتەلەپ، شالدىڭ ءۇيىن ىزدەپ كەتتى.
اقان مەڭ-زەڭ. اياعىن زورعا باسىپ كەلەدى. ەسىك الدىندا جولاۋشىلارعا ۇدىرەيە قاراعان بەيتانىس ادامدار تۇرعان. ۇيلەر قالاي تەز سالىنعان؟ ەل قالاي تىك كوتەرىلىپ كوشىپ كەتكەن؟ Cepi بارىنە قايران. ءار بۇتاعىنا دەيىن وزىنە تانىس، ەندى كوزىنەن ءبىر-بىر ۇشقان اعاش باۋىرىن جاعالاپ، اۋىل قوتانىمەن كەلە جاتىپ، "مىنا قاراتال، سارىكول، اۋىل-ايماق قالايشا جات بولماق؟ قالايشا تۋىپ وسكەن، اۋناپ-قۋناعان جەرىڭنەن، ءوز قونىس، ءوز ۇيىڭنەن جازىقسىزدان جازىقسىز قۋىلماقسىڭ؟" دەگەندى ويلاعاندا، ىشتەي ەزىلىپ، ءارى شاراسىزدىقتان قانى قاينايدى.
اۋىل شەتىندەگى ەسىركەپ — جالعىزىلىكتى جەتىم شال. قىزىلجار جاعىنىڭ شالا قازاعى. بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن قورامسا الىپ كەلىپ، ءوزى سياقتى ءبىر جەتىم ايەلگە قوسقان. دۇكەن ۇستايتىن. كەمپىرى قايتقالى ەكى جىلداي بولدى. ءقازىر دىمكاس.
اقان ەل جاعدايىن وسى شالدان ءبىلدى. العاشقىدا اقاننىڭ وزىنە كىنا ارتا سويلەگەن ەسىركەپ، كورپەگە قىمتانا ءتۇسىپ، قىزىل كوزىن سەرىدەن الماي وتىردى دا:
— قايدان بىلەيىن، الدىندا، "پەرسەلەندەرگە جەردى، قونىستى بەرگەن اقان ەكەن. ءوزى الدىندا ايداعان مالى، قوينىندا قاتىنى بولماعان سوڭ، قاڭىراعان اۋىلدى ءقايتسىن، تاعى دا سەرىلىك قۇرىپ، قاڭعىرىپ كەتىپتى" دەپ ەل ءىشى گۋىلدەپ ءجۇردى. كەيىن، "اق پاتشاعا ءتىل تيگىزگەن اقاننىڭ سازايىن تارتقىزعان قانابال مەن ەل اكىمدەرى ەكەن" دەسكەن، تاعى دا وسەك شىقتى، — دەپ، ەندى جۋاسي سويلەدى، — سوڭعىسىنىڭ جانى بار. ەل، اڭعال، ەل جۋاس ەمەس پە. مەنىمشە، وسىنىڭ ءبارى، — قانابال مەن نۇرتازانىڭ ءىسى. الدىمەن ەلدى بورىكتىرىپ، قونىس اۋدارىپ، ەشكىمدى جىلاتقان جوق. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە اۋىل قوتانىنا، انا سارىكولدىڭ سىرتىنا ءجۇز قارالى پەرسەلەندەردىڭ ءۇيىن توگىپ تاستادى. قولدان شاتىر تۇرعىزىپ العان ولار بىر-بىرىنەن الشاق قونعان قازاق ۇيلەرىنىڭ ارا-اراسىنا سىنالاپ، كۇز بويى ۇيقى جوق، قاراتالدىڭ تەرىستىك جاعىنىڭ قالىڭ قاراعايىن وتاپ،. ءتىپتى ونشا كەپتىرىپ تە اۋرە بولمادى، ايتەۋىر كوپ ءۇيدى لەزدە تۇرعىزىپ العان جوق پا؟ نۇرتازالار قوقان-لوقىنى سوڭ باستادى. نە كەرەك، قىس بويى اۋىل جان-جاققا بىتىراپ، اقىرى ءبارى جىم-جىلاس كوشىپ تىندى. مىنا، جىلداعى شالعى سالار شۇيگىن — احمەت سايىن دا بولىس ستانيسا قازاقتارىنا بەرىپتى. بۇل ماڭدا مال جايىلاتىن دا جەر قالمادى... ارامىن-اي، زىمياندارىن-اي!..
— ال، ءسىز نەعىپ وتىرسىز بۇل ارادا؟
— اقانجان-اۋ، وتىرماعاندا قايدا بارام؟ ءوزى زورعا سىيىسىپ، بىرەۋدىڭ قونىسىنا كىرىپ كىرىپتار بولعان اۋىلمەن جاعالاسىپ، كىمنىڭ بوساعاسىندا جاتامىن. ءوزىم دە بىلمەيمىن. تىم قۇرىماسا قورەكەڭنىڭ دۇكەنىن دە ۇستاپ قالا المادىم. سايراعان ءتىل بولماسا، وزىمدە ءبىر ءتۇيىر دەنساۋلىق جوق، اقانجان. بيىل كۇزدەن قالماسپىن... ءۇيىمنىڭ جارتىسىن پەرسەلەندەرگە بەرگەنمىن. سولاردىڭ ءبىر كۇبىدەي كەمپىرى كەلىپ جاڭا بۇزاۋلاعان سيىرىمدى ساۋىپ بەرىپ تۇرادى...
— ەسەكە، بۇلاي بولمايتىن شىعار. قازاقتىڭ جەرى كەڭ، سوزىڭىزدەن ءتۇسىندىم، قىسىپ وتىرعان نۇرتازانىڭ، قانابالدىڭ قىساستىعى. دۇرىس ۇعىنعان ەكەنسىز. پەرسەلەندەرگە، سوناۋ ايىرتاۋعا قاراي كوسىلگەن قۇدايدىڭ ەن دالاسى جەتپەپ پە؟ ەڭ بولماعاندا ارالاس-قۇرالاس وتىرارمىز. بۇلار دا ەل. شاباق جەيتىن شورتان ەمەس شىعار. قونىستى تاستاپ ۇدەرە كوشكەندەرى نەسى ەكەن. نە دەگەن مازاق تىرشىلىك... جو-وق، ەلدى مەكەنىنە قايتاراتىن شىعارمىز. ەشقايدا جىلجىماي وتىرعان — ءسىز اقىلدى بولدىڭىز بارىنەن، — دەپ، اقان ءسال ويلانىپ، ەسىركەپتەن ەل جايىن تاعى دا تاپتىشتەپ سۇراي بەردى، سۇراي بەردى...
بۇلار سويلەسىپ وتىرعاندا نوۆيكوۆ قازاندىق استىنا وت قالاپ جۇرگەن. ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا داستارحان جايىپ، جولاۋشىلار ىرىمشىكپەن شاي ءىشتى.
سىرتتا تاڭ اسىرىپ، قاڭتارىپ قويعان اتتار تىقىرشىپ وقىرانادى.
— جانۋارلار-اي ۇستەرى قىراۋىتىپ، توڭا باستاعان ەكەن. ەندى سۋارىپ...دەپ، ەسىركەپ قارت الدە ءبىر ۇنامسىز ءسوز ايتىپ قويعانداي تۇتىعىپ، وز-وزىنەن قىسىلىپ، ىڭعايسىزدانىپ قالدى، — جالعىز سيىردىڭ ءشوبى دە تاقىرلانىپ... اپىرماي، اتتارىڭا وت تا قيىن بولدى-اۋ. كىمنەن سۇرارسىڭ!..
9
قاراتالدىڭ باۋىرىن جايلاعان اۋىل كوپ ۇلىق ۇركىتىپ قونىسىنان قۋعان سوڭ، جان-جاققا بىتىراپ، جاماعايىن، جاقىن جۇراعاتتارىن ساعالاپ، سارىكولدەن اۋعان. قورامسانىڭ تىرىسىندە باسى قوسىلىپ، قورامسا اۋىلى، اقان اۋىلى، مالتابار اۋىلى بولىپ جۇرت قاتارلى جاراسىپ وتىرعان ەل ءبىر كۇندە جەل ايداعان قاڭباقتاي، بىر-بىرىنەن تىرىدەي ايىرىلىپ، كورىنگەننىڭ بوساعاسىن پانالاپ توز-توز كۇيگە تۇسكەن.
مۇحاممەت پەن رامازان احمەت سايىنا جايىلعان مالىن الدىنا سالىپ، قارساق اۋىلىنداعى قاينىكەشتىڭ توركىنىن ساعالاپ ەدى.
اششى قايعىمەن ورالعان اقان قايدا بارارىن بىلمەي، ساپانىڭ سارى دالاسىندا جالعىز تەنتىرەگەن ءمۇساپىر جانداي ەسەڭگىرەپ، تۋىستارىنىڭ ءجۇزىن كورۋگە دە بەتىنەن باسىپ، اقىرى... وسى ەلگە امالسىز جەتكەن.
ۇستىندەگى ۇسقىنسىز كيىمىنەن اجىراتا الماي، استىنداعى اتىنان شىرامىتقان كەلىنى قاينىكەش قانا قارسى الىپ، اقانعا ەل مۇڭىن شاققانداي ۇزاق، ءۇنسىز جىلاپ، كوز جاسىن توگىپ-توگىپ الدى.
شوشالا ىرگەسىندە اۋدارىلعان قاڭسىعان اق جەم لاقسا شانانىڭ ۇستىندە شۋاقتاپ ويناپ وتىرعان ءۇش-تورت بالا الىستان توسىرقاي قاراپ، ءۇرپيىپ-ۇرپيىپ تۇر.
كوز جاسىن سۇرتكەن قاينىكەش:
— سەرى اعالارىڭ ەمەس پە، تانىماي قالدىڭدار ما، ءوي تارتپاي كەتكىرلەر، سالەم قايدا؟! — دەپ ءسال زەكىڭكىرەپ ەدى، ىبانمەن جاستى مۇحامەتتىڭ ۇلى بۇرتيىڭقىراپ شەگىنشەكتەپ تۇرىپ قولىن بەردى. بالانىڭ ماڭدايىنان يىسكەپ، ارقاسىنان قاققان اقان سىلاۋى تۇسكەن ەسكى ءۇيدىڭ سۋ تامشىلاعان قاراڭعى ەسىگىنە ءبىر، ماڭىنا جولاماي الىستان ۇدىرەيگەن وڭدەرى جۇدەۋ، ارىق بالالارعا ءبىر قاراعىشتاي بەرىپ ەدى، قاينىكەش كۇرسىنىپ:
— سەرى اعا، مۇحامەتتەر جىلقى باسىندا، ۇيگە ءجۇرىڭىز، كەشكە... — دەپ، الدە نەنى ايتا الماعانداي كۇمىلجىپ، تومەن قارادى... ىبان دا سوندا...
— امان با وزدەرى؟
— امان، Cepi اعا، ءبارى دە امان، ءجۇرىڭىز ۇيگە، مىناۋ ءبىزدىڭ اعايدىڭ قونىسى عوي، بىلەتىن شىعارسىز. تار دا بولسا سىيىسىپ وتىرمىز، جەر اياعى كەڭىگەسىن ءبىر ىڭعايى بولار... بۇل ۇيدەگىلەر دە مال باسىندا...
قىزىل-قارىن جاس بالالى ەكى ءۇي اياداي بولمەگە زورعا سىيىسىپ وتىرعانى راس. قازاندىق اۋزىنان تورگە دەيىن اياق-تاباق شاشىلىپ، اعاش جوڭقاسىنا شەيىن قوقىرسىپ، ىبىرسىعان قارا كولەڭكە ۇسقىنسىز ۇيدە قاباعى ءتۇسىپ تۇنەرگەن سالپى ەتەك كەلىنشەكتىڭ قولىنان اقان تىزە بۇگىپ شاي دا ىشپەدى، قاينىكەشتى الىپ، مال باسىنداعى ىنىلەرىنە تارتتى. بۇرىن دا، اكەسى ولگەلى ارالارى سۋي باستاعان تۋىستارىمەن جۇزدەسىپ، قاشان ءبىرجولا بەت اشىپ، نە ءباتۋالاسقانشا اسىقتى. بارىنەن دە، اكە-شەشەسىز جۇرگەن سورماڭداي ۇلىن كورگەنشە تاعاتى تاۋسىلدى.
قاينىكەشتىڭ استىندا قابىرعالارى ارسا-ارسا، ىڭىرشاعى اينالعان كوتەرەم جيرەن بيە. اۋىلدان ءىلبىپ شىعا بەرە شىرق اينالىپ، تۇرىپ الدى. قاينىكەش ەكى وكپەگە تەپكىلەپ، قول قامشىسىمەن شىقپىرتسا دا سەزەر ەمەس. بيىل قوراداعى اش قويلار جۇلىپ جەپ، ءبىر-اق تۇتامى قالعان تۇقىل قۇيرىعىن شىبجىڭ ەتكىزىپ، اۋىلدان ۇزاپ، اياعىن قيا باسقىسى كەلمەيدى. قاراشىل كوتەرەمنىڭ باسى دا مۇنداي قاتتى بولار ما، تىزگىندى شىرەنە تارتىپ زورعا بۇرىپ، ەكى-ۇش ادىم جۇرگەن سوڭ قايتا ءبىر جامباستاي قيىستاعان بيەنى كوندىرەم دەپ، كەلىننىڭ ابدەن زىقىسى شىقتى. قامشىمەن قانشا توپەلەپ، تەپكىلەسە دە كوتكەنشەكتەپ تۇرىپ العان بيەنىڭ شىلبىرىن اقان قولىنا الدى.
— Cepi اعا، ەلدىڭ ءحالىن كوردىڭىز. ەل تارىقتى عوي، قاتتى تارىقتى. كوك مۇزدا كوتەرەم بولعان مالداردىڭ الدى قىرىلا باستادى. مىناۋ، بيىل، كوكتەم شىقپاي قۇلىن تاستاعان بيە ەدى، سودان قورادا ۇستاپ باعىپ وتىرمىز. العاشقىدا قۇيرىعىنان كوتەرىپ، زورعا تۇرعىزاتىنبىز. قولدان سۋ بەرىپ، شوپكە اۋزى تيگەن سوڭ اياعىن باستى، ايتەۋىر. ەندى ءشوپ تە جوق. اعايدىڭ دا مالدارى قورادا شۋلاپ تۇر. بىرەر جۇماعا شىداسا دالانىڭ ءولى شوبىنە ىلىگىپ، ار جاعىندا كوككە دە جەتەر ەدى. جىعىلعانعا جۇدىرىق دەپ بيىل قىس تا اۋىر بولدى عوي... كوپ شىعىنعا ۇشىرادىق، Cepi اعا، مال كۇندە ءولىپ جاتىر... قاراتالدا وتىرساق، بىردەمە ەتىپ، امالدار ما ەدىك، سەرى اعا، شىلبىردى وزىمە بەرىڭىز، ەندى اۋىلعا بۇرىلمايدى، ۇزادىق قوي. اناۋ شوق اعاشقا قاراي ءجۇرىڭىز. سونىڭ ار جاعىندا تورت-بەس شاقىرىمداي جەردە جىلقىشىلار قوسى بار. مال دا سول ارادا بولار.
— سەن وندا اۋىلعا قايتا بەر، ەندى ءوزىم جوبالاپ تاۋىپ الارمىن.
— جوق، Cepi اعا، اداسىپ كەتەرسىز، بۇل ارادا شوق قىزىلدار كوپ، بىر-بىرىنەن اينىمايدى. مەنىڭ ءوزىم كەيدە دۇرىس تاۋىپ بارا المايمىن. مىنا كوتەرەمنىڭ ءجۇرىسى ونبەي كەلە جاتقانىن كورمەيمىسىز. ايتپەسە، ىلەزدە-اق جەتەتىن جەر.
قاينىكەش بۇرىنعىداي ەمەس؛ كون ەتىكتەي تارىلعان تۇرمىس تاۋقىمەتىنىڭ سالدارى ما، الدە جاسى كەلىپ موسقال تارتا باستاعاندىكى مە، بۇرىنعىداي يمەنىپ، ۇلكەن الدىندا تارتىنىپ ايەنشەكتەنبەيدى، كىدىرىسسىز سامبىرلاپ، اشىق سويلەيدى. جول بويى كوپ نارسەنىڭ باسىن شالىپ، كوپ قۇپيانىڭ سىرىن اشقانداي. بۇرىن بۇلاي كەڭەسىپ كورمەگەن كەلىنىنەن اقان دا ءبىرازدان سوڭ ءار نارسەنى سۋىرتپاقتاپ سۇراستىرا باستادى.
— قاينىكەش، قالاي بولدى ءوزى، — قونىستارىڭنان قۋعان كىم؟ قاشان؟ انىعىراق ايتشى. ءالى دە انىق-قانىعىن جەتە تۇسىنبەدىم، — دەپ اۋەلى ەل قاقتىعىسىنا ارالاسى جوق، وشاق باسىنداعى ايەلدىڭ تامىرىن باسىپ كورگىسى كەلدى.
— كىم دەرىڭىز بار ما، Cepi اعا! — ەرنىن ءبىر سىلپ ەتكىزىپ، "ءوۋھ" دەپ ىشتەگى شەردى سىرتقا شىعارعانداي تەرەڭ كۇرسىنىپ العان قاينىكەش الىستان كورىنگەن جىلاندىنىڭ ءۇنسىز مەلشيگەن قارسىز جالاڭاش توبەسىنە قاراپ، تاعى دا ۇزاق سويلەي بەردى، سويلەي بەردى، — ءوزى، ايتەۋىر، ءبىر كۇندە توپالاڭ تيگەندەي بولدى عوي! ۇرعاشى جۇرتى ءبىز قايدان بىلەيىك. سىرتتان تون ءپىشىپ، ىشتەي ەگىلگەنىمىز بولماسا، نەنى اڭعارامىز. كىم ۇعىندىرىپ، كىم تۇسىندىرەدى؟ ايتەۋىر ىزىڭ-شۋ، كوپ سۇرگىننىڭ ورتاسىندا جىلاپ-سىقتاعاننان باسقا ءبىزدىڭ قولىمىزدان نە كەلەدى. اشۋ-ىزامەن ءبىر كۇندە تىك كوتەرىلىپ، "كوشەمىز، كەتەمىز" دەپ قيالدانعان ەرلەرىمىزدەن تاياق جەگەننەن باسقا، دۇرىس ءسوز ەستي العامىز جوق... نۇرتازا بولىس باستاعان اۋىلناي، پوشتابايى بار، الگى، باسى، جامباسى قىزىل الا ورىستار بار، بۇكىل شىرەنگەن شونجارلار اۋەلى "قايدا باراسىڭدار، استارىڭنان سۋ شىقتى ما؟ دەپ ايارسىپ، سوڭىنان كوشەرىمىزدە اقىرىپ-زەكىرىپ، قاشان ارتىنىپ-تارتىنىپ كوشكەنشە ەكى اياعىمىزدى ءبىر ەتىككە تىقپادى ما. ءبىز بوساعامىزدى اتتاماي جاتىپ، ىرگەمىزگە تاعى دا ءبىر توپ كۇركەلى اربادى پەرسەلەندەر كەلىپ، كولىكتەرىن دوعارىپ جاتتى... سەرى اعا-اي، نەسىن ايتاسىز... نەشە جىل وتىرعان قونىسىڭدى بىرەۋلەرگە تاستاپ، دارمەنسىز كەتكەننەن اسقان قورلىق بار ما؟!. قايتەيىك، ولمەگەنگە ءولى بالىق، اۋەلى قايدا بارارىن بىلمەي باسىنا سوققى تيگەن بۇزاۋداي ماڭگىرگەن ەل ەس جيا كەلە، اركىم تۋىس-جۇراعاتىن ساعالاپ كەتپەدى مە؟..
قاينەكەش كوپتەن ۇمىت بولعان ۋاقيعا قايتادان ءى.وزىنە ەلەستەگەندەي، ىقىلىق اتا كەمسەندەپ، ارىق ساۋساقتارىمەن كوز جاسىن ءسۇرتتى. الدەن ۋاقىتتا قايتادان بەلىن بەكەم بۋعانداي، جىلاندىنىڭ باسىنا شۇڭىرەيگەن كوزىن قاداپ، ەل ىشىندە، تالاي ايتىلىپ، قۇلاق سارسىعان سوزدەردى سۋىرتپاقتاپ قوزداتا بەردى.
قايدام... ايتەۋىر وسى ءبىر زاۋالدى جۇرت الگى ءبىر.. كاپىرلەر سالعان اعاكەم پەن اپامنىڭ زيراتىنان دا كورەدى. ءبىر جىل بولماي جاتىپ... شىنىندا دا جاماندىققا باستادى عوي. ايتەۋىر قۇتسىز... قايىرسىز بولدى... ورىستاردىڭ مۇسىلمان زيراتىن سالۋى پەرەسەلەندەردىڭ سول اراعا كەلۋىنە كورىنگەن ەكەن. ەندى كەلەر-كەلمەستەن وزدەرى ورتەپ جىبەرىپتى دەسەدى عوي. ايتەۋىر مولاسىن قازىپ، ارۋاقتاردى مازالاماسا جارار. بىرەۋلەر ءسىزدىڭ اق پاتشانىڭ الدىندا سويلەگەن سوزىڭىزدەن كورەدى. ەرەگەستىرىپ الدى، ءبىر سوزبەن ءبىر كوشەلى اۋىلدى قاڭعىرتىپ جىبەردى، مۇنىمەن تىنسا جارار، ءالى باسقا اۋىلدار دا بۇدان كورەسىنى كورەر دەپ كۇستانالاۋشىلار كوپ... قايدان بىلەيىن... الگى ءبىزدىڭ ۇيدەگى دە ابدەن قيالي بوپ ءبىتتى... سىزگە... ءتىلى تيمەسە جارار ەدى... سىڭايى جامان! — قاينىكەش ۇزاق سوزدەن شارشاعانداي كوپكە دەيىن ءۇنسىز وتىردى. اندا-ساندا كۇرسىنىپ قويادى. اقان كەلىنىنە نە ۇعىندىرارىن، نە اقتالارىن بىلمەيدى. ەل وسەگىنە مالتىققان قاينىكەش قانا ەمەس، بەرىسى بار تۋىسى، جاقىن-جۇراعاتى، ءارىسى بار ەل-جۇرتى ەكەنىن ىشتەي سەزەر اقىن جۇرەگى سىزداعانداي بولسا دا، سىرتقا شىعارىپ كوسىلىپ سويلەر دارمەنى جوق كىنالى جانداي ءۇنسىز مويىندايتىن دا سياقتى. مويىنداماسقا نە شارا: وڭعا باسقان اياعى ۇنەمى شالىسىپ جاتسا، جىعىلىپ قالىپ "يت جىعىس ءتۇستىم" دەپ قايتا جارماسا تۇسەر داۋكەس بالالارشا قاشانعى جاعالاسىپ، الىسا بەرەدى.
— ءا، انە، سەرى اعا، انا ءبىر ءتۇتىن شىققان جەردە قوس بار، — دەپ قاينىكەش جيرەن بيەنى وكشەلەپ-وكشەلەپ قويىپ ەدى، قاراشىل مال الىستاعى جىلقىلاردىڭ ءيسىن سەزدى مە، قوس كورگەندە اۋىل كورگەندەي بولدى ما، كادىمگىدەي ەلپىلدەپ، العا ۇمتىلا ءتۇستى. ءوزى اياڭشىل نەمە ەكەن، باسى قالتاڭداي جونەلگەندە، سۋىق كەكىلى جەلپ-جەلپ ەتەدى.
شوق قايىڭنىڭ باۋىرىنان ارىرەك قارى كەتىپ دەگدىگەن قىرقاسىنداۋ جەرگە تىككەن قارا قوس ماڭىندا ءبىراق ادام. جەروشاقتا قازان استىنا بۇكشەڭ-بۇكشەڭ ەتىپ وت جاعىپ وتىرعان باقىرشى بالا جىگىت. ىڭىرشاعى اينالعان ەكى-ۇش جىلقى قار سۋىنا سوقتالانعان ءولى شوپتەن باس المايدى. پىشاققا ىلىككەن قابىرعاسى ارسا-ارسا اق باقاي قارا ات باۋىزدالعان كۇيى ءتورت اياعى كوكتەن كەلىپ قوس تۇبىندە جاتىر. تەرىسىن ىرەپ ءتۇسىرىپ، بۇتارلاپ تاستاۋعا دا ەشكىمنىڭ قولى تيمەگەن-اۋ، ءسىرا.
جەلگە توتىققان قارا كۇرەڭ بەت تەرىسى سۇيەگىنە جابىسقان، باقىرشى كەلگەندەردىڭ سالەمىن سالعىرت الىپ، باسى سالبىراپ وشاق الدىندا تالتايا ءتۇسىپ وتىرعان قالپىنان تانعان جوق. اتتاردى ارىرەك بايلاپ كەلگەن سوڭ بارىپ، قاينىكەش قازاندىقتى كوتەرىپ سامبىرلاي جونەلدى:
— ە-ە، وزدەرىڭ ەتتى مول اسادى ەكەنسىڭدەر، كوبىگىن دە الماپسىڭ عوي، كاكپىر قايدا؟ — دەپ، قوستان تەسىك وجاۋ الىپ شىقتى. — ەتىڭ قايناپ قالىپتى. كوبىگىن بىرگە جەيسىڭدەر مە؟!
— ونىڭ كوبىگى قايسى، سورپاسى قايسى اجىراتۋ قيىن. كەشكە دەيىن الساڭ دا تاۋىسا المايسىڭ، — دەپ كوزى الاق ەتكەن بالا قولىن ءبىر-اق سەرمەدى.
— شىنىندا دا كوكباقا عوي مىنالارىڭ، ءوزى جەۋگە جاراي ما؟! — دەپ كاكپىرمەن ءسۇزىپ العان ءسىڭىرلى كوك ەتتى قاينىكەش سورپاعا شولپ ەتكىزىپ قايتا سۇڭگىتتى.
— جەۋگە جاراسىن، جاراماسىن سول ەندى. جەمەگەندە دالاعا تاستايمىز با؟! الدە ءبىرىمىزدىڭ ەتىمىزدى ءبىرىمىز جەيمىز بە؟ انە، قايىڭنىڭ باۋىرى قايىسقان ەت. ءبارى كوك جاسىق، كوكباكا. ەت الۋعا كەلگەن شىعارسىڭ. ءبارىن الىپ كەت. كۇندە ون شاقتى مال ولەدى، جەتەدى ءبىزدىڭ جەۋىمىزگە... — ءسوزى تۇيەدەن تۇسكەندەي.
— ءاي كىم... كىم ەدى اتىڭ، جارىلعاپ پا ەدى، جارىلعاسىن با ەدى؟..
— ءبارىبىر، جارىلقادى نە، جارىلقامادى نە؟
— ءوي، كوكشەشەك، دۇرىسىن ايتساڭ حاندىعىڭنان تۇسەمىسىڭ... ءاي، قاعىندى كەلگىر، الگى مالشىلار الىستا ءجۇر مە، جاقىن ارادا ما، تەز بار دا مۇحاممەت پەن ىبانتايدى الىپ كەل.
— مىلقاۋ بالانى ايتامىسىڭ، ول قاشاننان بەرى ىبانتاي بولا قالىپ ەدى؟!
— جەتتى ەندى، قالجىڭنىڭ با، شىنىڭ با، — دەپ اقاننان ىڭعايسىزدانعان كەلىنى قايناعاسىنا كوزىنىڭ استىمەن ۇرلانا قاراپ قويدى. — ءسوز تالاستىرماي، تۇر ورنىڭنان، تىلىڭە شوق تۇسكىر، قۇلعانا! قازانعا مەن يە بولامىن، ەشكىم كوتەرىپ كەتپەيدى. بار تەز. Cepi اعام كەلدى، cepi اعا!
— Cepi اعاسى كىم؟ كەلسە نە؟ — دەپ قىڭىر بالا اتتارعا قاراي اياڭداعان سەرىنىڭ سوڭىنان قارادى.
— Cepi اعام دەگەن — اقان cepi. — قاينىكەش سىبىرلاپ ەدى، بالا دالانى باسىنا كوتەردى:
— اقان سەرى، الگى، ءوزىمىزدىڭ اتاقتى، ءانشى... پاتشامەن ۇرسىساتىن اقان سەرى مە؟ ە، ول قاشان كەلدى؟ ويباي-اي، باعانادان بەرى نەگە ايتپادىڭ. مۇمكىن، الگى تارتىپ العان جەرىن قايتارىپ العان شىعار... اي، ءبىراق، ودان بۇلت جۋىق... الدە ءوزى بەرىپتى دەگەنى راس پا؟ وزىنەن سۇرايتىن ەكەن.
— جارايدى جەتتى دەدىم عوي. بار، تەز بار، الىپ كەل.
— ە، وزدەرى دە كەشكە كەلەدى.
قاينىكەشپەن ءبىراز تاجكەلەسىپ، اياعىن قيا باسۋعا ەرىنىپ وتىرعان قىڭىر باقىرشى، اقىرى، قايىڭ باۋىرىنداعى تىسىنە ىلىگەر ءشوپ تىمىسكىلەپ جۇرگەن ەر-توقىمدى ارىق شابدارعا ءمىنىپ، اياڭمەن كەتە باردى.
اقان كوكبەستىنىڭ اۋىزدىعىن الىپ، تەرەڭدەۋ شۇقاناققا جينالعان تۇنىق قار سۋىن ىزدەپ، اتىنىڭ شىلبىرىنان جەتەلەپ كەلەدى. كوپتەن بەرى كۇننىڭ كەزى شىعىپ، اسپان سۇر بۇلتتان، دالا وكپەك جەلدەن ايىققانى بۇگىن. اعاشسىز الاڭقاي جەرلەر بۋسانىپ كەي تۇسى كادىمگىدەي دەگدىپ كەۋىپ قالىپتى. ارا-كىدىك كوسەنىڭ ساقالىنداي قىلتيعان كوك تە بىلىنەدى.
"جاڭا شىققان كوكتى جۇلساڭ، كوكتەي سولارسىڭ" دەيتىن ۇلكەندەردىڭ سوزىنەن بالا كەزىنەن قورقاتىن اقان جايالىقتاي جەرگە الا-قۇلا شىققان ءشوپتى جۇرەلەي قاراپ وتىر. كوك ءشوپتىڭ ءوزى ءارتۇرلى. العاش شىققان كوك، قايتا جاۋىپ مۇزعا اينالىپ سىرەسىپ جاتىپ العان قار استىندا ءۇسىپ، ورتان بەلىنە دەيىن بوزارىپ كەتكەن. بويلاپ وسە الماي، شىرىگەن شوپتەي جانسىزدانىپ قارايا باستاپتى. ودان كەيىن شىققان شوپتە دە ءمان جوق. تەك ارا-اراسىنان جاڭا قالتيعان جاس كوك قانا قۇلپىرىپ، كۇن كوزىنەن ءنار الىپ بۇرق ەتىپ كوتەرىلگەلى تۇر. ءبىراق، ايازعا ۇرىنعان جاسىق شوپتەن، جاسىل ءشوپ از. "اي، بيىل دا، كوكتەمدە مول جاۋىن بولماسا، مالعا قالىڭ وت بولماس. قىستان امان شىققان كوتەرەم مال، جاس تول اياقتانىپ كەتە السا جارار ەدى" دەپ، بۇرىن مال قامىن كوپ ويلامايتىن اقان دالا كەلبەتىنە ءدۇدامالدانا قارادى.
اقان ەندى ءوزىن مازالاعان ويعا قايتا ءتۇستى: "He ىستەۋ كەرەك، نە ىستەۋ كەرەك؟ جان-جاققا بىتىراعان اۋىل ادامدارىنىڭ باسىن ءبىر اراعا قوسىپ، قايتادان بىرىكتىرۋ كەرەك. ايىرتاۋ بولىسىنان بولماسا، شالقار بولىسىنان قونىس تەبەر ءبىر جەردى بەرەر. ەندى جاڭا تۇرمىسقا، جاڭا تىرشىلىك امالىنا باستاۋ كەرەك. ول قانداي تۇرمىس؟ ول جاعى شەشىلەر. اتتەڭ اقاننان كۇدەر ۇزگەن ەل ەندى يلىگەر مە، ەتەگىنەن ۇستاتار ما؟ كۇنى كەشە اراسى اشىلعان، ەندى ءبىرجولا اشىنعان ىنىلەردىڭ ءوزى تۇسىنەر مە؟ مىنا ەلدى جۇتاتقان جۇتتىڭ دا اتا-مەكەننەن ايىرىلىپ، قاڭعىرىپ قالعان كەزدى اڭدىعانداي باس سالۋىن قاراشى. "جۇت جەتى اعايىندى دەگەن ىپ-راس!"
اياعىن باسىپ ىلبۋگە جاراماي، وماقسا جىعىلعان ورنىندا ۇيەلەپ، تۇرا الماي، كۇندە ءولىپ، شەتىنەپ جاتقان جىلقى ىشىندە قاباقتارىنان قان جاۋىپ، تيىسەرگە قارا تابا الماعان سوتقالارداي وز-وزىنەن تۇتانىپ، شاتىناپ جۇرگەن مۇحامەتتەر اقان سەرىنىڭ كەلگەنىن ەستىسە دە، كۇن ەڭكەيگەنشە قوسقا جولامادى. شوش-شوق قىزىلدىڭ ىشىندە قارسوقتا بىلتىرعى ءولى ءشوپ، شىرماۋىقتى قاۋجاڭداپ، قايىڭ قابىعىن كەمىرگەن ەشكى، قويى ارالاس شاعىن وتاردىڭ سوڭىنان سۋ كەشىپ، مالماڭداي بولعان ىبان بۇل حاباردان قالاس. جىلعا جۋىق ۋاقىت اكەدەن ايىرىلىپ، ۇيرەنشىكتى قاراتالدان كەتىپ، بۇرىن سوڭدى كورمەگەن مىناداي ازاپتى كۇننىڭ باسىنا تۇسكەنىنە ءبىرجولا كوندىككەندەي. ءقازىر "اقان كەلدى، اياۋلى اكەڭ كەلدى" دەپ بىرەۋ ىمداسا دا، ىشتەي كۇدەر ۇزگەن بالا مۇنداي جاقسىلىققا سەنبەس تە ەدى، تۋمىسىندا ەشكىمنەن ءزابىر كورمەي، تەك كەيىنگى ايلار اشۋلى مۇحامەتتىڭ جۇدىرىعى مەن قامشىسىنا ۇيرەنگەن جەتىم، ەندى جەلكەڭنەن نۇقىعان تۇيمىشتەن، تانىڭنەن وتكەن تاياقتان قۇتىلدىڭ دەسە دە ماڭگىرىپ، ەشتەمە ۇقپايتىن سياقتى. باسىنا تۇسكەن اۋىر تاۋقىمەتتى وسى جاسقا جەتكەن ءار ادامنىڭ ۇلەسى بولۋعا كەرەك، بۇدان قۇتىلۋ دەگەن بەكەرشىلىك دەپ تۇسىنەتىن سياقتى. وزىمەن جاستى مۇحامەتتىڭ بالاسىن دا سالىستىرۋعا مۇرشاسى جوق. الدە مىلقاۋ بالاعا ونداي ويدى جازباعان با؟ ونى ويلايتىن قابىلەت تە جوق شىعار؟
اقان كەشكە دەيىن ءنار تاتقان جوق. كەلىنى قازاننان ەت ءتۇسىرىپ، قارا قوسقا شاقىرسا دا، اسقا زاۋقى سوقپاي، ىنىلەرى مەن ىباننىڭ كەلۋىن تاعاتسىز كۇتتى.
جىلقى باسىنا رامازان مەن ەكى-ۇش ادامدى قالدىرىپ، كەشكى تاماققا ورالعان مۇحاممەت الىستان تۇكسيت، وتىنعا كەسكەن جۋان دوڭبەكتەردىڭ ۇستىندە وتىرعان اقان مەن قاينىكەشكە جاقىنداماي، قوس ماڭىندا كۇيبىجىكتەپ ءجۇرىپ الدى. ەكىنشى جاقتان توعىز-وندار شاماسىنداعى قويشى بالا دا كەلگەن. ول دا اق تەكە باستاعان شاعىن وتارىن اۋلاعىراق ءيىرىپ تاستاپ، جاسقانشاق باسىن جەروشاق تۇبىنە تاياپ، اس دامەتكەن جەتىم قارعاداي قازاندىق قاقپاعىنا تەلمىرەدى.
— انالار كەلدى عوي، قوسقا ءجۇرىڭىز، — دەپ قايمىعا قاراعان قاينىكەشكە قولىمەن بەلگى بەردى.
— وتىرا بەر. وزدەرى كەلەر... سالەمدەسەر... انا بالا كىم بالاسى؟..
— ول... ول، Cepi اعا، ىبانتاي عوي!
اقاننىڭ جۇرەگى ءۇزىلىپ تۇسكەندەي بولدى.
ۇستىنە قولتىعى سوگىلگەن جاماۋلى كۇپى كيگەن قويشى بالانى اقان انادايدان تانىمادى. قورامسا اكەسى مەن جاڭىل شەشەسىنىڭ ەركە ۇلى مىناداي كۇيگە تۇسەر دەپ استە ويلاعان با.
اقىرى شىدامى تاۋسىلدى ما، الدە اعاسىنان ءالى دە قايمىعا ما، انادايدان تاماقتى سىلتاۋراتىپ مۇحاممەت سويلەپ كەلەدى.
— اۋ، قاينىكەش، نە عىپ مەلشيىپ وتىرسىڭ، قاتىن ەمەسپىسىڭ، اس بەرمەيسىڭ بە؟ انا جاقتاعىلار دا مەن بارماي كەلە المايدى. سەندەردەي ەرىگىپ ءجۇر دەدىڭدەر مە؟
كۇنۇزىن ات ۇستىنەن تۇسپەگەن مۇحاممەت تاقىمى قاجالعانداي ءسال تالتاڭداپ باسىپ كەلدى دە، تەرەڭ ورعا تىرەلگەندەي الشاعىراق تۇرىپ قالدى:
— امان با، اقان... دەر كەزىندە جەتتىڭ بە ايتەۋىر، — دەپ، اعاسىن كەكەتىپ، ايەلىنە تاعى دا بىردەمە دەۋگە وقتالا بەرىپ ەدى، اقان:
— وزدەرىڭ دە امانسىڭدار ما؟ — دەدى.
— اماندىعىمىزدى كورىپ تۇرسىڭ عوي، قاراتالدىڭ دا اماندىق-ساۋلىعىن كورىپ كەلگەن شىعارسىڭ. اكە-شەشەڭنىڭ باسىنا قۇران وقىعان شىعارسىڭ. اي، قاتىن، انا ەلە الماي تۇرعان ولىمتىكتى نەسىنە ءمىندىڭ، ءوشىڭ بار ما؟ سەنى كىم شاقىردى مۇندا؟
قايىڭ ۇستىندە قازديىپ وتىرعان قاينىكەش ايىلىن جيعان جوق. قايىناعاسىن ارقا تۇتقانداي ساڭق ەتتى.
— جيرەن بيەڭدى مىنبەگەندە، قۇلا بيەڭدى مىنەم بە؟ الدە جاياۋ كەلۋىم كەرەك پە ەدى.
— ساعان قويعانىمىز سۋىپ وتىر ەدى، جە، جە، انا مالتاباردىڭ قالعان مالىن.
— ءاي، ءوزىڭ تۇلدانباي، اۋەلى سەرى اعاممەن دۇرىستاپ نەگە امانداسپايسىڭ. كەشە كورگەندەي بوپ تۇرعانىڭ نە؟
— ونى سەنەن سۇراي المادىم، بار كەت بۇل ارادان، ودان دا قازانداعى ەتتى ءتۇسىر، بول!
"بۇل نەعىلار ەكەن؟" دەپ سىڭايىن اڭدىعان اقان، كۇندە كورىپ جۇرگەن ەل ادامىنداي كوزىنە ىلمەگەن مۇحامەتتىڭ قيقارلىعىنا ەندى شىداماي:
— ءاي، مۇحاممەت، اپتىقتاي وتىرساڭشى مىنا اراعا. تاماق ىشىلەر. اۋەلى جوندەپ اماندىق-ساۋلىق ءبىلىسىپ، اڭگىمەلەسەيىك، — دەپ قاسىنان ورىن ۇسىندى.
— مەندە باسى ارتىق اڭگىمە جوق. جانە مەن باسقانىڭ اڭگىمەسىنە دىلگىر ەمەسپىن. جۇمىس باستان اسىپ جاتىر. انا ىباندى الۋعا كەلگەن شىعارسىڭ، ال. ەشكىم جۇك ارتقان جوق وعان. ەلدە ءبىراق دۇنيەلەرىڭ بار، قاينىكەش بەرەر... باسقا نە شارۋا؟!
— وي، ەسالاڭ سول، سەرى اعاممەن قالاي-قالاي سويلەسەسىڭ.
— ءا-اي! نە وتتاپ وتىرسىڭ-اي! — ىزالى مۇحاممەت ايەلىنە قاراي تونە ءتۇستى!
— مەن ادامشا سويلەپ وتىرمىن، سەن عوي مالشا وتتاپ، كۇيسەپ تۇرعان!
اقان قاينىكەشتەن مىناداي باتىل، اششى ءسوز شىعادى دەپ ويلاماپ ەدى، ىبان جاققا قاراپ ءۇنسىز وتىرا بەرگەن. كەلىنىنىڭ باج ەتكەن داۋسى شىققاندا جالت قاراپ ەدى، مۇحاممەت جىعىپ سالىپ، تەپكىلەپ جاتىر ەكەن:
— سەنىڭ دە ءتىلىڭ شىعايىن دەگەن ەكەن، توركىنىڭە كەلگەن سوڭ. و، يت تىرشىلىك، سەنىڭ بوساعاڭا تەلمىرتكەن، و، يت تىرشىلىك! Oh، oh.
— جاسىق نەمە! سەنى دە ەركەك دەيدى-اۋ! باسىڭا قيىنشىلىق تۇسكەندە، قاتىننان جامان... — دەپ باسىن قورعاشتاعان كەلىن دە ءتىلىن تارتپاي بايىن مۇقاتىپ، جارىسا سويلەپ جاتىر.
باعانادان بەرى ىشتە قايناعان اشۋعا زورعا شىداعان اقان ۇشىپ تۇرىپ، مۇحامەتتىڭ جاعاسىنان الىپ ءبىراق اتتى.
جۇتقا ىلىنگەن ارىق-تۇراق سوڭىندا كۇنى-تۇنى سالپاقتاپ، ءوزى دە سىڭىرىنە زورعا ىلىنگەن مۇحاممەت اسىقشا ءۇيىرىلىپ بارىپ، قالپاقتاي ءتۇستى. بۇرىن موينى كۇدىرەيگەن تايىنشا بۇقاشا گۇجىلدەپ، ەركىندەۋ جۇرەتىن ءىنىسىنىڭ قيرالاڭ ەتكەن مىنا ءتۇرىن كورگەندە اقان ىشتەي اياپ، ءوز قىلىعىنا قىنجىلسا دا، سىر بىلدىرمەدى:
— ءوي، لۇعاتسىز سول! قاينىكەشتىڭ نە جازىعى بار. جازعىرعىڭ كەلگەنى مەن عوي. اشۋىڭدى مەنەن الساڭ بولماي ما! ايەل ۇرعان دەگەن نە سۇمدىق. تاۋسىلعان ەكەنسىڭ!
مۇحاممەت جارىلارداي بولىپ ءۇنسىز تۇردى دا، وقتى كوزىن اقانعا دا، ايەلىنە دە قاداپ قوسقا قاراي كەتە باردى.
باعانادان بەرى مىنا قيمىلدى الىستان باقىلاعان ىبان ەشكىم جاعادان الىپ لاقتىرماق تۇرعاي، بەتىنە قارسى كەلە الماس دەيتىن مۇحامەتتىڭ كۇيىن كورگەندە، اسپاننان تۇسكەندەي اياق استىنان پايدا بولعان مىنا الۋەتتى بەيتانىس ادامعا تاڭىرقاپ، تايانا تۇسكەن.
اقان "كەل، قالقام، كەل، جانىم" دەگەندەي الگى قيمىلدان سوڭ زورعا جىلۇشىراپ، بالاسىن ىممەن شاقىردى. باتىپ بارا جاتقان كۇن ساۋلەسى تۇسكەن اكەسىنىڭ جۇزىنە ىبان ۇزاق قادالىپ، ءسال شىرامىتسا دا، ۇستىندەگى ۇسقىنسىز ولپى-سولپى كونە كيىمىنەن توسىرقاي بەردى. تانىنە تاياق وتسە دە، كوزىنە جاس الۋ ورنىنا ەشتەمە بولماعانداي ورنىنان شيراق تۇرعان قاينىكەش بالانىڭ جەڭىنەن ۇستاپ، اقانعا قاراي تارتتى. مىلقاۋ بالا ودان سايىن جاتىرقاپ، شەگىنشەكتەي بەرەدى.
اقان بۇدان ءارى شىداي المادى. ميلىعىنا دەيىن باستىرا كيگەن سەڭسەڭ تىماقتى جۇلىپ الىپ: "ۇلىم-اۋ، تانىماي قالدىڭ با، مەن اكەڭمىن عوي"، — دەپ ىمداعاندا، قىزىل كۇننىڭ شاپاعىنا كەڭ ماڭدايى جارق ەتە قالعان اكەسىنىڭ، جاستايىنان وزىمەن ىممەن شەبەر سويلەسەتىن اياۋلى اكەسىنىڭ قيمىلىن جازباي تانىعان ىباننىڭ ب ا ق ەتكەن ءۇنى مەن كوزىنەن ءبىر ءتۇيىر جاسى بىرگە شىعىپ، قاينىكەشتىڭ قولىنان ەندى جۇلقىنا ۇمتىلدى. اقان دا قۇلاشىن جايا ۇمتىلعان. اسپاننان شۇيلىككەن قاراقۇستان قورقىپ، ءبىر جىعىلىپ، ءبىر تۇرىپ اناسىنىڭ قاۋىرسىن قاناتىنىڭ استىنا قويىپ كەتەر قاز بالاپانىنشا ىبان اكەسىنىڭ قۇشاعىنا ءبىر-اق سۇڭگىدى. ءوز ءۇنىن ءوزى ەستىمەيتىن مىلقاۋ بالانىڭ داۋسى دا ءبىر جوسىن: كوزىنەن، ماڭدايىنان قۇشىرلانا سۇيگەن اكە قۋانعاننان الدەنەلەردى وزىنە ايتقانى ما، جالعىز تاستاپ قايدا كەتتىڭ كورىنبەي دەپ جازعىرعانى ما، — ماعىناسىز بىلدىرلاپ، باجىلداپ جىلايدى. اكە-شەشەسىز، ۇي-كۇيسىز، ايدالادا قالعان ەكى جەتىم — اكە مەن بالانىڭ مىنا تۇرىسىندا ىشتەي ەگىلىپ كوزىنە جاس العان قاينىكەش وزدەرى ەمىن-ەركىن ماۋقىن باسسىن دەگەندەي، قارا قوسقا قاراي ءۇنسىز اياندادى.
اقان قولقىلداعان كەڭ كۇپىلى توقپاقتاي جەپ-جەڭىل ۇلىن الدىنا الىپ دوڭبەك ۇستىنە قايتا وتىرعان. وڭىندە ءقان-سول جوق ارىق بالا اكەسىنىڭ جىلى قولتىعىنا باسىن تىعىپ ۇزاق جىلادى. وكسىپ-وكسىپ جىلادى. ەندى ايىرىلمايمىن دەگەندەي اكە بەلىنەن قۇشاقتاپ العان ۇلى تۇسىنبەسە دە: "ىبانجان، قوي ەندى، بولدى ەندى، جىلاما، كەلدىم عوي، جىگىت سۇيتە مە ەكەن، ەندى سەنى قاسىمنان ءبىر ەلى قالدىرمايمىن جىلاما، — دەپ، ىباننىڭ ءجۇزىن وزىنە بۇردى. قىزارىپ باتقان كۇن ساۋلەسىنەن بە، قۋانىشتان با، باعاناعىداي ەمەس رەڭى كىرىپ، بەتىنە قان جۇگىرە باستاعان بالانىڭ اقاننىڭ وزىنە ۇقساعان قالىڭ كىرپىكتى وتتى كوزىنىڭ قاراشىعى ۇرەيلەنگەندەي، جاسقانعانداي جۇگىرە بەردى. "وسى، شىنىمەن اكەمسىڭ بە، مۇلدەم كەلدىڭ بە، ەندى تاستاپ كەتپەيسىڭ بە، الدە تاعى ءبىر كورىنىپ، ەرتەڭ جوعالاسىڭ با" دەگەن سىڭاي بار. جەل قاعىپ جارىلىپ، مەزگىلىمەن جۋىلماي كۇستەنگەن ساۋساقتارىمەن اكەسىنىڭ كوپتەن باستىرماعان ساقال-مۇرتىن، بەتىن سيپالاي بەرەدى. ەركەلەگەنى، جاقسى كورگەنى. قوينى-قونشىنان كوكتەمنىڭ ىزعىرىق وكپەك جەلى ۇرلەپ، بۇرىن-سوڭدى باعىپ كورمەگەن قوي سوڭىندا ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن سالپاقتاپ، ارا-تۇرا تاياق جەگەن كۇتىمسىز بەيباق الدەكىمدەردىڭ قورلىعىن ىممەن جەتكىزىپ، اكەگە شاعىنعان جوق. اكەگە ءتۇرى عانا ەمەس، مىنەزى دە تارتقان قايسار ۇل بار تاۋقىمەتتى ىشتە تۇيسە كەرەك. بار شاعىم، بار قۋانىش ەكى كوزدىڭ اشىق جانارىنان عانا اڭعارىلعانداي ەدى.
قاس قارايا، تاماقتى دا ۇمىتىپ، كوپتەن كورمەگەن مەيىرىمدى، ىستىق قۇشاقتا ەندى بىرەۋ ءوزىن جەتىمسىرەتىپ ۇرسىپ-زەكىسە، جۇلقىلاي، تۇيمىشتەي جۇمساسا، ارا تۇسەر تەگەۋرىندى قامقور ادامنىڭ الدىندا تاماققا دا زاۋقى سوقپاي بۇيىققان اش بالا شارشاپ، تالىقسىعانداي ماۋجىراپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى.
ولەردەي ساعىنعان جالعىز ۇلىن الدىنا الىپ تەربەگەن اقان سەرى وز-وزىنەن ىڭىلداپ تەرەڭ وي قاماۋىندا وتىرعاندا، جەر وشاقتاعى وت ساۋلەسىمەن عانا تاماقتانعان قاراكولەڭكە قوس ىشىنەن اندا-ساندا داۋرىعا ءتۇسىپ، تالاسا ۇرسىسقان داۋىستار ەمىس-ەمىس ەستىلىپ تۇرعان. تەگى مۇحاممەت پەن قاينىكەش ءالى دە كەلىسە الماي، ءبىرىن-بىرى بەتتەن الىپ، شارپىسىپ جاتسا كەرەك.
الدەن ۋاقىتتا قوستان مۇحاممەت تە، قاينىكەش تە جۇلىنا شىققانداي بولدى. اقان الدىنداعى ۇلىنىڭ ۇيقىسىن بۇزبايىن، رامازان كەلگەن سوڭ ءبارىنىڭ باسىن قوسىپ سويلەسەرمىن دەپ ورنىنان تۇرمادى.
— Cepi اعا-اۋ، ءجۇرىڭىز تاماق ءىشىڭىز، دالا سالقىن عوي، توڭعان جوقسىز با... ىبانتاي ۇيىقتاپ قالعان با، — دەپ كەلىن بايەك بولىپ قاسىنا كەلگەندە دە، اقان سالقىن عانا:
— راحمەت، اينالايىن. تاماق ىشىلەر، ىباننىڭ ۇيقىسىن بۇزبايىن دەپ وتىرمىن، — دەدى دە قويدى.
بۇل كەزدە اتقا قونعان مۇحاممەت كەشكىلىك تۇسكەن سۋىقتان قايتادان قاتا باستاعان توڭ جەردى ات تۇياعىمەن دۇڭكىلدەتە كەلدى دە:
— ءاي، قاتىن، جەتتى ەندى مۇندا وتىرۋىڭ. اندا بالالار نە بوپ جاتىر، ءبىر شاينام اقىل بولساشى باسىڭدا! نەمەنەڭە جەتىسەسىڭ. انا اعاش باۋىرىندا قاقتاعان ەتتەر ءىلۋلى، سودان الا كەت. بول، تەز، ايەلىنە اكىرەڭدەدى دە، سول ەت قىزۋمەن قاراڭعىدا اقانعا تارپا باس سالدى.
— ال، اقان، ايتىپ-ايتپاي نە كەرەك! ارمانىڭا جەتتىڭ. اكە-شەشەمىزدىڭ زيراتىن دا كاپىرلەرگە كوتەرتىپ، جامان ىرىمعا باستاپ ەدىڭ. ارتى نە بولدى؟ ءبىر اۋىل جۇرتتى تەنتىرەتىپ جىبەردىڭ. ەندى باسىن قوسام دەپ اۋرە بولماي-اق قوي. ساعان ەشكىم ەرمەيدى ەندى. ءبارىنىڭ دە قارعىستان باسقا ايتارى جوق. اق پاتشامەن ايتىسىپ، ەل ۇلىقتارىمەن تارتىستىڭ. كورەسىنى بىزدەر كوردىك. قاسىڭا ەرگەن جولداستارىڭنىڭ ءبىرى جوق. ءبارىن بەزدىردىڭ، سوتتاتتىڭ، ايتەۋىر تۇبىنە جەتتىڭ. ەندى بىزگە مازا بەر. ەنشىمىز بولەك باسقا ادامدارمىز. بالا-شاعامىز بار. تىنىشتىق بەر بىزگە. ءقازىر ءبىر جىگىتتەن قارا تايدى جىبەرەم ىبانعا. انا قويدان الام دەسەڭ، ال، ەگەر ايداۋىڭا جاراسا. ەندى سەنىڭ مالىڭدى باقپاق تۇگىلى ءوز مالىم قىرىلىپ جاتىر. وسى كۇنگە دەيىنگى ەڭبەگىمە دە ريزا شىعارسىڭ. ۇيدە ول-پۇل دۇنيەلەرىڭ بار. انا، ەنشىگە بەرگەن اكەمنىڭ قارا پاۋەسكەسىنە ارتارسىڭ. اكەيدەن قالعان ازىن-اۋلاق اقشانى ۇستاپ قويدىم، مىنا جاتقان جەرىمىزدىڭ جاپا-جارمىسى ورىس-كازاكتاردىڭ جەرى، سوعان ءۇش جىلعا ءارىنداعا تولەدىم. انا قاراتالداعى ۇيلەرىمىزگە قازىنا تاراپىنان اقشا بەرەمىز دەگەن، سونى العاندا قايتارارمىن. ەندى سويلەسەتىن نە ءسوز بار، سول — ايتارىم!
مۇحاممەت باعانادان بەرى قوس ىشىندە جاتتاپ العانداي ۇستى-ۇستىنە توپەلەي سويلەپ، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، الگىندەگىدەي، توڭ جەردى دۇڭكىلدەتە جورتىپ جىلاندىعا قاراي ۇزاي بەردى.
اقان دا، كەلىن دە ءۇنسىز. قاراڭعى تۇندە قارا جامىلعان ادامدارداي، نەمەسە كۇنۇزىن جەم ىزدەپ شارشاپ دوڭبەككە قوناقتاعان قىرعاۋىلداي تومەن قاراعان كۇيى وتىر.
اقان وسىلاي بولارىن ءبىلىپ ەدى. ءبىراق، بۇلاي بولعان كۇندە قايدا بارىپ، كىمگە پانالارىن ويلاماپ ەدى. ءىنىسى ايتار اششى ءسوزدى جوبالاپ ەدى، ءبىراق جوعالتقان جولداستارىن، بەزگەن ەلدى بەتىنە سالىق ەتەر دەپ ويلاماپ ەدى. مۇحامەتتىڭ ءتۇسى دە، ءسوز ساپتاسى دا قۇددى ءبىرجاننىڭ ىنىلەرىنەن اينىمايدى. اقاننىڭ تۇلا بويى تىتىركەنىپ كەتتى.
تۇڭعىش رەت شىن كىرىپتار بولىپ، قۇلا تۇزدە ەكەۋدەن-ەكەۋ سوستيىپ: مىلقاۋ دالادا مىلقاۋ بالاسىمەن جەكە كۇن كەشەر، كەشەگى اتاعى جەر جارعان سەرىنىڭ جالعىز قالار مۇڭدى كەلەشەگىن ويلاپ نالىعان قاينىكەش، قايناعاسىن ۋاتار ءسوز تابا الماي، جۇبايىنىڭ نوقايلىعىن جۋىپ-شايعىسى كەلدى.
— سەرى اعا، مۇحاممەتكە وكپەلەمەڭىز. ءقايتسىن. اتا مەكەن، تۋعان جەرىنەن قۋىلىپ، كورىنگەننىڭ قولىنا قاراپ، ونىڭ ۇستىنە مالى شەتىنەن توپالاڭداي قىرىلىپ جاتقان ادامدا نە اقىل بولسىن. ءبارىمىزدىڭ دە ەسىمىز اۋىپ، ماڭگىرىپ قالعان جوقپىز با. ءالى-اق ەس جيارمىز. قانشا ايتقانمەن تۋىس ەمەس پە، قايدا كەتەر دەيسىز. كۇيىنىشتىڭ سالدارى عوي. جاقىن ادام ءالى-اق تابىسىپ كەتەر... وكپەلەمەڭىز، سەرى، اعا!.. قايتەيىن، مەندە دە دارمەن جوق. بارىنەن... ىبانتايدىڭ كۇنى نە بولار ەكەن؟.. — دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن جىلامسىراپ ءبىتىردى.
تۇنگى سۋىقتان بويى توڭازىعان اقان الدىنداعى ۇلىن قىمتاي ءتۇسىپ، باسى سالبىراپ ىڭىلداپ وتىرعان. الدەن ۋاقىتتا بارىپ كەلىن ءسوزىن جاڭا ەستىگەندەي، سەلك ەتىپ باسىن كوتەرىپ الدى. ۇڭىرەيگەن قاراڭعى توعاي جاققا، مۇحاممەت كەتكەن بەتكە قاراپ داعدارعان سەرى الدەنەگە مىرس ەتىپ كۇلدى. كۇلكىسىندە ءزىل جوق، كەكەسىن بار. ءوزىنىڭ وسى وتىرىسىن ءوزى مازاقتاعانداي تاعى دا مىرس ەتتى دە، كەلىنىنە بۇرىلماستان:
— قاينەكەش، مىڭ دا ءبىر راحمەت ساعان! وسى ماڭداعى كوپ جۇرتتان، اعايىن تۋعاننان قالعان ءجىبى ءتۇزۋ ادام سەن ەكەنسىڭ. كىسىلىگىڭە راحمەت! — دەپ، تاعى دا ىبانىن الديلەپ، تەربەتكەندەي ىڭىلداپ وتىردى دا، باياۋ عانا ءبىر اۋىز ولەڭ ايتتى. تابان اۋزىندا شىعارعان ارنايى ءانى بولماعاندىقتان با، الدە ونەرلى دوسىن ويلادى ما، نەمەسە وسى وتىرىسىن سول دوسىنىڭ حالىنە ۇقساتقانى ما، — ءبىرجاننىڭ "ال دۇنيە" انىمەن ايتتى:
"بۇل كۇندە كوك دونەنمىن،
ارقام جاۋىر،
وكپە جوق
مەندەگىنىڭ ءبارى باۋىر.
دۇشپاننىڭ دالدەپ سالعان نايزاسىنان،
جاقىننىڭ ينەمەنەن تۇرتكەنى اۋىر!..
اقىنعا كەيدە قۋانعان دا، قايعىرعان دا ءبىر: ەكەۋىندە دە كوكىرەگىنە تولىپ، كومەيىنە تىرەلىپ، تىلىنە ورالاتىن الدىمەن ولەڭ. اقان دا بۇل جولى كۇيى تاسىپ ىشكە سىيماعان سوڭ ايتقان جوق، تەگى اششى زاپىرانداي ىشكى شەرىن تارقاتقانى بولار، نەمەسە، الگىندە "مۇحاممەتكە وكپەلەمەڭىز" دەگەن قاينىكەشكە، بۇگىندە "ەسەر اقىننان" سىرت اينالعان جاقىن-جۇراعاتىنا بەرگەن جاۋابى بولار.
بايلاۋلى كوكبەستى پىسقىردى. تاعى دا الىس جولعا، بەلگىسىز ساپارعا جۇرەتىنىن سەزگەندەي، جارىقتىق جىلقى بالاسى اۋىر كۇرسىنىپ، قايتا-قايتا جەر تارپىپ پىسقىرادى.
جىلاندى تاۋىنىڭ قۇبىلا بەتىندەگى قالىڭ قاراعاي جاقتان ءىشىن تارتا ۇلىعان قاسقىر ءۇنى تالىپ ەستىلدى. ۇزاق ۇلىدى... الىستان تاعى ءبىرى قوسىلدى... الدەن ۋاقىتتا جاقىن توعايلاردان شۋلاعان قاسقىرلاردىڭ ءۇنى كوبەيە ءتۇستى، ۇلعايا ءتۇستى. تاپ ىرگە تۇستان سارناپ قويا بەرگەن ءبورى ءۇنى ساي-سۇيەكتى سىرقىراتقانداي. تەگى دالا جىرتقىشتارى وسىناۋ كەڭ ولكەدە شەتىنەن قيراي قۇلاپ، يىستەنە باستاعان ولەكسەلەردى سەزەدى-اۋ. ءبىرىن-بىرى شاقىرىپ، تۇنگى جورتۋىلعا توپتانا شىعار ءۇيىر-ۇيىر بورىلەر جايراعان يەسىز ولىمتىكتى عانا ەمەس، نەكەنساياق كەزدەسكەن جۇرگىنشىنى دە ورداسىمەن قاماپ، جايراتاتىن ءتىلسىز جاۋ-اۋ.
جۇت جايلاعان قۇتسىز جەرگە تەسىلە قاراپ، زەرەندى تاۋىنىڭ ىعىنان تۋعان، بەتىندە سامۇرىق قۇس بەدەرى بار پاتشانىڭ التىن يمپەريالىنداي قىزىل شۇبار سۋىق اي قازاق اسپانىنا كوتەرىلىپ كەلەدى.
ءۇشىنشى ءبولىم
كەڭ دالا، تار دۇنيە.
ناماز بەن مەشىت جەتىم — وقىلماسا،
دارىسكە ءبىلسىن قايدان وتىرماسا.
ەكىنشى، بۇل دۇنيەدە ايەل جەتىم،
كەزىندە تەڭىن تاۋىپ قوسىلماسا.
ەر جەتىم — اقىلسىزدان ايەل السا،
وتىرىپ وت باسىندا تاقىمداسا.
Aت جەتىم — ەرەن جۇيرىك شابىلماسا،
بويىنان اششى تەرى الىنباسا.
قۇس جەتىم — ەرتە تۇلەك سالىنباسا،
سالاتىن ساياتشىسى تابىلماسا.
ساحارا، جايلاۋ جەتىم، كولدەر جەتىم
— قاسىنا مۇنارلانىپ ەل قونباسا.
تاۋسىلعان كىرەر ءۇي جوق — كارى جەتىم
جاراسار تەڭ قۇربىسى تابىلماسا.
ونىنشى، بۇل دۇنيەدە عالىم جەتىم
— قۇر بوسقا التىن ءسوزى الىنباسا.
تاعى دا، ون ءبىرىنشى، قالام جەتىم
— جازاتىن ەرلەرى ونىڭ تابىلماسا.
تاعى دا، ون ەكىنشى، قاعاز جەتىم،
ايشىقتى، التىن سوزدەر جازىلماسا،
بارىنەن، ون ءۇشىنشى، قازاق جەتىم،
قورقاقتاپ جان-جاعىنا الاڭداسا.اقان سەرى
1
قونىسىنان ايىرىلعان اقان cepi قورامسانىڭ ەسكى قىستاۋى قيسىقاعاشتا ىبانمەن تىرشىلىك ەتتى.
بولىس نۇرتازانىڭ قياناتىنا قانشا قانى قايناسا دا، ەش جەرگە قايتىپ بارمادى، ەشكىمگە شاعىنبادى. بەتى قايتىپ، تاۋى شاعىلعان سەرى كىمگە بارسىن: "قارعا قارعانىڭ كوزىن شۇقىمايدى". تەك سوڭعى كۇندەرى عانا تاعى ءبىر ءۇمىت وتى جىلتىراعانداي بولدى. بۇل ەكى ارادا نۇرتازا شار تالاسىندا وتپەي، شالقارعا اقاننىڭ قۇدالارى بايالىنىڭ جانبولاتى بولىس سايلانعان. اپاسىن ۇزاتقان جەرگە ءوزىمسىنىپ تە، ءارى ۇلكەندىك مىنەزبەن دە ءا دەگەندە دىگىردى سالا كەلگەندە، قۇداسىنىڭ شيراتىلا وتىرىپ اقىل ايتقانسىعانى-اق باتىپ كەتتى.
— اۋ، اقان، وسى تۋىسقا دا، جاتقا دا ايعايىڭدى سالا، ءتىلىندى جۇمساي كەلەسىڭ. نە وتكىزىپ قويعانىڭ بار. شەشەن ءتىل، سۇلۋ انىڭنەن دە نە پايدا تاپتىڭ. ىلعي دوستان دا، باسقادان دا وزىڭە دۇشپان، جاۋ كوبەيتكەننەن باسقا، مىسقالداي سەپتىگىن كوردىڭ بە؟ جەرىڭدى بەرگەن مەن ەمەس، انا نۇرتازا. ول دا ءقايتسىن. اق پاتشادان مىقتى بوپ پا. كازاك-ورىستارعا، پەرەسەلەندەرگە جەر كەرەك دەدى. ەرتەڭ الام دەسە، ءوز قونىسىمىزدى دا بەرىپ جۇرە بەرەمىز، اق پاتشانىڭ قۇرىعى ۇزىن، وعان كىم قارسى كەلەدى. ولە الماي جۇرگەمىز جوق. ەندى ول قونىسىڭنان ساعان بۇلت جۋىق. ودان دا اقىلعا كوش. تۇرام دەسەڭ، ءبىزدىڭ اۋىلدا تۇر. ەشكىم قۋمايدى. قازاق جەرىنىڭ ءبارى ءبىر ەمەس پە.
— ە، بوراننان قورعالاعان سۋىق تورعايداي ءبۇرىسىپ، ەندى كۇلىمسى قولتىعىمنىڭ استىنا كىر، ساسىق قورامنىڭ استىنا تىعىل دەمەكپىسىڭ. قولىڭا بيلىك تيمەي بۋلىعىپ-اق ءجۇر ەكەنسىڭ. جارايدى، سەنەن قايىر تىلەگەنشە، اللادان قايىر تىلەگەنىم ارتىق شىعار. وڭكەي قارعىباۋ تاققان بولىستار ءبىرىڭنىڭ اۋزىڭدى ءبىرىڭ جالاعان ۇيالاس يتتەر سياقتىسىڭدار-اۋ. قۇدايدىڭ كەڭ جەرى جەتپەگەندەي الاقانداي مەنىڭ اتا مەكەنىمە قۇرىق سالعان نۇرتازانى سەن دە جاقتايىن دەگەن ەكەنسىڭ. مەنىڭ قونىسىمدى الىڭدار دەگەن پاتشا بولسا، ونىڭ دا تۇقىمىن... — دەپ، دارمەنسىز اقان كىجىنىپ تۇرا بەرگەندە جانبولات قۇداسىنىڭ سوزىنە اشۋلانعان جوق.
— سەرى اعا، ءسال بوگەلشى، — دەپ بايسالدى وتىرىپ، سوڭعى اقىلىن ايتتى. — مەيلى، مەنى نە دەپ كۇستانالاساڭ دا، نە دەپ بالاعاتتاساڭ دا كوتەرەم. ءبىراق، بايقا، قورقىتقانىم ەمەس، دوس بوپ، تۋىس بوپ ەسكەرتكەنىم — بۇگىندە جۇرت ءسوز كوتەرۋدەن قالعان. ءقازىر زاڭ بيلەگەن پاتشا زامانى كىردى اۋىلىمىزعا. ەگەر جەرىمدى داۋلايمىن دەپ، كورىنگەنگە بارىپ اپتىعار بولساڭ، بىرەۋ بولماسا بىرەۋ: "اق پاتسانىڭ سياساتىنا قارسى، پاتسا اعزامىنا قارسى پونت شىعارىپ ءجۇر"، — دەپ ءتۇرتىپ جىبەرۋدەن تايىنبايدى. ءقازىر جۇرت قانىنا قارايعان. اگار، ونداي ءسوز تۋا قالسا، مەن دە قاراپ وتىرا المايمىن. اق پاتساعا ايتقان الگى ءسوزىڭدى مەن عانا ەستيىن، ارتىق، ارتىق ءسوز، قايتىپ ال، قالعان عۇمىرىڭ اباقتىدا شىرىمەسىن دەسەڭ، عادەتتەنبە ول سوزگە، اللا ساقتاسىن! جانە بۇرىن دا سوزگە ىلىككەن ادامسىز...
— ءا، ەندى مەنى دە يت جەككەنگە ايداتامىن دەسەيشى. قولىڭ جەتكەن ەكەن ايعا!
— نە دەسەڭ دە، cepi اعا، مەيلىڭ. مەن جاسىرمايمىن، پاتسا ادامىمىن، سوعان بەرىلگەن ەكەنمىن، ونىڭ دەگەنى دەگەن. ادالى سول، — ءبىر شوبەكتەن تاراعان باۋىرىم مامبەتالىنى دە ەرتەڭ اراشالاي المايمىن. ول دا ارىستان ايعا شاۋىپ مەرت بولىپتىنىڭ كەبىن كيىپ ءجۇر، — دەپ اۋزىن جيعانشا بولمادى، بولىس ۇيىنە ۇرى يتشە جىلماڭ ەتىپ پەسىر كاراگانوۆ كىردى.
بۇل — اقاننىڭ قونىسى قاراتالعا تۇسكەن كوماروۆكادا تۇراتىن كازاك. جانبولاتتىڭ پيسموۆوديتەل ءتۇز ەلى پەسىر دەيدى. كەلگەلى قازاق ءسوزىن شالا ارالاستىرىپ سويلەپ ۇيرەنگەن بۇل سەكىلدى پەسىرلەر باسقا بولىستاردا دا بار. باستارىنا بىر-بىردەن "قۇت" قونعان. ورىسشا ساۋاتسىز بولىستاردىڭ ءىس-قاعازىن جۇرگىزەتىن وسىلار. ءمور بولىستا دا، قالام پەسىردە. كوزىنە جىلتىراعان پەنسىنە تاققان قارا بەشپەنتتى كاراگانوۆ:
— امان، گوسپودين ۆولوستنوي ۋپراۆيتەل، — دەپ سالەمدەسىپ، اقانعا ۇرلانا قاراپ ەدى، جانبولات وسى ارادا ءوز بيلىگىن ءبىر كورسەتىپ قالعىسى كەلدى مە؛
— ا، ايتا وتىر، ايتا بەر، بۇل ادام ءوزىمىزدىڭ اعايىن، تامىر، — دەپ شالا ورىسشالاپ پەسىردىڭ قولىنداعى جۋان سومكەسىنە قارادى.
— دەلا كوپ، گوسپودين ۋپراۆيتەل، ۋەزدنوي ناچالنيك كوپ دەلالار سۇرايدى. اسىرەسە الگى سەردالين مامبەتالي... — دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن جۇتىپ قويدى.
— بۇل دا ءبىر لاڭ بولدى عوي، قانە اكەل ديالالاردى، — دەپ، بولىس قولىن سوزا بەرگەندە، پاڭسىعان قۇداسىنا وقتى كوزىن قاداي قاراعان اقان:
— قالاي، پەسىر كاراگانوۆ، مەنىڭ جەرىم جاقسى ما، استارىڭنان سۋ شىققان جوق پا؟ — دەدى دە، ءارى قاراي نە ايتارىن بىلمەي تىعىلىپ، ءۇنسىز شىعىپ كەتتى.
سول جولى بەعالىنىڭ ۇلكەن ۇلى ەرعاليعا ۇزاتقان اپاسى ايشا اقاننىڭ شىلبىرىنا ورالىپ، باياعى قىز كۇنىندەگىسىندەي ءىنىسىن ەركەلەتىپ:
— اقانجان، باسقاعا بيلىگىم جۇرمەسە دە، كۇيەۋىمە بيلىگىم جۇرەدى. انا يەسىز قورادا ەكەۋدەن ەكەۋ قالايشا كۇن كەشىپ، ءومىر سۇرەسىڭدەر. ودان دا مەنىڭ قولىمدا بول، شوبەك اۋلەتىنىڭ بايلىعى ىبانجان ەكەۋىڭنەن كەمىمەيدى. ريزىق جەتەدى. باستارىڭا جەكە ءۇي سالدىرىپ بەرەم، — دەپ، جالىنسا دا، اقان يلىكپەدى. "سەندەردىڭ بوساعالارىندا وتىرىپ، بايدىڭ يتاياعىنان سارقىت ىشەرىم جوق" دەپ ايتقىسى كەلسە دە، كۇنى بىرەۋگە قاراعان، جولى جىڭىشكە اپاسىنىڭ كوڭىلىن جاسىتقىسى كەلمەدى.
— جو-وق، مەن ءۇشىن قام جەمەي-اق. ەل بار ەمەس پە، كۇن كورۋ دەگەن دە ءسوز بولىپ پا، — دەپ وتىرىك كۇلگەن بولدى.
شىنىندا وسى ەكى جىل اقان ءۇشىن تامۇقتاي كورىندى. العاشقى جىلى ايدالاداعى يەسىز قوراعا كەيبىر كوڭىلى جاقىن ادامدار اندا-ساندا ادەيىلەپ جولاۋشىلاپ كەلۋشى ەدى، كەيىن ازايا كەلە مۇلدەم تيىلدى. مۇحاممەت پەن رامازاننىڭ بالا-شاعاسى دا قاتىناۋدى قويدى. بار قايعىدان قۇسالانعان اقان ۇلى ىبانمەن عانا قالىڭ قاراعاي باۋىرىنداعى ەسكى قىستاۋدى مەكەندەپ، جۇرت كوزىنەن تاسا جەكە ءومىر كەشتى. جاز جايلاۋدا دا بۇرىنعى سالتاناتپەن قالعان سەرى ءتىرى پەندەگە كورىنبەي، سول قورانىڭ استىندا جابايى ادامدارشا جالعىزدىق تاۋقىمەتىن ءۇنسىز تارتتى.
سول جالعىزدىق اسەرى مە، الدە سەرىنىڭ دىنگە سەنبەسە دە، پىرگە سەنەتىندىگىنەن بە، كەيىنگى كەزدە كەش تۇسسە-اق وز-وزىنەن ەلەگىزىپ، ءقايسىبىر تۇندەردى ۇيقىسىز وتكىزەتىن بولدى. ەجەلدەن قيسىق اعاش ماڭى جىن-شايتان ۇيالاعان ورىن دەپ، ەل ىشىندە تالاي ۇرەيلى اڭگىمەلەر ايتىلاتىن ەدى. بالا كەزىندە ەستىگەن سول اڭگىمەلەر ەندى وسىناۋ جالعىز قۇلازىپ قالعان شاقتا قايتا ەسىنە ءتۇسىپ، مازاسى كەتە باستاعان سياقتى. ونداي تۇندەردە قالىڭ اعاش باۋىرىنداعى شوككەن نارداي جاپىرىلعان جالعىز جەر ءۇيدىڭ پەش مويىندارى گۋىلدەپ، تىستا توعاي ءىشى ىزىنداپ، اۋىل شۋىنان جىراق، ەل تىرشىلىگىنەن كەرەڭ جەردە قۇلاعى ءبىتىپ شىڭىلداپ شىعادى. مۇلدەم زەرىگىپ، ءىشى پىسقان اقان امالسىزدان ەكى-ۇش رەت ىبان مەن كورشى اۋىلدارعا قونالقىلاپ، تۇندەلەتە قايتقاندا ءوز ءۇيىنىڭ تەرەزەسىنەن وت كورگەن. الىستان جىلتىراعان جارىق قاسىنا تاياي بەرگەندە ولۋسىرەپ بارىپ ءسونىپ قالادى. ەسىك-تەرەزەسى ۇڭىرەيگەن يەسىز قورا توڭىرەگىندە تىرس ەتكەن دىبىس ەستىلمەيدى. ءبارى جىم-جىلاس جوق بوپ كەتەدى. اقان الىستان كورىنگەن شىراق پا دەيىن دەسە، ونىڭ قيسىنىن تابا الماي باسى دال بولادى. شىراق اۋليە اتانعان ادامداردىڭ زيراتىندا جاعىلادى دەۋشى ەدى. قاراشا ۇيدە نە اۋليەلىك بار. Cepi "مۇمكىن، مەنىڭ كوزىمە سولاي كورىنگەن شىعار" دەپ سوڭعى جولى ىبانمەن ىمداسىپ ەدى، ول دا ءوز ۇيىندە جانعان وتتى كورىپ كەلەدى ەكەن. ءبىراق، ماقاۋ بالا، دۇنيەدە جىن-شايتان بولادى دەگەننەن بيحابار ەدى، ەشتەمە تۇسىنبەي اكەسىنە قاراعىشتاي بەرگەن. ءوزى دە جارىمجان بالانىڭ ويىنا قورقىنىش سالمايىن دەپ، اقان ەندى وتتى ەلەمەگەن بولىپ، ىبانىن ۇرەيلەندىرمەي، سونىمەن اياقسىز قالدىرعان.
سوڭعى كەزدە ەل اراسىندا "اقان سەرى قيسىق اعاشتا جىن-شايتاندارمەن بىرگە تۇرادى ەكەن، بالاسى ەكەۋى دە قاعىندىعا شالدىعىپتى" دەگەن وسەك ءدۇر ەتە قالدى. بىردە، باراتاي اۋىلىنىڭ ءبىر اقساقالى، سەرىنىڭ وتتى كوزىنەن كوزىن الماي، ۇرەيلەنە تۇرىپ اقىل ايتقان:
— قاراعىم اقان، رەنجي كورمە، حالىق ايتسا، قالپى ايتپايدى، — اناۋ قيسىق اعاشتا جاپادان-جالعىز قالاي تۇراسىڭ. جىن يەكتەپ العان دەيدى عوي ءوزىڭدى. اي، اتامزاماننان بەرى سول ارا سايتان-ساپالاقتىڭ مەكەنى ەدى. تالاي جولاۋشىنى سول ارادا جىن سوققانىن قۇلاعىمىزبەن ەستىپ ەك. ونىڭ ۇستىنە ول جەركەپەنى اكەڭ تاستاپ كەتكەلى نە زامان. يەسىز ءۇيدى سودان بەرى جىندار ورداسىمەن باسىپ، يەمدەنىپ العان شىعار-اۋ. قاراعىم-اۋ، سول ارادان نەگە قونىس اۋدارمايسىڭ، باسىڭدى شىر اينالدىرىپ العاننان ساۋ ما؟! قاراعىم، جانىم اشىعاسىن ايتام، بيتكە وكپەلەپ تونىڭدى وتقا سالما، قايتەيىن، جالعىز-جارىم ءجۇرىپ قور بولماسىن دەپ، بىر-ەكى كويلەك بۇرىن توزدىرعان ۇلكەندىگىم بار، ايىل عىپ ايتامىن. اپىراي، شىراعىم-اي، كوزىڭنىڭ جانارى وزگەرىپ كەتكەن ەكەن!
شالدىڭ ءسوزىن ءۇنسىز تىڭداعان اقان:
— ە، قاريا، وسى كۇنگى اعايىننىڭ دوستىعىنان، جىن-شايتاننىڭ دوستىعى ارتىعىراق كورىنەدى، ولاردى رەنجىتىپ قايدا بارام، — دە قالجىڭعا اۋدارعان. — كوزىم جىن قاققان ەسالاڭ ادامنىڭ كوزى سياقتى شىعار، ءا؟
قانشاما قالجىڭعا باسسا دا، وسى سوزدەن سوڭ سەرىنىڭ دە بويى تۇرشىگىپ، ىشتەگى ۇرەي ۇدەي تۇسكەندەي ەدى.
2
سوڭعى ەكى جۇمادا تىنىمسىز سوققان داۋىل جازعى دالانىڭ دا، ادامنىڭ دا مازاسىن الىپ تۇر. تاڭ اتا تەرىسكەيدەن شىعىپ سوقسا، تۇستە قۇبىلىپ شىعىستان سوعادى. كوشپەلى بۇلت بىردە وڭعا، بىردە سولعا جوڭكىلىپ، قۋالاعان جەل باعىتىمەن ىعىپ، دوڭبەكشىپ، اۋناپ ءجۇر.
جاز مەرزىمىندە كوكشە دالاسىندا كۇزگى قارا داۋىلداي ۇليتىن مۇنداي جەلدى كۇندەر ءجيى ۇشىرايدى. كەي جىلدارى سۇرقاي دالا كۇزگە دەيىن جەلدەن ايىقپاي، اقىرى سۇمبىلەنىڭ قالىڭ جاۋىنىنا بارىپ ۇلاسادى.
قاتتى جەل تۇرعالى كول بەتىنەن جىرتىلا ايىرىلاتىن قۇستار دا ساپ بولعان. اندا-ساندا قالباڭ ويناپ قوعا اراسىنان كوتەرىلگەن نەكەن-ساياق قاراقۇس، يتەلگىلەر، نەمەسە ماڭايداعى باسقا كولدەردەن توبىمەن، سىپىلداي ۇشىپ قوسكولگە سوعار شۇرەگەيلەر بولماسا، اققۋ، قازدار قالىڭ قامىس اراسىنداعى ىقتاسىن ايدىنداردان شىقپاي، بالاپاندارىمەن كۇن ۇزىن بالدىر سۇزەدى. كوپ ۇشىپ مەكەن اۋىستىرمايتىن سۇڭگۋىر قاسقالداقتار كەمەر سوعىپ تولقىندانىپ جاتقان جاعاعا تاياۋ ساياز جەرلەرگە دەيىن كەلىپ، كول ءتۇبىنىڭ ساز بالشىعىن سىلپىلداتىپ، قۇرت-قۇمىرسقا، سۋ قوڭىزدارىن تەرەدى.
مۇنداي كۇندەرى اقان مەن ىبان قۇس سالمايتىن. قانشا دابىل قاعىپ ۇركىتكەنمەن، جەلدەن قورقار جەڭىل قۇستار قامىس باسىنان جوعارى بيىكتەمەي، كول بەتىن جاناي ۇشىپ، ءبىر ارادان ەكىنشى اراعا ورىن اۋىستىرا بەرەدى، نە كولدىڭ قالىڭ ورتاسىنا تەرەڭدەي كىرىپ، مۇلدەم كورىنبەي قويادى. جەلدى كۇندەرى تۇزاققا تۇسكەن قۇستاردى عانا الماسا، قارشىعانى مۇنداي قارا داۋىلداردا اسپانعا ۇشىرۋ ءقاۋىپ.
اقان ۇلىن ەرتىپ، كۇن ۇزاق كول جاعالاپ كەلگەن. ەكى بارىلداۋىق قوڭىر ۇيرەك پەن ءبىر سۇقسىر ءتۇسىپتى تۇزاقتارىنا. جەل تۇرعالى كوكجەڭدەتىن قۇسقا سالا الماي، كوپتەن بەرى سورپا-سۋدان تارىققان اكە مەن بالا قۋانىسىپ، قوس ىشىندە ەكى جاقتا قۇستاردىڭ ءجۇنىن جۇلىپ وتىر ەدى، اقاننىڭ كوزى كولدىڭ ارعى قاباعىنان وسىلاي قاراي لەكىتكەن ءۇش سالت اتتىعا ءتۇستى. ەكەۋىنىڭ يىعىندا مىلتىقتارى شوشايادى. "بۇلار تۇنەۋكۇنگى كازاك-ورىستار-اۋ. تاعى دا نە بوپ قالدى؟ جۇرىستەرى تىم سۋىت ەكەن"، — دەپ ۇرەيلەنگەن اقان تىسقا شىقپاي قوستىڭ ەسىگىنەن قاراپ وتىر.
ءۇش اتتىلى جاقىنداعاندا، ورتاداعى جورعاسىن تايپالتقان قازاقتى جازباي تانىدى. ات ۇستىندە سىرىقتاي بوپ سەرەيگەن بۇرىنعى بولىس نۇرتازانىڭ اقي پوشتابايى جانىبەك. ەكى جاعىنان قاپتالداي شوقىتىپ، سۋ جورعاعا زورعا ىلەسىپ، وزدەرى دە شوقىراقتاي تۇسكەن تۇنەۋگىلەردەن باسقا مۇرتتى كازاكتار ەكەن.
— كىم بار قوستا. شىق بەرى! — دەپ ايعاي سالدى. ىشتەن دىبىس بىلىنبەگەن سوڭ، اتىن تەبىنە ءتۇسىپ قوستىڭ ەسىگىنەن كارى تەرەكشە يىلە بەرىپ قارادى دا تاعى ەلەۋرەدى. — قاڭىراپ بوس قالعان با، ءىشىڭدى ۇرايىن، مۇنىڭ ادامى قايدا؟ اۋ، كىم بار ىشتە؟!
اقان تىسقا شىقتى:
— ءيا، نە بوپ قالدى سونشاما بورىگەتىندەي؟ اماندىق-ساۋلىق جوق...
— ە، امانسىڭ با؟ امانداسۋعا ۋاقىت بولىپ ءتۇر ما؟ قانە ءجۇر، سەنى ۇلىقتار كۇتىپ وتىر.
— قايداعى ۇلىق؟
— سۇراما، بارعان سوڭ كورەسىڭ. انا قىردىڭ استىندا جاندارال، وياز، مايىرلار جاتىر. بولىستار بار. سەنىڭ قارشىعاڭ بار دەيدى، سونى كورمەكشى، تەز الىپ شىق تا، ءجۇر. بول، كۇتەتىن ۋاقىت جوق.
— ويازىڭ نە؟ قارشىعاڭ نە؟ اپتىقپاي، ءجونىڭدى ايتشى، جارقىنىم.
— ءجون دەيتىن نە ءجون كەرەك. ايتپادىم با، قارشىعاڭ كەرەك، قارشىعاڭ. كورەمىز دەيدى. قۇسقا سالامىز دەيدى. عۇمىرىندا قارشىعا كورمەپتى.
— ءاي، جانىبەك، قۇسقا سالامىزىڭ نە؟ وسىنداي كۇنى قارشىعاعا قاي اتاڭ قۇس ءىلدىرىپتى. نە ايتىپ تۇرسىڭ؟
— اتا-ماتانى قايتەسىڭ، ونى انا دوكەيلەرگە ايت، ماعان سەنى الىپ كەل دەدى، شارۋا سول، قانە، قۇسىڭدى ال دا تەز ءجۇر،دەپ پوشتاباي قاسىنداعىلارعا قاراپ ەدى، ولار دا: "نە، كونبەي تۇر ما؟ نە ىستەيىك"، — دەگەندەي كوزدەرى شاتىناپ، اتتارىن تەبىنە، جاقىنداي ءتۇستى. — ايتقانداي دابىلىڭدى ۇمىتپا. قانە تەز، كوپ كۇتەتىن ۋاقىت جوق. "اپىراي، مۇنىڭ ايتىپ تۇرعانى كوكجەندەت-اۋ؟ مىنالاردىڭ كەلىسىنە قاراعاندا، الماي كەتپەيتىن سىڭايلارى بار. بارماسا، كۇش كورسەتەرى كورىنىپ تۇر. پوشتاباي ىمداپ قالسا-اق بولدى، ءامىر كۇتىپ تۇرعان انا ەكى اسكەر ءقازىر باس سالىپ، جۇلمالاپ، ۇلىقتاردىڭ الدىنا جاياۋ اپارۋدان تايىنبايدى. كوكجەڭدەتكە قىزىعىپ، الىپ كەتپەكشى مە! وندا، تۇرىمتايدى اپارسام قايتەدى؟ انا ەل ۇلىقتارى "قارشىعا ورنىنا تۇرىمتاي اكەلدىڭ كىمدى مازاق ەتكىڭ كەلدى؟" — دەپ، وياز الدىندا تاعى ماسقارالاپ، دۇرەلەپ كەتسە، نە ىستەمەكپىن. قوي، نە دە بولسا كۇتىپ الدىم" دەپ ىشتەي تولقىعان اقان كوكبەستىسىن ەرتتەپ، ىبانعا الدەنەلەردى ىمداپ ءتۇسىندىرىپ، كوكجەندەتتى قولىنا قوندىرىپ ءجۇرىپ كەتتى.
قوستان تورت-بەس شاقىرىم جەردە، — گەنەرال لوسيەۆەكييدى توڭىرەكتەگەن كوپ ۇلىق، ستانيسا اتاماندارى، وياز كونوۆالوۆ باستاعان قازاق بولىستارى. قوسكولدىڭ ىعىنداعى شوق اعاشتاردىڭ باۋىرىنا اتتارىن دوعارعان.
كوپ ءىشىس، كوپ اڭگىمە اراسىندا اڭشىلىق ساياتشىلىق ءسوز بولىپ، اڭعا، قۇسقا سالاتىن بۇركىت، قارشىعا، تۇرىمتاي، قىرعي جايىندا كوپ اڭگىمە تىڭداعان گەنەرال وسى ماڭدا، جالعىز قوستا قارشىعاسى بار بىرەۋدىڭ تۇراتىنىن ەستىپ، ونى تەز وسىندا الىپ كەلۋدى بۇيىرعان. اقاننىڭ اتىن ايتپاسا دا، ونىڭ "كوكجەندەت" دەيتىن قارشىعاسىنىڭ بارىن ايتقان نۇرتازا.
ءقازىر نۇرتازانىڭ ەكى ەزۋى ەكى قۇلاعىندا.
بيىل بولىستىققا سايلانباي، اكەسى ولگەندەي قان جۇتىپ جاتىپ العانى قايدا؟ ءبىر جىلدىڭ ىشىندە كادىمگىدەي تارالىپ، جۇدەپ، كوڭىلى ويسىراپ، جاسىپ قالىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە مىنا ەلگە جەتكەن جۇت بۇعان دا جەتىپ، مالىنان شاشاۋ شىعا باستاعان. ول از دەگەندەي اش اۋىلدار بۇرىنعى بارىمتا ەمەس، ەندى وزدى-وزىنە اۋىز سالىپ، باردىڭ مالىن جوق جالماعان كەساپات كەر زامان تۋعان. مالى بار باسقالاردان كورى ۇرى زاۋالىن كوپ تارتقان — وسى نۇرتازا. بولىستىقتان قاعىلعان جاندى باسىنعانداي، جىعىلعانعا جۇدىرىق — نۇرتازانىڭ مالىن ۇرىلار كوپ تالادى. العاشقىدا ەسىگىندە جۇرگەن جارلى-جاقىبايلار ولارعا قارسى تۇرىپ باعىپ ەدى، اقىرى ولار دا بەتتەمەيتىن بولعان. بيىل ءبىر جىلقىشىسى مەن جاماعايىنى ىدىرىستى ءقازىر ەلگە اتىشۋلى قاراقشى جالعىز كوز اتىپ، جارالاپ كەتكەلى ۇرىلاردىڭ سوڭىنان قۋۋعا ەشكىمنىڭ جۇرەگى داۋالامايدى. اراسىنا ءبىر اپتا، ءارى كەتسە ەكى اپتا سالىپ سوعار جالعىز كوز جىلقىعا كەلسە-اق بولدى، از جىلقىشى قوستارىنا كىرىپ، قاشان ول كەتكەنشە ءىن تۇبىنە كىرگەن سۋىرلارشا باس ساۋعالاپ جاتىپ الادى. جالعىز كوز ۇنەمى قاسىندا جۇرەتىن اۋزى-مۇرنىن تاڭىپ الار قاپساعاي سەرىگى ەكەۋى جىلقىلاردى ءوز مالىنداي ارالاپ، سويۋعا جارايدى-اۋ دەگەندەرىن الدارىنا سالىپ ايداپ، كەتە بارادى. بۇدان ارتىق قورلىق بار ما؟!
سۇلەيمەننىڭ ەستىمەيتىنى جەر استىندا. كۇز ايىندا مۇراگەر نيكولاي الەكسەيەۆيچتىڭ ءتاج كيۋ-سالتاناتىنا بايلانىستى ەل ارالاپ شىققان گەنەرال لوسيەۆسكيي كوكشە جەرىندە جۇرگەنىن ەستىسىمەن ىنىسىنە اقىل ايتقان. "قىرعىز-قايساق ەلىن باسقارۋ تارتىبىندە جاڭا زاڭ شىعىپتى. ول زاڭدا بولىس سايلاۋمەن عانا ەمەس، ەندى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ ءوز ىقىلاسىمەن-اق سايلاۋسىز تاعايىندالاتىن بولىپتى". بۇعان سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي ءارى داعدارىپ، ءارى ۇزىلگەن ءجىپتى قايتا جالعاۋعا بولاتىنىنا ۇمىتتەنىپ، كوزى الاقتاعان ىنىسىنە سۇلەيمەن "دالا ۋالاياتى" گازەتىن ۇسىنعان. نۇرتازا اراب ارپىمەن قازاقشا اۋدارىلعان بەتتەرىنەن تابا الماي، ورىسشا بەتىن ءىنىسى قايتا-قايتا ەجەلەگەندە، جۇرەگى جارىلارداي قۋانعان.
— ەندى، — دەدى سۇلەيمەن، — بولىستىقتان ءالى دە ءۇمىتىڭ بولسا، لوسيەۆسكييدىڭ ەل ارالاۋى تەگىن ەمەس، وسىنىڭ اۋزىن الىپ قال. ول گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ وزىنە ماقتاپ بارسا، تاعى دا تاققا قوندىم دەي بەر.
— شىركىن-اي، ونداي كۇن ەندى قايتا تۋا ما، شىركىن-اي... ا قۇداي بەرە گور تىلەۋىمدى، — دەپ، سول كۇنى اق سارباس شالعان.
لوسيەۆسكيي اشتىققا ۇشىراعان قازاق اۋىلدارىنا كوزىنىڭ قىرىن دا سالعان جوق، كازاك-ورىس ستانيسالارىن ارالادى. كەيىنگى جىلدارى ەگىندەرى شىقپاي، شىقسا، قارا بۇلتتاي قاپتاپ، مىڭ، ميلليونداپ توبىمەن ۇشار اتباس شەگىرتكەلەر جىم-جىلاس جايپاپ كەتىپ، اسىرەسە 91-جىلى تاقىر قوياننىڭ جۇتىنا ۇشىراعان حۋتورلاردا بولىپ، كازاكتارعا كوروناسيا الدىندا تاعى دا كوپ جەرلەردى كەسكىزىپ بەردى. جاندارالدىڭ جۇرگەن جولىن اڭدىعان نۇرتازا اقىرى قىبىن تاپتى. ەسكى دوسى، ارىقبالىق ستانيساسىنىڭ اتامانى، ۋريادنيك فەدور تيۋتين ءبىر كۇنى لوسيەۆسكييدى ماڭىنداعى كوپ ادامدارىمەن نۇرتازا ۇيىنە قوناققا اكەلدى. "بەرگەن پەردە بۇزادى" دەمەكشى، بەرگەندى كىم جەك كورسىن، اس تا توك تاعام، مول اراقتىڭ قىزۋىمەن شالقىپ وتىرعان بايسالدى جاندارال دا جەڭىلتەك مىنەزبەن نۇرتازانىڭ جاۋىرىنان قاعىپ:
— تەگىندە، ءسىز بولىستىققا جارالعان ادامسىز، وڭىڭىزدەن ەل باسقاراتىن ادامنىڭ نىشانى عانا كورىنىپ تۇرادى، ماسەلەڭىزدى قايتا قاراۋ كەرەك ەكەن، — دەپ قالعان.
ابدەن زىعىرى قايناپ، ىستەر امالى بولماي، توبەسىنە ويناقتاتىپ قويعان جالعىز كوز ۇرى جايىن ايتىپ، وعان ەرگەن باسقا، ۇرىلاردىڭ ەل ىشىندەگى بۇزاقىلىقتارىن بايانداعاندا، لوسيەۆسكيي:
— وندايلاردىڭ كوزىن قۇرتۋ كەرەك. ولارعا مىلتىقتى كىم بەرىپ ءجۇر، وسى كۇنگە دەيىن بۇلارىڭىز قالاي؟دەپ كونوۆالوۆقا ءزىلسىز قاراعاندا، بۇرىن نۇرتازا قانشا شاعىنىپ، كومەك سۇراسا دا، كوڭىل بۇرماي جۇرگەن تيۋتين مەن ۆاحميستر ۆورونكين ەكەۋى ويازدى اراشالاعانداي، ونىڭ الدىن وراپ جارىسا سويلەگەن:
— ۆاشە ۆىسوكوپريەۆوسحوديتەلستۆو، ءبىز قىرعىزداردىڭ ىسىنە كوپ ارالاسپاعان سوڭ، مۇنداي ۇرىلاردىڭ قىلىعىن ەستىمەپ ەك، ەرتەڭنەن باستاپ ولاردىڭ كوزىن قۇرتقىزايىن!
— ءبىزدىڭ ەكى-ۇش كازاك جەتەدى. مىلتىق اتۋدىڭ قالاي ەكەنىن ۇيرەتەيىك ونداي نايساپتارعا، — دەپ ءتيۋتيننىڭ ءسوزىن ۆورونكين قوستاعان.
قازاق بولىستارى جوعارعى جاقتان ورىس ۇلىقتارى كەلسە، ەلدىڭ جاي-كۇيىن بايانداپ، حالقىنا مىسقالداي پايدا تيەر ءسوز ايتۋعا، كومەك سۇراۋعا ولاق بولسا دا، قوناعاسى بەرىپ، قارسى الىپ، شىعارىپ سالۋعا شەبەر-اق. ءقازىر دە، لوسيەۆسكيي ومبىعا كەتەر كۇنى، كوكشەنىڭ بار بولىستارى جينالىپ، قول قۋسىرىپ شىعارىپ سالۋ قامىندا. كيىز ءۇي مەن اعاش ۇيدەن جالىققان گەنەرالدى سوڭعى رەت قوسكولدىڭ باۋىرىندا، دالادا وتىرىپ، داستارقان جايىپ قوشتاسىپ قالماق. بۇل وتىرىستارى سول جولاياق. تۇنەۋگىدەن بەرى نۇرتازا بولىس بولماسا دا، جانامالاپ قالماي ءجۇر. ۇيىندەگى مول قوناقاسىدان سوڭ، قازاق ءداستۇرى دەپ ات مىنگىزىپ، ورامال تونعا جاراماسا دا جولعا جارايدى دەيتىن سالتپەن ومبىداعى زامانداستىڭ سىباعاسى دەپ شايى ورامالعا تۇيگەن ءبىر دەستە اقشانى قالتاسىنا سالعان كەمەلۇلىنا گەنەرال دا جىلى قاراپ، كوبىنەسە سونىمەن شۇيىركەلەسەدى...
اقان جولدا كەلە جاتىپ ەسەرسوق جانىبەكتىڭ ءالى دە تاۋى شاعىلماعان اپەرباقان قىلىعىنا قايران قالدى.
— اپىرماي، زامان اۋمالى-توكپەلى دەگەن ىپ-راس، كەشە عانا اقان cepi اتانعان ەل تۇزدىعى ەدىڭ، بۇگىندە قوسكولدىڭ جاعاسىندا شوشايىپ قالعان كۇيگەن توماردايسىڭ. بايعۇستار-اۋ، ايدالادا اشتان ولمەي قايتىپ تىرلىك جاساپ جاتىرسىڭ. مىنا قارشىعانىڭ قاناتىنا قاراپ وتىرسىڭدار-اۋ. ەرتەڭ قىس تۇسكەندە نەمدى قورەك قىلاسىڭدار، سورلىلار-اۋ، — دەپ، جايدان-جاي تيىسكەن جانىبەككە سەرى جاۋاپ بەرۋ ورنىنا، وعان قارسى سۇراق قويدى.
— وسى سەن، نۇرتازا بولىستىقتان الىنعاندا، پوشتابايلىقتان قاعىلماپ پا ەدىڭ؟!
كەڭىردەگىن كەرىكشە سوزىپ، ماڭعازدانا قالعان جانىبەك بۇل ءسوزدىڭ مىسقىلدى استارىن ونشا ۇقپاي، ات ۇستىندە ءبىر جامباستاپ، اقانعا ۇزەڭگى قاعىستىرا جاقىندادى:
— الگى، اتاڭا نالەت، سەنىڭ قۇداڭ جانبولات پا، بولىس بولىسىمەن مەنىڭ ورنىما اۋزىنان ءسوزى، قوينىنان ءبوزى تۇسكەن ءوز جۇراعاتىن قويعان جوق پا؟ جاكەندى ءالى-اق ءوزى شاقىرتىپ الادى. مەندەي پوشتابايدى تابۋ وڭاي بوپ پا... ءبىراق، ونىڭ شاقىرعانىنا جاكەڭ ەندى بارسا يگى ەتتى، — دەپ، ات ۇستىنەن ءيىلىپ، قاتارلاسا سارى جەلىپ كەلە جاتقان كازاك-ورىستار ەستىپ قويماسىن دەگەندەي سەرىنىڭ قۇلاق تۇسىنان سىبىرلادى. اۋزىنان ساموگون ءيىسى مۇڭكيدى. نۇرەكەڭ انا ايىرتاۋدىڭ كوكساۋىنىڭ ورنىنا بولىس بولماق. مىنا جاندارال سول ءۇشىن كەلىپتى.
— سايلاۋ وتكىزبەك پە؟
— قايداعى سايلاۋ؟.. وسى قاراڭعى قازاققا سايلاۋ نە كەرەك، وڭكەي كىسى قادىرىن بىلمەيتىن جا-ا-امەن نادانداردى ادام ساناتىنا قوسۋ... — جانىبەك وزى-وزىنەن تارقىلداپ كۇلدى دە، تەز دوعارىپ، الدەكىمگە كىجىنگەندەي قامشىسىن بىلەمدەدى، — تۇرا تۇر، ەرتەڭ-اق سىباعالارىڭدى بەرەرمىن!..
اقان "ەسەر پوشتابايمەن ءسوز تالاستىرىپ، ەسىل ءسوزدى قور عىپ قايتەم" دەپ، ەندى سويلەسپەسكە بەكىپ ەدى، ءبىراق مىنانىڭ ۇرلەگەن قۋىقشا جارىلارداي كەۋىپ، وسىنشا ماقتانۋى ايتقىزباسقا قويمادى:
— وسى سەنىڭ اتىڭدى اكە-شەشەڭ نەگە جانىبەك دەپ قويدى ەكەن؟
— قايدان بىلەيىن.
— قازاقتا ون جەتى جانىبەك وتكەن. سونىڭ حانى ما، باتىرى ما ەكەن تىلەگەندەرى.
— باتىرى شىعار.
— ە، وندا سەن پوشتابايلىقتان باسقانى ويلامايتىنىڭ قالاي؟
— ءقازىر باتىرىڭنان پوشتابايىڭ ارتىق ەمەس پە؟
— دۇرىس-دۇرىس، ەندەشە مەن ايتايىن — اتا-اناڭنىڭ تىلەۋى دۇرىس، قۇداي تاعالا كوز جاسىن يگەن ەكەن. ەرتەدە بۇكىل ءۇش جۇزگە ماعلۇم جانىبەك دەگەن شابارمان بولعان، — دەدى اقان وتىرىك.
— ءا — ءا؟! — جانىبەك شىن يلاندى.
— اق ءسۇتىن كوككە ساۋىپ تىلەگەن اناڭنىڭ، ساقالىنان سوراسى اعىپ ەڭىرەپ، نامازعا جىعىلىپ، قۇلشىلىق ەتكەن اكەڭنىڭ تىلەۋىن حاق تاعالا شىن بەرگەن ەكەن. تۋرا سول جانىبەك شابارماننان اينىمايسىڭ. بار مىنەز، بار قىلىعىڭ سويىپ قاپتاعانداي!
مىنا سوزگە ماساتتانعان شالا ماس جانىبەك ات ۇستىنەن اقانعا ءيىلىپ:
— قانداي بولىپتى، ايتىڭىزشى؟! ەل ەستىسىن، وسىندايدا اقىن دەگەن ولەڭگە قوسىپ ايتا جۇرمەي مە؟ — دەپ قولقا سالدى.
— ول — جانىبەك، — دەدى اقان اتىنىڭ باسىن تەجەپ، — تىڭدا. سوسىن ءوزىڭ جايارسىڭ ەلگە. ول جانىبەك — حالىق ۇستىنەن كۇن كورگەن، ۇلىقتار ۇلىسا بىرگە ۇلىپ، ءبورى بولعان، ايتاقتاسا، دالاقتاپ شابار الاڭعاسار يت بولعان، جازىقسىز جانداردى دۇرەلەپ، قانىن سۇلىكشە سورعان ناعىز سۇرجىلان، اپەرباقان، كەپپە، قۋىس كەۋدە، ەسالاڭ، زەردەسىز، ءميعۇلا بولىپتى!
اقان اتىن تەبىنىپ ءجۇرىپ كەتتى. جانىبەك جەرگە كىرگەن قازىقتاي ات ۇستىندە سورايىپ، ماڭگىرىپ تۇرىپ قالدى...
اقاندار قوسكولدەن ارىرەك شوق اعاشتىڭ باۋىرىنا جەتكەندە بالا قايىنداردىڭ ىعىنداعى كوگالدا وتىرعان ۇلىقتار اراسىنداعى كازاكتار داۋىلدى كۇندەي گۋىلدەگى، انگە باسىپ جاتقان. بىرنەشە داۋىسپەن قوسىلا سالعان ادەمى ءاندى بۇزىپ، بارىلداعان، گۇجىلدەگەن جوسىقسىز داۋىستار دا ەستىلەدى. اراققا، قىمىزعا تويعان لوسيەۆسكيي دە، ونىڭ اۋزىنا قاراپ، تۇسىنبەسە دە، قازاق بولىستارى دا ءان ىرعاعىنا توتەدەن قوسىلىپ، دار-دار دەدى. اعاش باۋىرىنا توسەگەن تورت-بەس كىلەم ۇستىندە شاشىلعان — سۇيرەتپە شىنىلار، شالا مۇجىلگەن جامپاس، توقپاق جىلىك، قابىرعالار، كوزى ۇڭىرەيگەن قوي باستارى. تۇيمەلەرى اعىتىلعان الماق-سالماق، ءقايسىبىرى كويلەكشەڭ، جالاڭ اياق ەتپەلەگەن ۋريادنيكتەر، ءبىر جانپاستاپ قيسايىپ، ەندى ءبىرى ءبىر تىزەرلەپ جۇگىنىپ قىزمەت ەتكەن بولىستار دا — قالاي بولسا سولاي شاشىلعان سۇيەك-ساياق، ىشىلگەن شولمەكتەر سياقتى.
پوشتاباي اقاندى قىزىلدىڭ ەكىنشى جاق باۋىرىنشى كوپ تارانتاستاردىڭ قاسىنا اكەلدى دە:
— وسى ارادا كۇتە تۇر، — دەپ بۇلاردىڭ كەلىسىنە ءمان بەرمەگەن قوناقتارعا قاراي جاياۋ تارتتى.
بۇل جەردە دە ءان. اعاش تاساسىندا جەكە ساۋىق قۇرعان قىزىل لامپاستى كازاكتار وزدەرىنشە ءىشىپ، ۇلىقتاردان بولەك دۋمانداتىپ جاتىر. وگىز سۋ ىشسە، بۇزاۋ مۇز جالايدىنىڭ كەرى.
انادايدا، الاڭقايدا تۇساۋلى كوپ ات. بىتىراي جايىلىپ ءجۇر.
اقان تارانتاستاردىڭ ءبىرىنىڭ دوڭعالاعىنا اتىن بايلاپ، اربا جاقتاۋىنا سۇيەنىپ تۇرىپ قالدى.
جانىبەك سول كەتكەننەن مول كەتتى. ماستارعا اقاننىڭ كەرەگى بولمادى ما، الدە اقي كوز ساموگونگە سۇڭگىپ تۇنشىعىپ جاتىر ما، جۋىق ارادا كەلە قويمادى. كوكجەندەتىن باۋىرىنا قىسىپ، قاناتىنان، موينىنان سيپالاعان سەرىنىڭ زىعىرى قاينادى. ەلىرىپ، ەسىرگەندەردىڭ ءوزىن شاقىرتىپ الىپ، ەندى كەرەكسىز ەتكەندەرىنە نازاالانىپ، ەرىككەننىڭ ەرمەگىنە اينالعان دارمەنسىز حالىنە نالىپ، جىمىن بىلدىرمەي كەتىپ قالعىسى دا كەلدى. «قوي نە دە بولسا شىدايىن، سوڭىمنان قۋىپ جەتىپ مەرت قىلسا، كىم مەنى جوقتايدى، ىبانىمنىڭ كۇنى نە بولماق" دەگەن سەرى سەلك ەتكەندەي باسىن كوتەرىپ، قازاقتارعا موينىن بۇردى. ولار ءدۇر ەتىپ توبىمەن ۇشقان قىرعاۋىلدارداي ءبارى قوسىلا انگە باستى. انا ۇلىقتار جاقتاعىداي ەمەس، مىنا جاس كازاكتاردىڭ اندەرى ءبىر بولەك. اقان قۇمارتا تىڭدادى. بىرنەشە داۋىسپەن كوتەرە سالعان ءان دالا ءتوسىن تەربەگەن سامالداي، اعاش باسىن تەڭسەگەن جەلدەي. كەيدە كوك جۇزىندە قالىقتاعان ايداي جەكە داۋىستى بىرەۋ جالعىز شىرقاسا جان-جاعىنان جوڭكىلگەن الاساپىران بۇلتتاي باسقالارى ىلە-شالا قوسىلا جونەلگەندە، قارا جەر سولقىلداپ، بىرگە دىرىلدەگەندەي بولادى. بار تابيعات، بار تىرشىلىك ماعىناسىن، كوپ داۋىسپەن كوپ ماعىنا بىلدىرگەن ۇندىلىگىنە قايران اقىننىڭ تۇلا بويى شىمىرلاپ، ءانشى جۇرەگى انمەن بىرگە سوققانداي ۇيىپ وتىر.
"سوبەرەمتەس مى، كازاچەنكي،
ۆو ەدينىي ۆو كرۋجوك،
زاپوەمتە مى، كازاچەنكي،
پەسنيۋ نوۆۋ پرو سەبيا.
حوروشو جيتە كازاچەنكام،
تولكو سلۋجبا تياجەلا،
حوديا ناەديمسيا، ستويا ۆىپيمسيا"...
دەپ، بىر-بىرىنە سۇيەنە قيسايىپ، قىلىش قىناپتارىن قۇشاقتاي جاتقان كازاكتار انىندە جاستىق سەرپىن دە، سىرلى مۇڭ دا بار. Cepi ءان سوزىنە دە قۇلاق ءتۇرىپ وتىر. ەندى بىردە قايعىلى، زارلى ءان ايتىلعاندا، اقىن جۇرەگى دە ەلجىرەپ، شىمىرلاعانداي بولدى:
"پوگاسلو سولنسە زا گوروي،
سيديت كازاچكي ۋ دۆەرەي.
ونا دەتي ي گوركو پلاچەت،
ي ليۋتسيا سلەزى يز وچەي"...
"اپىراي، — دەدى اقان ىشتەي، — مىنا كازاك-ورىستارىڭ تەك جامباسىنا سالاقتاتىپ قىلىش تاققان اۋمەسەر، ۇر دا جىق اپەرباقاندار ما دەسەم، تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان ونەرلى جۇرت ەكەن-اۋ... قارۋ-جاراق اسىنىپ، قالاعانىن ىستەپ، ەركىن جۇرگەن ەسسىز ەسىرىكتەر مە دەسەم، بۇلاردا دا مۇڭ مەن زار، قايعى مەن قاسىرەت بار ەكەن-اۋ. قايران ءان،نە دەگەن قۇدىرەتتىسىڭ، الىستى جاقىنداتىپ، جاتتى باۋىر ەتەتىن، ءتىلى مەن دىنىنە تۇسىنبەيتىن ەلدىڭ بار جاراتىلىس ءبىتىمىن، قۋانىشى مەن شەرىن ايتىپ، زەردەگە قۇيىپ بەرەر نە دەگەن بار عالامعا ورتاق شەجىرە ەڭ". بۇرىن، ومبىدا، جارمەڭكەلەردە جينالعان كازاكتاردىڭ اۋزىنان:
"مى داۆنو سجيليس س ستەپيامي
ي داۆنو پريۆىكلي ك نيم،
پەرەد ديكيمي وردامي،
مى نە ۆ پەرۆىي راز ستويم".
سياقتى وركوكىرەكتەۋ اندەرىن عانا قۇلاعى شالىپ، جۇرە تىڭدايتىن اقانعا كازاكتاردىڭ مىنا اندەرى كوپ وي سالدى...
اندا-ساندا ءوزارا قالجىڭداسىپ قويىپ، كازاكتار تاعى دا ءبىر كوپ داۋىستى انگە قوسىلا بەرگەندە، داۋىستارى كىلت ءۇزىلدى. ۇستىندەگى ءمۋنديرىن جۇرە تۇيمەلەگەن ۆاحميستر ۆورونكين ىرعالا باسىپ كەلە جاتىر ەدى، كوزى شالىپ قالعان انشىلەر ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى. اتامان الدەنەنى ايتىپ، بۇيىرعانداي بولدى — كازاكتار سىرتتاعى اتتارعا قاراي جۇگىرىستى.
— ءاي، اقان، — دەدى، اقىننىڭ تۋ سىرتىنان پوشتاباي. باعاناعىداي ەمەس، ەكى كوزى ەكى جاققا اتىسىپ مۇلدەم شاپىراشتانىپ كەتىپتى. اياعىن شالىس باسىپ، تەڭسەلىپ تۇر. — ءجۇر، شا-شاقىرىپ جاتىر... تەز، تەز... باسساڭشى اياتىندى، س-سەنى... ش-شاقىراد دەيمىن!
ىقىلىق اتا تويىنعان اقي كوزدىڭ سوڭىنان اياعىنا تاس بايلاعانداي، اقان زورعا ءىلبىدى.
قولىنا قوندىرعان قارشىعاسى بار cepi كەلگەندە، بولىستار بويلارىن تۇزەي وتىرىپ، ۋريادنيكتەردىڭ ءبىرى كيىمدەرىن كيىپ، ەندى ءبىرى ەتىكتەرىن شۇلعاۋلانىپ جاتقان. اقانمەن ەشكىم سالەمدەسكەن جوق. نۇرتازانىڭ تىزەسىنە باسىن سالىپ، شالقاسىنان تۇسكەن لوسيەۆسكيي عانا توبەسىنەن قارادى:
— ءا-ا، وحوتنيك، وتىر، وتىر! تاماق بەرىڭدەر، ساموگون، كۋمىس...
تىزە بۇكپەي وڭكەي ماستارعا تەسىلە قادالعان اقان:
— راحمەت، تاماق ىشكەمىن، — دەدى سالعىرت قانا.
قۇداسىنىڭ جۇزىنە قاراۋعا يمەنگەندەي، ورنىندا بۇگەجەكتەپ، باسىن كوتەرمەگەن كەنجەبولات پوشتابايعا:
— ءاي، جانىبەك، قىمىز قۇيساڭشى اقانعا. انا ءبىر بۇزىلماعان جامباستى تارتساڭشى الدىنا، — دەپ ەدى، اقي كوز، ىقىلىق اتقانى كۇلگەنگە ۇقساپ، ءتىلى كۇرمەلە اقشاڭ ەتتى:
— نەمەنە، و-ول، بالا ما، قو-قولى بار قۇيىپ ءىشسىن. انا تۋ-تۋرالعان ەت تە ءبىر جەۋگە جە-جەتەدى.
— ءوي، ساراڭ نەمە، بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانادى، — دەپ تىزەسىندەگى لوسيەۆسكييدىڭ شاشىن سيپاپ، الديلەگەن بالاداي گەنەرالدى ايالاعان نۇرتازا اقانعا جانى اشىعانداي جۇمساق سويلەپ، شىمشىپ الدى. — كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى، شالا بايىعانى. قۇيسايشى قىمىزدى، جۇتقان جۇتاماس دەپ، جۇتاعان ەلىڭنىڭ ءبىر جۇتقانىنا ىندىنىڭ تارىلا قالادى-اۋ، كوزىڭنىڭ ءىشىن،.. اقي نەمە!
— ءا-ا، نۇرتازا، ىقىلاسىڭا راحمەت. جۇتقان جۇتاماسا، مەن دە جۇتاپ جۇرگەم جوق، جۇتىپ ءجۇرمىن. قوسكول امان بولسىن، جەرىمنىڭ سۋى دا ماعان بال. ال، ەلىم جۇتادى دەپ قايعىرماي-اق قوي، ءوزىڭ جۇتاماساڭ بولعانى دا، شارۋاشىلىعىڭ جامان كورىنبەيدى...
— ويپىرموي، ەكەۋىڭ ءبىر-بىرىڭدى كورمەگەلى كوپ بولعان-اۋ، ساعىنىسىپ قالىپسىڭدار-اۋ، — دەپ ازىناباي شارپىسقان ءسوزدى قالجىڭعا اينالدىردى.
— قوناقتار اتتانعان سوڭ-اق قۇشاقتاسىپ سۇيىسەتىن ۋاقىت تابىلار. ءاي، باۋىرلار-اي، شىداماي جاتىرسىڭدار، شىدامسىزدارىم-اي.
— توقتا، توقتاي قال! — دەپ كونوۆالوۆ اقانعا تالاۋراعان كوزىن سىعىرايتا قادادى. — وسى مەن سەنى ءبىر جەردە كورگەن سياقتىمىن.
— ە، بۇل وزىڭىزگە ولەڭ شىعاراتىن، ۇلى مارتەبەلى مۇراگەر الدىندا پولتايت ەتەتىن پونتار ەمەس پە!
نۇرتازا سوزىنە قۇلاق قويعان لوسيەۆسكيي اتىپ تۇرۋدى ىڭعايسىز كورىپ، باسىن سوزالاڭ كوتەردى. قالىڭ بۋرىل ساقالدى ءوڭى قۋاڭ تارتقان، كوزى وتكىر ادامعا گەنەرال قاباعىنىڭ استىنان سىناي قاراپ، مەلشيىپ وتىرىپ قالدى.
— م-دا... مەن ول جولى كورە الماي قالىپ ەدىم سول اقىن، دالا ج-جاۋىنگەرى وسى ما ەدى، — دەپ لوسيەۆسكيي ءسوزىنىڭ سوڭعى جاعىن تىستەنە سويلەپ، بۇرىن-سوندى كورمەگەن ءتۇز تاعىسىنا قاراعانداي ءسۇزىلدى. اراقتان زەڭگىگەن باسىن سىلكىپ-سىلكىپ، كوزىن ءبىر جۇمىپ، ءبىر اشادى.
مارتەبەلى گەنەرالدىڭ ءار قيمىلىن باعىپ، ول نە ىستەسە سونى ىستەپ، ول نە ىشسە سونى ءىشىپ، ەندى سىپىرا ماسايعان كازاك، قازاق ۇلىقتارى اقاندى جاڭا كورگەندەي ءبارى دە قىزىل كوزدەرىن لوسيەۆسكييشە سەرىگە قادادى. وڭكەي ەسىرىپ العان قورقاۋ قاسقىرلار جان-جاعىنان انتالاپ قاماعانداي، ەسىرىك ماستاردىڭ مىنا قىلىعىنان اقان قورلانىپ، نامىستان جارىلارداي بولسا دا، كوپكە توپىراق شاشۋعا باتىلى بارمادى. ارتىنا دەيىن قىزىپ العان كۇشتىلەرگە ۇرىنباي، وزدەرى سوقتىعار بولسا، بارىنشا كىشىرەيىپ، ۋىتتى ءسوزدى قالجىڭعا الماستىرۋدى ويلادى.
لوسيەۆسكيي ءمۋنديرىن تۇيمەلەنىپ وتىرىپ:
— ءوزىڭ ورىسشا دا بىلەتىن كورىنەسىڭ، سوندا ۇلى مارتەبەلى سەساريەۆيچكە نە دەپ ءجۇرسىڭ ءوز اۋزىڭمەن ايتشى، — دەپ، ەندى ءجۇزى سول جىبىگەندەي جىميىپ، سويتە تۇرا اقىندى قاقپاقىلعا الىپ كەلەمەجدەگەندەي، جۇرتتى ءبىر كۇلدىرىپ الايىن دەگەن سىڭايمەن اششى مىسقىلدادى. — مۇراگەرگە ءبىراز اقىل ايتىپتى دەسەدى. كونە، ءوز اۋزىڭمەن ايتشى، بىزگە دە ءبىراز اقىل كەرەك بوپ ءجۇر.
وتىرعاندار دۋ كۇلدى.
— ءقازىر سەنى پەتەربۋرگتاعىلار ىزدەۋ سالىپ جاتقان كورىنەدى. ءسىزدى پاتشا اعزامىنا اقىلگويشى كەڭەسشىلىككە الىپ كەتسە، ءبىزدىڭ كۇنىمىز نە بولادى، سورلاپ قالامىز-اۋ! — دەپ، اششى مىسقىلمەن كەكەتىپ، اراق قىزۋىمەن جوق ءسوزدى كويىتكەن گەنەرالدى قولپاشتاپ، قارقىلداي كۇلگەن كازاك-ورىس اتاماندارى دا شاۋجايدان الىپ جاتىر:
— ايتسە دە كۇزدە بولار كوروناسياعا الا بارىڭىز!
— ءيا، ۇلى مارتەبەلى پاتشامىزعا ءبىراز اقىل-كەڭەس بەرىپ قايتسىن!
— قوي، وندا مۇنى مەملەكەتتىك كەڭەسشى ەتىپ الىپ قالار دا، قايتىپ كورە الماسپىز، ۋح-حو-حو!
— ۆاشە ۆىسوكوپريەۆوسحوديتەلستۆو، بۇل قىرعىزدى وندا پەتەربۋرگقا جىبەرمەۋدىڭ قامىن جاساۋ كەرەك، حوحو-حو!
— بىزگە دە اقىلشى ادام كەرەك ەمەس پە، ايىرىلىم قالمايىق، اح-حا-حا!
— باسە بۇل قىرعىزدان اقىل شىعادى، شىعادى...
ساناسىز بولىستار دا قوسىلا كۇلىپ، كەڭكىلدەسىپ قالدى. اسىرەسە نۇرتازا ءماز. ءسوز استارىن جەتىك ۇعىناتىن، كەيىنگى كەزدە ۇلىق، چينوۆنيك اتاۋلىنىڭ قازاق شونجارلارىن كەكەتە، مۇقاتا سويلەيتىن مازاعىنا ىشتەي كۇيىنىپ جۇرەتىن، ءبىر باسىنا زىمياندىعى دا جەتەرلىك ازىناباي عانا ساراڭ جىميىپ.
— تاقسىرلار، بۇگىنگى ايتقان كوكجەندەت دەيتىن قۇس اناۋ. ەندى، كۇن كەشكىرمەي، قىزىعىن كورمەيمىز بە،دەپ، اڭگىمە بەتىن باسقاعا اۋدارىپ ەدى، اقاندى تانىعاننان بەرى تىستەنىپ، جەپ جىبەرەردەي وقتى كوزىن قاداپ، تىنىسى تارىلىپ ىتىرىنىپ وتىرعان كونوۆالوۆ اعاش بۇتاعىنا ىلگەن سىڭار شۇلعاۋىنىڭ قاعىن ىزالانا ۇگىپ:
— قانە، ايتپايسىڭ با، بالدەنبەي. اۋزىڭا سۋ ۇرتتاپ العاننان ساۋمىسىڭ؟ سەنەن نە ايتقانىڭدى سۇراپ وتىرعان جوق پا ەگو ۆىسوكوپريەۆوسحوديتەلستۆو! — دەپ، اقانعا زىركىلدەدى. — ماعان ايتپاي-اق قوي. قاجەت بولسا، وزىمە الدىرىپ ايتقىزارمىن. اسىقپا، سويلەرسىڭ مەنىڭ الدىمدا دا، سويلەتەرمىن!
زىعىرى قايناعان اقان ىشتەگى اشۋىن سەزدىرمەي، ۇلىقتاردىڭ مىسقىلىنا اجۋامەن جاۋاپ بەرگىسى كەلدى. مامبەتالىنىڭ ورىس دوستارىنىڭ ىشىندە گوربۋنوۆتىڭ ءسوزى قاتتى ۇناپ، جادىنا توقىپ العان ەدى. پاتشا مۇراگەرىنە ايتا الماي قالعان بۇل ءسوزدى كەيىن ەل اراسىنا دا جايا الماي، قۇندى جەرىنە جۇمساي الماي جۇرەتىن. تاپ وسى تۇستا گوربۋنوۆتىڭ سوزىمەن قىلجاقباس گەنەرالدى مۇزعا وتىرعىزباقتى ويلادى.
— مۇراگەرگە نە ايتقانىم بارىڭىزگە دە ايان ەمەس پە، ءقايبىر ءجىبى ءتۇزۋ ءسوز سويلەدى دەيسىزدەر، مەنىكى اشەيىن ساندىراق قوي! نۇرتازانىڭ تىلىمەن ايتقاندا، اشەيىن، قۇر پولتايت!
جۇرت تاعى دا دۋ كۇلدى.نۇرتازانىڭ ەكى شەكەسىنە قان تەۋىپ، قىزاراقتادى.
— دا، سوندا نە پولتايت ەتتىڭ، ءبىز دە ەستيىك، — دەپ ۋريادييك تيۋتين گۇرىلدەپ، كۇلكىدەن ءسوزىن زورعا قۇرادى.
— نە پولتايت بولسىن، ورىس، قازاق ۇلىقتارىنىڭ كۇرتتان اقشا-پارا الاتىنىن، ەلدى قانايتىنىن ايتىپ پولتايت ەتتىم، — دەپ، ەزۋلەرى جيىلماي وتىرعان مىرزالار كۇلكىدەن لەزدە تيىلىپ، سۇرلانا باستاعاندا، اقان ءسوز سىڭايىن بۇگىنگى حالگە تىرەپ، ودان سايىن ۇدەتە ءتۇستى. — ەل اشىعىپ، جۇتقا ۇشىراپ، ورىس مۇجىقتارىنىڭ ەگىنى شىقپاي، قازاق سورلىلاردىڭ مالى جۇتاپ، تيتان قىرىلىپ جاتقاندا، ەل اكىمدەرى — قاپتەسەرلەر، ەگەۋ قۇيرىق كىرىستەر شوشالا، كلەتتە قالعان سوڭعى قاپتارىنىڭ ءتۇبىن تەسىپ، ءىسى ءتۇسىپ الدىنا كەلگەن جاننىڭ الدىمەن قالتاسىن ءتىنتىپ، دورباسىن اينالدىرىپ، تازالaپ جىبەرەدى دەدىم. سويتسەم، پارا، ۇرلىق، قاناۋ، توناۋسىز كۇنەلتۋ مۇمكىن ەمەس، مەنىكى بوس ءسوز پولتايت ەكەن!
— نەگە پولتايت! — دەپ بۇل سۇراقتى قالاي قويعانىن دا اڭعارماي كونوۆالوۆ تاعى دا زىرك ەتتى.
"پارا" دەگەندە نۇرتازا لوسيەۆسكييگە قاراعىشتاپ، ءوزىنىڭ پارا بەرگەنىنە ءماز بولعانداي، كۇلىمدەپ وتىرعان. ەندى سونى تاعى دا ەسىنە سالايىن دەگەندەي، ماستىقپەن جوسىقسىز بىلجىرادى:
— سەن نەمەنە، پارا بەرگەندەردى كورىپ تۇرمىسىڭ، قازاق پارا بەرمەيدى، سىيلايدى، قوناعاسى بەرەدى، ات مىنگىزىپ، شاپان جابادى.
اقان نۇرتازاعا كوز قيىعىن دا سالماي، لوسيەۆسكيي مەن كونوۆالوۆ جاققا كۇلىمسىرەي قاراپ، گوربۋنوۆتىڭ ءسوزىن اينىتپاي ايتىپ بەردى:
— سىزدەر بۇرىن دا ەستىگەن بولارسىزدار: ءبىرىنشى نيكولاي پاتشاعا ءبىر جاندارم بىلاي دەگەن ەكەن:
— نيكولاي ءبىرىنشى پاتشاعا؟
— جاندارم؟
" نۋ، نۋ؟
— "ۇلى مارتەبەلى يمپەراتور، بۇكىل رەسەي يمپەرييسىندا ەكى-اق گۋبەرناتور پارا المايدى: بىرەۋى — نيلەندىك راديششيەۆ؛ ويتكەنى ول اكەسىنىڭ ابۇيىرىن ساقتايدى، ەكىنشىسى — كييەۆتىك فرۋندۋكلەي — ويتكەنى ول شىلقىعان باي" دەپتى.
لوسيەۆسكيي توبەسىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي تىتىركەنىپ كەتتى. ورىسشا سويلەگەن اقىننان بۇرىن كازاك دالاسىندا ايتىلماعان مىناداي سوراقى ءسوزدى ەستىپ، ول ءسوزدىڭ شىققان جەرىن، ۇيرەتۋشى توركىنىن ويلاعاندا، ماستىعىنان ايىققانداي بولدى. نە دەرىن بىلمەي اقاننىڭ جۇزىنە كوزىن سىعىرايتا، سۇزىلە قاراعاندا، سەرى انادا نوۆيكوۆتان ەستىگەن ءبىر ءسوزىن تاعى دا كولدەنەڭ تارتىپ، ودان سايىن ەسىنەن تاندىرا ءتۇستى:
— ورىستا كارامزين دەگەن اقىن بولىپتى. بىرەۋ سودان "روسسيادا ەڭ ءجيى بولاتىن حال-احۋالدى ءبىر سوزبەن ايتىپ بەرە الار ما ەدىڭىز؟" دەگەندە، ول بىلاي دەپتى: "كرادۋت!"...ۇلى ورىس جەرىن وسىنداي ۇرلىق، پاراقورلىق جايلاعاندا، قازاق دالاسىنداعى جىمقىرمانى ايتۋىم اشەيىن پولتايت ەكەن! — دەپ اقان ءوزىنىڭ "بالالىعىن" اجۋالاعانداي مىسقىلمەن كۇلگەندە، ورىس ۇلىقتارى قوستامادى، ۇقپاسا دا، ورىس ۇلىقتارىنىڭ جۇزىنەن سەكەم العان كەيبىر بولىستار ءۇنسىز تىمىرايىپ سۇرلانا ءتۇستى.
— اتتار دايىن! — دەپ، وسى ءساتتى كۇتكەندەي سىرتتا باتا الماي تۇرعان جاس كازاك شپورى سىلدىرلاپ وكشەسىن تىق ەتكىزدى.
لوسيەۆسكييدىڭ اۋزىنا قاراعان ۇلىقتار ءۇنسىز. اسپاننان جاي ءتۇسىپ، بىرەۋى قازا بولعانداي تۇنەرەدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ گەنەرال:
— پولتايت، پولتايت! — دەپ، زىعىرلانا قايتالاپ وتىرىپ، وز-وزىنەن قارقىلداپ كەپ كۇلگەندە، ءبارى دە تارق ەتىپ قوسىلا جارىلدى. دالانى باسىنا كوتەرە كۇلگەن توپ ورىندارىنان قوپارىلا تۇرىپ، بىر-بىرىمەن سىڭعىر-سىڭعىر ەتكىزىپ كەسە، شىنى اياق سوعىستىرىپ، كومەيلەرىنە سىلقىلداتىپ اراق، ساموگون قۇيدى. اسىققاندىقتان با، ماسىققاندىقتان با، الدە تويىنعاندىقتان با، ەزۋلەرىنەن اققان ىشىمدىك سەمىز بۇعاقتارىمەن سورعالاپ، تاماقتارىمەن جورعالاپ، اشىق ومىراۋلارىنان ىشتەرىنە قۇيىلىپ جاتىر. اياق، تاباقتا تۋراۋسىز ۇيىلگەن جامباس، جىلىك، ومىرتقالاردىڭ كەز كەلگەنىن تۇرەگەپ تۇرعان قالىپتارىندا الىپ، اۋىزدارىن تولتىرا ءبىر اساپ، داستارقانعا قايتا لاقتىرادى. ۇرتىنداعى جەمىن جەي الماي تولعاپ، ءقايسىبىرى ءتۇيىلىپ ىقىلىق اتسا، ەندى ءبىرى شالا شايناعان سىلەكەيلى ەتتى اعاش باۋىرىنا قاراي تۇكىرىپ، كەكىرەدى. مول جەمتىك، كوپ ولەكسەنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ مەلدەگىنەن كەلگەن قۇزعىندار سياقتى، نەمەسە تاماقتاپ اكەلگەن كوپ قويدى اپاندا تالاپايلاپ جەپ، ويناق سالعان ءۇيىرلى قاسقىرلار سەكىلدى. "نە دەگەن لاس، نە دەگەن جەركەنىشتى ەدى!" — جۇرەگى لوبلىعان اقاننىڭ قاباق شىتقاننان باسقاعا دارمەنى جوق...
* * *
بۇلار ۇزىنى التى، كولدەنەڭى ەكى شاقىرىمداي قوسكولدىڭ ىق جاق جيەگىن جاعالاپ ۇزاق ءجۇردى.
كەشكە قاراي كۇن بۇرىنعىدان دا جەلدەتىپ، قارا داۋىل شاقىرىپ تۇر. جيەكتەگى قامىس-قۇراقتار، بەلۋارىنان سۋ كەشكەن قارا قوعالار جەلدەن جاپىرىلىپ، سىبىزعىنىڭ نەشە ءتۇرلى انىنە باسىپ، سۋىلدايدى، ىسىلدايدى، ىسقىرادى. قارشىعا سالار بىردە-بىر بەيساۋات قۇس جوق. ادال قۇستىڭ ءبارى كول ورتاسىنداعى ايدىندارعا كەتكەن.
سان-سالتاناتپەن ىرعالا باسقان سالت اتتىلاردىڭ بەتتەرىن جەل قاعىپ، كادىمگىدەي ماستىقتارىنان ايىعا باستاعان سياقتى. ەندى ءبارى دە اقان مەن كونوۆالوۆتىڭ ورتاسىندا ورتەكەشە ورعي باسقان قارا كوك ارعىماقتاعى لوسيەۆسكييگە قاشان قارشىعا قىزىعىن كورسەتكەنشە اسىق.
الدەن ۋاقىتتا تەرىسكەي بەتتەن ەكى-ۇش شۇرەگەي سۋىلداي ۇشىپ، تۋرا بۇلاردىڭ ۇستىنە ءتونىپ كەلىپ، قارشىعالى قۇسبەگىنى جاڭا كورگەندەي شوشىپ، جالت بەرىپ، كولگە قاراي قۇيىلعاندا:
— جىبەر، جىبەر! — دەپ، گەنارالدىڭ دا، كونوۆالوۆتشش دا جان داۋىستارى شىققان. ارتتاعىلار دا لەكىتىپ، قاتارلاسا بەرىپ:
— نەگە جىبەرمەيسىڭ؟!
— نەگە سالمادىڭ؟! — دەپ اكىمدەردىڭ الدىندا جامپەڭدەسى، اقاننىڭ جان-جاعىنان شىعىپ، جان القىمعا الدى:
— وۋ، سەندەر بالا بوپ كەتتىڭدەر مە؟ جەلدى كۇنى قاڭعىرعان شۇرەگەيگە قاي اتاڭ قارشىعا سالىپتى؟ — دەپ، قازاق ۇلىقتارىنا اقان زەكىپ تاستادى.
نۇرتازا ءبىر توپ كازاكتاردى، اراسىنا جانىبەكتى قوسىپ، اقاننىڭ قولىنداعى دابىلىمەن كولدىڭ جەل جاق وتىنە جىبەرگەن. ات ۇستىندە ولاي-بۇلاي تىراعايلاپ شاۋىپ، قولدارىن كوككە جايا ايعايلاپ، سىرىمەن قاپتاعان دابىلدى تورسىلداتا قاعىپ، دالانى باستارىنا كوتەرىپ، قۇر دالاقتاپ ءجۇر. جيەككە جاقىن قوعالاردىڭ باۋىرىندا، تولقىندى جاعالاردا بالدىر سۇزگەن قاسقالداقتار بۇلاردى انادايدان كورىپ، قامىس اراسىنا قاراي سۇڭگىسە، دابىلدان ۇرىككەن باسقا قۇستار كولدىڭ تەرەڭ تۇسىنان ۇشىپ، اسا بيىكتەمەي، قايتا تومەندەپ، ورىن اۋىستىرا بەرەدى.
وسىنداي دابىلدىڭ، ايعاي-شۋدىڭ كەزىندە كولدىڭ تاپ ورتاسىنان بەرى قاراي ءبىر توپ قوڭىر ۇيرەك ۇشىپ ەدى:
— ال، جىبەر، جىبەر!
— نە دە بولسا جىبەر!
— سال قۇسىڭدى، ۇشىر! قاشانعى سالپاقتايمىز، — دەپ سالتاتتىلار تەگىس ايعايلاپ ەدى، اقان كوكجەندەتتىڭ باسىنان، بەتەگەسىنەن الاقانىمەن سيپاپ:
— بولمايدى، بولمايدى! كول ورتاسىندا جۇرگەن قۇسقا سالاتىن مەنى جىن ۇرىپ پا! — دەپ، انالاردى مازاقتاعانداي وز-وزىنەن قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى.
— لوسيەۆسكيي دە، كونوۆالوۆ تا باعانادان بەرى اقان cepi قارشىعاسىن جىبەرمەي، ادەيى قىڭىرلىققا باسىپ كەلە جاتقانداي كورىپ، مىنا قىلىعىن ۇناتپاي تىزگىندەرىن وقىس تارتىپ تۇرا قالىپ ەدى، مۇنى اڭعارعان نۇرتازا مەن ۋريادنيك تيۋتين اتتارىن ومىراۋلاتا اقاننىڭ ەكى جاعىنان كيمەلەي كەلىپ قارشىعاعا سالدى قولدى. قاناتىنان، قۇيرىعىنان جۇلعان ادامداردىڭ شەڭگەلىندە تالاپايعا تۇسكەن كوكجەندەت ءجۇنى بۇرقىراپ، شىر-شىر ەتەدى. كەۋدەسىنە قىسىپ، بوي بەرمەگەن اقان، قاناتى دالاقتاعان قۇسىنىڭ باسى جۇلىنار بولعان سوڭ، بارىپ، قويا بەردى.
— نەمەنە، سونشاما، ءجا-ا-مان ءبىر قۇستى الدەقانداي قىلاتىنىڭ، سەنەن باسقا ادام قۇس سالا المايدى دەپپەدىڭ، كورەيىن ءقازىر، — دەپ نۇرتازا ۇلكەن ءبىر الىس-جۇلىستان شىققانداي ەنتىگىپ، قارشىعانىڭ قاناتىن دالاقتاتا كوتەرىپ، اسپانعا قاراپ، الاق-جۇلاق ەتەدى. كوكجەندەت، بايعۇس، ەرەسەك ادامداردىڭ مۇنداي جات مىنەزىن قايدان ۇقسىن، ول دا نۇرتازا قۇساپ، موينىن جان-جاعىنا قىلقيتا سوزىپ، بيىكتەن كورىنەر جەم ىزدەپ، وتكىر يمەك تۇمسىعىن تاقىلداتىپ، كوزى اقشاڭ-اقشاڭ ەتەدى.
— ەكەۋىڭ جاڭا جاراستىڭدار. كوك جەندەت پەن قارا جەندەت! — دەپ دارمەنسىز اقان زىعىرى قايناپ، مىرس-مىرس ەتكەندە، قوسىلا كۇلگەن ازىناباي مەن جانبوتا ويازدىڭ كوزىنەن جاسقانعانداي ىقتاسىنداپ، قالتالارىنان شاقشالارىن الدى.
ماستىعىنان شالا ايىعىپ، ات ۇستىندە قازديعان لوسيەۆسكيي ءوزىن قۇرمەت ەتكىسى كەلىپ جانتالاسىپ، اقىن قولىنداعى توقپاقتاي قۇسقا بالاشا جارماسىپ جۇلقىلاسقان تيۋتين مەن كەمەليەۆتىڭ وزبىرلىعىن جۋىپ-شايىپ:
— ءسىز تىم قۇسجاندى ەكەنسىز. الدە ءبىزدىڭ قۇسقۇمارلىعىمىزدى ۇناتپاي كەلەمىسىز؟ — دەپ اقانعا قارادى. انە، انا ءبىر قۇس كول بەتىندە باعانادان بەرى ۇشىپ ءجۇر، جەلدى كۇنى ۇشپاسا، قۇس قالاي قورەك ەتپەك. جاراتىلىس، ول جاراتىلىس!
كول بەتىندە ناجاعايداي جارقىلداپ، ارلى-بەرلى وقتاي زۋلاپ جۇرگەن لاشىن ەدى.
— ءسىز دۇرىس اڭعارىپسىز، ول قۇس باعانادان بەرى ءجۇر، — دەپ، اقان ەندى عۇمىرىندا ءبىرىنشى رەت جات قولدا تالپىنعان كوكجەندەتىنە قاراماي، كوڭىلى بۇزىلىپ، وزىمەن سىپايى سويلەسە باستاعان گەنەرالعا ىلتيپاتپەن جاۋاپ بەردى. — ول قۇستىڭ اتى، — قازاقشا لاشىن. ول جەمىن وسىنداي الاساپىران جەلدى كۇنى اڭديتىن — جەل قۇسى. قارشىعا سياقتى اسپانداعى قۇسقا اتىلمايدى، جەلدى كۇنى كول بەتىندە قالباڭ ويناپ كوتەرىلەر نەكەن-ساياق جەمىن كوز ىلەستىرمەي قاعىپ، سول ەكپىنىمەن جاعاعا، قۇرعاققا جەتىپ قۇلاپ جاۋكەمدەيتىن العىر قۇس. — اقان كوپ ءسوزىن ءتىلى جەتپەي قالعان تۇستا قول قيمىلىمەن، جەتىك ىممەن ۇعىندىرادى. — حالىق قۇستىڭ وسىنداي قاسيەتىنە، ۇشاتىن مەرزىمىنە، جۇرەتىن مەكەنىنە قاراي جەل قۇسى، داۋىل قۇسى، جاۋىن قۇسى، كوكتەم، كۇز، قىس قۇسى، تاڭ قۇسى، ءتۇن قۇسى، تاۋ قۇسى، كول قۇسى، بوز، قۇراق، تال قۇستارى دەپ بولەدى. ماسەلەن جۇمىرتقاسىن ىنگە سالاتىن، جەردە جاراتىلار يتالا قازدى جەر قۇسىنا، اۋىل، ەلدى مەكەنگە ۇيا سالار ايىر قۇيرىق ءۇي قارلىعاشىن ەل قۇسىنا جاتقىزادى. ەگەر وسىنداي قاسيەتتەرىن ەلەمەي جۇمساعان قۇس تا، اتى جىرتقىش دەمەسەڭىز، جەمىنە تۇسە المايتىن سورلى بەيباق بولماق.
لوسيەۆسكيي كول بەتىنە، اقان جۇزىنە تاڭىرقاي قاراپ، اتاقتى قۇسبەگى، ساياتشىدان كوپ نارسە سۇراپ، ۇزاق تۇرىپ قالعان. اقان ءتىلى ورىسشا ايتۋعا جەتىك كەلمەسە دە، قۇس اتتارىن بايانداپ، قارشىعا، قىرعي، كۇشىگەندەردىڭ، اڭعا سالار ءىرى بۇركىت قاسيەتتەرىن قاداري حالىنشە ءتۇسىندىردى.
لوسيەۆسكييدى اۋزىنا قاراتىپ ۇيىتقان اقان ەندى قوسكولگە بەتىن بۇردى:
— مارحابباتتى تاقسىر، ەگەر وسى كولگە كۇن مەن تۇندە، جىلدىڭ ءار مەرزىمىندە كەلسەڭىز، نەشە ءبىر قىزىقتى كورەر ەدىڭىز. بۇل دا ءبىر — قايناعان ءومىر. ءبىر قىزىعى سۋعا قونا الماي، ۇستىندە اينالعان جىرتقىش قۇستاردىڭ ەتى جەۋگە جارامايتىن ساسىق، ارام بولادى دا، كول بەتىنە قوناقتار مومىن قۇستار ادال بولادى. ايتەۋىر، ارامدار ادالدارىنىڭ ەتىن قىبىن تاۋىپ، امالداپ جەپ جاتادى، — دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن ەكى ۇشتى ەتىپ كۇلگەن اقان ماڭىنداعى ۇلىقتارعا قارادى. — مارحابباتتى تاقسىر، عاپۋ ەتىڭىز، جىرتقىشتارى — وسى تىرشىلىكتەگى اكىمدەرگە ۇقسايدى دا، جۋاس، مومىنداردى، حاقىسى، ەسەسى كەتكەندەرى — قاراشاعا ۇقسايدى. قاراڭىزشى، مىنا توڭىرەگىڭىزدەگى ۋريادنيك، بولىس، ستراجنيكتەرىڭىزگە، بيلەرگە...
— گەنەرال اقانعا كوڭىل بۇرعان سوڭ، امالسىز جەل وتىندە تۇرىپ، قالعان ۇلىقتار، ايتىلار ءسوزدىڭ سىڭايىن بولجاپ، ىڭعايسىزدانا جوتكىرىندى.
— مىنا بولىستارىڭىز كول ۇستىنەن كۇن كورگەن تۇيعىندارداي ەل ۇستىنەن كۇن كورگەن ادامدار ەمەس پە؟
لوسيەۆسكييدىڭ دە ءىشى ءمۇزداپ كەتتى. ايتسە دە، كوزى قىزارا قانتالاعان كونوۆالوۆقا ونىسىن سەزدىرمەي كۇلىپ، اقان ءسوزىن قالجىڭعا اينالدىرعان بولدى. گەنەرال ءبۇيتىپ تۇرعاندا، باسقالارعا نە جورىق، ولار دا ەندى ەشتەمە سەزبەگەندەي، ەلەمەگەندەي ىرجالاقتاپ كۇلە بەرەدى.
— تا-اك، سوندا مىنا ۋريادنيكتەر كىمگە ۇقسايدى؟
— ەگەر دالا اڭىنا بالاساق، ۇساق اڭداردى قۋىپ سالىپ، بىرەۋدىڭ جىلى، دايىن ىنىنە زورلىقپەن كىرەتىن قارساقتار سياقتى عوي...
— جو-و-وق! قۇسقا بالاپ ايتىڭىز.
— وندا قاراقۇستاردىڭ ۇياسىن تارتىپ الاتىن يتەلگىلەر، — دەپ اقان ءسال ويلانىپ، كۇلىمسىرەدى دە:
— بۇلار قازاق جەرىنە الىس جەردەن كەلگەن قۇستار عوي. شىققان تەگىنە قاراعاندا، قارشىعا مەن تۇيعىننىڭ اراسىنان جاراتىلعان تۇنجىر سياقتى. ال جۇرگەن ءجۇرىس، قىلعان ارەكەتىنە قاراعاندا... ءبىر ورىس جولداسىم ايتىپ ەدى، شەرۋشى الباتروس دەگەن قۇس بار ەكەن. سول سياقتى قايدا داۋىل، سويقان بولسا، سوندا جۇرەدى. ءوزى ءجۇز جىل جاسايتىن قاراقۇس، الپىس-جەتپىس جىل جاسايتىن قارعالارداي ەمەس، بار-جوعى قىرىق جاس ءالحالداپ ءومىر سۇرەدى. ال قازىرگى كۇيلەرىنە قاراساڭ، اۋىلدىڭ تاۋىعىن ۇرلايتىن قاراقۇستار سياقتى.
لوسيەۆسكيي مىنا دالا اقىنىنىڭ، دالا ويشىلىنىڭ سوزىنە ەكىنشى رەت قايران قالدى. ىشتەي ويلانىپ، تاس جۇتقانداي ءۇنسىز قىلعىنىپ تۇرىپ قالدى. "سترانستۆۋيۋششيي الباتروس؟" — كازاكتار — پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جاساقشىلارى، قايدا جىبەرسە سوندا كوشىپ جۇرەتىن اۆانگاردى، اۆانپوستى. ەرماكتار! ال، داۋىل، سويقان بولسا، — ستەپان رازيندەر، پۋگاچيەۆتار شىقپاق پا بۇلاردان؟ كوپ جاسامايتىنى قالاي؟ ءقازىر پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ كەزى جەتىسۋ جاققا تۇسكەلى وسى كوكشەتاۋ، قىزىلجار وڭىرىندەگى كازاكتاردىڭ كوبى كرەستيان-شارۋاعا اينالىپ، كوپشىلىگى ۇكىمەتتەن الاتىن بۇرىنعى قاراجاتتارىنان ايىرىلىپ، ۇساقتاپ، اۋىل، سەلو ماڭىن قاراۋىلدايتىن قاراقۇستاردىڭ كۇنىنە كوشپەدى مە؟ مىنا اقىن ءدال ايتتى-اۋ! شىعىس حالقىنىڭ استارلى سوزىندە قاشاندا تەرەڭ ءمان جاتادى. سالىستىرۋعا، تەڭەۋگە شەبەر حالىق!"
ۋريادنيكتەر "ءبىز — الباتروستارمىز" دەپ ءماز.
— ەي، اقىن، سوندا مىنا كيرگيزدىڭ جۋان بيلەرى، مىنا مەسقارىندارى كىم؟ — دەپ، تيۋتين قاسىنداعى بەكبولات ءبيدىڭ قامپيعان قارنىنان ۇزىن قولقامشىمەن ءتۇرتىپ، قارقىلدادى. اقىن قاباعىن شىتا قارادى دا، ءوز ايتار سوزىنە ءوزى كۇلىپ جىبەردى:
— بۇلاردى، — جالپى بيلەردى، قازاق بۇرىن ەل ىشىندەگى ءادىل قازىعا، ەل اراسىنا كەسىمدى ءسوز ايتاتىن ەلشىگە باعالاپ، تىلىنەن ماي تامعان قۇس پاتشاسى اققۋعا، ءۇنى ءبىر كولدەن ەكىنشى كولگە جەتەر قازعا تەڭەيتىن. ءقازىر بۇلاردىڭ دا قولىنان بيلىك، تىلىنەن بەرەكە كەتىپ جۇنجىمەدى مە؟ بۇلار دا بۇگىندە ۇرلىققا-قارلىققا باسىپتى. تۇك المادىم، تۇك كورمەدىم دەپ، كۇندىز كوزدەرىن جىپىلىقتاتىپ، قارنى قامپيىپ بۇتاققا قالعىپ، تۇندە ۇرلىق جاسايتىن جاپالاقتار عوي. ال انا اعاش اراسىندا قالعان، بولىستاردىڭ اتىن ەرتتەپ، ارباسىن جەگىپ بەرىپ جۇرگەن اۋىلنايلار مەن پوشتاباي، شابارماندار دا وزدەرىنشە جەگىشتەر، ولار تىشقان اۋلاعان، اۋىل اراسىندا تىشقانشىلاعان كەز قۇيرىق، كۇيكەنتايلار!
ازنابايلار مەن جانبوتالار "ولاردى دا قۇر قالدىرمادىڭ ايتەۋىر" دەسىپ، ىشەك-سىلەلەرى قاتا كۇلىپ، الگى قۇستاردىڭ اتىن زورعا اۋدارىپ، جاسقانشاقتاي تۇرىپ، كوزىن الا بەرىپ كونوۆالوۆتى يەكتەرىمەن نۇسقاپ ىمدايدى.
ماڭىنداعىلارعا سەزدىرمەي ساراڭ كۇلگەن لوسيەۆسكيي دە ولاردىڭ مەڭزەگەنىن بايقاپ قالىپ، قىزىپ العان اقىندى قىزدىرا ءتۇستى:
— جارايدى، ايتەۋىر ايتقان سوڭ، ءبارىن ايت، مىنا ۋەزدنوي ناچالنيك، ستاتسكيي سوۆەتنيك كونوۆالوۆ كىم؟ — دەپ ەدى، اتىنىڭ باسىن بۇرىپ، كەتە بەرۋگە گەنەرالدان قايمىققان وياز، جىميىپ كۇلگەن بولدى. كۇلكى ەمەس، جاي اشەيىن كۇلكىنىڭ ىرىمى. سويعان قارساقتاي ەرنى ىرجيعاندا، مۇرتى تىكىرەيەدى، تۇلكى بەتىنىڭ ۇشى كۇلگەندە، ازۋ تىستەرى ۇرتىندا ايقاسىپ، جاعى بۇلكىلدەيدى. تىستەنىپ تۇر.
اقان ەندى قالعان مىقتىلارىن ءبىر-اق قوسايىن دەگەندەي گەنەرالدىڭ ءوزىن دە ىلە كەتتى:
— ا-ا، سىزدەر ءىرى قۇسسىزدار عوي. ەل ۇستىنەن بيىكتەن قارايتىن بۇركىتسىزدەر. جەمنىڭ ۇلكەنىنە، سەمىزىنە تانداپ تۇسەتىن "قىرانسىزدار". ەگو بلوگوروديە ويازدىڭ كەيبىر مىنەزى كۇندە جەمىن شاشىپ جەيتىن بىلاپىت قۇلادىنعا دا ۇقسايدى. قۇرت-قۇمىرسقامەن قوسا، كەيدە ۇساق قۇستاردى دا جۇندەپ جەپ قوياتىن مەشكەي تاعاناققا دا ۇقسايدى.
لوسيەۆسكيي:
— قالاي، قالاي؟ — دەپ، سىرت جاعىنان كەلىپ باعانادان بەرى اقاننىڭ بوگەلىپ بارىپ، قازاقشالاپ كەتەر تۇستارىن ورىسشالاپ تۇرعان ءتىلماش كاراگانوۆقا بۇرىلدى.
كاراگانوۆ تا تاعاناق پەن قۇلادىنىڭ اتىن تابا الماي قينالىپ:
— ۆاشە ۆىسوكوپريەۆوسحوديتستۆو، كۋلادۋن... — رود حيششنەي پتيسى، ۆرودە كرەچەت، يلي ورەل-ستەرۆياتنيك، — دەي سالدى.
— ال ەندى، اياۋلى اق پاتشامىز، كوزىمىز كورمەگەن ەرتەگىدە ەستىگەن سامۇرىق قۇس! — دەگەندە، ءبارى كۇلكىسىن تيىپ تىنا قالدى. — ونىڭ ەكى باسى بولادى. وتىرعاندا دۇنيەنىڭ ءتورتبۇرىشىن تىنتە ءسۇزىپ، ۇشقاندا ەكى باسىن ەكى جاعىنا قايىرىپ ۇشادى. سۋىلداي ۇشقاندا، جارتى الەمگە جەتەر قاناتىنان تەڭىز، وزەن، كول اتاۋلىعا قار ارالاس قان جاۋادى. تاڭداعان جەمىن، جەرىك جەمىن ايشىلىق جەردەن الىپ، ەشكىمنىڭ كوزىنە كورىنبەي، قيا-قيا جارتاستاردىڭ، ادام اياعى باسپايتىن ماڭگى مۇز، قۇزارلى شاتقالداردىڭ ءىشىن قاندى كوز بالاپاندارىمەن قاناتتارىن جەلپىپ، ويناق سالىپ ءجۇرىپ قان ساسىتتى. ونىڭ تاماقتانعانى — ويىن، ويىنى — نوسەر!
بۇكىل قۇستىڭ، اڭ اتاۋلىنىڭ كوز جاسىنان جينالعان نوسەر!
جەلدى-جەلكەمدى دالادا ءبىر ارادا كوپ ايالداپ توڭعاندىكى مە، اقىن ءسوزىنىڭ سالقىن لەبى مە، لوسيەۆسكيي ءىشى قالتىراپ، تۇلابويى توڭازىپ، دىرىلدەپ كەتتى.
— قايتتىق ەندى، بولماس، قارشىعانىڭ قىزىعىن كورە المادىق، — دەپ،اقان ءسوزىنىڭ سوڭىن اياقسىز، ەسكەرۋسىز قالدىرىپ، قاراكوگىن ويناقتاتقان گەنەرال العا تۇسە بەردى.
كەيدە شوقىتىپ، كەيدە اتىن اياڭداتقان لوسيەۆسكييدىڭ ىڭعايىمەن الدىنا ءبىر ەلى تۇسپەي، سوڭىنان ەرگەن كوپ ۇلىق ەندى ءۇنسىز. ءبارى دە قان جۇتقانداي، تەرەڭ ويدا. گەنەرال دا ويدا: "ەگەر كيرگيز-كايساك ورىس وقۋىن وقىپ، ورىس بىلگەنىن بىلسە، ارالارىنان شىققان مىناداي اقىندارى بار ەلدەن ءوز سويقاندارى، ءوز دەكابريستەرى، ءوز حالىقشىلدارى شىقپاسىنا كىم كەپىل! جو-وق بۇلاردى ورىسشا باسقارىپ، كيرگيزشە سويلەتىپ قويۋ كەرەك. ءتىل ۇيرەندى دەگەنشە-اق بەتتەن الىپ تۇرا كەلەتىن نە دەگەن اۋا جايىلعان ەل... ءوز الدىنا دەرجاۆاسى جوق، مەملەكەتتىك اپپاراتى جوق ەل باعىنۋدىڭ، بويسۇنۋدىڭ دا نە ەكەنىن دۇرىس تۇسىنە المايدى ەكەن-اۋ!.. مەيلى، ءىن تۇبىندە جاتىپ قىڭسىلاعان دالا اندارىندا نە قۋات بار، ادامعا تۇسىنىكسىز تىلمەن قىڭسىلايدى دا قويادى".
لوسيەۆسكييدىڭ جابىرقاڭقى كوڭىلىن قالاي كوتەرمەكتى ويلاپ، قۇس سالدىرا الماعانىنا، قىزىق كورسەتە الماعانىنا قىنجىلعان نۇرتازا:
— ءاي، مىرزالار، مىنا قارشىعانى قاقپا سالىپ، جاندارالدىڭ كۇيمەسىنە تاستايىق. ومبىعا جەتكەنشە، ايتەۋىر ءبىر قۇس كورىنەر اسپاندا، سالسىن، قىزىعىن كورسىن، — دەپ ماڭىنداعىلارعا ات ۇستىنەن ايعايلاپ ەدى، ازناباي:
— قوي، ءولىپ قالماي ما... بابى بولماعان سوڭ... — دەپ قاباق شىتتى.
— ءاي، نۇرتازا، اكەل كوكجەندەتتى، ويىنشىق ەتكىڭ كەلگەن ەكەن. — اقان نۇرتازاعا قاتارلاسا قولىن سوزىپ ەدى، اناۋ قارشىعانى ەكىنشى قولىنا اۋىستىرىپ، اتىن تەبىنىپ، كونوۆالوۆتىڭ قاتارىنا جەتتى:
— نەمەنە مارتەبەلى جاندارالدان جامان قۇسىڭدى ايايىن دەگەن ەكەنسىڭ. وزىڭە اقشا كەرەك پە، اقشا. قانشاعا ساتاسىڭ؟ تولەيمىن اقشاسىن. جاندارالدىڭ ءبىر كورگەن قىزىعى نەگە تۇرادى.
نۇرتازانىڭ ءسوزىن باسقالارى دا قولداپ كەتتى.
— ە-ە، بۇل بازار ەمەس قوي، قۇس ساتاتىن...
— السىن-السىن جاندارال...
— جولدا قىزىعىن كورسىن، — دەپ سوڭىنداعىلار دا الدا ءۇنسىز جورتقان گەنەرالعا ەستىرتە، اۋلەكىلەنە ايعايلادى. جامباسىندا سارالا قىلىشى سالاڭداعان ۋريادنيك تيۋتين سەرىگە جاناسا كەلىپ، كوزىن اقشانداتا قارادى. "بەرمەسەڭ، زورلىقپەن الامىز، نەمدى قىلاسىڭ؟!" دەگەن سەس بار جۇزىندە. ۇلىقتاردىڭ مىنا قياناتىنا قورلانعان اقاننىڭ كوز الدىنا، قاناتى دالباڭداپ، قاپ ىشىندە الاسۇرىپ جاتقان قۇسى، ايدالادا اسپانعا ۇشىرىپ، قاڭعىپ، اداسىپ قالعان ءمۇساپىر كوكجەندەتى ءتۇستى. تۇنەۋكۇنى قاراتايدى اتىپ ولتىرگەن جولى، كازاك-ورىستار اقاننىڭ ەكى مىلتىعىنىڭ ءبىرىن جاساۋلى، جاساۋسىز، وق-دارىلەرمەن قوسا الىپ كەتكەن ەدى. ەندى كوكجەندەتىنەن ايىرىلسا... ىبانىنا نە دەپ بارماق؟ جوق، نامىسشىل اقان بۇل جاعىن ۇلىقتارعا ايتىپ، كىشىرەيگىسى كەلمەدى. "الىرىم-اي يەسىز تۇزدە، كول جاعاسىندا كۇنەلتكەن پەندەنىڭ دە مازاسىن الىپ تىنىش وتىرعىزباعاندارى-اۋ بۇلاردىڭ. قايدا بارىپ، قايدا ءسىڭىپ، بۇلاردىڭ كوز الدىنان كەتىپ تىرشىلىك ەتەرسىڭ؟!"
— قاز، قاز!
— انە، قازدار-قازدار! — دەپ شۋ ەتكەن جۇرت اتتارىنىڭ باسىن تەجەپ، اسپانعا قاراسىپ تۇرا قالدى. جابىرقاعان اقان كوڭىلىن سەرگىتەيىن دەگەندەي، ويدا جوق جەردە، سوناۋ اسپان تورىندە ءبىر توپ قاز ءتىزىلىپ ۇشىپ كەلەدى. كوكجيەكتەگى تاڭداي-تاڭداي بۇلت اراسىمەن قاتقان كۇننىڭ القىزىل شاپاعىنا مالىنعان قازداردىڭ باۋىرى جوسامەن بوياعانداي قىپ-قىزىل. اسپانعا شالقالاي قاراعان سالت اتتىلاردىڭ كوزى قازداردا. اندا-ساندا قيقۋلاپ، الدە ءبىر الىس ساپاردان شەرۋ تارتقان قازدار وتكىر جەلدى قاق ايىرىپ، بۇلاردىڭ ۇستىنە دە تاياپ قالدى. تاپ استىنان اجال وعىنداي اتىلار قارشىعانى قايدان ءبىلسىن. نۇرتازا قولىنداعى كوپتەن قۇسقا سالماي زەرىككەن كوكجەندەت تە ەندى ءدۇر سىلكىنىپ، قيقۋلاعان قاز داۋىسىنا ەلەڭدەپ، باسىن كوتەرىپ، كوزى شەگىرەيىپ الاق-جۇلاق ەتەدى.
— جىبەر، جىبەر؟
— بول ەندى، جىبەر!
تىقىرشىعان ات ۇستىندەگى ادامدار دا ءبىر شوعىر قارعالارشا شۋلايدى.
قۇستىڭ بابىن دا، مىنەزىن دە بىلمەيتىن جات ادامداردىڭ قولىندا ەرتەڭ مازاق ولىممەن ولەر كوكجەندەتتىڭ ەندىگى ازاتتىعىنا اقان دا قۋانعانداي:
— جىبەر، جىبەر، تاۋەكەل! — دەپ، قوسىلا ايعايلاي بەرىپ، اھ ۇردى. — بالاقباۋ شىجىم! قاپ اتتەگەن-اي!
اقاننىڭ سوڭعى ءسوزىن ەشكىم اڭعارعان جوق. نۇرتازا بۇل كەزدە شيقىلداپ، ءجۇنى ءدۇرديىپ، ىزالى تالپىنعان قارشىعانى تولعاي بەرىپ، اسپانعا اتقان. سوندا بارىپ اقاننىڭ دا، باسقالارىنىڭ دا كوزى شالىپ قالدى: كوكجەندەتتىڭ قىسقا بالاق باۋى شالقىپ، شىجىم بىرگە كەتتى.
توقسان تولعاپ، شىرەنە تارتقان جەبەلى ساداق وعىنداي قۇنجيا اتىلعان كوكجەندەت سوناۋ كوز كورىم بيىكتەن الىستاعى كولگە قاراي تومەندەي بەرگەن قازداردىڭ تاپ استىنا زىمىراعان بويى جەتىپ-اق باردى. قاس قاعىمدا تۋرا الدىنان قادالار اجال وعىن كورىپ قالعان قازدار قاڭق-قاڭق ەتىپ، قايتا كوتەرىلگەنشە بولعان جوق، بۋلىعىپ ۇشقان قۇستىڭ بىرنەشەۋىن قاتارىمەن كوز ىلەستىرمەي ءتۇيىپ تۇسىرەر اككى قارشىعا ورتا تۇسىنداعى بىرەۋىنىڭ ءدال توپشاسىنان ۇرىپ ءوتتى. قاڭق ەتكەن بەيشارا اسپانعا دالبالاقتاپ قايتىپ كوتەرىلە الماي، تومەن قاراي سورعالاپ كەلەدى. قىزىل الا قازدار الاساپىران، دالاقتاپ، جۇپتارى اجىراپ بىت-شىت بولدى. ناعىز قان مايدان. جالت بۇرىلىپ، نايزاعايدىڭ وعىنداي جارقىلداپ كەپ، كوكجەندەت تاعى ءبىرىنىڭ قاپىسىن تاۋىپ ۇرىپ ءوتتى. تاعى ءبىرى تومەن سورعالاپ، دالبالاقتاپ كەلەدى. اسپاندا شاشىلعان قازدار دا جان-جاققا بەزىپ، بەت-بەتىمەن ىدىراپ، قيقۋلاي جونەلگەن. ابدەن قىزىپ العان قارشىعا ەندى اسپانعا قايقاڭ ەتىپ تىك كوتەرىلگەن قازدىڭ سوڭىنان بۇرىلا سالعانشا بولمادى، السىرەگەن قاناتى جازىلا بەرىپ، اسپان تورىندە وز-وزىنەن قالباڭ وينادى. قايتا تۇزەلىپ، ەگەسكەندەي بولعان جەڭىل كوكجەندەتتى قاتتى جەل ىققا قاراي قاقپاقىلداپ، الىپ كەتتى. ەندى تۇزەلمەسىنە كوزى جەتكەن قارشىعا جەل باعىتىمەن ىعىپ، تومەن قاراي، الىستاعى توعايلارعا قاراي سورعالاي جونەلدى.
قاناتتارى قايىرىلا، بوتەگەسىمەن ءدۇرس-دۇرس قۇلاپ، جان-دارمەندە قايتا تۇرىپ، دالبالاقتاپ جاتقان قازدارعا قاراي ۇلىقتار ەكىگە ءبولىنىپ، تاسىرلاتا شاۋىپ بارادى.
اتتاردىڭ تۇياعىنان دۇڭكىلدەگەن جەردەي الىپ-ۇشىپ دۇرسىلدەگەن جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي كوكبەستىسىن تەبىنگەن اقان كوكجەندەتىنىڭ سوڭىنان ايعايلاپ، توعاي جاققا قاراي قۇيىنداي ۇشتى.
"شىجىمىنا ورالىپ، يتجەمەدە ولەتىن بولدى-اۋ"، — دەپ، كوكجەندەتىن اياعان سەرى: "بوپىم، بوپىمداپ" شاقىرىپ، كورىنگەن توعاي قۇسىنىڭ شاڭقىلداعان داۋسىنا ەلەگىزىپ جۇرە-جۇرە، تاس قاراڭعى ورمانعا قالاي بويلاي كىرگەنىن دە اڭعارمادى.
جەل تىنىپ، ماۋجىراعان جىلى تۇندە الىستان الاۋلاي جانعان بيىك وتتار كورىنگەن. كوكشە جەرىندە كوشىپ جۇرگەن قالىڭ سىعاندار كەشى ەكەن...
3
كۇن الگىندە عانا باتىپ، قىزىل شاپاعى ءالى تارقاماعان كەشكى بەيۋاق، الا كولەڭكە شاق.
اقان ءۇش تاعانعا ىلگەن باقىر استىنا كەبۋ قايىڭ تۇتاتىپ، ۇيرەك ەتىن اسىپ وتىرعان. ىبان اكەسىنىڭ يىعىن جۇلمالاپ، توعاي جاقتى نۇسقادى. كوزىندە ۇرەي. اقان بالاسى نۇسقاعان جاققا قاراپ ەدى، قالىڭ اعاش باۋىرىنان جالعىز قارايعان كورىنەدى. مالعا دا، اتتىلى ادامعا دا ۇقسامايدى. اقان ۇزاق قاراپ وتىرىپ جوبالادى — جاياۋ جۇرگىنشى ەكەن. ءىلبىپ كەلەدى. ارا-تۇرا بويى كىشىرەيىپ، ءبىر ءتۇپ شوقشاداي بولىپ، شوقشيىپ وتىرادى. الدەن ۋاقىتتا قايتا تۇرىپ، قايتا جىلجيدى. داۋىس جەتەر شاقىرىم جەردەگى توعايدان شىققالى قانشاما ۋاقىت ءوتتى. قىبىر-قىبىر ەتىپ جەتە الار ەمەس. دالاعا ىمىرت ءتۇسىپ، قويۋ قاراڭعىلىق بۇركەگەن سايىن بۇلدىراپ بارىپ، مۇلدەم جوعالدى. تاستاي قاراڭعى ءتۇن ءبىرجولا جۇتىپ قويعانداي، كوزدەن تاسا بولدى.
ىبان اكەسىنىڭ يىعىنان تارتىپ، تاعى دا ىممەن سۇرادى: "كىم ول؟ قايدا كەتتى؟ وسىندا كەلە مە؟"
اقان يىعىن قوزعاپ، "كىم ەكەنىن قايدان بىلەيىن، قايىرشى شىعار"، دەپ يىنىنە دوربا سالعان ادامنىڭ كەيپىن كورسەتىپ، تىلەنشىلەرشە الاقانىن جايدى. "ءقازىر وسىندا كەلەدى، وتتى كوردى عوي" دەپ، يەگىمەن لاۋلاعان وتتى مەڭزەپ، سۇق ساۋساعىمەن جەردى تۇرتكىلەدى".
"اپىر-اي، بۇل كىم بولدى ەكەن؟ اشتىق زاردابىنان ءالى قۇتىلماعان بۇل قاي بەيباق؟ جۇرت جاز شىعا تومارلار مەن بىقىعان كول اتاۋلىنى ارالاپ، جۇمىرتقا الىپ، قۇس اۋلاپ ءسال كوتەرىلمەپ پە ەدى؟ قىس قاھارىنان قىسىلىپ، ءالى ايىقپاعان بۇل قاي بايعۇس؟" دەپ وتقا قايىڭ بۇتاقتارىن تاستاپ وتىرىپ ويعا قالدى.
قارا باقىر ساقىرلاپ قايناپ جاتىر. اقان قولىنا مايلىق الىپ، اعاش قاقپاعىن كوتەرە بەرگەندە ىبان اكەسىن باس سالىپ، ۇرەيلەنىپ، ارتىنا تىعىلدى. قولىنان قاقپاقتى ءتۇسىرىپ الا جازداعان اقان، باقىردى جارتىلاي جاۋىپ، قاراڭعىلىققا ۇڭىلگەندە، وتقا قاراپ ۇڭىرەيگەن بىرەۋدى كوردى. جاقىنداۋعا قورىققانداي، نە ايدالادا تاماق پىسىرگەن ەكى ەركەككە تاڭىرقاعانداي مەلشيىپ تۇر. كوزى ۇيرەنە كەلە انىق بايقادى، ساقال-شاشى اققۋداي، ءۇستى جالبا-جۇلبا موينىندا دورباسى بار، جالاڭ اياق قايىرشى.
— بۇگىم ءاي، كىمسىڭ ءوزىڭ؟ — دەپ اقان دا ۇرەيلەنە سۇرادى.
— قى-قى-قىدىر-مىن، — دەدى بەيساۋات داۋىسى قارلىعا.
— قايداعى قىدىر؟ ماعان باياعىدا قىدىر ءبىر رەت قونىپ، ايان بەرگەن سونىڭ سالاۋتىنان جالعىز قالدىم، ەندى جانىمدى الا كەلگەن ازىرەيىل شىعارسىڭ؟ — دەگەندە ءۇنى بىتكەن قايىرشى كەمسەندەپ.
— اق اقان، اق-ا-ان-جان! — دەپ، ۇمتىلا بەرگەندە موسى استىنداعى قايىڭ شىتىر ەتىپ، شوق ۇشىپ ەدى، اناۋ "اللا!" دەپ وتىرا كەتتى.
"Ay، مىناۋ مەنى بىلەتىن بىرەۋ بولدى عوي، تانىدى". اقان ۇشىپ تۇرىپ قايىرشىنى دەمەپ، تۇرعىزايىن دەپ ەدى، ول ءسىڭىرى تارتىلعان ادامداي اياعى سەرەيىپ جاتىپ الدى. ءورىم-ورىم شاپانىنان تارتىپ وتقا قاراي سۇيرەلەپ ەدى، ءىرىپ تۇرعان كيىم قولعا ىلىكپەي دار-دار ايىرىلا بەردى. قولتىعىنىڭ استىنان الىپ سۇيرەگەن اقان، ولگەن تەكەدەي دىرىلداتىپ اكەپ شاي قايناتقان جەر وشاقتىڭ قاسىنا جەتكىزدى دە، قوس تۇبىندە جاتقان ەر-توقىمعا ىباندى جۇمساپ، باسىنا جاستاندىردى.
اقان وت ساۋلەسىندە ءوڭى قۋارىپ، تالماۋسىراپ جاتقان ارىق ادامنىڭ جۇزىنە ۇزاق قاراپ وتىرىپ، زورعا شىرامىتتى. كەزبە قۇسايىن — اتاقتى سۋ قۇسايىن. ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىزارىپ، كوكشىل كوزى ويناقشىپ وتىرىپ اڭگىمەنى سۋداي ساپىرىپ، ەرتەگىلەرگە ءوز جانىنان قوسىپ قويىپ، مانەرلەپ كوسىلەتىن جىلماقاي جاننىڭ ءجۇزى ادام تانىعىسىز وزگەرىپتى. ءبىتيىپ كەتكەن كوزدىڭ الدى قالتالانعان ىسىك. بەتى دە كۇلتىلدەپ تۇر. اشتىقتان باسى ice باستاعان ەكەن. ەندى بىرەر كۇننەن سوڭ ىسىك تۇلا بويىنا جايىلعالى تۇر. ىسىك ماي تابانعا جەتىپ، ادام جۇرۋگە جاراماعاندا، سارعايىپ ولەدى دەۋشى ەدى.
سەرى جالما-جان ۇيرەك سورپاسىن توستاعانعا قۇيىپ، سۋىتىپ، اعاش قاسىقپەن قۇسايىننىڭ اۋزىنا تامىزدى.
اۋەلى ەزۋىنەن اققان جىلى سورپا تام-تۇمداپ كومەيىنە دە كەتسە كەرەك، سۋ قۇسايىن كەزەرگەن ەرنىن قيمىلداتىپ تامساندى. اقان ەكى-ۇش قاسىق مايسىز جەڭىل سورپانى جورمەلەتە قۇيعاندا، ەندى ءبىر تامشىسىن اعىزبايىن دەگەندەي، اش بايعۇس تورعايدىڭ قىزىلشاقا بالاپاندارىنشا اۋزىن ارانداي اشىپ، وزەۋرەي ءتۇستى. بۇدان سوڭ كەڭىردەگى تارسىلداپ جۇتا بەردى، جۇتا بەردى.
— بولادى ەندى، ءىشىڭدى ايداپ كەتەر، — دەپ اقان قاسىقتى تارتىپ العاندا:
— ءو.ءولىپ، ءولىپ بارام جۇ-جۇتقىز-شى، الدا ريزا، الدا، الدا، — دەپ كوزىن اشقان سۋ قۇسايىننىڭ دەنەسىنە قايتادان جان ءبىتىپ، تىرىلەيىن دەدى. ەندى سوزگە اينالدىرماقشى بولعان اقان:
— وۋ، سۋ-قۇسايىنبىسىڭ، قايدان ءجۇرسىڭ؟ — لەگەندە، قولىنداعى قاسىققا ۇمتىلعان ول، ءبارىن كەيىن ايتام دەگەندەي، باسىن يزەي بەردى.
— اي، ولە الماي ءجۇرىپ، سۋايتتىعىڭدى قويمايسىڭ-اۋ. "قىدىرمىن" دەيدى. سۇيەكپەن بىرگە بىتكەن ادەت كورگە بىرگە كەتەدى-اۋ، دەپ اقان كۇلگەندە، سۋ قۇسايىن دا ەزۋ تارتىپ جىميعان بولدى:
— اقانجان، س-سەنى تانىماي ق-قالدى-ىم.
— ە، بوتەن بىرەۋ بولسا، قىدىرمىن دەپ الداپ، قوناعاسىسىن جەپ كەتپەكشىسىڭ عوي. ءبىراق، سەنىڭ بارماعىڭنان تانىماي ما، قىدىردىڭ باس بارماعى بۋىنسىز، سۇيەك بولمايدى، دەۋشى ەدى، قانە كورەيىكشى، — دەپ كۇلگەن سەرى ۇيرەكتىڭ ءبىر بۇتىن قولىنا ۇستاتا سالدى، — ءما، مىنانى شاماڭ كەلسە جە. بۇگىنشە وسى جەتەدى.
بابىمەن پىسكەن سەمىز ۇيرەك ەتىن اۋزىنا سالىپ، ءتىسىن باتىرا جەۋگە جاعىنىڭ شاماسى كەلمەگەن سۋ قۇسايىن قوماعايلانا سورىپ، اندا-ساندا مىلجىڭداپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتى...
ەرتەڭىندە كۇن ارقان بويى كوتەرىلگەن ەكەن. اقان ورنىنان تۇرىپ، كولگە جۋىنىپ، شاي قويدى، ىشىندە ەتى بار سورپانى جىلىتتى. سۋ قۇسايىن كەشەگى جاتقان جەردەن تاپجىلماپتى. كۇن قىزدىرعاندىكى مە، اش وزەككە ءتۇستى مە، ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ، ەزۋىنەن سىلەكەي اعىپ جاتىر. اندا-ساندا كيىمىنىڭ كەزكەلگەن جىرتىعىنا قولىن سۇعىپ جىبەرىپ، دىر-دىر قاسىنادى. سوياۋداي بوپ وسكەن تىرناق وسقىلاعان تاماعىنىڭ استى قىپ-قىزىل، كەي تۇسىن جارالاپ، سويىپ كەتىپتى.
بۋى شىعا باستاعان ۇيرەك ەتىنىڭ ءيسى باردى ما مۇرنىنا، سۋ قۇسايىن بىر-ەكى رەت مۇرنىن تارتقىلاپ، مازاسىزدانا قىشىندى دا، ەردەن باسىن كوتەردى. كەشەگىدەي ەمەس، اجەپتاۋىر الدەنىپ قالىپتى. شيراق تۇرىپ ءۇش اياق وشاققا جاقىندادى.
— اقانجان، مەن ءبىر سۇراپىل ءتۇس كوردىم، — قولىن دەنەسىنەن ايىرماي، تۇلا بويىندا ءوشى بارداي تىر-تىر قاسىنعانىن جاقتىرماعان اقان قاباعىن شىتىنىپ.
— ءوزى سۇيەگىنە ءىلىنىپ ارەڭ تۇرعان تەرىڭ جىرتىلدى عوي، بايعۇس-اۋ، قويساڭشى ءبىر مەزگىل، — دەپ ەدى، اناۋ:
— ە، اقانجان، الگى اق جورعالار عوي، اشتىق ءبىر جاعىنان سورسا، بۇلار ءبىر جاعىنان سورىپ، قانىمدى ءىشىپ بولدى. انا باقىرىڭدى وشاقتان الىپ موسىڭا ىلە تۇرشى، كويلەك-كونشەگىمدى مىنا وتىڭا ءبىر قارسالاپ الايىن. سوسىن شايىڭ بار ما، تاڭدايىم كەبەرسىپ، ءولىپ بارام.
اقان قولىن سىلتەدى.
— ءارى وتىر وندا، ءارى وتىر.
— وسى ماڭدا، اقانجان، قۇمىرسقانىڭ يلەۋى بار ما، Ay مىناۋ ىبانجان با، ءوزى دارداي ازامات بوپ قالىپتى-اۋ، ءتىپا-تىپا، — دەپ قوستان ماۋجىراپ شىققان ۇيقىلى-وياۋ ىبانعا قارادى. — بۇل ماندى تۇگەل شارلاعان شىعار-اۋ، بالالار ءبارىن بىلەدى، وسى ماڭدا قۇمىرسقانىڭ يلەۋى بار ما؟ — دەپ ەندى ىبانعا قاراپ، قولىمەن تومپەشىك جاساپ، ساۋساقتارىن ۇستىمەن جورعالاتتى.
— ونى قايتەيىن دەپ ەدىڭ؟
— وۋ، اقانجان، سەن بىلمەگەن جەر استىندا عوي، ايتسە دە قۇمىرسقانىڭ ءبىر كەرەمەتىن ايتايىن، اۋەلى ءبىر كەسە ءشاي بەرشى قايناپ قالىپتى عوي، — دەپ تاعى دا قىشىنىپ، شارشاپ-شالدىعىپ كەلە جاتىپ، اي دالادا ۇيىقتاپ قالىپپىن. ءۇستىم جىبىر-جىبىر ەتكەنگە، ويانا كەلسەم، قوينى-قونشىم قۇجىناعان قۇمىرسقا. جان تالاسىپ اتىپ تۇرىپ، قاعىندىم-ساعىندىم. نە كەرەك بيەنىڭ ءبىر ساۋىمىن بەزەكتەپ، ارەڭ تاۋىستىم-اۋ. سودان، جولعا ءتۇسىپ تاعى ءجۇرىپ كەتتىم، ايتقانداي نەگە جاياۋ قالعانىمدى ايتپاعاندا ەكەم عوي. اقانجان-اۋ، قۇداي ۇرىپ، جالعىز اتىمنان ايىرىلدىم عوي. بۇل قۋ كەدەيلىك...
— ءجارايدى، كەيىن ايتارسىڭ الگى قۇمىرسقالار نە بولدى؟
— نە بولسىن، ءبارى ءتۇسىپ-تۇسىپ، بەت-بەتىمەن زىم-زيا كەتتى. ادامدى شاقپايتىن قارا قۇمىرسقا عوي.
— بارى سول ما؟
— جو-جو قىزىعى بار تۇرا تۇر. سودان، ساعان وتىرىك، ماعان شىن، باتىر-اۋ، بۇل نە بولدى، نە بولدى دەيمىن: دەنەم ءبىر ءتۇرلى جەڭىلەيىپ، وزىمە قانات بىتكەندەي كوڭىلدەنىپ، قارا جولعا تابانىم ءبىر ءتيىپ، ءبىر تيمەي ۇشىپ كەلەم. قۇر اتقا مىنسەم، مۇنداي ماسايراماسپىن.
— ءيا، نە بوپتى؟
— اقانجان-اۋ، ءالى تۇسىنبەدىڭ بە؟ بۇرىن قولتىعىمنان ىشقىرىمنان كەتپەيتىن قولىم بوساپ، قىشىنۋ دەگەندى بىلمەيمىن سويتسەم، راس ايتام، وزىمە-وزىم سەنبەي، كەيىن ەشكىم جوق قوي دەپ، ايدالادا كيىمدەردى شەشىپ تە قارادىم.اللاڭ كىمگە ءتيسىن، قاراعىم-اۋ، كيىمىمدە، ءتىپتى قىرىق جاماۋ، شوقپىت-شوقپىت تىگىسىندە ىرىمعا ءبىر اق جورعا جوق.
— ءيا، ولار قايدا كەتىپتى؟
— الگى قۇمىرسقالار بىر-بىردەن ۇلەستىرىپ الىپ كەتىپتى.
اقان جاڭا ءتۇسىنىپ، قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى. كوپتەن كۇلگەنى وسى شىعار، ىشەگى تۇيىلگەنشە كۇلدى. ىبان عانا تۇككە تۇسىنبەي، جاۋتاڭداي بەرەدى.
— اقانجان، كۇلمە، كۇلمە ءبىر وتىرىگى جوق. وعان كوزىم جەتتى عوي. كەيىن تاعى ءبىر كوبەيگەندە، ادەيى ىزدەپ قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن تاۋىپ الىپ، "اپ بالەم" دەپ اۋەلى كويلەگىمدى سوسىن دامبالىمدى تاستاي بەردىم. اينالايىندار، قۇجىنىپ كەپ باس سالدى. قۇداي-اۋ، مەرزىمىن ءبىلىپ الايىن دەپ اينالاسى ەكى اۋىز ولەڭ ايتتىم ىڭىلداپ. ۇمىتپاسام، "ەكى جيرەندى" ايتتىم-اۋ دەيمىن. باپپەن ايتىلاتىن ايشىقتى ءان بولعانمەن، ەكى اۋىزدىڭ اتى ەكى اۋىز عوي. ولەڭدى اياقتاسىمەن ەندى ءبىر كورەيىن دەپ، كويلەگىمدى تاياقشامەن سۋىرىپ الىپ قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ قاراسام، وي شىركىن دەگەن، ءبىر جەرىندە جورعابايلاردىڭ الاسى دا، قۇلاسى دا جوق.
جوق دەيمىن-اۋ، الگى مولدىرەگەن جابىسقاق سىركەگە دەيىن جوق — قۇلان تازا.
— ولار ءبىر كەتسە، قايدان شىعا بەرەدى، ار جاعىندا ءوزىڭ سالاقسىڭ عوي، قۇدايدىڭ سۋى، ساقاردىڭ سابىنى بار ەمەس پە، قارتايعان سايىن نە بوپ كەتكەنسىڭ، ءبىر باسىڭا قۇنتىڭ جوق، — دەپ اقان ەندى كەيي سويلەدى. باياعىدا بىرگە جۇرگەندە مۇنتازداي ەدىڭ، سابىنىڭ دا قالتاڭنان تۇسپەيتىن...
— ويبوي، اقانجان، ءقازىر سابىن تۇگىلى باس قايعى بوپ كەتكەن جوق پا. بۇل جارىقتىقتار ادام ارىعان سايىن شىعا بەرەتىن كورىنەدى. بۇلار دا باسىنادى-اۋ.
— قوي ەندى، قايداعى سىلتاۋدى ايتپاي؟
— تۇرا تۇر، سەنبەسەڭ تاعى ءبىر قىزىق ايتايىن. بيىل اشتىقتا جۇتاپ، سوناۋ تەكە جاعىنىڭ ءبىر اۋىلى تۇگەل قىرىلىپ قالىپتى.
— He دەيدى؟
— ە-ە، ءالى ەستىمەگەن ەكەنسىڭ عوي. اڭگىمە كوپ ءالى. تاماق ءىشىپ الدەنىپ الايىن، سوسىن ءبارىن ايتام. انا كەپتىرگەن ۇيرەكتەرىڭ بار كورىنەدى، كوبىرەك سالمادىڭ با، باسىن دا تاستاماي سال، قۇستىڭ باسىن جەگەن ادام قالتاق باس بوپ كەتەدى دەۋشى ەدى. اشەيىن، توقتىقتا مىجىعان بىلشىل ەكەن. ءيا، نە ايتىپ وتىر ەم...
— جارايدى، جەتتى ەندى، — دەپ اقان تىجىرىنىپ، ىبانمەن ىمداستى: قولىمەن ساندىقتىڭ نۇسقاسىن، كيىپ وتىرعان كويلەگىن، باسقا كيىمدەرىن كورسەتىپ، قوسقا جۇمساپ جىبەردى، — ال، قىدىر اقساقال، قانە شەشىن، تۇگەل شەشىن، تىر جالاڭاش.
— ۇقتىم تۇتىنىڭنەن، — دەپ جىمىڭدادى سۋ قۇسايىن، — كيىم بەرمەكسىڭ عوي، مىنالارىمدى وندا وراپ الايىن با؟
— ول شوقپىتتارىڭدى قايتپەكسىڭ، ەندى يىعىڭا كايتا ىلۋگە جارار دەيمىسىڭ، ونىڭ ۇستىنە... وتقا تاستا، سودان سوڭ كولگە بارىپ جۋىن...
— قوي، اقانجان، وبال دا ودان دا كولدىڭ جاعاسىنا تاستايىن دا.
— نەمەنە، كولدى لاستايىن دەپ پە ەدىڭ. تاستا قانە، شەش تەز.
ىبان كونەلەۋ بولسا دا، تاپ-تازا اق كويلەك-دامبال، ەسكىلەۋ شاپان، بالاعىنىڭ وقاسى جىرىمدالىپ توزا باستاعان شالبار الىپ شىققاندا، سۋ قۇسايىن قۋانا شەشىنىپ، ءوز جىرتىعىن وتقا تاستاردا قيماي تۇرىپ قالدى.
— تاستا، تاستا. انا بۇتىڭداعىنى دا تاستا.
قابىرعاسى ارسا-ارسا، ومىرتقالارى شودىرايىپ قۋ سۇيەگى قالعان سۋ-قۇسايىن دامبالىن شەشپەي، ىبانعا جالتاقتاپ قاراي بەردى:
— ۇيات بولادى-اۋ بالادان، كورىنىپ قالادى-اۋ!
— نەمەنە، بالادا جوق دەدىڭ بە. شەش، شەش، تەز وتقا تاستا.
— بارى بار-اۋ، ءبىراق مەنىكى ەلدە-كۇندە جوق نەمە... — دەپ قىبىجىقتاي بەرگەن سۋ قۇسايىن شىنىن ايتتى، — اقانجان، ايتا الماي تۇر ەدىم — جارىق ەدىم.
قايداعى جارىق، قوي سىلتاۋدى، كولگە ءبارىبىر جىبەرمەيمىن سورعالاتىپ... قاشاننان بەرى جارىق بولىپ ءجۇرسىڭ.
سەنبەيسىڭ، اقانجان؟ كەشە ءوزىڭ كورمەدىڭ بە وشاقتاعى قايىڭ شاتىر ەتكەندە جارىعىم تۋسپەدى مە... ءقازىر ەلدىڭ ءبارى ءبىلىپ العان. ءقايسىبىر ەرىككەن بايلاردىڭ قاتىندارى ۇيلەرىنە بارسام اڭگىمە سۇراعان بوپ، قازاندىق اۋزىنا شاقىرىپ، كوزىمدى الا بەرە وتقا ءتۇز تاستاي بەرەدى. اللاڭ كوزگە تيمەسىن، ءتۇز شىتىر-شىتىر ەتە قالعاندا... ءۇيباي-اي، ءتىپتى ەسىمە السام جانىم شىعىپ كەتە جازدايدى. ءۇيباي-اي، نە بولدى، تاعى تۇسپەسە يگى ەدى... ءتۇيىلىپ قالعانى نەسى... ويبو-وي، اقانجان، اڭگىمە كوپ، بۇل مۇنداردىڭ مەنەن اياعانى بار ما. تۇرا تۇر، قالاي سورلاپ قالعانىمدى ايتايىن، مۇنى ءتىرى پەندە بىلمەيدى، مەنى اياساڭ اۋزىڭنان شىعارا كورمە. باياعى بارىمتادان سوڭ الگى نۇرتازا بولىس...
جارايدى-جارايدى، ونى كەيىن ايتارسىڭ. اۋەلى كولگە بارىپ جۋىن، تازالان، سوسىن شاشىندى الىپ بەرەم، تىرناعىڭدى ال سوياۋداي قىلماي، مىنا كۇيىڭمەن تاماققا وتىرۋ وبال. قانە، تەز، دامبالىڭدى تاستا! — دەپ اقان ءسوزدى كوبەيتىپ كەتكەن سۋ قۇسايىنعا ءسال قاتقىل ۇنمەن ءامىر ەتە سويلەدى دە، "ىبانجان، ءارى قاراپ تۇرشى" دەپ ىمدادى.
تەرىس قاراپ تۇرا بەرۋگە شىداماعان ىبان كوز قيىعى سۋ قۇسايىنعا تۇسكەندە، ساقىلداپ كەپ كۇلدى. بەتپەردەسى بۇزىلىپ، ولگەنشە كۇلدى. ساڭىراۋ ادام ءوز داۋسىن ءوزى ەستىمەيدى. ىرجالاڭداپ ىشەگىن تارتا، قيقىلداپ، باقىلداپ كۇلگەن ۇلىن اياعان اقان "بار، كولگە با، سابىن الا بار" دەپ ىمدادى.
— جارايدى، سوزبالاي بەرمەي، بار ەندى كولگە.
اپپاق ساقالىن سامال ۇرلەپ قوسكولگە بەتتەگەن تىرجالاڭاش سۋ قۇسايىننىڭ تۋ سىرتىنان قاراپ قالعان Cepi، وز-وزىنەن مۇڭايىپ، شەرلى ويعا كەتتى: "تەرىسى ەتىنە جابىسىپ، ومىرتقالارى شودىرايعان قارت، بۋىن-بۋىنى سىرتىلداپ، زورعا جىلجىعان كوتەرەم تەكەدەي. قاتتى جەل تۇرسا، قيراڭ ەتىپ قۇلاعالى بارادى. قۋشيىپ، اجىمدەنگەن كارى قۇيرىعى دا ءبۇرىسىپ، ءبىر تال ەتسىز قابىرعاسى ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتەدى. الدىندا كەسە كولدەنەڭ شىبىق جاتسا ءسۇرىنىپ، وماقاسا تۇسەتىن سياقتى. قايران، قازاعىم-اي، قولىڭ كەڭ، ىرىسىڭ مول، جەرىڭ جاننات-اۋ. اتتەڭ ءبىر جۇت داۋىلى سوعىپ كەتسە، قيرالاڭداپ قالاتىن سۋ قۇسايىن سەكىلدىسىڭ-اۋ. ولگەنىڭ ءولىپ، قالعانىڭ قالىپ، اۋزىڭ اققا تيسە، كەشەگىڭدى بۇگىن ۇمىتىپ كەتەر نە دەگەن جايباراقات حالىقسىڭ. جاتىپ ءىشىپ، جالقاۋ جىلجۋعا ۇيرەنگەن، توتەدەن كەلەر قيامەتقايىم، قىساستىق پەن قيانات بولسا، قۇدايدىڭ جازۋى دەپ، كونبىستىككە توسەلگەن نە دەگەن تەرىسى كەڭ سالعىرت جۇرتپىز"...
4
ون شاقتى كۇننىڭ ىشىندە قۇس ەتىنە اۋزى جارىعان سۋ قۇسايىن كادىمگىدەي تىڭايىپ، قوڭايىپ قالدى. قوسكولدى جاعالاپ، تۇزاق قۇرىپ، تۇرىمتايعا قۇس ءىلدىرىپ، ىبانمەن ىلەسىپ جۇرۋگە جارادى. اق جارقىن قارتتىڭ قوسىلعانىنا ىبان دا ءماز. وتىرا قالعان جەردە بالاعا نەشە ءتۇرلى ەرتەگىلەردى سۋداي ساپىرىپ ايتقان بولادى. ىممەن سويلەۋگە شورقاق شالدىڭ بۇرىنعى ەرتەگىلەردى بۇزىپ ايتىپ، جانىنان قوسىپ مانەرلەگەنىنە اقان دا ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلەدى. جالعىز كوزدى ديۋدى كورسەتكەندە، ءبىر كوزىن باسىپ، ماڭدايىن شۇقىپ، تۇزداي كوزىن باقىرايتا قاداعاندا ىبان شىنىندا دا قورقىنىشتى ءداۋ الدىندا وتىرعانداي ۇرەيلەنەدى. ەندى ديۋ مەن باتىردىڭ الىسقان جەرىن كورسەتكەندە، ءوزىن-وزى جۇلمالاپ كەپ ءبىر اياعىمەن ەكىنشى اياعىنان شالىپ جىعىپ، كوگالدا ءبىر بيە ساۋىم دومالايدى. بىرەسە ءداۋ ۇستىنە شىعادى، نە كەرەك، قارا تەرگە ءتۇسىپ، ءوز جانىن ءوزى جۇلىپ جەپ، ابدەن زورىققاندا بارىپ، مولداسوقىنا ەنتىگىپ ەنتىگىپ وتىردى دا، اسپانداعى كۇندى نۇسقاپ، ون ساۋساعىن كورسەتەدى. ونىسى — "ون كۇن، ون ءتۇن الىستى" دەگەنى ىبان مۇندايدا سۇراق قويعىش-اق. الاقانىن جاعىنا توسەپ، كوزىن جۇمادى، اۋزىن اشىپ، قارنىن كورسەتەدى. ونىسى — "سوندا ولار ۇيىقتاماي ما، تاماق ىشپەي مە؟" دەگەنى، تاماقساۋ سۋ قۇسايىن اس تۋرالى ءسوز قوزعالا قالسا، قوسقا قاراي جونەلەدى.
"وي-بوي، اڭگىمە بۇزاۋ ەمىزەدى، بۇزاۋ تاياق جەگىزەدى، ەرتەگىمەن وتىرىپ، تاماقتى ۇمىتىپ كەتىپپىز-اۋ" دەپ، شوگەن استىنا وت جاعا باستايدى.
ەكى جىلداي ۇلىمەن ىممەن ۇعىنىسىپ، اندا-ساندا كەزدەسكەن ادامدارمەن بولماسا، تىلمەن سويلەسۋدى ۇمىتا باستاعان اقان سۋ قۇسايىن كەلگەلى شەشىلە سويلەپ، بوي جاساعان ادامدارداي ءبىر سەرپىلىپ قالىپ ەدى، نە كەرەك ءبىر كۇننىڭ ىشىندە قارت سابىنداي بۇزىلدى. ءتۇن بالاسىنا كىرپىك ىلمەي، ۇيقىسىز مازالانىپ شىققان سۋ قۇسايىن تاڭ الدىندا عانا قور ەتە قالىپ، ساندىراقتاپ سويلەي باستادى. الدەكىممەن ۇرىسقانداي، ءوزى ايتاتىن داۋمەن الىسقانداي اۋناقشىپ، دوڭبەكشىپ، اندا-ساندا قيقىلداپ، دەمى بىتكەندەي قىرىلداپ جاتتى دا، ءبىر مەزەتتە باج ەتىپ ويانىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. جان جاعىن سيپالاقتاپ، بىردەمە ىزدەگەندەي ءبىراز اۋرە بولدى دا، كورپەسىن قىمتانا ءتۇسىپ قوس بۇرىشىنداعى كەبەجەگە ارقا سۇيەي وتىردى. بوزارعان تاڭنىڭ ساۋلەسى تۇسكەننەن بە، نەمەسە الدەنەدەن زارەسى ۇشىپ قورقىپ وتىر ما، ءوڭى دە بوپ-بوز بولىپ، قۇتى قاشىپ، اياتتى شۇبىرتا بەرەدى. كوزىن ساڭىلاۋلاي اشىپ، ەندى، قايتەر ەكەن دەپ ۇزاق باقىلاپ جاتقان اقان كۇن شىعا باسىن كوتەردى.
— اقانجان-اي، جامان ءتۇس كورىپ، جانىم قينالعانى. اپىرىم-اي تاماعىم كەبىسىپ بارادى، شاي قايناتىپ ىشپەسەم، — دەپ كوزى ۋداي اشىپ، جاعى سۋالعان سۋ قۇسايىن ورنىنان تۇردى.
كەپتىرگەن جيدەك جاپىراعىنان قايناتقان ىستىق شايدى ماڭدايى ءجىپسىپ، سوراپتاپ وتىرىپ:
— تۇسىمدە مارقۇم اكەمدى، اجەمدى كوردىم. جارىق تىق اكەم جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. نەشە جىل ەل اقتاپ، تەنتىرەپ ءجۇرىپ، ماعان ءبىر كەلىپ كەتسەڭ نەم كەتەتىن ەدى. مۇسىلمانشىلىقتى ۇمىتقانىڭ عوي دەپ، تونە ءتۇستى دە، جالعىز كوزدى ءداۋ بوپ كەتتى. اجەم ساقىلداپ كۇلىپ، تاماعىمنان الا ءتۇستى.تىرناقتارى ساۋسىلداعان جەز تىرناق بوپ، ءبۇردى-اي كەلىپ... ارۋاقتار جەبەپ ءجۇر عوي، سولاردىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقىماسام، ەندى مەندە مازا بولماس دەپ، سۋ قۇسايىن كورمەگەن ءتۇسىن كورگەندەي ەتىپ سوققاندا، ونىڭ وتىرىك ايتقانداعى جاسي قالاتىن كوزىنەن، ءار قيمىلىنان انداپ قالاتىن اقان تاپجىلتپادى:
— قاشاننان بەرى دۇعاشىل، قۇرانشىل بولعانسىڭ. اجەڭ تۇگىلى شەشەمدى دە، اكەمدى دە كورە الماي كىشكەنتايىمنان جەتىم قالىپپىن دەيتىنىڭ قايدا؟ كورمەگەن اجەڭدى، قالاي تاني قويدىڭ؟
— اپىرىم-اي، اقانجان-اي، بىرەۋدىڭ وتىرىگىن دە جازباي تانيتىن سيقىرىڭ بار ما، نەمەنە، — دەپ سۋ قۇسايىن سەرىگە كوزىنىڭ استىمىن ۇرلانا قارادى. مىنا گۇرىندە اقاننان دا جاسقانىپ، ۇركىپ وتىرعان ادامنىڭ سىڭايى بايقالادى. — اقانجان-اۋ، سەنىمەن ەندىگى قالعان جاسىمدا بىرگە تۇرا بەرۋگە بارمىن. ازداپ سەرگىپ كەلەيىن دەپ ەم. ءجۇرىپ قالعان تابان جىبىرلاپ، اياعىم ۇيي بەردى. جانە دە قۇس ەتىنەن شىعايىن دەدىم بە. ەل ارالاپ، قۇرت-مۇرت، ىرىمشىك دەگەن سياقتى بىردەمەلەر الىپ كەلۋىمە دە...
— ءاي، قۇسەكە، ەسىڭدە بولسىن، بۇل ارادان كەتسەڭ قايتىپ كەلمە دەمەيمىن. ءبىراق، اقان مەن ىبان ءۇشىن ەشكىمنەن قايىر سۇراماي-اق قوي. بارام دەسەڭ جولىڭ اشىق، ءبىراق ءبىزدى مۇسىركەمە.
سۋ قۇسايىن اقاننىڭ زىلمەن ايتقان سوزىنەن جاسقانىپ قالدى.
— جو-وق، اقانجان كەشە ولەيىن دەپ كەلگەندە، ءتىرىلتىپ العان سەنەن كەتىپ كىمنىڭ بوساعاسىنا تەلمىرەر دەيسىڭ. اشەيىن... — دەپ كۇلىمجىگەننەن باسقا قايىرىپ ءسوز ايتا المادى.
شىنىندا دا كەشە ەل اقتاپ، جۇتقا ۇشىراعان اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، ءوزى جۇتاپ وتىرعان جۇرتتان اۋزى جارىپ ەشتەمە ىشە الماي، باسپانا كورمەي ايدالادا جالعىز كەزىپ، بەتى كونەكتەي ءىسىپ ءولىم قالىنا كەلگەندە، وسى اقان ەمەس پە ەدى ءتىرى الىپ قالعان. ەندى تويعاسىن جونىن ءبىراق بەرىپ كەتپەكشى مە. ءوزى دە جارىم كوڭىل سەرىنى تاستاپ، كوڭىلى مارقايعان ادال جاننىڭ رەنىشىن قالاي ارقالاي كەتپەك. قول ءۇشىن بەرگەن ادامعا العىسى ما ول. سۋ قۇسايىن وسىنى ويلاعان ەدى. ەندى، نە بولسا دا اقانعا سەرىك، ەشقايدا كەتپەسكە بەكىنگەن.
ءبىراق... سۋ قۇسايىندا مازا جوق، ۇيقى قاشتى. بۇرىن كول جاعالاپ ۇزاق جۇرگەندە ءبىر شارشامايتىن جەل اياق، ەندى اياق استىندا كارىلىگىن سىلتاۋ عىپ قوسكول جاققا باسپايدى. بارا قالسا، الدەنەدەن ۇرەيلەنىپ، الاقتاپ، مازاسى كەتەدى، كۇن ەڭكەيمەي قوسقا قاراي بەزەدى.
ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە وزگەرگەن سۋ قۇسايىننىڭ مىنا قىلىعىن اقان العاشقىدا سەزبەگەن، كەيىن ۇقتى.
سول ءتۇنى كۇنى بويى وتىن اكەپ، قۇس اۋلاپ بەس-التى ۇيرەك ەتىن قاقتاپ، قاراتورعايدى توياتتاندىرىپ، جاڭا جەروشاق قازىپ كوپ شارۋا تىندىرىپ كەشكى استان سوڭ ەرتەرەك جاتىپ قالعان بۇلار، كوپ ۋاقىتقا دەيىن قوس ىشىندە اڭگىمە قۇردى. سۋ قۇسايىن بيىلعى اشتىققا ۇشىراعان ەلدىڭ مۇشكىل جايىن، كورگەن-بىلگەندەرىن ايتىپ، اقىرى بۇگىن، كوپ جۇرگەندىكى مە، جارىعى تۇسە جازداپ ۇرەيلەنگەنىن ءسوز ەتىپ، نەدەن مۇگەدەك بولعانىن ۇزاق اڭگىمەلەگەن. اقان ءۇنسىز تىڭداپ جاتىر.
— سودان، — دەدى، باياعى نۇرتازا بارىمتالاعان جىلقىلاردى قالاي كورىپ، اقي پوشتابايدىڭ قالاي الىپ كەلگەنىن تۇگەل باقايشاقتاپ ايتقان سۋ قۇسايىن، — "بولىستىڭ تاماق بەر" دەگەنى "تاياق بەر" دەگەنى ەكەن. جانىبەك نۇرتازالار وتىرعان ۇيدەن شىعىسىمەن قاشىپ كەتپەسىن دەگەندەي وڭ قولىنان قارىستىرا ۇستاپ الدى دا، ات شاپتىرىم قاراڭعى قورانىڭ ىشىمەن دەدەكتەتە جونەلدى. بىقىرلاعان كوپ اشانىڭ اراسىمەن ءيميىپ الىپ تارتقاندا ءبىر سوقتىقپايتىنىن قايتەرسىڭ. قاتار كەلە جاتقان مەن قاق اشاعا باسىمدى تالاي سوعىپ، كوزىم الدى جارق ەتىپ قان قاقسادىم. ماڭدايىم اعاشقا سوعىلعاندا-اق شودىرايىپ ءىسىپ شىعا كەلدى. سول قولىممەن سيپاپ، جان داۋسىم شىقسا دا، اقي پوشتاباي قارار ەمەس، دىرىلداتا سۇيرەپ، قورانىڭ ءبىر قالتارىسىنا اكەلدى. توبەدە تەسىك بار-اۋ دەدىم. دالادان الا ساۋلە تۇسكەندەي بوزامىق تارتادى. الدە كوزىم ۇيرەنگەندىكى مە، جۇرەگىم سۋ ەتە قالدى: ەكى ادام الدىمىزدان قاراڭ ەتىپ شىعا كەلگەندەي بولدى. "ءاۋ، قايدا اكەلدىڭ، نە ىستەيىن دەپ تۇرسىڭدار" دەپ داۋىسىم دىرىلدەپ، جالبارىنعانىمشا بولعان جوق، الگىلەر بازارداعى قاساپشىلارشا باس سالىپ ۇستىمە مىنە ءتۇستى دە، كيىم-كەشەگىمدى سىپىرىپ الىپ، تىر جالاڭاش قالدىردى. "ءاۋ بۇلارىڭ نە، قارعالارىم-اۋ" دەۋگە عانا ءتىلىم كەلدى، قالاي جالپ ەتىپ قۇلاعانىمدى بىلمەيمىن، تەپكىنىڭ استىندا قالدىم. ىڭق-ىڭق ەتىپ، باسىمدى قورعاشتاي بەردىم. ءبىر كەزدە تاپ شاپتىڭ تۇسىنان بىرەۋىنىڭ اياعى سارت ەتە قالعاندا، ەسىم اۋىپ كەتتى... سودان قاي مەزگىل ەكەنىن بىلمەيمىن، ەكى قارىم تالىپ، تىنىسىم تارىلىپ بارادى. كوزىمدى اشسام، قۇداي-اۋ مۇنداي دا قيانات بولادى ەكەن-اۋ، الدىندا قايدا تۇرعانىمدى تۇسىنە المادىم. سويتسەم، الگى جاۋىزدار تەپكىنىڭ استىنا العانى ازداي، ەكى بىلەزىگىمنەن قىل ارقانمەن بايلاپ، تىرجالاڭاش قالپىمدا قورانىڭ ماتكەسىنە اسىپ قويىپتى. كادۋىلگى، تەرىسىن ىرەپ ءتۇسىرىپ، ەكى قولدان ىلگەن باۋىزدالعان ءولى قوي سياقتىمىن. ايتەۋىر ءبىر جاقسىسى، باسىم ورنىندا، تۇلابويىمدا جان جوق. ءتىلىم تۇككە كەلمەي قىرىلداسام كەرەك، سول-اق ەكەن، تۋرا جاۋىرىن ورتام-اۋ دەيمىن، قامشى ما، شىبىق پا، وسىپ-وسىپ جىبەرەدى. بىردەمە دەپ ۇرساتىن سياقتى، بىردەمە سۇرايتىن سياقتى. ونى تۇسىنەر ەس قايدا؟! تاعى دا تالىپ، ۇيىقتاپ كەتكەندەي بولدىم.
سۋ قۇسايىن كورگەن تاۋقىمەتى قايتا ەسىنە ءتۇسىپ، كۇرسىنىپ، ۇزاق ءۇنسىز جاتتى دا، قايتا جالعادى.
— سودان، نە كەرەك، ءبىر مالايىنىڭ ۇيىندە جاتقانىمدى ءبىر-اق ءبىلدىم. تۇلابويىم كوتەرتپەيدى. قاي جەرىم اۋىرىپ، قاي جەرىمنىڭ سىرقىراعانىن دا ايىرا المادىم. ايتەۋىر ون ەكى مۇشەمدە ساۋ قالعان جەر جوق-اۋ دەپ جورامالدايمىن. نۇرتازانىڭ بىر-ەكى كۇڭدەرى كەزەكپەن كەلىپ، اۋزىما سۋ تامىزىپ، ءنار تاتىرادى. ءسوز تۇسىنەدى-اۋ دەگەن شاققا جەتسەم كەرەك، ءبىر كۇنى سولاڭ ەتىپ اقي پوشتاباي كەلدى. قولىندا بۇكتەپ ۇستاعان قامشى، الدىمدا جۇرەلەي وتىرىپ، قامشىسىن سەلتەڭدەتىپ زەكىپ، ۇرسىپ وتىر. قورقىتىپ وتىر. "ءاي، سۋايت، كەشە ولتىرە سالايىن دەپ ەدىم، ايادىم. ال، ەسىندە بولسىن. سەن قىزىلجار جاعىندا ەشقانداي الا جىلقى دا، قۇلا جىلقى دا كورگەن جوقسىڭ. ەگەر بۇدان بىلاي ءتىرى جانعا ونداي وتىرىگىڭدى ايتار بولساڭ، شىبىن جانىڭمەن قوشتاسا بەر. ءتۇسىندىڭ بە، اي، سىلىمتىك نەمە!" دەپ، ءتونىپ-تونىپ قويادى. "ءتۇسىندىم، ەندى اۋزىمنان شىقسا كاپىر وتەيىن!" دەپ جالىنىپ، جىلاپ تا جىبەردىم-اۋ دەيمىن. ايتەۋىر ول جولى قامشى جۇمساماي كەتتى-اۋ. سودان، ەكى ايداي مالاي ۇيىندە ەشكىمگە كورىنبەي، دالاعا دارەتكە كىرىپ شىعىپ قانا جاتىپ، اقىرى كەتتىم-اۋ. كەتەردە تاعى ەسكەرتتى. "ەگەر وسى ۇيدە كورگەنىڭدى تىسىڭنەن شىعارار بولساڭ، مۇردەم كەتەسىڭ" دەپ نىعارلاپ جىبەردى. نوعالا كوز شابدارىم، ەكى ايدىڭ ىشىندە ىڭىرشاعى اينالىپ، ابدەن ارىپ، زورىعىپتى. نە ىستەگەندەرىن كىم ءبىلسىن. كوپ ۇزاماي سەرىگىم ءولدى... تەپكىنىڭ استىنا العاندا، كوك ەتىم جىرتىلىپ، ءبىر تامىرى ءۇزىلىپ كەتسە كەرەك. اقانجان-اي، اۋزىمنان شىعىپ وتىرعانى وسى، قايتەيىن جارىق بوپ قالدىم... ولىمگە بويسۇنۋ وڭاي ەمەس ەكەن، سودان بەرى تالتاڭداپ، شاتقاياقتاپ جاياۋ ەل كەزىپ كۇنەلتىپ ءجۇرمىن. قايتەيىن كىمگە شاعىنايىن، كىمگە ءالىم كەلەدى. بار بولعانى سودان بەرى، انداپ سويلەيتىن جاسقانشاق، قور ادام مەنمىن!
سۋ قۇسايىن قاراڭعىدا كوزىنەن اققان جاسىن جۇتىپ ءۇنسىز جاتتى.
اقان دا ءۇنسىز.
— نە دەگەن ايۋاندار ەدى، — دەگەننەن باسقا ەشتەمە ايتپادى. ىشتەي تىنىپ جاتىر-اۋ.
وسىلايشا ەكەۋى دە "دەم الايىق ەندى" دەگەندەي ءسوزدى دوعارىپ ۇيقىعا ەنە بەرگەن ەدى، كول جاقتان سىڭسىعان ون ەستىلدى. سۋ قۇسايىن، الدىندا، ۇيقىسىراعان اققۋ ءۇنى مە دەپ ەدى...
ايدالاداعى كول تىرشىلىگى دە قىزىق قوي. كەيدە ءتۇن ورتاسىندا قامىس ىشىنەن نەشە سىرلى ءۇن ەستىلەدى. كول كۇرسىنەدى، كول جىلايدى، كول سىبىرلايدى، كول كۇلەدى. كۇن باتا ۇيقىعا ەنەتىن قۇستار كەي تۇندەرى تىم-تىرىس بۇيىقسا، ءقايسىبىر تۇندەرى مازاسىزدانىپ شىعادى. الدىمەن اششى شاڭق ەتەتىن قىزعىش. وعان قوسىلا تەرەڭ كولدىڭ ورتا تۇسىنان قاڭقىلدايتىن قاز داۋسى ەستىلەدى دە، الدەنەگە تالاسقانداي ءۇيىرلى قازدار باق-شاق بولادى. سودان كەيىنگى كول ءىشىنىڭ شۋى قىزىق. بار-بار ەتكەن قوڭىر ۇيرەك، قىرقىلداعان قاسقالداق، توبىمەن ۇشىپ قاشان قايتا قونعانشا شيق-شيق ەتەر وگىز شاعالا، قارا باس شاعالالار قوسىلىپ، قوسكولدى باستارىنا كوتەرەدى. تەگى، الدەنەدەن ۇركەتىن بولار-اۋ. بۇلارعا قوسىلماي ءوز بەتىنشە اندەتەتىندەر كولدىڭ قوعاسى مول، سايازداۋ، قورىستاۋ جاعالاۋلارىنداعى مىڭ-مىڭ كولباقا. كەش تۇسىسىمەن تاماقتارى بۇلكىلدەپ قۇرىلداپ جاتقاندارى. كەيدە تاپ قوستىڭ ۇستىنەن باقىلداعان ەشكى قۇساپ، جەرگە قاراي قۇلديلاعان تاۋقۇدىرەت قاناتىنىڭ دىبىسى ەستىلسە، ءتۇن بالاسىنا وزىنشە جىلقى ايداپ ءماز بولاتىن جىلقىشى ىسقىرىعى، تۇمسىعىن تاقىلداتىپ جارباڭدايتىن جاپالاق، قالىڭ كادە اراسىنان "بىتپىلدىق-بىتپىلدىق، قايدا بارسام، بىتپىلدىق" دەپ، تاڭ اتقانشا جاعى تىنباي سايرايتىن بودەنە، قالىڭ توعاي جاققا قىرق-قىرق ەتىپ ۇشىپ بارا جاتقان تارعاق ۇندەرى قويۋ ءتۇندى جاز انىنە بولەيدى. كۇندىز ۇيىقتاپ، تۇندە جورتاتىن قوساياق، قارساقتار دا قوس تۇبىنە، جەر وشاقتا سونە باستاعان قولامتاعا تاياپ، شيق ەتىپ، ءىشىن تارتىپ تۇرا قاشادى. اندا-ساندا توعاي جاقتان قوسىلا ۇلىعان قاسقىرلاردىڭ دا ىشەگىڭدى سۋىرارداي سوزعان زارى ەستىلەدى.
بۇل جولى ءان سالعان ادام داۋسى. ادام داۋسى بولعاندا سىزىلىپ شىققان قىز داۋىسىن سۋ قۇسايىن جازباي تانىدى. باتىر-اۋ قانداي ون؟ ايدالادا، كول جاعاسىندا جاپادان-جالعىز جۇرگەن نەعىلعان قىز؟ جالما-جان ورنىنان تۇرىپ قاراڭعىدا اقان الاس-كۇلەس كيىنىپ جاتىر. سۋ قۇسايىن دەمىن ىشىنەن الىپ، قىبىر ەتپەدى. "قايدا باراسىڭ؟" دەپ سۇراۋعا وقتالا بەرگەن شالدىڭ وز-وزىنەن ءۇنى بىتكەندەي، داۋسى شىقپادى.
اقان قوس ىشىنەن اياعىنىڭ ۇشىمەن باسىپ تىسقا شىعىسىمەن، سۋ قۇسايىن دا بۋىن-بۋىنى سىرتىلداپ، قيسالاڭداي ورنىنان تۇردى. سەرى كولگە جۇگىرە باسىپ، جارىق اي اسىندا بۇلدىراپ كەتىپ بارادى. سۋ قۇسايىن جەروشاق وتىنان اۋلاعىراق تۇرىپ تىڭ تىڭدادى. الدەن ۋاقىتتا سىڭعىرلاپ كۇلگەن قىز كۇلكىسى مەن قوڭىر داۋىستى اقان ءۇنى قوسىلا ەستىلگەندە، سۋ قۇسايىننىڭ جۇرەگى ءمۇزداپ قويا بەردى. زارەسى ۇشىپ بۋىن-بۋىنى ۇيىپ تالتىرەكتەپ، قالاي قوسقا كىرگەنىن بىلمەدى. جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي اتشا تۋلاپ، دۇرسىلدەپ، قالىڭ كورپەمەن باسىن تۇمشالاپ بۇركەپ الدى، كورپەدەن شىققان اياعىن دا باۋىرىنا تىعىپ، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى.
"شىنىمەن راس بولعانى ما، راس بولعانى ما؟" دەپ تاڭ اتقانشا ۇيىقتاي الماي، ويلاۋمەن باسى قاتتى.
بىلتىر "اقان سەرى اكەسى قورامسانىڭ ەسكى جۇرتىندا جىن-شايتاندارمەن قوسىلىپ ولەڭ ايتىپ، سولارمەن جىن-ويناق سالادى ەكەن" دەپ جۇرت جاعاسىن ۇستاسا، بيىل، اتىعاي، قاراۋىل اۋىلدارى "اقان سەرى قوسكولدىڭ جاعاسىندا سۋ پەرىسىنىڭ قىزدارىمەن ءتۇنى بويى ساۋىق قۇرادى ەكەن، ادام سىيقى جوق دەيدى وزىندە، ابدەن ازىنىپ، پەرىلەردىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ كەتىپتى" دەپ دۇڭك-دۇڭك وسەك قىلىپ ەدى. اپىر-اۋ وسەك ەمەس، شىن بولعانى ما؟ الگى سىڭسىپ ءان سالعان، سىلقىلداپ كۇلگەن پەرى قىزى ەمەي، نەمەنە؟ باسە، ءانى دە ادام ۇنىنە كەلمەيتىن سۋ تۇبىنەن شىققانداي شىمىرلاعان بىردەمە ەدى؟
تاڭ اتا كەلگەن اقان ءۇنسىز جاتىپ قالعان ەرتەڭىندە كوزى قىزارىپ تۇرعان سەرىنىڭ شۇڭىرەيىپ كەتكەن سۋىق كوزىنە قاراي الماي، كوڭىلىنە كەلەر دەپ ەشتەمە سۇراي الماي سۋ قۇسايىننىڭ مازاسىزدانعانى سول ەدى. سودان بەرى ۇيقىسى قاشىپ، قاراڭعى قوستا كوزىن جۇمسا-اق اينالاسىندا جەز تىرناقتارى سالدىرلاعان قولتىعىنان قىپ-قىزىل وكپەلەرى كورىنگەن، قۇيرىق جاعى بالىق تاقىلەتتەس، قاپ-قارا توگىلگەن شاشتارىنىڭ ءار تالى تاسپاداي يرەلەڭدەگەن سۋ جىلاندار، تۇلا بويىنان شىرىش ءيسى اڭقىعان وڭكەي پەرى قىزدارى قاپتاپ، كوزى ىلىنە بەرسە-اق ۇستىنە قونجيىپ باسىپ الادى دا، دەمىن شىعارماي قىلعىندىرادى. شالدىڭ اپپاق شاشىن ءورىپ، كەيدە جابىلىپ كەپ قىتىقتايدى. مۇنى دا ارباپ، قوسىپ الماقشى-اۋ ارالارىنا.
پەرى قىزىنا اقاننىڭ اربالعانىنا ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ سۋ قۇسايىننىڭ كوزى ابدەن جەتتى. كۇندىز شارشاعانىن، شالدىعىن سىلتاۋراتىپ قوستا جالعىز قالاتىن سۋ قۇسايىن ازداپ مىزعىپ الاتىن، سوندا دا كۇندىزگى ۇيقى تۇندەگىدەي بولماي، كەش تۇسسە-اق وت باسىندا وتىرىپ مۇلگي بەرەدى. وسىلايشا ءقالعىپ-شۇلعىپ، قاشان تاماق پىسكەنشە كورجەردى اڭگىمەلەپ وتىرعان.
كول ۇيقىدا. قامىس باسىن تەبەر سامال دا جوق. دۇنيە تىم-تىرىس. الىسىراقتا قاۋدان اراسىنان بودەنە بىتپىلدىقتايدى. الىسىراقتا وتتاعان تۇساۋلى كوكبەستى ارا تۇرا پىسقىرادى. قىپ-قىزىل اي تۋدى. ول دا دۇنيەگە جارىعىن پىسقىرادى. قىپ-قىزىل اي تۋدى. ول دا دۇنيەگە جارىعىن توگىپ، كوك كۇمبەزگە ءۇنسىز جىلجىپ، كوتەرىلىپ كەلەدى. توعاي تاساسىندا قىزىل اي الاۋلاعاندا قالىڭ اعاش ورتەنىپ جانىپ جاتقانداي بولىپ ەدى. ەندى كوتەرىلگەن سايىن قايىڭداردىڭ اقبالتىرلارىنا شەيىن كورىنىپ، بيىك اعاشتار جەرباۋىرلاپ تومەندەي بەردى. قامىستى كولدىڭ اشىق ايدىندارى دا اي ساۋلەسىنە شاعىلىپ، جالتىلداي باستادى.
بۇلار الدارىنا جاڭا عانا اس قويىپ، شوگەندەگى ءشاي سۋىلداپ قايناي باستاعاندا، كولدىڭ توعاي جاق قىرقاسىنان ات ءدۇبىرى ەستىلگەندەي بولىپ ەدى، اقان دا، سۋ قۇسايىن دا ەلەڭ ەتتى. ارتىنشا-اق، انەۋكۇنگى تانىس ءان ەستىلدى. شالعا ەستىرتپەيىن دەگەندەي اقان دابىرلاي سويلەپ، الدە نە قيسىنسىز سوزدەردى ايتىپ، ءان اياقتالعاندا سۋ قۇسايىنعا قاراپ:
— سەندەر تاماق ءىشىپ جاتا بەرىڭدەر. كوكبەستى ۇزاپ كەتتى بىلەم. كەيىنگى كەزدە قاسقىرلاردىڭ ۇلىعانى جاقىننان ەستىلىپ ءجۇر، جارىپ تاستاپ ماسقارا بولارمىن. سوسىن، كول جاعالاپ، ءبىراز سەرۋەندەمەسەم جۇرەگىم دە ءبىرتۇرلى ورەكپىپ تۇر، دەپ ورنىنان تۇرىپ، شيراق ادىمداپ كەتە باردى.
سۋ قۇسايىندا زارە جوق. ماقاۋ ىبان عانا ەشتەمە تۇسىنبەدى مە، اكەسىنەن قايدا باراسىڭ دەپ سۇراعان دا جوق. شوگەندى وتتان الىپ، قۇمانعا شاي سالىپ جاتىر. سۋ قۇسايىن ءبىرازدان سوڭ جۇرەگىن باسىپ، ۇيرەك ەتىن جەگەن بولدى، سوراپتاپ شاي ءىشتى. سودان سوڭ سىر تارعايىن دەگەندەي، ىبانعا قاراپ، ىممەن سويلەستى:
— اقان قايدا كەتتى؟ كولدە نە بار؟ — دەگەندى زورعا ءتۇسىندىردى.
ىبان اۋەلى جىمىڭدادى دا، ءبىر كەزدە ىرجالاقتاپ، داۋسى شىعىپ وقىس كۇلدى. تەگى بۇل دا بۇرىن كورگەن-اۋ! باسىن سيپاپ، توگىلگەن شاشتى كورسەتىپ، توسىنە قوس جۇدىرىعىن ءتۇيىپ، ۇزاق كۇلدى، تاعى بىردەمەلەردى ىمداپ، اۋزىن تومپايتىپ، كوزىن باقىرايتىپ وتىردى دا، قولىن سەرمەپ، تومسىرايا قالدى. سۋ قۇسايىن سوڭعى ىمىن ۇقپاسا دا، ءجاي نوبايىنا ءتۇسىنىپ، ىباننىڭ قورىقپاي، جايباراقات ايتقانىنا بويى ۇيرەنىپ، ۇرەيىن باسايىن دەدى. "وۋ، وسى مەن نەسىنە سونشا قورقام، قۇداي الاتىن جانىن ءوزى الادى" دەپ باتىلدانعان سۋ قۇسايىن تاماق ءىشىپ بولعان سوڭ، ىبانمەن تاعى ىمداستى. "ءجۇر، سوڭىنان بارايىق" دەپ ەدى، اناۋ ىممەن، "جوق اكەم ۇرسادى. مەن ايتتى دەمەڭىز، رەنجيدى. مەيلى جۇرە بەرسىن" دەپ، قوسقا كىرىپ، جاتىپ قالدى.
سۋ قۇسايىن كوپ ويلاندى، كوپ تولعاندى اقىرى، "قوي، ساقالدى باسىممەن نەدەن قورقامىن، بەر جاعىنان بارىپ قارايىن، مۇمكىن پەرى قىزى دەپ جۇرگەنىم، كورشى اۋىلدارداعى ءبىر كەلىنشەك شىعار سەرىگە ءوزى ىزدەپ كەلىپ جۇرگەن" دەپ، جۇرەگىن توقتاتىپ، تۇنەۋگۇنگى دوربا ىلگەن قيسىق تاياعىن الىپ، اقان كەتكەن جاققا تارتتى.
ۇستىنە اقان بەرگەن جەڭىل شاپانىن جامىلعان سۋ قۇسايىن كارى بۋىندارى سىرتىلداپ ۇزاق ءجۇردى. كول جيەگىنە جاقىنداۋعا قورقىپ، الىستان وراعىتقان ول، الدەن ۋاقىتتا قوسكولدىڭ بەشپەنتتىڭ قولتىعىنداي ءيىلىپ كەلگەن تۇسىنا جەتكەندە دەم الىپ، وتىردى. بۇل ارا قامىسسىز جالتىر. تۇنەۋكۇنى قۇس اۋلاپ كەلە جاتىپ، اقانمەن بىرگە وسى ارادا سۋعا شومىلعان. ءموپ-مولدىر سۋدىڭ استىندا ءبىر ءتۇيىر بالشىق جوق، تاڭدايلانعان قۇم قايراق. كىسى بويلامايتىن تەرەڭگە سۇڭگىپ، ۇيرەكشە مالتىعان سەرى، ارىرەكتەگى قالىڭ قوعاجايعا دەيىن بارىپ، سۋ بەتىندە ويناق سالعان ەدى.
بۇل ۋاقىتتا اي بيىكتەپ، دالا سۇتتەي جارىقتانعان. سۋ قۇسايىن ورنىنان تۇرا بەرەم دەگەندە، قالىڭ قوعاجايدان سىڭعىرلاپ كۇلگەن قىز داۋسى، وعان قوسىلعان اقان داۋسى شىقتى. توبەسىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي شوشىپ، سۋ قۇسايىن قالاي قيرالاڭ ەتىپ، قيسايا كەتكەنىن بىلمەدى. تۇلا بويى دىرىلدەپ بارادى. ەتپەتتەي جاتقان بويى سۋ بەتىنەن كوزىن المادى.
ءبىر كەزدە قوعا جاقتان ايدىنعا قاراي دابىرلاسا مالتىپ، ءبىرىن-بىرى قۋعان ەكى باس قىلتىڭداپ شىعا بەردى. جيەككە قاراي جىلجىپ كەلەدى. سۋ قۇسايىننىڭ تىرپ ەتەرگە مۇرشاسى جوق، زارە-قۇتى قالماي جۇرەگى القىمىنا تىعىلدى. كورەر كوز عانا ساۋ سياقتى، باسقا مۇشەسىندە جان جوق.
كولدەگى ەكەۋ جاعاعا جاقىندادى. قۇرعاققا شىقپادى. ەكەۋى دە ءاۋ دەسكەندەي قاتار سۇڭگىدى دە، بەلۋاردان كەلەتىن تۇسقا جەتكەندە سۋ استىنان قاتار شىعا كەلدى.
سۋ قۇسايىننىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەر شىقتى: الدىمەن سوپاڭ ەتىپ سۋ استىنان قىلت ەتكەن پەرى قىزىن انىق كوردى. دىرىلدەگەن قوس انارىنا دەيىن كورىنگەن پەرى قىزىنىڭ يىعىن جاپقان قالىڭ شاشى جارتىلاي بەتىن بۇركەپ، اي ساۋلەسىنە شاعىلىسقان، اپپاق جونى اق سازانداي جالتىرايدى. تاپ قاسىنان شىعا كەلگەن اقان دا الدە نەلەردى جارىسا ايتىپ، ەركىن كۇلىپ، باس سالدى. ەكەۋى دە بىر-بىرىنە جىلانشا وراتىلىپ، ايمالاسقاندا سۋ قۇسايىننىڭ كوزى بۇلدىراپ، جاساۋراپ كەتتى. سۋ بەتىندە ەندى ەكەۋ ەمەس، بىرنەشە پەرى قىزدارى قاپتاپ، ءبارى قوسىلا شۋلاعانداي قۇلاعى شىڭىلداعان قارت، جان جورمەندە قالاي بۇرىلىپ، قوسقا قاراي جونەلگەنىن بىلمەدى. بۋىن-بۋىنى تالىپ تالتىرەكتەپ، اياعىن باسىن تىك تۇرا المادى ماڭدايىمەن جەر سۇزە بىردە قۇلاپ، بىردە باسىن زورعا كوتەرىپ، اللالاپ، ەڭبەكتەپ كەلەدى.
جۇرەگى جارىلعانداي قورىققان سۋ قۇسايىن تاعى دا جارىعى ءتۇسىپ، قانشا جەر ەڭبەكتەگەنىن دە بىلمەدى. الدەن ۋاقىتتا تاپ توبەسىنەن ات پىسقىرىپ قالعاندا بارىپ، باسىن كوتەرگەن. ەكى-ۇش ادىم جەردە ايىل-تۇرمانى اي ساۋلەسىنە جارقىلداعان، سۇلىكتەي، بيىك قارا ارعىماق تۇر. ەڭبەكتەگەن ادامنان ۇركىپ، وسقىرىنىپ، تاناۋى پىر-پىر ەتەدى. "ات بوپ كەلىپ، الدىمنان ويقاستاعان پەرى عوي" دەپ، ايات وقۋعا مۇرشاسى كەلمەگەن سۋ قۇسايىن تالىقسىپ قۇلاي بەردى...
بۇل كۇنى اقاننىڭ ءتۇسى كەلمەدى. ۇيىقتاماعاندىكى مە، پەرى قىزىمەن ءتۇنى بويى ەسسىز كولدە ويناق سالعاندىكى مە،ەكى كوزى قانتالاپ ءوڭى قۋارىپ، قوس ىشىندە شالقاسىنان ءتۇسىپ ۇزاق جاتىپ الدى. كوزى ءىلىنىپ ۇيىقتامايدى دا، تەك دوڭبەكشىپ، اندا-ساندا ۋھىلەپ، كۇرسىنەتىن سياقتى. ءبىر تۇندە اپسوققانداي جۇدەگەن سەرىگە سۋ قۇسايىن دا باتىپ ەشتەمە ايتا الماي پەرىلەردىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ قور بولعان اسىل ازاماتتى اياپ، ىشتەي قىنجىلادى.
كۇن ساسكەدەن اۋا ىبان قوس ىشىندە شاي جاساعان، اقان باسىن كوتەرىپ داستارقانعا جايعاستى. كۇن جەلكەمدەۋ ەدى، سىپىڭ ەتىپ توبىمەن تارتار تۇرىمتايدى بۇگىن قۇسقا سالعان جوق. ساياتشىلىقتان باياعىدا قالعان قاراتورعاي اندا-ساندا ەسىنە ءوزىنىڭ بۇركىت ەكەندىگى تۇسكەندەي، قالعىپ وتىرىپ تۇمسىعىن تاقىلداتادى.
— ال، اقانجان، — دەدى شايعا قانعان سۋ قۇسايىن اقىن وڭىنە تۋرا قاراي الماي، — قوڭدانىپ العان سوڭ جونىن سىرتقا بەردى دەپ سوكپەسسىڭ. راس، تۇنەۋكۇنى ولۋگە بەت بۇرىپ ەم، ەندى قۇدايعا شۇكىر، سەندەردى كەزدەستىرىپ جامان اتقا جال ءبىتتى... جال بىتكەن ەمەي نەمەنە، ەندى بۇگىندە بۇل ارادان كەتەيىن دەپ وتىرمىن. اقانجان، قيمايمىن قايتەيىن، لۇقسات بولسا... جۇرەيىن...
اقان بۇگىن كادىمگىدەي شوگىپ قالعانداي قۇنىسا ءتۇسىپ، ءبىر-اق شىنى اياق شاي ءىشىپ، جاعى سۋالىپ، ءۇنسىز وتىرعان. كوپكە دەيىن سۋ قۇسايىنعا جاۋاپ قاتپادى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ، ءدۇر سىلكىنگەن قىرانداي ەڭسەسىن كوتەرىپ، وتكىر كوزىن مەيمانىنا تۋرا قادادى. سۋ قۇسايىن سۋىق كوزدەن يمەنگەندەي كۇيبەڭدەپ:
— اقانجان، راحمەت ساعان، نە ايتايىن، ەندى-ەندى، — دەپ، كۇلىمجي بەردى.
— قۇسەكە، — دەدى اقان. داۋىسىندا قاجىعان بەلگى بار. — جولىڭ بولسىن، لۇقسات. جول تۇسە قالسا، اندا-ساندا ءبىر سوعىپ كەتەرسىڭ. ال، نە بۇيىمتايىڭ بار؟
— جانىم-اۋ، مەندە نە بۇيىمتاي بولسىن. ەشتەمە... مەن مۇندا بۇيىمتاي سۇراي كەلىپپىن بە...
— قۇسەكە، جاسىڭ بولسا ءبىراز جەرگە كەلدى. ونىڭ ۇستىنە اتىڭنان ايىرىلىپ قالعان ەكەنسىڭ. سەن انا كوكبەستىنى ءمىنىپ كەت.
— كوكبەستىنى؟ — سۋ قۇسايىن شوشىپ ويانعانداي، باسىن كوتەرىپ الدى.
— ءيا، ودان باسقا قولدان كەلەر جوق. جاياۋ جالپىلاپ قالاي كۇن كەشپەكسىڭ. ال كوكبەستىنى.
— جانىم-اۋ ءوزىڭ، ءوزىڭ جاياۋ قالماقپىسىڭ. اقانجان، راحمەت، الدا ريزا بولسىن مەندەي بەيباقتى مۇسىركەگەنىڭە، الدا ريزا بولسىن، اتاما، اتاما. سەن جاياۋ قالىپ، مەن اتقا مىنگەندە كىمگە تىعىن بولام...
— مەنىڭ جاياۋ قالعانىمدى قايتەيىن دەپ ەدىڭ. ەندى ىبان ەكەۋمىز كوكبەستىگە مىنگەستىك نە، جاياۋ جۇردىك نە.
— ويپىرىم-اي، اقانجان-اي!
— ال، جۇرەر بولساڭ ايتقانىم سول. كوكبەستى سەنىكى، ونسىز لۇقسات جوق.
سۋ قۇسايىن قۋانعاننان، ءارى سەرىنىڭ ايدالادا جاياۋ قالار ەرتەڭگى كۇنىن ويلاعاننان بالاشا كەمسەڭدەپ جىلارمانعا كەلدى.
— و نە دەگەنىڭ، اقانجان! سەنىڭ جوق-جىتىكتى ايايتىن جانىڭدى. اشىق قول سەرىلىگىڭدى ايداي الەم بىلەدى. ءبىراق، اينالايىن. ءقازىر، ءبارىن تۇسىنەم، تۇسىنەم، — دەپ كوزىنە جاس الدى.
اقان ەندى ىبانعا ىمدادى. كوكبەستىنى اكەپ، ەرتتە دەگەن بەلگى بەردى.
— كەشە قاراتايىڭدى دا كوز الدىندا ءولتىرىپ كەتتى! قايتەيىن، قاراعىم، ساعان دەگەن قۇداي تاعالانىڭ زاۋالى دايار تۇرادى! ەندى كوكبەستىڭدى مەن اكەتپەكپىن بە!؟ ويپىرماي، قالاي بولدى، قالاي بولدى، قالاي عانا جاياۋ قالماقسىڭ؟ — دەپ سۋ قۇسايىن كوزىنە جاس الىپ، شىن ەگىلدى.
تۇنەۋكۇنى اقان قاراتايدىڭ قالاي ولگەنىن ايتىپ، قوڭىر ۇنمەن قاراتايىنا شىعارعان مۇڭدى ءانىن سالعاندا، سۋ قۇسايىننىڭ جۇرەگى ەزىلگەندەي بولىپ ەدى.
— اقانجان؛ "قاراتايدى" ءبىر ايتىپ بەرشى. ساعان سالار قولقام دا، بۇيىمتايىم دا سول بولسىن، ەل اراسىنا ءانىڭدى الا كەتەيىن، سەنى كوردىم دەگەندە، جاڭا ءانىڭدى الدارىنا تارتايىن. ءبىر رەت تىم-قۇرىماسا.
سۋ قۇسايىن ورنىنان شيراق تۇرىپ، جۇك اياق ۇستىندە سۇيەۋلى قوڭىر دومبىرانى الىپ، اقاننىڭ قولىنا ۇسىندى.
كۇندىز ىستىق، كەشكە قاپىرىق تار قوستىڭ استىندا بابى بولماي، شاناعى قاڭسىپ، شەگى كەۋىپ توزا باستاعان قۇنتسىز دومبىرانى الدىنا وڭگەرگەن اقان قولىنا وقتاۋ ۇستاعانداي. انگە زاۋقى كەلمەي، ىقىلاسسىز وتىرىپ قالدى. توپ الدىندا، قىز ويناق، ويىن ساۋىقتا دەلەبەسى قوزىپ العان اقىن جۇرتتىڭ كوتەرمەلەي سالعان ايعايىنا ارقالى جۇيرىكشە كوسىلىپ، تاڭ اتقانشا ءان سالۋدان جالىقپاۋشى ەدى-اۋ. ايتقان سايىن داۋسى اشىلىپ، قوڭىر قازدىڭ ۇنىندەي جۇمساق، قويۋ ءۇن بارقىتتاي جۇمسارىپ، مايدا سامالداي ەسەر-اۋ. نە ءبىر ايشىقتى، قۇبىلمالى ءاندى ايتقاندا دا ءبىر مۇدىرمەي، ءاننىڭ ءار قالتارىسى، بۇلتارىسىندا ءۇنى ءبىر سىنباي جاس توبىلعىداي مايىسىپ، نەشە بۇراتىلار ەدى-اۋ.
سوڭعى ەكى-ۇش جىلدان بەرى سەرى اننەن قالىپ بارا ما قالاي. ايدالادا جالعىز زارلاپ، باقسىداي سارناپ وتىرۋدى لايىق كورمەي مە، تىم قۇرىماسا اكە ونەرىن تىڭداپ سەلت ەتەر، ۇيرەنىپ الىپ اكە مۇراسىن ءارى جالعار ىبانىندا دا ەستىر قۇلاق، ايتار ءتىل جوق، دومبىرانى قولعا الماي تىڭداۋشىسى جوق قاجەتسىز تۇل اننەن بەزەتىن سياقتى. ۇزاق جىلدار كومەيدە بىتەلىپ، كوكىرەكتە ۇيىعان ءان تۇنەۋكۇنى عانا اشىلعان بۇلاقتاي لاق ەتە قالىپ ەدى. وندا دا بۇرىنعىداي سۇلۋ قىز، كوركەم جىگىت، جاستىق بازارىنا ارنالعان نازدى ءان ەمەس، جۇرەك تۇكپىرىنەن شىمىرلاپ شىعىپ، كوزدەن جىلاپ اققان اششى جاستاي قايعىلى، كەي تۇسى بۋلىققان ىزامەن توگىلگەن كەكشىل، ءارى زارلى ءان ەدى. ول ءان ويلاماعان جەردەن تەز شىقتى. اقىن كوكىرەگىندە تەز جاتتالىپ تا قالدى. وعان سەبەپ بولعان — سوڭعى جۇيرىگى قاراتاي ەدى. وت باسىنداعى ءبىر تۇندە سۋ قۇسايىنعا قاراتاي جايىن كۇرسىنە بايانداپ، ءاندى دومبىراعا قوسپاي، وتتى كوسەي وتىرىپ، ىڭىلداپ ايتقان. سۋ قۇسايىننىڭ قولقالاپ وتىرعانى سول ءان.
ىبان كىسەنمەن ۇزاي الماي، جاقىندا وتتاعان كوكبەستىنى اكەپ، پاۋەسكەنىڭ ارتقى دوڭعالاعىنا بايلاپ، ەرتتەپ جاتىر. اكە ءامىرىن ەكى قايىرتپاي ورىندايتىن ءتىلالعىش، تاربيەلى بالا قايدا باراسىڭ دەپ سۇراعان دا جوق، اربا شاتىرىنىڭ استىنداعى اقاننىڭ سەرى كەزىنىڭ بەلگىسىندەي كۇمىس ەر-توقىمدى ات ۇستىنە سالىپ، بيىك كوكبەستىنىڭ استىنان ەڭكەيىپ ءوتىپ، ايىلىن دا شىرەنە تارتىپ، جۋاس مالدىڭ موينىن، اكەسى قۇساپ، الاقانىمەن اندا-ساندا قاعىپ قويادى. وقپانىنا دەيىن كۇمىس شەگەلەر قاعىلعان، توقىمى قىزىل اتانىمەن تاستالعان جەڭىل ەر-توقىم قاراتايدىڭ ەر-توقىمى ەدى. ول ولگەلى ىبان كوكبەستىگە سالاتىن بولعان. اقان ءۇنسىز قاراپ وتىرىپ، ىڭىلداپ ءان ايتتى:
"قاراتاي قولعا ءتۇسىپ اراندادىڭ،
سۇيىلىپ جال-قۇيرىعىڭ تارامداندى.
حالقىڭدى قابىرعالاپ قاشساڭ-داعى،
ايىرىپ ءبىر مۇسىلمان الا المادى". —
دەگەندە، اقىن كوزىنە مولتىلدەپ جاس كەپ قالدى.
بۇدان ءارى كوز جاسىنا يە بولا المايمىن دا دەپ قورىققانداي ءوننىڭ كەلەسى قايىرىمىندا قومدانىپ ارۋاقتانا ءتۇسىپ، ىزامەن اشىنا ايتتى.
"بۇل كۇندە قايران يەم قايدا ەكەن دەپ،
جاۋدىراپ بوتا كوزىڭ الاڭدادى"...
ورىس پەنەن قازاقتىڭ الدىم نەسىن؟!
ءتاڭىر بەرگەن اركىمنىڭ نەسىبەسىن"...
اقان ءان ايتىپ وتىر، كوز الدىندا قاراتاي. ۇيرەنشىكتى مەكەنىنە قايتا-قايتا ورالىپ ءجۇرىپ بيىل شىلدەدە احمەت سايىنىڭ قىرقاسىنداعى كازاكتاردىڭ ەگىستىگى ۇستىنەن وتكەندە ۇستالعان قاراتاي. قامشىنىڭ استىندا اۋىر جۇمىستا ارىعان قاراتاي... قاپىسىن تاۋىپ اۋىل-اۋىلدى ساعالاي قاشقاندا، سوڭىنان ءۇش كازاك-ورىس كەشكە دەيىن قۋىپ، ابدەن ۇستاي الماعان سوڭ، اتىپ ولتىرگەن قاراتاي... ماڭدايىنان قان، جاس سورعالاعان قايران قاراتاي...
5
اقان شىرىلداعان داۋىستان كوزىن اشىپ الدى. شىرىلداپ جۇرگەن كارى بۇركىت قاراتورعاي ەكەن. قالىڭ وي تۇمانىنا قامالعان اقان ءۇنسىز. قاراتورعاي قوس ۇستىنەن تاعى دا شىرىلداپ ەتتى. تاعى...
بۇل جولى قاناتىمەن قوستى جاناپ ءوتتى. قايتىپ جولامادى. "قونا الماي ءجۇر-اۋ. قايران قاراتورعايدىڭ ءقازىر نە قۋاتى بار. شۇيكەدەي بوپ شۇميگەن كارى قىراندا كۇيكەنتايدىڭ الىندەي ءال جوق شىعار-اۋ. قۇس تا ادام سياقتى:
قارتايعاندا الدىمەن كوز جانارى تايىپ، ىتقىم تولار تەمىردەي بۇلشىقتارى بوساپ، ءسىڭىرلى ەتتەرى بولجىراي بەردى. بويدان قۋات كەتكەن سوڭ جىپ-جىلتىر ءجۇنى دە ساۋلەلەنىپ، ءۇرپيىپ بوياۋى قاشادى ەكەن. بيىل بۇرىنعىداي جىپ-جىلماعاي تۇلەگەن دە جوق. كۇزگە جەيىن ءولى جۇندەرىنىڭ ءوزى ءتۇسىپ بولمادى. ءولى ءجۇن ءتۇسۋدىڭ ورنىنا قاناتى تارامدانىپ، قۇيرىق قاۋىرسىنى سۇيىلىپ، سىپتىرىقتاي ءشوميىپ قالدى".
دومالانعان توماعاسىز بۇركىت كۇن ۇزىن ەسىك الدىنداعى جەروشاقتىڭ توڭىرەگىندە سۇيەك-ساياقتى شۇقىلاپ، ساۋىسقانشا سەكەكتەپ جۇرەدى دە، كەيدە جارىقتان قورعالاعانداي، قوستىڭ قاراڭعى بۇرىشىنداعى قول ساندىقتىڭ ارتىنا تىعىلىپ جاتىپ الادى. قوس قاناتىن كەرىپ جىبەرگەندە قۇلاش جەتپەيتىن قاراتورعايدىڭ ساندىق پەن قوستىڭ جاپسارىنا قىسقا قاناتى قايىرىلا ءتۇسىپ قىستىرىلىپ جاتقانىن كورگەندە، اقان ەسكى دوسىن اياپ، ءارى نازالانىپ، جارىققا الىپ شىعادى.
بۇگىن دە سىرتتاعى قارا پاۋەسكەنىڭ ەرنەۋىنە قوندىرىپ قويعان. بۇركىت تاس تۇلەك كەزىندەگىدەي زەرىگىپ، قايراق تۇمسىعىن تاقىلداتىپ، تالپىنبايدى. بۇرىن شىرقاۋ بيىكتە — كوك زەڭگەردە قالىقتاپ ءجۇرىپ جەر بەتىندەگى تۇيمەدەيدى جازباي تانيتىن قىران كوزدى قاراتورعاي ەندى تاپ الدىنداعىنى شىرامىتا المايتىن ايران كوز قارياداي جەرگە قايتا-قايتا ءۇڭىلىپ، موينىن سوزادى دا، پاۋەسكەدەن سەكىرىپ تۇسۋگە جاقىنداعانداي ساۋساق ارالارىن بۇجىرماق كۇس باسقان ءالسىز تۇياقتارىمەن اربا جاقتاۋىن بارىنشا ساعىمداي ءتۇسىپ، مۇلگىپ وتىرىپ قالادى. وتى سونگەن جاسىق كوزى ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلىپ قالعىپ كەتەدى دە، الدەن ۋاقىتتا قۇلاپ بارا جاتقانداي، ءوز وزىنەن شوشىپ ويانادى. باسىن سامارقاۋ كوتەرىپ، ءبىر اراعا قاراپ، ماڭگىرىپ وتىرادى دا قايتا قالعيدى.
ءوز دەنەسىن ءوزى كوتەرىپ ۇشا الماي ءمۇساپىر بولعان قۇستى قاناتىن جازىپ ءبىر سەرگىسىن دەپ، اقان بۇگىن دە كۇندەگىسىنشە اربا جاقتاۋىنان الىپ، تولعاپ-تولعاپ تۇرىپ اسپانعا اتقان. ەرىكسىز تالپىنىپ، قاناتىن دالاقتاي قاعىپ، اۋانى قارمانىپ قالعان بۇركىت زاماتتا كوككە كوتەرىلدى. اسا شىرقاماسا دا، ءبىر قاۋىم اسپانعا بيىكتەگەن قاراتورعاي قاناتىن جازىپ جىبەرىپ، قارا قۇسشا قالىقتاپ اينالا بەردى. بۇل دا كۇندەگى ادەتى. كەش تۇسە تومەندەپ، قوسقا قايتا ورالادى.
"ءقازىر قاناتى تالىپ قونعىسى كەلىپ ءجۇر-اۋ. ءبىراق قونۋعا قورقىپ، جۇرەگى شايلىققان قۇس شىر-شىر ەتىپ بىر-ەكى ءتونىپ كەلدى دە، قايتا كوتەرىلىپ كەتتى-اۋ، تەگى".
ارادا ءسۇت ءپىسىرىپ ۋاقىت ءوتتى. اقان ءۇنسىز جاتىر. سوناۋ ءبىر جاستىق شاعىندا الىبەك بەرگەن قىرانىمەن وتكىزگەن سەرىلىك جىلدار الىستاعى ساعىمداي تاعى دا كوڭىلى قۇلازىپ، جابىرقاعانداي بولدى. كوڭىلىندە كوپتەن بەرى ۇمىتىلعان ءان ىرعاعى ءجۇرۋشى ەدى. بۇركىتتىڭ شىرىلىن ەستىگەندە تاعى دا ەسىنە ءتۇستى. ءبىراق باس-اياعى جوق، اشەيىن ءبىر ەسىرىك بولماشى اۋرەسى عانا:
"...بيشارا، شىرىلدايسىڭ جەرگە قونباي..." — دەيدى دە ءان ىرعاعى ۇزىلە بەرەدى. بۇل جولى دا قاناتتى قۇستاي قالىقتاعان باياۋ مۇڭدى اۋەن شىم-شىمداپ ءانشىنىڭ كوكىرەگىنە ۇيالاي بەرگەندەي بولىپ ەدى، تاعى دا باسى بىرىكپەي الىستاپ كەتتى. قۇلاعىنا ىزىنداپ كەلگەن ءان سارىنى الدە بىرەۋلەردەن تىڭداعان، بۇرىن ايتىلعان بوتەن ادامنىڭ ەنشىسىندەي ەستىلەدى دە، ءوز جۇرەگى سەلت ەتپەيدى. ءبىراق، ءان مۇلدەم ءىز-تۇزسىز جوعالىپ تا كەتپەيدى، تۇنگى جارعاناتتىڭ جەلپىگەنىندەي اندا-ساندا كوكىرەك تۇسىنان ءبىر جالت ەتىپ جاناي ءوتىپ، قالجاقتاعانداي اۋرەگە سالادى.
"...بيشارا، شىرىلدايسىڭ جەرگە قونباي..."
اقان ىزا بولدى. ماعىناسىز، قاجەتسىز كۇيىكتى ءاننىڭ باسىنان شىقپاي قويعانىنا، ءوزىنىڭ قۇتىلا الماعانىنا كۇيىنەدى. جوق جەردە جاپان تۇزدە، نە كەلمەي، نە قويماي مازاسىن العان كارى دوسىنا ىزالانادى.
اياداي قوستا ىشىنە شوق تۇسكەندەي ءان كۇيىگىنەن دوڭبەكشىپ، اۋرە بولعان اقىن قۇلاعىنا ءبىر كەزدە شاڭق ەتكەن قىران ءۇنى كەلدى. تۋرا قاراتورعايى ۇشىپ جۇرگەن اسپان تۇسىنان ەستىلدى. تۋرا قاراتورعايىنىڭ بابىندا جۇرگەن جاس شاعىنداعى سۇڭقار ءۇنى. كۇزگى ءمولدىر اسپاندى ءتىلىپ تۇسكەندەي اشىق، وكتەم ءۇن. اقان ورنىنان قالاي ءتىلىپ تۇسكەندەي اشىق، وكتەم ءۇن. اقان ورنىنان قالاي اتىپ تۇرىپ، سىرتقا ۇمتىلعانىن بىلمەدى. كوڭىلىندە ءبىر قۋانىش، ءبىر قورقىنىش. قۋانىشى كارى دوسىنىڭ سوڭعى رەت قىرانشا كوك اسپاندا جار سالعانى بولسا، قورقىنىشى — شىن قىران دۇنيەمەن قوشتاساردا، يەسىمەن باقىلداساردا ءبىر شاڭق ەتەر ەدى دە، قايتىپ كوزگە تۇسپەس ەدى.
جوق، بۇل جولعى شاڭقىلداعان باسقا قۇس بولدى. اقان اشىق اسپانعا شالقايا قاراپ ەدى، ءوز قاراتورعايىنىڭ قاسىنا زۋىلداپ كەلىپ، قاناتىمەن سيپاپ ءوتىپ، قايقايا كوتەرىلگەن بوتەن ۇشقىر قۇستى كوردى: "تىرنەك قىران-اۋ، تەگى. ەرىگىپ كەلگەن تاعى قىران-اۋ، تەگى". قاراتورعايدىڭ جاس كۇنىندەگىسىندەي قوس قاناتىن سارت ەتكىزىپ، جەبەلى وقتاي سۋىلداپ تومەن قۇلديلايدى دا، زاماتتا قايقاڭ ەتىپ قايتا كوتەرىلەدى. ءمولدىر اسپان بەتىندەگى قارا مەڭدەي كوز ۇشىندا ۇزاپ كەتكەن تىرنەك سوڭىنان ءوزىنىڭ السىزدىگىنە نازالانعانداي قاراتورعاي دا بار كۇشىن سالىپ سامعاي بەردى...
كۇن تالماۋ ءتۇس. كۇزگى دالا جەلسىز. قوسكولدىڭ بەتى تىمىق. "جايىلىمنان قايتقان قۇستار قوعالى كولدىڭ ورتا تۇسىنداعى ايدىنداردا بالدىر ءسۇزىپ ءجۇر-اۋ، دىبىستارى ەستىلمەيدى". قاۋىرسىندانعان ساياق بالاپانداردى اڭدىعان ەكى-ۇش كەزقۇيرىق، قۇلادىندار عانا كول بەتىندە قالىقتاپ ارىرەكتە بولىمسىز اينالادى.
كولدىڭ بەرگى جيەگىندە ىبان وتىر. جالاڭاش ارقاسى جالتىراپ، يزەڭ-يزەڭ ەتەدى. "كىر جۋىپ وتىر-اۋ بايعۇس بالا". اقان ايانداپ ۇلىنىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ توقتادى. ماقاۋ ىبان اكەسىنىڭ كەلگەنىن سەزبەدى. كول جيەگىندە ساباعى سولا باستاعان ولەڭنىڭ ۇستىندە كىرلەر جاتىر: اقاننىڭ، ىباننىڭ بىرەر كويلەگى، ەسكى شايى كورپە.
ىبان كەڭ استاۋداعى تازا سۋدان شەدرەنمەن تىستاعان قالىڭ كورپەنى شىعارىپ وتىر. ءجۇزى جاداۋ، كوڭىلى سولعىن بالانىڭ قيمىلى دا ەنجار. شيدەي ارىق قولىنىڭ قالىڭ كورپەنى بۇراۋعا ءالى جەتپەيدى. اقان ءۇنسىز كەلىپ كورپەنىڭ ءبىر جاق شەتىن ۇستادى. ەكەۋلەپ اۋىر كورپەنى بۇراي باستادى.
اقان قوستان شىققاندا كولدىڭ ارعى باسىن اينالعان ءبىر توپ جولاۋشىلاردى كوزى شالعان: ەكى-ۇش جاداعاي تراشپەڭكە مەن كۇيمەلى اربا. ماڭىندا ون شاقتى سالت اتتى. قالىڭ كودەمەن جورتقان جۇرگىنشىلەردى جولدان اداسقان بىرەۋلەر عوي دەپ، ءمان بەرمەگەن. ەندى ولار كولدى جاعالاي كەلىپ، جاقىن قاباقتا كولىكتەرىن دوعارىپ جاتىر.
كۇيمەدەن تۇسكەن ۇشەۋ وسىلاي قاراي بەتتەدى. ءبىرى ايەل، ءبىرى ەركەك. قاستارىندا تورت-بەس جاسار بالا. "اپىر-اي، بۇلار اقاندى تانىمايتىن، نەمەسە جىن-پەرى جايلاعان جەردى بىلمەيتىن جات جەردىڭ ادامدارى بولدى عوي. ايتپەسە ەسى اۋىسقان سەرىنىڭ ماڭىنا اتتارىن دوعارىپ، قاسىنا جۋىماق تۇگىلى، "باستان قۇلاق ساداعا"، — دەپ، كەسىرلى جەردىڭ كەساپاتىنان قاشار ەدى-اۋ..."
اقان كەيىنگى كەزدە كوپ نارسەگە ءوزىن جازىقتى ساناپ جۇرت كوزىنەن تاسالانىپ، جاسىرىنىپ جۇرگەن ايىپتى جانداي جولاۋشى اتاۋلىمەن كەزدەسۋدەن قورعالايتىن مىلقاۋ بالا، ءتىلسىز دالامەن عانا ىممەن سويلەسۋگە ابدەن توسەلگەن، سوعان ەتى دە ۇيرەنگەن. "اسسالاۋماعالەيكۋم!" — دەپ جولاۋشى سالەم بەرگەندە دە، كورپەنى بۇراعان كۇيى باسىن كوتەرگەن جوق. كوپتەن ەستىمەگەن ادام داۋسىنان شىمىركەنگەندەي بولدى.
— لۇقسات بولسا، قوستارىڭىزدان اۋىز سۋ الىپ، تۇستەنىپ كەتسەك دەپ ەك؟ — دەگەن ايەل داۋسى شىققاندا تۇلا بويى ءمۇزداپ قويا بەردى.
"تانىس داۋىس. اپىر-اي كىمنىڭ ءۇنى. وسى، جاقىندا ءتىپتى كەشە عانا، كۇندە-كۇندە ەستىپ جۇرگەن داۋىس سياقتى. نە دەگەن جاقىن، تانىس داۋىس. كىم، كىم بولدى؟"
اقان باسىن كوتەرىپ العاندا، قولىنداعى سۋى تامشىلاعان كونە كورپەدەي ءوڭى قۋقىل تارتىپ بوزارا بەردى. جەڭىل شاپان سىرتىنان اق تورعىن ءشالىنىڭ شاشاعىن توگىلتە تاستاعان سىمباتتى كەلىنشەك تە قارسى الدىنان مەڭىرەۋ ارۋاق شىققانداي سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. ەكىنشى جولاۋشى دا ءتىلى كۇرمەلگەندەي كەلىنشەككە ءبىر، بەت-اۋزىن ساقال-مۇرت باسقان بوپ-بوز اقانعا ءبىر ءۇنسىز قاراي بەرەدى.
— اقان اعا... ءسىز... ءسىز بە ەدىڭىز؟ — دەگەندە دىرىلدەپ، تىعىلىپ شىققان ۇنمەن بىرگە، ەكى ءتۇيىر جاس تا كەلىنشەكتىڭ كوزىنەن ىتىپ كەتتى.
بۇل اقتوقتى ەدى. ءبىر كەزدە قاۋىزى جاڭا اشىلعان گۇل كەزىندە العاشقى ماحابباتىنىڭ بەسىگىندەي تەربەگەن سەرىسى، قاسىنا ەرتكەن سال-سەرىلەرىمەن ەل ءىشىنىڭ كوركى، بار قازاقتىڭ اتاقتى ۇلى بولعان، كەيدە اسقاق، كەيدە تاكاپپار، تاماقتى تالعaپ ءىشىپ، كيىمدى تانداپ كيەتىن، ۇستىنە قىلشىق جۇقتىرمايتىن مۇنتازداي كىناز اقاندى، جىگىتتىڭ جىگىتى، ارداگەر اقاندى ايدالادا كورپە جۋىپ، جۇدەپ وتىرعانىندا كەزدەستىرەمىن دەپ ويلاپ پا؟ ساقال-مۇرتى وسكەن، ەكى ءيىنى تومەن تۇسكەن سەرىنى، انادان جەتىم، قۇلاقتان، تىلدەن ادا بيشارا ىباندى كورگەندە، اقتوقتىنىڭ كوڭىلى بوساپ كەتتى. كوز جاسىن كورسەتپەي، وزىنە ۇرەيلەنە قاراعان ءۇش-تورت جاسار بالاسىنىڭ ەكى يىعىنان ۇستاپ:
— جايلاۋتاي، قۇلىنىم، سالەم بەر اعاڭا. بۇل اقان اعاڭ، — دەپ سەرىگە قاراي دەمەپ جىبەردى دە، ءوزى ىباننىڭ كەلىپ ماڭدايىنان ءسۇيدى. جولاۋشى دا ءيىلىپ، اقانعا قول بەرگەن. بۇل جالمۇقان ەدى.
"نەگە بۇل ۇشەۋى ءۇنسىز قالدى؟ نەگە اقتوقتى جىلادى؟ بۇلار تۋىسقان ادامدار ما؟ الدە جالمۇقان مەن اكتوقتى جاپان تۇزدە كىر جۋعان ەكى جەتىمدى ايادى ما؟ الدە بۇلار بىر-بىرىنە كىنالى ادامدار ما؟ نەگە؟.." ول اراسى كوپ نارسەدەن مارقۇم مىلقاۋ ىبان مەن ادام باسىنا تۇسەر سان الۋان تاعدىر دەگەننەن ءالى بيحابار ءسابي جايلاۋعا عانا جۇمباق. بوتەن ايەل ماڭدايىنان مەيىرلەنە سۇيگەندە، تۋعان اجە مەيىرىن كورسە دە، انا قۇشاعىن كورمەگەن ىباننىڭ تامىر-تامىرىنا جاڭا ءبىر ىستىق قان جۇگىرىپ، تۇلا بويىن الدەبىر جات ءارى جاقىن جىلى لەپ شارپىپ وتكەندەي بولدى. ءتىلى شىققالى ۇلكەنگە سالەم بەرگىزىپ ۇيرەتكەن جايلاۋ بۇرىن كورمەگەن جات ادامعا "اسسالاۋماعالەيكۋم، اتا" دەپ قولىن بەرىپ، "وركەنىڭ ءوسسىن، ۇلكەن ازامات بول!" دەپ ساقالدى اتا شاشىنان يىسكەپ، الدىنا العاندا، ءجۇزى جىلى ادامدى جاتىرقاماي، بۇرىننان بىلەتىن جاقىنىنداي موينىنان قۇشاقتادى.
ۇنسىزدىكتى بۇزعان جالمۇقان:
— ال مەن جىگىتتەرگە بارىپ، قازان كوتەرتەيىن. ءجۇر، جايلاۋجان، — دەپ وزىنەن اينىماعان قىزىلشىرايلى قىز تاقىلەتتەس ۇلىن ەرتىپ، جولاۋشىلارعا بەتتەدى. سۇيكىمدى بالا اكەسىنىڭ سوڭىنان تومپاڭداپ بارادى.
اقان دا ءۇنسىز قالمادى:
— ءبىز دە قارايعان قوس ەمەسپىز بە، ىبانجان، — دەپ ەندى بالاسىنا ىمداپ ەدى، ول دا اكەسىنە ساۋساقتارىن، ەرنىن قيمىلداتىپ، ءتىلىن شىعارىپ، بىردەمە دەدى. اقان دا باسىن شۇلعىپ، الدەنەلەردى نۇسقاپ، ىبانشا تەز "سويلەدى". ونىسى "كەپتىرگەن قۇس ەتتەرىن باقىرعا تەگىس سال، از بولسا، تۇرىمتايىڭمەن كول جاعالاپ كەل، مۇمكىن، تۇزاعىڭا دا بىردەمە تۇسكەن شىعار" دەگەن سوزدەر ەدى.
اكتوقتى ەكى بىلەگىن ءتۇرىنىپ جىبەرىپ، جەز شىلاپشىندى الدىنا العان.
— تاعى دا كيىمدەرىڭىز بار ما، — دەپ جۋىلماعان كىرلەردى تازا سۋعا سالىپ، بۇزاۋشىقتاي عانا دومالانعان قارا سابىننىڭ جۇدىرىقتاي تاۋسىنشاعىمەن جۋا باستادى...
سوناۋ ءبىر جىلدارى قاشان بىر-بىرىمەن كەزدەسكەنشە اسىعىپ، امالىن تاۋىپ جەكە جەردە ۇشىراسا قالسا، ساعىنىشپەن قۇشاقتاسىپ، ۇزاق تۇرىپ قالاتىن عاشىق جاندار ءقازىر ءۇنسىز. قانشا جاقىن وتىرسا دا، ارالارى قانداي الشاق. ارادا نەشە ءبىر جىلدار، نەشە ءبىر ويلى، مۇڭدى جىلدار وتپەدى؟ اتتەڭ، ءبىر كورىسىپ، ىشتەگى شەردى تاعى ءبىر اقتارار ما ەدى دەپ، ەكەۋى دە نەلەر ۇيقىسىز، مازاسىز تۇندەردى وتكىزبەدى؟
ەندى، مىنە، ەكەۋى جەكە قالىپ، وڭاشا وتىرعاندا اۋىزعا وڭتايلى ءسوزدىڭ تۇسپەيتىنى قالاي؟ عاشىقتىقتىڭ اياعى جاسىقتىققا سوققانى ما؟ الدە جاستارى جەتىپ، بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن، توقتاعان شاقتىڭ نىشانى ما بۇل؟ ەندىگى اقتارار سىردا، شىعارار شەردە نە ءمان بەر؟ ودان نە كەلiپ، نە كەتپەك؟ — الدە، وسىنى ويلاپ وتىر ما؟..
ات شالدىرىپ قانا كەتەمىز دەگەن جولاۋشىلار كەشكە قالدى. اقان سەرىنى كورگەن جالمۇقان وت الا كەلگەن كورشى-قولاڭداي بولمايىن دەپ جولعا الىپ شىققان تۋ قويدى سويدىرىپ، اربا ارتىنا تاڭۋلى سابالاردىڭ ءبىرىن قوس باسىنا جەتكىزگەن.
كوپتەن ادام كورمەي زەرىككەن ىبان دا مىنا جولاۋشىلاردىڭ ات باسىن تىرەگەنىنە ءماز بولىپ، اكەسى ايتقان سوڭ قارا كۇيمەنىڭ ىشىندەگى تۇرىمتايىن الىپ، ەكى-ۇش جىگىتپەن كول جاعالاپ كەتكەن. قوسكولدىڭ قالىڭ قامىسىنا كىرىپ دابىل قاققاندا، جايباراقات جۇزگەن ءبىر توپ ۇيرەك دۇرلىگە ۇركىپ، اسپانعا كوتەرىلگەن. جىڭىشكە شىجىمىنان بوساتىپ قويا بەرگەن تۇرىمتاي قۇنجيىپ الىپ اتىلعان دا، شىبجىقاي ۇشقىر شۇرەگەيلەردىڭ باۋىرىنا شالقالاي زۋىلداپ كىرىپ، ەكى-ۇشەۋىن كوز ىلەستىرمەي توبىعىنان ءتۇيىپ تۇسىرگەن. ءبىر بيە ساۋىمدا بەس-التى ۇيرەكتى ولجالاپ كەلگەن ىبان مەن قاسىنا ەرگەن جىگىتتەر قۇستاردى ىلەزدە جۇندەپ، جەكە شوگەنگە توعىتىپ تا جىبەرگەن ەدى.
جالمۇقاننىڭ اتقوسشىلارى بۇرىنعى تانىمال قۇلماقتار ەمەس، كەيىن ەر جەتكەن قىلقانداي جاستار. بۇلار — اقان مەن اكتوقتى جايىن ەمىس-ەمىس قۇلاقتارى شالعانى بولماسا، اڭگىمەلەپ ايتا المايتىن، اقىننىڭ ءوزىن كورمەگەن، ەستىگەنى بولماسا، cepi ءانىن اۋىلىندا شىرقاپ سالا المايتىن كەيىنگى لەك. ولاردىڭ كوبىرەك بىلەتىنى جاپان دۇزدە جىندانعان اقان، پەرى قىزدارىمەن كول جيەگىندە تۇندە قىدىرىپ، ساۋىق قۇراتىن اقان.
قوس باسىندا تاماق ۇستىندە اقانعا ۇرلانا قاراپ، ءۇنسىز ۇرەيلەنىپ وتىرعاندارى دا سودان. "اقاننىڭ جىنى قاي جەرىندە، باسىن اينالدىرعان پەرى قايدا ۇيالاعان؟ — دەپ، ونىڭ بويىنان ورەسكەل ەشتەمە سەزبەگەن جاستار: "شىركىن-اي، ءبىر ءانىن ءوز اۋزىنان تىڭدار ما ەدى"دەپ قولقا سالعىسى كەپ تىقىرشىسا دا، باتا المايدى.
تومەن قاراپ، تەرەڭ ويدا تۇنەرىپ وتىرعان اقانعا جالمۇقان دا باتا الماي، بىر-ەكى وقتالىپ قويىپ ەدى، كوپ قالاۋىن تۇسىنگەن اقتوقتى عانا سورپا ساپىرىپ وتىرىپ:
— اقان اعا، مىنا جىگىتتەردى بىلمەيتىن بولارسىز. كەيىنگى وسكەن، اۋىل جاستارى. ءسىزدى بۇرىن كورمەگەن بالالار. ءقايسىبىرى ەستىگەنىنە ەرىپ، داۋرىقپا لاقاپتى عانا تەرىپ جۇرگەن دالاقپايلار. بۇلارعا دا نە جورىق، — دەپ تۇپتەن تارتىپ، ەلدەگى الىپ-قاشپا وسەكشىلەرگە تيگىزە، سەرىنى اراشالاي سويلەدى دە، اقىنعا قولقا سالدى: — جاقسى ءان، جىلى لەبىز ەستىمەگەلى نە زامان. مىنا بالالار دا كوزىمەن كورىپ، قۇلاعىمەن ەستىگەن سوڭ ايتا جۇرەر ءبىر لەبىزىڭدى تىڭداعىمىز كەلەدى.
اقان باسىن كوتەرىپ الىپ، اقتوقتىعا بۇرىلدى. سوزىنە، وڭىنە قاراعاندا، بۇرىنعى اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي اقتوقتى ەمەس، سوڭىنان بالاپاندارىن ەرتكەن مامىر قازداي تولىقسىعان كەكسە اقتوقتى. كەيىنگىلەرگە بيلىك، ونەگە ايتۋعا جەتكەن سابىرلى انا. ال ۇنىنە قاراعاندا، تۋرا قىز كۇنىندەگى قالپىنداي، سەرىسىنە قيىلىپ: "مەن ءۇشىن، ماعان ارناپ ءبىر ءان ايتىڭىزشى"، — دەپ وتىرعان باياعى نازدى اقتوقتى. ۇزاتىلار جولعىداي: "ءبىر ءانىن ايتسا ەكەن، جات جەرگە جىلى قىمتاپ الا كەتەر ەدىم، تىم قۇرماسا، سول دا داتكە قۋات، دەرتكە داۋا"، — دەپ وتىرعان اقتوقتى.
اقان تولقىپ كەتتى. اقتوقتى ۇنىمەن بىرگە ءوزىن مازالاپ جۇرگەن ءان ىرعاعى قايتا قۇيىلدى كوكىرەگىنە: "قاراتورعاي... قاراتورعاي، ۇشتىڭ زورعا-اي..."
اقىن كوڭىلىن تۇسىنگەندەي بۇگىن ۇزاق قالىقتاعان قىرانى دا وسى كەزدە تۋرا قوسقا قاراي بۇرىلا سالعان ەدى.
— مىنا قاراقۇستى قارا، تۋرا وسىندا كەلە جاتىر.
— ءاي، مىنانىڭ ەسى دۇرىس پا؟! — دەپ جىگىتتەر بۇركىتكە قاراعانشا بولعان جوق، قاراتورعاي جەر باۋىرلاي كەلىپ، شىر-شىر ەتتى دە، قايتا كوتەرىلىپ كەتتى. تاعى دا بۇرىلدى. تاعى دا باۋىرى بەتەگەگە تيەر-تيمەس بوپ جەردى سيپاپ وتە بەردى دە، العاشقىدان اششىراق شىرىلداپ، تاعى كوتەرىلىپ كەتتى. بۇل جولى تىم بيىككە شىعىپ، قالىقتاپ ءجۇر.
— انا قارا، انا قارا، — دەدى تاعى دا ءبىر جىگىت،باۋىرى جىلت-جىلت ەتەدى.
— وي، اللا-اي! — دەستى ءبارى دە.
بۇل كەزدە كۇن قىزارا باتىپ بارا جاتقان. قاراتورعايدىڭ كوكالا قاناتىنىڭ استىنا تۇسكەن كۇن شاپاعى جىلت-جىلت ەتەدى، قىزىل-جاسىل مەرۋەرتتەي قۇلپىرادى.
— ول مارجان عوي، مارجان!دەدى اقان.
— مار-جا-ان؟ — دەستى جىگىتتەر تاڭىرقاپ.
— ءيا، مارجان، قاراتورعايىمنىڭ ءار قاۋىرسىنىندا ءبىر-بىر مارجان،دەدى اقان كۇرسىنىپ. بۇگىن قۇسىنىڭ ۇزاق ۇشقانىنان ءوزى دە قورقىپ ەدى. سوڭعى ۇشۋىڭ بولار دەپ سەكەم الىپ، ۇرەيلەنگەن. جورامالى دۇرىس كەلدى. ءبىر كۇندە بىرنەشە رەت اڭعا سالىپ، ۇزاق ۇشىرعاندا ءبىر بۋسانبايتىن قاراتورعاي عۇمىرىندا ءبىرىنشى رەت قارا تەرگە تۇسكەن ەكەن. توپشىسىنىڭ استىندا مارجانداي قۇلپىرىپ كۇنگە شاعىلىسقان تەر تامشىلارى ەكەنىن قۇسبەگى يەسى جازباي تانىدى. ءبىراق اقىن كوزى تەر دەمەدى، مارجان دەدى. جاس قىرانمەن باسەكەگە ءتۇسىپ، بۇگىن بارىن سالعان قارت قىراننىڭ سوڭعى تەرىن اقان مارجانعا بالادى.
— قاراتورعاي دەيمىسىز؟! — دەپ اقىنعا بۇرىلعان جالمۇقان تاعى دا اسپانعا قارادى. — بۇل باياعى الىبەكتەن الاتىن قىرانىڭىز ەمەس پە؟ مەن دە قىزىل كورىپ اينالىپ جۇرگەن قاراقۇس پا دەپ ەم. قالاي كىشىرەيىپ كەتكەن؟!
— "ات ارىسا تۋلاق، جىگىت ارىسا — ارۋاق" دەمەۋشى مە ەدى؟ ال قۇس ارىسا، جارعاق ەكەن. قاراتورعايدىڭ قارتايعان، توزعان شاعى عوي، — دەدى اقان. — جاڭا قونا الماي شىرىلداپ جۇرگەن جوق پا.
— قونا الماي دەيمىسىز؟
— قۇس قاناتىمەن ۇشىپ، قۇيرىعىمەن قونادى دەگەندى ەستىمەپ پە ەڭ. قاراتورعايدىڭ قۇيرىعىندا ءقازىر ءبىر تۇتام قاۋىرسىن جوق. قۇيرىعى جوق قۇستىڭ تياناعى جوق. قۇيرىقسىز قاراتورعاي جەرگە كەپ ەكپىنىمەن ۇرعاندا، كەۋدەسىمەن سوعىلىپ، توڭقالاڭ اسىپ، نەشە دومالاپ تۇسەدى. سودان ءزارازاپ بولىپ قالعان. جەردەن تياناق تابا الماعان ادام دا قوناقتاي الماعان قۇس سياقتى عوي، — دەپ اقان تاعى كۇرسىندى.
اكتوقتى دا كوزى جاۋدىراپ اقانعا ءبىر، قاراتورعايعا ءبىر قاراي بەردى.
كۇن باتىپ كەتتى. وسى كەزدە قالىقتاپ جۇرگەن قىران دا قاتتى ءبىر شاڭق ەتتى. بۇل جولعى شاڭقىلداعان قاراتورعاي ەكەنىن تانىعان اقان ورنىنان ايعايلاي ۇشىپ تۇردى.
— كەتتى، كەتتى! قايران قاراتورعاي! قوش، قالقام قاراتورعاي-اي-اي! — دەپ اقان ەكى قولىن اسپانعا كوتەرگەندە، جولاۋشىلار دا ۇرەيلەنىپ، ورە تۇرەگەلدى. ىمىرتتا ايقايلاعان اقاندى ولار جىنى ۇستاي باستاعان شىعار دەپ، جاماندىققا جورىعان ەدى.
قاراتورعاي تاعى ءبىر شاڭق ەتتى دە، الىستاعان كوكشەنى بەتكە الىپ، تۇڭعيىق اسپانعا سۇڭگي جونەلدى.
— دومبىرا، دومبىرامدى اكەلىڭدەرشى، جۇكاياقتىڭ ۇستىندە، — دەپ دومبىراسىنا جۇمساعان اقاننىڭ كوڭىلى بۇزىلا بەردى، — كەتتى، كەتتى! قاراتورعاي ەندى جوق. قايران كىشكەنتايىڭنان قولىمدا وسكەن قىرانىم! قاي قياعا بارىپ سوعىلار ەكەنسىڭ. باقىل بول، باقىل، باقىل! جاقسى يت تە ولىمتىگىن كورسەتپەيدى. سەن شىن قىرانسىڭ، قاراتورعايىم! جارايدى، باقىل!
قاس قارايىپ بارادى. جەلسىز ماقپال ءتۇن كوكشە جەرىن باياۋ بۇركەپ كەلەدى. قوس ىشەكتى باياۋ شەرتىپ ۋىلدەگەن سەرى الدەن ۋاقىتتا بارىپ ماقپال تۇندەي جۇمساق، قوڭىر ۇنمەن قۇستاي قالقىعان جاڭا، جىبەك ءاندى تولقىتا سالدى:
"با-ا-را-ادى، قاراتورعاي قانات قاعىپ،
استىنا قاناتىنىڭ مارجان تاعىپ..." —
دەپ ەكى جولدى ۇزاق، قالقىتا سوزدى دا، ەندىگى ەكى جولدى بوگەلىپ بارىپ قايتا جالعادى.
"بىرگە وسكەن كىشكەنتايدان قاراعىم-اي،
ايرىلدىم قاپيادا سەنەن ناعىپ؟!
قاراتورعاي،
ۇشتىڭ زورعا-اي،
بيشارا-اي، شىرىلدايسىڭ
جەرگە قونباي!"
كەشقۇرىم مايدا سامال تەربەگەن قوسكولدىڭ تولقىنىنداي جۇمساق ءارى تۇڭعيىق "قاراتورعاي" ءانى قىرانداي قالىقتاپ، كوكشە دالاسىنان بۇكىل قازاق جەرىنە قانات قاعىپ بارا جاتقانداي. ءار بۋىنىن سوزا تەبىرەنە سالعاندا قاناتى تالمايتىن جەڭىل، سىرلى ءان تۇلا بويدى شىم-شىمداپ شىمىرلاتىپ، قورعاسىنداي بالقىتادى. توبىلعىداي مايىسقان ءان ىرعاعىندا باۋىر باسقان دوسىنان، عاشىق بولعان سۇيگەنىنەن قاپيادا ايرىلعان، ۇسىنعان قول، ۇمسىنعان جۇرەك جەتپەي، امالسىز ارتىندا قالعان ءتىرى پەندەنىڭ ارمانى، بۇگىندە القىنى باسىلىپ، جاستىق قىزىعىمەن قوشتاسقان مۇڭى بار. سول مۇڭ، سول شەردىڭ ۋھىلەگەن قالتارىسىندا قولىنان ۇشىپ كەتكەن ارمانىنىڭ ازاتتىعىنا، ەركىندىگىنە دەگەن تىلەك، دوستىق نيەت تە بار. ءتۇن قاتا جول شەككەن جولاۋشىلار سازدى ءاننىڭ ءار ناقىشىنان، اقان ۇنىنەن وسىنى سەزدى. كۇيمە ىشىندە كوكىرەگىن كەرە اھ ۇرىپ، انا جىلعى ۇزاتىلعان ساپارداعىسىنداي ىشتەي ءۇنسىز ەگىلگەن اقتوقتى كول باسىندا، تىم-تىرىس مۇلگىگەن مىلقاۋ دالادا مىلقاۋ بالاسىمەن جاپادان-جالعىز تورىعىپ قالعان سەرىنى سەرپىلتەر ەشتەمە ايتا المادى. ىشتەي تەبىرەنىپ بارادى: "ەل ەركەسىنىڭ، ەل سۇلۋىنىڭ ءارقايسىسىن انگە قوسىپ، ۇمىتىلماس دۇعاداي ءتامام جۇرتقا جاتتاتىپ، ءارقايسىسىنىڭ ولمەس اتىن قالدىرعان اقىنعا بۇلار نە سىي تارتتى؟! قايعىسىنا قايعى، مۇڭىنا مۇڭ جاماعاننان باسقا، تىم قۇرماسا، ءبىر ءسات قۋانتا الار، جۇباتا الار دارمەندەرى دە جوق ەكەن-اۋ. دوس-جارانى، سۇيگەنى مەن سۇيىنگەنى سيرەگەن سايىن، سەرى ءانى دە سۇيىلىپ، سۋالماسا نەتتى. انە، اقىن جانىنا مەدەۋ تۇتقان، جاستىقتىڭ، سەرىلىكتىڭ ءبىر بەلگىسى — قاراتورعاي دا اقانىنان ءبىرجولا كەتتى. ءان تۋعىزار سەرىدە ەندى نە قالدى؟ قايران اقان اعا! اسىل اعا! وقشاۋ جاراتىلعان، دارا بىتكەن دارىندى اعا! ەندى كورەم بە، كورمەيمىن بە؟ كەرگەندە مەنەن نە دارمەن؟ بار قولىمنان كەلەرى — "قاراتورعايىڭدى" ەرتەڭ-اق ەلگە تاراتارمىن. جاقسى ءانىڭدى جاقسى انشىگە عانا ەنشىلىككە بەرۋشى ەڭ عوي. ول دوستارىڭ دا جوق قاسىڭدا. مىنا ءانىڭدى ەندى مەن ەنشىلەيىن. ءبىر ءتۇيىرىن بۇزباي جەتكىزەيىن جۇرتىڭا. بۇزبايمىن. مەن ايتپايمىن، جۇرەگىم" ايتادى ءانىڭدى. "جۇرەك الدامايدى، جۇرەك جاڭىلمايدى" دەۋشى ەدىڭ عوي، اقان اعا. بالامنىڭ بالاسىنا ۇيرەتەرمىن ءانىڭدى. ەندىگى قولدان كەلەرى وسى عانا، اقان اعا!" — اقتوقتى جۇرەگىمەن ءان سالىپ كەلەدى. ءان سالعان سايىن كوزىنەن جاس پارلاپ كەلەدى.
جالمۇقان توبى ءوز سالتاناتىمەن ۇزاپ بارادى: سەرى ارمانى اقتوقتىمەن قوسا، اقىن جۇرەگىن جارىپ شىققان "قاراتورعايىن" دا بىرگە الا كەتتى...
قارت قىران تاس تۇنەكتە قالاي جىلدام ۇشقانىن بىلمەدى. الدەنەگە اسىققانداي كارى جۇرەك الىپ-ۇشىپ سامعاپ كەلەدى. قانشا جەر ۇشتى؟ بىلگەن جوق. ساپ-سالقىن اسپان تورىندە جالعىز ءوزى. بۇگىن كوكىرەگى اشىلىپ، باياعى تاس تۇلەك شاعىنداعى قۋاتى بويىنا قايتا ورالعانداي. قىران كوزىنە دە باياعى قىراعىلىق بىتكەندەي. كۇلگە اۋناعان تۇيەلەردەي وركەش-وركەش سۇلاعان قارا قىراتتاردىڭ تالايىنان كوكتەي ءوتىپ، اي تۋا كوكشەگە جەتتى. تاپ استىندا قالىڭ قاراعايعا كومىلگەن تاۋ جوتالارى، كەمەرىن باياۋ سوققان تەرەڭ ايدىن كولدەر جاتىر. نايزا باسى سوستيعان وقجەتپەس كورىندى. سارى اۋىز بالاپان كۇنىندە تۇمسىعىن دامىلسىز تاقىلداتىپ، وسىنداي شىڭنىڭ جاقپارىندا تالاي رەت اناسى بەرەر جەمدى قوماعايلانا كۇتىپ جاتاتىن ەدى-اۋ. بەلىنە ارقان بايلاعان ادام بالاسى ورمەلەپ جەتىپ، وسىنداي قيا تاستان ءوزىن قاپقا سالىپ اكەتپەدى مە؟ مۇمكىن، مۇنىڭ تۋعان مەكەنى دە وسى وقجەتپەس شىعار.
قاراتورعاي ەندى وسى وقجەتپەستى اينالىپ ۇشا بەردى. اينالعان سايىن بيىكتەپ بارادى. بيىكتەگەن سايىن كۇزگى اسپان ىسقاياق تارتىپ، بويىن سەرگىتە تۇسەدى. الدەن ۋاقىتتا سوناۋ تومەندە ءتىزىلىپ ۇشقان ءبىر توپ تىرنانى كوزى شالدى. اندا-ساندا كوش باسىنداعى اتا تىرنا ءبىر قيقۋ سالىپ، سوڭىنداعىلار قوسىلا اندەتىپ، الىسقا — جىلى مەكەنگە باستاپ بارادى. "قايران تىرشىلىك، ءان ەكەنسىڭ عوي!"
قاراتورعاي تاعى دا جالعىز. قايراق ماڭدايى ايعا شاعىلىسىپ جالتىراعان وقجەتپەس تە جالعىز. باسقا شىنداردان وقشاۋ.
قىران شارشاعانىن جاڭا ۇقتى. شىن قارتايعانىنا ەندى كوزى جەتتى. بۇدان ءارى بيىكتەۋگە توپشىسى تالىپ، باسى اينالاتىنىن سەزدى.
ەندى ءبىر كەزدە جۇرەگى ورەكپىگەن بۇركىت شاڭق ەتىپ، اقتىق كۇشىن جيىپ الدى. قوس قاناتى شاتىر-شۇتىر ەتىپ، اۋانى دار ايىرىپ، تەمەن قاراي تاس قياعا تۋرا قۇلديلادى. كارى كوزدەن جاس پارلاپ، ماڭدايىمەن سۋىلداعان جەلدى قاق جارىپ، سالماقتى سۇيرىك تاستاي سورعالاعان قىران سوڭعى رەت تىرشىلىك ءانىن سالعانداي زىمىراپ، تاس قياعا كەپ قالاي سوعىلعانىن دا بىلمەدى...
6
بەيۋاقتا قوسكولدى جاعالاپ، قاس قارايعانشا جۇرگەن اقان وز-وزىنەن قۇلازىپ، قارا قوسقا جاقىنداي بەرگەندە باسىن كوتەرگەن. دەنەسى ءمۇزداپ، شوشىپ كەتتى. جەر وشاقتىڭ الدىندا قالىڭ ساقال باسقان، بەتى شوق ساۋلەسىنە قىزارعان ەڭگەزەردەي بىرەۋ وت كوسەپ وتىر. اۋزىندا ءتۇتىنى بۋداقتاعان ترۋبكا. اقان جاقىنداپ كەلە تانىدى. سالۋانىڭ اكەسى، توبىر كوسەمى قارت سىعان.
ءجۇزى جابىرقاڭقى قارت اماندىقتان سوڭ:
— بالاڭىز ۇيىقتاپ جاتىر-اۋ، تەگى، مەنىڭ كەلگەنىمدى سەزبەدى، — دەپ جۇمساق سويلەپ، الدەنەدەن سەزىكتەنگەندەي نە كومەيىنە ايتار ءسوزى تىرەلگەندەي اقان جۇزىنە قاراي الماي، جەر وشاققا قايىڭ سىندىرىپ سالدى.
— ول بالا وياۋ بولسا دا ەستىمەيدى... تۇندەلەتىپ جاي ءجۇرسىز بە؟
قارت سىعان باسىن كوتەرىپ، اقانعا سىناعانداي قارادى. جىلى قوي كوزىنىڭ جانارىندا جىلتىلداعان جاس بار سياقتى. الدە كارىلىكتىكى مە؟
— جاي ءجۇرۋشى مە ەدىم. سالۋا ساعان كەتسە، مەندە ۇيقى دا، مازا دا جوق. ول شىققاندا سوڭىنان بىرگە شىعامىن، الىستان باقىلاپ، الىستان كۇزەتەمىن. ول قايتقاندا سوڭىنان بىرگە قايتامىن. سودان بولار، ءبىزدى ءبىر جاققا بىرگە كەتتى دەپ ەشكىم سەزىكتەنبەۋشى ەدى. ەندى كەيىنگى كەزدە... — شال ترۋبكاسىن سورىپ، وتقا قارادى، — قىزىمنىڭ ساعان دەگەن پيعىلىن العاشقى كەزدەسكەن تۇندە-اق سەزىپ ەم. قايتەيىن، بەتىنەن قالاي قاعامىن... ول دا كىنالى ەمەس... سوناۋ ءبىر جىلعى قىستا، سۇلەيمەننىڭ اۋىلىندا قىستاعان جىلى بۇرىن دا قازاقشانى جاتىق سويلەيتىن قىزىم قازاق اندەرىن دە تاماشا ايتاتىن بولدى... سەنىڭ ولەڭدەرىڭدى تۇگەل بىلەدى. ساعان ءبىر كورگەننەن قۇلاي بەرىلگەنى دە سودان شىعار. قۇسىڭنان ايرىلىپ كەلىپ، مەنىڭ قىزىمدى تاپتىڭ.
قارت الدەنەگە مۇڭايىپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. اقان جەر وشاق ۇستىنە ءۇش تاعان موسى قۇرىپ، شاينەك ءىلىپ ەدى، ول "اۋرە بولما" دەگەندەي باسىن شايقادى. اقان ەشتەمە دەمەدى، اڭگىمە سوڭىن كۇتتى.
— قىزىما اعىمنان جارىلىپ، ءبارىن ايتار ەدىم... جوق، ول بولمايدى. بىزدە دە ءوز زاڭىمىز، سالتىمىز بار. ونى بۇزۋعا... جوق، بولمايدى. جانە دە انتىم بار...
شال الدەنەنى ايتۋعا وقتالىپ، اقاننان قايمىققانداي تاعى دا ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، وتقا تەسىلە قاراعان كۇيى:
— ەندىگى ايتپاعىم... اقان، سەن قىزىمدى مازالاما. ءبارىبىر ەكەۋىڭ بىر-بىرىڭە قوسىلا المايسىڭدار. تاعدىر سولاي... سوڭعى كەزدە ءبىزدىڭ ادامدار سالۋانىڭ تۇنگى جۇرىسىنەن سەكەم العان سياقتى. بىلە تۇرا ەسكەرتپەي، ەكەۋىڭ دە مەرت بولساڭ، وبالدارىڭا قالار جايىم جوق. ونىمدى اتا ارۋاعى كەشپەيدى. ەندى كەلسە، وسىنى ايتارسىڭ. مەنىڭ اۋزىم بارمايدى... جاقىندا كەتەمىز... الىسقا كەتەمىز... مۇلدەم...
— قايداعى ول الىس جەر؟ — دەدى اقان باسىن كوتەرىپ، الدەنەگە ەلەگىزگەندەي. — سالۋا الىس جولعا شىعاتىندارىن ايتسا دا، قايدا بارارىن ايتپاپ ەدى. تەگى، بىلمەيتىن دە شىعار.
— و-و، ول وتە الىس. بۇل ارادان تىم قاشىق. نەشە جىلدا جەتەرىمىز بەلگىسىز... ايتەۋىر، جەتەمىز. — شال ەندى الدەنەگە قۋانعانداي كوزى كۇلىمدەپ، وتتى كوسەپ، ترۋبكاسىن تۇتاتتى، — انگليا دەگەن جەردى ەستۋىڭ بار ما؟ ول دا رەسەي سياقتى ۇلكەن ەل بولسا كەرەك. سوندا ەپلبي دەگەن شاھار بار. سول شاھاردا جىلدا، سەندەرشە ايتقاندا، وتامالى ايىنىڭ سوڭعى سەمبىسىندە، كەرەمەت جارمەڭكە وتەدى، كەرەمەتى سول، تەك قانا شەرۋشى سىعاندار جارمەڭكەسى. وسىنداعى قوياندى، اتباسار جارمەڭكەلەرىندەي... جو-وق، ودان، قايدا-ا، ۇلكەن بولسا كەرەك. بۇكىل جەر-جەردەن، ءار ەلدەن اعىلعان سىعاندار. ونى كورگەن اتالارىمىز بۇل دۇنيەدە ارمانىمىز جوق دەۋشى ەدى. ءبىر جۇما بويى اشىق اسپان استىندا، جاسىل كوگال، اق ءمارمار تاستاردىڭ ۇستىندە ويىن-ساۋىق قۇرىپ، تۇنەگەن ادامداردىڭ نەشە ءتۇرلى انگە سالىپ، بي بيلەپ، بوشكە-بوشكە شاراپ ءىشىپ، ايتىس، كەرىس، اڭگىمە، كەڭەس قۇرىپ، بىر-بىرىنە تاڭسىق زاتتارىن ايىرباستاپ الماستىرىپ، بولماسا ساتىپ، ساف التىن اعىلشىن تەڭگەسى — سيەۆەرەندار كۇن استىندا جارقىلداپ، قولدان-قولعا كوشىپ، ويناقشىعان ارعىماقتارىن باسكە تىگىپ وتكىزگەن كۇندەرىنە نە جەتسىن!
"سولاردىڭ ىشىندە ءوزىن بوتەن سانار سالۋانىڭ ەسىنەن تۋعان جەرى كەتەر مە؟ ەسىنە قوسكول تۇسكەندە قۇلازىپ، ەكى كوزى جاۋدىرايدى-اۋ!" — اقان ءۇنسىز كۇرسىندى.
— بىزدەر ەركىن ۇشقان ازات قۇستار سياقتىمىز. تۇسىنبەگەندەر ءبىزدى قاڭعىباستار، كەزبەلەر دەيدى. تۇسىنگەندەر تابيعات ادامدارى، تابيعات پەندەسى، ازات جاندار دەيدى.
— ەگەر بۇكىل ادامزات دۇنيە ءجۇزىن شارلاپ سىزدەرشە... بوسىپ جۇرە بەرسە، نە بولار ەدى؟
— ا، وندا جاقسى بولار ەدى. — سىعان شالىنىڭ كوزى جايناپ كەتتى. — احو، سەن ويلاشى: اسپانداعى كۇن دە، اي دا بىرەۋ. ادامزاتتىڭ بارىنە ورتاق. ال جەر دە بىرەۋ. ءبىراق نەگە ورتاق ەمەس. انا بايلار مالى كوبەيگەن سايىن، ىندىنى تارىلىپ، جۇمىر جەردى قۇشاعى جەتكەنشە باۋىرىنا باسىپ، الا بەرگىسى كەلەدى، الا بەرگىسى كەلەدى. ەگەر قولى جەتسە، ايدى دا، كۇندى دە قارا جەردەي بولشەكتەپ، يەمدەنىپ الار ەدى! ال ءبىز جەر دە، اعاش تا، سۋ دا، تاۋ مەن تاس تا — ءبارى-بارى ورتاق بولسا ەكەن، ادام بالاسى بار قىزىعىن، يگىلىگىن بىردەي كورسە دەيمىز. سول سەبەپتى بىزگە شەكارا، توسقاۋىل، بوگەت كەرەك ەمەس. جەردىڭ و شەتى مەن بۇل شەتىنە شەرۋ تارتىپ، كەزە بەرمەكپىز. بىزدە باسى ارتىق دۇنيە-مۇلىك، مال دا بولمايدى. باسى ارتىق دۇنيە ناپسىگە جەڭدىرەدى، قوماعايلىققا، مەشكەيلىككە جەتەلەيدى.
— وندا سول ازاماتتىقتارىڭىزدىڭ قاسىندا الداۋ، ارباۋ، ايلا مەن ۇرلىقتىڭ قاتار جۇرەتىنى قالاي؟ — اقاننىڭ دا كوزى شوقتانا قالدى.
جۇزىندەگى كۇلكى تابى بىردەن سەيىلىپ، تومسىرايعان قارت، الدەكىمنەن ءوشىن العانداي ترۋبكاسىن ساۋساقتارىنىڭ اراسىندا مىتىپ-مىتىپ ءۇنسىز وتىردى دا، شوعى سونەر-سونبەستە كۇرەكتەي الاقانىنىڭ اياسىنا سالىپ، تورس-تورس ۇرعىلاپ كۇلىن ءتۇسىردى.
— قازاقتار ءوز ىشىنەن شىققان الاياق قۋلارىن، الداۋىش وتىرىكشىلەرىن سىعان دەيدى. — قازاق اراسىندا كوپ جۇرگەن شال ءمۇلت جىبەرمەدى. — ءبىراق ولاردىڭ ءبىر بىلمەيتىنى — سىعان سىعاندى الدامايدى، باسقانى الدايدى. ويتكەنى سىعان ولاردى الداماسا دا، ءبارىبىر ولار ءبىرىن ءبىرى الدايدى. سول سەبەپتى الگى كۇندى، جەردى قىزعانعان ارامزالاردى ءبىز دە الدايمىز. بۇل — تىرشىلىك امالى. بي مەن ءان — جاراتىلىس سىيلاعان ءبىزدىڭ قۋانىشىمىز جانە كۇنكورىسىمىز. ەگەر بۇگىن قامشىنىڭ استىنا الىپ ۇيرەتپەسە، ەرتەڭ تۇرمىس قامشىسىنىڭ استىنا وزدەرى ءتۇسىپ، ولە-ولگەنشە قۇتىلا المايدى. ويتكەنى اينالامىز تولعان اي مەن كۇندى بولىسۋگە قۇشتار الگىندەي ىنساپسىز جاندار... بۇل دۇنيەدە بوس جەر، يەسىز كول، ازات تابيعات باردا — سىعان دا بار. دۇنيە جەر بولىسكە ءتۇسىپ، وزەن مەن تاۋدىڭ، توعاي مەن سايدىڭ يەسى شىعىپ، قوجاسى تابىلىپ، دۇنيە تارىلعان كۇنى سىعان دا ولەدى، ازات كوش، تابيعات بال ال ارى دا وشەدى...
— ال ازاتتىقتىڭ قاسىندا تاعى دا قياناتتىڭ قوڭسى قونۋى قالاي؟
— ول قانداي قيانات؟ ءبىز ادامدى الداساق تا، قيانات ەتپەيمىز. ال ءبىزدىڭ الداۋ، شىنداپ كەلگەندە، قاسىرەتكە ۇشىراتپايتىن، بالانى، ءتىپتى ءوز بالاندى الداعانمەن عانا بارابار.
قارت تۇنجىراپ وتىرىپ قالدى. وت الاۋىندا ءجۇزى بالبۇل جانسا دا، قاباعى ءتۇسىپ كەتكەن كوڭىلسىز شالدىڭ قولىنا اقان شاي قۇيعان شىنىاياق ۇستاتتى. شايدى قىل جۇتقانداي سوراپتاپ زورعا ىشكەن قارت ەندى، قينالا وتىرىپ، بايسالدى، سالقىن سوزگە كوشتى:
— سەن شىن جىگىتسىڭ عوي، احون!
— سولاي سياقتى!
— ەندەشە، سوزىندە تۇرادى دەپ سەنەمىن. ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا قالسىن. كەيىن ايتساڭ دا، ءقازىر ايتپا سالۋاعا!..
— ەندى كورىسپەيمىز ءبىز سالۋا ەكەۋىمىز.
— جارايدى وندا... — دەدى دە، قارت سىعان ۇزاق تولعاپ، بۇدان جيىرما جىل وتكەن وقيعانى كەشە كورگەندەي ەتىپ ايتا باستادى: ەندىك پەن كەبەكتىڭ، قالقامان مەن مامىردىڭ قاسىرەتتەرىندەي جەتىسۋ جاعىنداعى ءبىر ەلدە ۇلكەن داۋ بولدى. ەكى ەلدىڭ اتىسىپ-شابىساتىن، بۇلىنشىلىككە ۇشىراپ، قان توگىسكە بارىساتىن داۋى. وسى داۋ اياعى كىنالى جاقتىڭ كوپ مالمەن قوسا جەسىر ورنىنا كىشكەنتاي ءسابي قىزدى تولەۋىمەن بىتىمگە كەلەدى. سىعان شالدىڭ جىگىت اعاسى كەزى. الگى ءسابيدى داۋلاپ العان ءبىر ەلدىڭ بايى بۇلارمەن جىلقى،ول-پۇل ايىرباستاسىپ تۇرادى ەكەن.
تەك سىعان جىگىتتىڭ استىنداعى سۇلىك قارا ارعىماققا قىزىعىپ، قولىنا تۇسىرە الماي جۇرەدى ەكەن. اقىرى جاڭاعى تيتىمدەي بەيباقتى ارعىماققا ايىرباستايدى. — ول جاۋلاسقان ەلدىڭ ساعىن سىندىرايىن، سىعاندارعا بەرىپ جىبەردىم دەپ ەلگە تاراتىپ، مازاق وتىنا كۇيدىرەيىن دەگەن كەكپەن بيلىگىندەگى قىزدى ماعان بەردى. مەن، شىنىمدى ايتايىن، بىرىنشىدەن، ايەلىمنەن بالا كورگەن جوق ەدىم، بالالى بولايىن، ەكىنشىدەن، داۋمەن، اشۋمەن العان بايدىڭ بوساعاسىندا قاشان كەلىن بوپ بوي جەتكەنشە قورلىق كورەر ءسابيدى قاسىرەتتەن بوساتىپ، ازات ەتەيىن دەدىم... ءسابي قىزدىڭ ءتىلى جاڭا شىققان كەز ەدى. اتىنا زورعا ءتىلى كەلەدى. ءسالۋا دەيدى اتىن. ءبىز سالۋا دەپ كەتتىك. باقسام، اتى ءسارۋار بولسا كەرەك. ءسۇيتىپ، سالۋانى توبىر كوسەمىنىڭ الدىندا ءوز دىنىمىزگە، سالتىمىزعا ءتۇسىرىپ، ەندى ونىڭ قازاق قىزى ەكەنىن تىسىمىزدەن شىعارماسقا انت الدىق. سودان بەرى جيىرما جىل ءوتتى. جيىرما جىل بويى قازاق، وزبەك جەرىندە كوشىپ ءجۇرمىز... سالۋانىڭ ءوڭى بولماسا، ءجۇرىس-تۇرىسى، ون سالىپ، مىڭ بۇراتىلىپ بيلەۋى، ءتىپتى، بار مىنەزى سىعان قىزىنان ءبىر اينىمايدى. جاس جىگىتتەر قىزىعادى. ولاردىڭ كوبى سالۋانىڭ ءبىزدىڭ كوشكە قالاي كەلگەنىنەن بەيحابار. ال بىلەتىن اتا-انالارى وعان قوسقىسى كەلمەيدى. ءبىراق سەبەبىن دە ايتا المايدى.
شال مۇڭايىپ، قۇنىسىپ وتىرىپ قالدى. اقان دا ءۇنسىز. بۇل اڭگىمەنى سالۋانىڭ ءوز اۋزىنان العاش تانىسقان ءتۇنى، قىز مۇنى قوسكولگە دەيىن شىعارىپ سالعان كۇنى ەستىگەن. ول دا ءبىر ولمەشى كەمپىردىڭ اۋزىنان ەستىگەن ەكەن. ءوزىنىڭ قازاق قىزى ەكەنىن بىلگەلى قۇساعا ءتۇسىپ جۇرگەنىن ايتىپ ەگىلىپ ەدى.
— سوندا، ازاتتىق بەرەمىن دەپ، ءوزىڭىزدى دە، سالۋانى دا ازاپقا سالۋىڭىز قالاي؟
— ...ءيا، بۇل ازاپتى قاشانعى ارقالاپ جۇرەر ەكەم؟! سالۋا بولسا بيىل جيىرما ەكىدە. قيىن، قيىن!.. ءبىراق... انتىمدى اتتاي المايمىن، ەشكىم دە ول قۇپيانى اشا المايدى. اشسا — مەرت بولادى... ءبىزدىڭ بار بىرلىك، بەرەكەمىزدىڭ ءوزى قۇپيا ساقتاي الاتىن، ايتقان سوزدە، العان انتتا تۇرا الاتىن بەرىكتىگىمىزدە... دۇرىس ايتاسىڭ، ءبىزدىڭ ازاتتىعىمىز قاتالدىقتان جارالعان. جاراتىلىسى سولاي! بار تابيعات اتاۋلى سولاي!!.
سىعان شال بۇل ارادان كەتەردە سەرى قارا پاۋەسكە مەن ءشىلياسىنا دەيىن كۇمىستەتكەن قامىت-سايماندى سىيعا تارتىپ ەدى، اناۋ تەگىننەن تەگىن بەرگەن مۇنشا قىمبات دۇنيەنى الۋعا تارتىنشاقتاپ:
— قويىڭىز، احان، مەن بۇل اراعا سىي الا كەلگەم جوق، مۇڭداسا كەلگەمىن، — دەپ جۇرۋگە ىڭعايلانعان.
— قاريا، بۇل سىزگە ەمەس، سالۋاعا تارتۋىم، شەت جەردە جۇرگەندە تۋعان جەرىن، دالاسىن ءاماندا ەسىنە تۇسىرەر! ەگەر ءسىز الماساڭىز، ءوزىم جەتكىزىپ بەرەمىن! — دەگەن سوڭ، اتىنىڭ ەرىن الىپ، موينىنا قامىت كيگىزدى شال. كوكبەستىنىڭ قامىت-سايمانى قۇيىپ قويعانداي شاق ەكەن...
اقىراپتىڭ سۋىعى تۇسكەن كەزى ەدى بۇل. كەش بولسا-اق قامىس باستارى قىراۋىتىپ، قوسكول بەتتەن ىزعار ەسەدى. قۇس اتاۋلىدا جازداعىداي مازا جوق. ءتۇن بالاسىنا قاڭقىلداپ، شاڭقىلداپ، بارىلداپ، كۇركىلدەپ، نەشە ءتۇرلى ۇنمەن كولدى باسىنا كوتەرىپ شىعادى. كۇزگە قاراي قاۋىرسىندارى قاتايىپ، مامىق جۇندەرى جاباعىداي ۇيىسىپ، مامىرلاعان سەمىز قۇستار قىستىڭ تاقاپ قالعانىن سەزىپ، ءسال مايدان ارىلايىن دەگەندەي قاناتتارىن قايتا-قايتا كول ۇستىندە شاپاقتاي قاعىپ، توپشىلارىن ءجيى جازىپ، الىس جولعا قام جاسايدى. الدى كەتىپ جاتىر. ءقايسىبىرى جىلى جاققا كۇندىز ۇشسا، ءقايسىبىرى تۇندە ۇشادى. قۇستار ءانى ۇيا سالىپ، بالاپاندارىن شىعارىپ، ورگىزگەن، جەتىلدىرگەن، وزدەرى دە بۇرىننان قاراقاناتتانىپ وسكەن جەرلەرىمەن قوشتاسۋ ءانى. قۇستار دا بالدىرىن سۇزگەن قوعالى كولدەرىن، ايدىنىندا جۇزگەن كاۋسار سۋلارىن قيماي، ءتۇنى بويى كۇرسىنىپ شىعادى، تۋعان مەكەنىمەن قوشتاسىپ، جىلاپ شىعادى.
اقان جەر وشاقتاعى شالقىعان وتتىڭ جەل جاق وتىندە قۇستىڭ قايعىلى، مۇڭدى ءانىن وسىلايشا تىڭداپ، ءار دىبىستى، ءار سىبدىردى وزىنشە جورامالداپ وتىرعاندا، قوسكول بەتتەن ءوز اياۋلىسىنىڭ ءۇنىن ەستىپ، شوشىپ ويانعانداي بولدى. جىلى جاققا ۇشار كوپ قۇستىڭ داۋسىنىڭ ىشىنەن وسى ءبىر ءۇندى — دومبىراسىنىڭ جالعىز ىشەگىنىڭ سوڭعى ۇزىلەر ساتتەگى ۇنىندەي قايعىلى، مۇڭدى ءۇنىن ىزدەگەلى قاشان، كۇتكەلى قاشان. ەندى ۇزىلەر-اۋ، ەندى بىتەدى-اۋ دەپ، جۇرەگى ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىپ، قورقىنىشپەن ۇرەيلەنە كۇتۋشى ەدى...
ءيا، اقاننىڭ دا ءوز اياۋلىسىمەن قوشتاسار ءساتى كەلگەن شىعار.
قوسكول جاقتان انمەن اسىعىس بەلگى بەرگەن ايدالادا تابىسقان سوڭعى اق قۇسى، تۇندە شىعار "كول پەرىسى" سالۋا ەدى. كوكجەندەتىنەن ايرىلعان جولى الاۋلاعان وت توڭىرەگىندەگى تۇنگى ازاتتىق ءانىن سالىپ، تابيعات جىرىن جىرلاعان، كوگالدا ويناق سالعان ەركىن كوكقۇتاندارداي مايىسا، جارىسا دوڭگەلەپ، شاتتىق ءبيىن بيلەگەن سىعاندار كوشىندە كەزدەستىرگەن، كوكتەمنىڭ حوش ءيىستى ءبىر شوق قوڭىراۋ گۇلدەرىندەي ىرعالا جايقالعان، دالا قىزدارىنىڭ ىشىندە جاۋقازىنداي جەلبىرەپ، قىزعالداقتاي ۇلبىرەگەن سالۋا ەدى. سودان بەرى اشىق اسپانداي مىنەزى جارقىن، قۇشىرلانا قۇشقانى، ايمالاپ سۇيگەنى سامالداي تۇنگى ايدىندا قوس مىقىنى ىرعالىپ، قوس انارى دىرىلدەپ، جاس تالداي بۇرالعان سۇلۋ ءمۇسىندى، اپپاق تانىنەن قىمسىنباي، قارا شاشىن يىعىنا سىلكىپ تاستاپ، سۋ شاشىپ ويناعانى كۇمىس جاۋىن استىنداعى اق قايىڭداي، بار جاراتىلىس، بار ءبىتىمى تابيعاتتىڭ وزىندەي سالۋانىڭ ءبىر كەلگەنى مىڭ كەلگەنگە، ءبىر تابىسقانى مىڭ تابىسقانعا بەرگىسىز ەدى-اۋ. ەندى باقسا، بۇل دا جىل قۇسىنداي، جىل ماۋسىمىنداي بولعانى-اۋ!
مىنە، كۇز كەلدى. جايناعان جازدىڭ سوڭعى كۇنىمەن، جادىراعان جاستىقتىڭ سوڭعى بەلگىسىمەن قوشتاسار ءسات جەتكەن شىعار.
بۇرىن كول جيەگىنە جان ۇشىراتىن اقانعا بۇل ەكى ارا ءقازىر ورتاسىنان ومىرىلىپ تۇسەر وتكەلدەي كورىندى.
بۇرىن ماقپال تۇندەي ۇيرەنشىكتى قارا ارعىماعىن قىرقاعا بوس جىبەرەتىن سالۋا اتىنىڭ جالىنان سيپاپ، مۇڭايىپ تۇرعان. انادايدان اقاننىڭ قاراسى كورىنگەندە، قارا بۇلتتان شىققان تولىق ايداي، قارا بۇيرا شاشىنىڭ اراسىنان اقشا ماڭدايى جارق ەتىپ، ۇشىپ كەلەدى. كەلە سەرىسىن قۇشاقتاپ، تۇرىپ قالدى. سەرىگىمەن، جەرىمەن قوشتاسقان سىبىرلاۋىق اققۋداي اپپاق موينىن ءيىپ، ءۇنسىز كۇرسىنەدى. اقان دا مۇڭمەن ايمالاپ، قىز بەتىن بەتىنە باسىپ ەدى، قورعاسىنداي ىستىق كوز جاسى ءتيدى. سەرى سالۋانىڭ كوزىنەن ءسۇيىپ، قىز قايعىسىن جۇتقانداي ىستىق جاستى جۇتا بەردى...
— ال اقان اعا، كەتەيىن، قوشتاسۋعا... قوش ايتىسۋعا كەلدىم... ەرتەڭ جۇرەمىز... اۋامىز باسقا جاققا. ەندى كورىسەمىز بە، كورىسپەيمىز بە، — دەپ سالۋا داۋسىن قىستىعا شىعارىپ، ەكى ءيىنى سەلكىلدەپ جىلادى. بۇرىن مۇڭايىپ، جابىعىپ كورمەگەن، دالادا ەركىن وسكەن ەركە قىزدىڭ بۇلاي ەگىلۋىن اقاننىڭ ءتۇڭعىش كورۋى. قالاي جۇباتارىن بىلمەدى. "بىرگە بولايىق، كەتەيىك، نە كورسەك تە، بىرگە كورەيىك"، — دەپ جاستىق شاعىنداعى جىگىتتىك اۋەنمەن بۇرىن ءبىر ايتقانى بار-دى. وندا سالۋا: "جوق، اقان اعا، اكەمدەي بولعان ادامنىڭ نامىسىنا قالاي قانجار سالامىن. انتىمدى اتتاي المايمىن. وسى ءجۇرىسىم دە ءبىر باسىما جەتەدى. ەندى مەنى دە، ءوزىڭىزدى دە جاسىتپاڭىز. تاتۋلىقپەن ايرىلىسارمىز"، — دەپ، قايتىپ ول تۋرالى ايتقىزباعان.
سالۋا باسىن وقىس كوتەرىپ الدى. ۇمىتىپ قالمايىن دەگەندەي، اقاننىڭ جۇزىنە قاراڭعىدا تەسىلە ۇزاق قاراپ تۇردى دا، قايتا باس سالىپ قۇشاقتادى:
— ال قوش، اقان اعا. ەندى كەتپەسەم، ءبىر پالەگە ۇشىراپ قالارمىز. انداعىلار سەكەم الىپ ءجۇر سوڭعى كەزدە. قوش، اعا. ارمانىمنان ارىلدىم. قايدا جۇرسەم دە، تۋعان جەرىم دە، سول جەردىڭ سەرىسى دە ماڭگى جادىمدا جۇرەر. بۇدان باسقا قولىمنان كەلمەدى... كەشە گور، اقان اعا، قوش!
سالۋا اقان قۇشاعىنان بوساپ، قاراڭعىعا سۇڭگي جونەلدى. بوس جۇرگەن اتىن شاقىرعان ىسقىرىعى الىستان ەستىلدى دە، ىلە دۇڭكىلدەگەن ات تۇياعى ۇزاي بەردى.
اقان ەشتەمە دەي الماي، ءۇنسىز تۇرىپ قالدى. جابىرقاپ، جالعىزسىراپ تۇر. اپ-ساتتە اينالا-توڭىرەك قۇلازىعانداي قۇر سۇلدەرى تۇر. ايلى تۇندەردە بالاشا ويناپ شومىلاتىن استى قۇم قايراق مىنا ايدىن ءتۇبى جوق تۇڭعيىقتاي ۇڭىرەيىپ جاتىر. تالاي سىر شەرتىسىپ، اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ، قوسىلىپ ءان سالىپ، اۋناپ-قۋناعان، ماساتى دالا شاڭى بۇرقىراعان تاقىر جەردەي. ەرىندەردەن بال جۇتقان ءلاززاتتى شاقتاردى جۇرت كوزىنەن بۇركەگەن كوگىلدىر اسپان سالقىن، سۋىق.
كىشكەنتايىنان سىعان شالى باۋىرىنا باسقان ءسارۋاردى دا قاراڭعى ءتۇن ءبىرجولا جۇتىپ قويعان سياقتى.
7
تاس تۇنەك. دالا تىم-تىرىس.
قوس بوساعاسىنداعى ويۋلى سۇيەك اسادالدىڭ ۇستىندە جىلتىراعان ماي شامنىڭ ولۋسىرەگەن ءالسىز جارىعى ماڭىنان اسپايدى. قوستىڭ بۇرىش-بۇرىشى ۇڭىرەيگەن قاراڭعى. سۋىق قوستىڭ بۇرىشىنداي ۇڭىرەيىپ كيىمشەڭ اقان وتىر. مايى تاۋسىلعان سىعىرايمانىڭ جىلان تىلىندەي بولماشى قيمىلداعان قارا ءتۇتىن وتىنا قاراپ مۇلگيدى. اندا-ساندا شىتىر-شىتىر ەتكەن شام ءسونىپ بارادى. اقان ارا-تۇرا ورنىنان تۇرىپ، باسى كۇيە-كۇيە بوپ وشە باستاعان شۋدا ءجىپتىڭ باۋىرىنا قازدىڭ جۇقا توڭ مايىن جىلجىتادى. جالعىز شىراق شىتىرلاپ بارىپ قايتا مازدايدى.
اقاننىڭ قۇلاعى سىرتتا. باعانا ۇيالى قاراشا قازدار بىر-بىرىمەن سويلەسكەندەي ۇزاق قاڭقىلداسقان. سودان سوڭ جىم بولدى. تەگى، ۇزاق جولدىڭ الدىندا ۇيىقتاپ وتىر-اۋ.
اقان ءبىر كەزدە باسىن كوتەرىپ الدى. قوس كورپەنىڭ استىندا جاتقان ىبان ءالسىز قىڭسىدى. نە جىلاعان ەمەس، نە جالبارىنىپ جالىنعان ەمەس، ادام تۇسىنىكسىز ءبىر دىبىسپەن قينالعان مىلقاۋ بالا ايازدا تابانى توڭىپ قىڭسىلاعان جەتىم كۇشىكتەي ۇزاق ىڭىرسىپ جاتتى دا، الدەن ۋاقىتتا بىرەۋمەن تالاسقانداي ورشەلەنە-ورشەلەنە، بىلدىرلاپ، ماعىناسىز بىردەمەلەردى ورەكپىپ ايتىپ كەتتى. "بيسسميللا، بيسسميللا!" دەپ اۋزىنان الدەكىمگە سيىنعان ءسوزدىڭ قالاي شىققانىن بىلمەي ۇلىنا ۇمتىلعان اقان، وز-وزىنەن اۋزى جىبىرلاپ، ايات وقىدى. اكەسىنىڭ كۇبىرىن ەستىمەسە دە، بۇعان ەرەگىسكەندەي، نازالانعانداي بولعان ىبان كورپەسىن سەرپىپ تاستاپ، شوشىپ وياندى. اقان ۇلىنىڭ قوس يىنىنەن باسىپ جاتقىزام دەسە دە، اۋرۋ بالا تىرمىسىپ كونبەيدى، — ەكى قولىمەن اۋانى قارمانىپ، كوزى الاقتاپ، ساندىراقتاي بەرەدى.
— قۇلىنىم، جاتشى، جاتشى، ءقازىر، ءقازىر، — دەگەننەن باسقا اقاندا دارمەن جوق. دەنەسى وتتاي كۇيگەن مىلقاۋ بالا ءسوز ۇقسىن با. ىممەن تۇسىندىرەرلىك تە جەر ەمەس. قاراڭعى قوس ىشىندە ۇستىندەگى كيىمىن جۇلمالاپ جانتالاسقان ىباندا ونى بايقار ەس تە، اقىل دا جوق. نە ىستەرىن بىلمەي ساسقان سىرقات بالانى بىرەسە كەۋدەسىنە باسىپ، بىرەسە كورپەمەن قىمتاپ، "ءقازىر، ءقازىر" دەي بەرەدى.
ماي شام سوڭعى رەت شىتىر-شىتىر ەتىپ تۇردى دا، ۇيقىعا ماۋجىراپ جۇمىلا باستاعان ۇكىنىڭ كوزىنشە كىلبيىپ بارىپ ءبىرجولا ءسوندى.
ۇزاق ساندىراقتاپ قينالعان ىبان اكەسىنىڭ باۋىرىندا وتىرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ماڭدايى ءجىپسىپ، ماڭگىرىپ ۇيىقتاپ كەتتى. ىستىققا شىداماي، ءۇستى-باسىن جۇلمالاپ شەشىپ، جالاڭاشتانعان ۇلىن قايتادان كورپە استىنا تىققان اقان ەندى ءوزى دە شەشىنىپ، قاتار جاتتى. كوردەي قاراڭعى قوس ىشىندە شوشىمالى بولار دەپ ىبانىن باۋىرىنا قىسا تۇسەدى.
ىبان توسەك تارتىپ جاتقالى ءبىر جۇما. كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا كول ماڭىندا ەرتەلى-كەش جۇگىرىپ قۇس اۋلاعان بالا ءبىر كۇندە ۇشىپ جىعىلدى. تابانىنان سىز ءوتىپ، وكپەسىنە سۋىق ءتيدى مە، العاشقىدا تىق-تىق جوتەلىپ، ەكىنشى كۇنى قالشىلداپ توڭىپ، ءدىر-دىر ەتىپ كورپە استىنان شىقپادى. ءبىراۋىق بويىن ۇسكىرىك العانداي قالتىراسا، ءبىراۋىق تۇلا بويى كۇيىپ-جانىپ، ۇستىنە جاپقان كورپە، كيىمدى لاقتىرىپ، الاسۇرادى. تەگى، بەزگەك بولسا كەرەك.
بۇل ەكى ارادا قۇداي تاعالانىڭ كۇنى دە كۇرت وزگەردى. اسپان استىن قالىڭ بۇلت بۇركەپ، كۇننىڭ كوزى ءبىر شىقپادى. قوسكولدىڭ جيەگىندەگى بوپانىن ۇشىرعان سيدام قامىس، ءوڭى قاشىپ، ولە باستاعان بالا قۇراق، كەي تۇسى قوپاعا اينالعان قالىڭ قاراقوعا، ءتىپتى ساياز جەردەگى قىرماتازدىڭ شاشىنداي سەلدىر قياققا دەيىن قارا جەلمەن ىسىلداپ، ءار ءتۇبى ءبىر-بىر جىلانشا قايقاڭداپ ايبات شەگەتىن سياقتى. جەل كۇشەيگەن سايىن، كولدىڭ اۋەنى دە كۇشەيىپ، ساز سارىنعا، سارىن سارىۋايىمعا اۋىسقانداي ءتۇن بالاسىنا تىنباي سۋىلداعان قوسكول تاڭ اتقانشا تالماي مىڭ-مىڭ قوبىزىن سارناتىپ، سىبىزعىسىن ويناپ شىعادى.
كەلە-كەلە كۇز دالاسىنا قىس ىزعارى دا يەكتەپ كىردى. بىردە قاراشانىڭ قارا داۋىلى سوقسا، بىردە جەل باسىلىپ، قىلامىقتاپ قار جاۋادى. ءاۋ دەسكەندەي ءبىر ءتۇننىڭ ىشىندە ۇيرەك اتاۋلى زىم-زيا جوق بولدى. قيقۋلاپ وتەر قاز، تىرنانىڭ ءۇنى دە ەستىلمەيدى. تۇندەلەتىپ ۇشار قورقاق وقپاق قانا اندا-ساندا قوس ماڭىنان ءبىر شىر ەتىپ دىبىس شىعارار ەدى، ەندى ولار دا جىلى مەكەنگە كەتىپ بولسا كەرەك. كول بەتى ءبىر كۇننىڭ ىشىندە جىلان جالاعانداي تازالاندى دا، كۇزگى دالا ۇڭىرەيىپ، قاڭىراپ قالدى. ءبىر كەزدە قوياندى، اتباسار جارمەڭكەلەرىندەي قايناعان تىرشىلىك مەكەنى قوسكول ءقازىر بازارى تارقاپ، ورنى عانا قالعان تاقىر جۇرتتاي.
اقان اۋرۋ بالاسىن قوس ىشىندە جالعىز تاستاي الماي، تۇنەۋكۇنى جەل قاقتىرىپ كەپتىرىپ العان ەكى-ۇش ۇيرەكتىڭ ەتىن باقىرعا قايناتىپ، وزىنشە سورپا-سۋان جاساپ، ۇنەمدەپ، كۇندە ۇلىنا ىستىق ۇرتتاتاتىن. ول دا ءبىتتى. امالى قۇرىعان اكە، سىرقات ۇلىن قىمتاپ، "كورپەڭدى اشپا، قۇلىنىم، شىدا" دەپ ىممەن اقىل ايتىپ، ۇزاق ايتىپ، ۇزاق كۇنگە كول جاعالادى. قاناتتى قۇستان كەزدەسكەن قىزعىش پەن بىر-ەكى شاۋكىلدەك. ءبىر جەرى قاتىپ، ءبىر جەرى قاتپاي اقساق ويىلعان سۋدى تىزەسىنەن كەشىپ، اقان جيىلەتە تۇزاق قۇرعان قارا قوعانى كۇن كەشكىرگەنشە ارالادى. ءبىر دە ءبىر ىلىككەن قۇس جوق. تۇزاقتار بوس جاتىر.
باتپاقتى شۇقىلاپ، باسى قالتاق-قالتاق ەتىپ الدىنان كەسكەستەي بەرگەن ەكى شاۋكىلدەك ابدەن اۋرەگە سالدى. بۇرىن قاسىنا كەپ قونسا، ەلەمەيتىن ەدى، ەندى وسى ەكەۋىنىڭ ءبىرىن قولعا ءتۇسىرۋدىڭ شاراسىن قالاي ويلاسا دا تاپپادى. تىماقپەن ۇرىپ الار جەردە شاۋكىلدەپ وتىرادى دا، ۇزىن بيشىكتى سىلتەي بەرگەندە جىپ ەتىپ ۇشىپ كەتەدى. الىسقا ۇزامايدى، تاڭدايلانىپ جارىلعان كول جيەگىنىڭ باتپاعىنا تاعى قونادى. شيدەي اياعى تىپىڭ-تىپىڭ ەتىپ ادامعا قارسى جورعالايدى. باسىن قيسايتىپ، تارىداي كوزىن توڭكەرىپ اتاقتى اڭشىنىڭ مىنا قىلىعىنا تاڭىرقاعانداي ۇزاق قارايدى. قارايدى دا، "تۋھ شايتان!" دەگەندەي شيىق ەتىپ، جەڭىل كوتەرىلەدى.
جۇدىرىقتاي شاۋكىلدەكتىڭ وسىنشا مازاعىنا، ءوزىنىڭ دارمەنسىزدىگنە كۇيىنگەن اقان قوسقا كىرىپ، قوساۋىزىن الىپ شىقتى. مىلتىق ۇڭگىسىندە ءبىر-اق وق. ءدارىسى، قورعاسىنى تاۋسىلعان اڭشى، سوڭعى وعىن الدەنەگە قاجەت بوپ قالار دەگەندەي، جۇمساۋعا قيماي، ساقتاپ جۇرەتىن. اندا-ساندا ءسۇرتىپ، مايلاپ قوياتىن باياعى ۇرقياسىنىڭ كۇمىس بەرەنىن وقتانعان اقان شاۋكىلدەككە تاعى كەلدى. بۇرىن مىلتىق دەگەندى كورمەگەن شاۋكىلدەك سەسكەنگەن جوق، تاياق دەپ ويلادى. ۇڭىرەيگەن مىلتىق اۋزى وزىنە تونگەندە دە ۇرىككەن جوق. باسىن قيسايتىپ وتىرا بەردى. اقان ۇزاق كوزدەپ، تيتىمدەي قۇستى ولتىرۋگە قيماي تۇردى دا، سورپاسىز جاتقان ىبانى ەسىنە تۇسكەندە: "قاندى باسىڭ بەرى تارت، سەندە جازىق جوق، مەندە ازىق جوق"، — دەپ ءداۋ دۋاداقتى نە تۇيەقۇستى اتقانداي باسىپ سالدى. باسىپ سالدى دا، اقان قاتتى وكىندى. كوپتەن مىلتىق ءۇنىن ەستىمەگەن كولدىڭ بەتى جاڭعىرىعىپ، قوعالاردىڭ باۋىرىندا مۇلگىگەن نەكەن-ساياق قاراقۇستار مەن كەزقۇيرىق، قۇلادىڭدار قالباڭ ويناپ اسپانعا شىقتى. ءار تۇستان "ويباي" دەپ كوتەرىلگەن جەسىر قىزعىشتار شاڭق ەتىپ، دالانى باسىنا كوتەردى. جاڭا عانا باسى قالتاقتاپ وتىرعان شاۋكىلدەك اتامزاماندا ولگەندەي قاناتى قايىرىلىپ، باتپاققا باسى كىرىپ جاتىر. قاسقىرعا ارناپ جاسالعان وق قويسىن با، تيتىمدەي قۇستىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارىپتى.
اقاننىڭ وكىنگەنى بۇل دا ەمەس.
جاڭا مىلتىق داۋسى شىققاندا الىستان — كولدىڭ ورتا تۇسىنان شوشىنعان قازداردىڭ قاڭقىلى ەستىلگەن. "قاپ، اتتەگەن-اي، جالعىز وقتى سولاردىڭ بىرىنە جۇمساسام ەتتى"، — دەپ وكىنىپ ەدى.
سول كۇنى ءتۇن قاتتى سۋىتتى. بەتى قايماقشىپ كىلەگەيلەنە باستاعان كولدىڭ ەداۋىر جەرى ءتۇنى بويى قاتىپ شىقتى. ەرتەڭىندە ادام كوتەرەر مۇزبەن قامىس-قامىستى تاسانالا جۇرگەن اقان قوسكولدىڭ ورتا تۇسىنا دەيىن باردى. كىسى بويلامايتىن تەرەڭ ايدىن تولقىندانىپ جاتىر. قاتپاپتى. بەتىندە ءبىر ۇيا قاراشا قاز وتىر. ىق جاعىنان كەلىپ، الىستان قامىس ىشىندە اڭدىعان ادامدى ولار سەزگەن جوق. تولقىنمەن جىلجىپ، مۇز جيەگىنە قاراي توپتانا جاقىندايدى دا، قايتادان ايدىنعا قاراي جۇزەدى.
مۇنداي عاجاپتى اقاننىڭ ءتۇڭعىش كورۋى. بۇكىل قۇس اتاۋلى جىلى جاققا ۇشىپ كەتكەندە، مىنا ءبىر ۇيا قاراشانىڭ ءالى جۇرگەنىن العاش تۇسىنبەپ ەدى، كەيىن مۇنىڭ تاماشا سىرىنا كوزى جەتىپ، قايران قالدى. قازدار جازعى كۇنگىدەي بالدىر ءسۇزىپ، جۇرگەن جوق. ۇياباسارمەن بىرگە جۇزگەن بالاپاندار ءىرى اتا قازدى شىر اينالىپ، مويىندارىن ايقاستىرا الماعانداي نە كورىسكەندەي بولادى. اتا قاز قۇيرىق موينىن ءيىپ، مۇڭايعانداي ءۇنسىز وتىرادى دا، بالاپاندارىنىڭ ارقاسىنا باسىن سالىپ، باياۋ عانا قيقاڭ ەتىپ، مۇڭىن شاققانداي بولادى.
قۇسبەگى اقان جازباي تانىدى. اتا قازدىڭ ءبىر قاناتى قايىرىلىپ قالىپتى. بۇل — جاز باسىندا تۇيعىنمەن ايقاسىپ، توپشىسى سىناتىن باياعى قاراشا قاز. بالاپاندارى ءۇشىن جان بەرىپ، جان الىسقان بەيباق. سىڭار قاناتپەن ۇشا الماي، ءوز ۇياسىمەن جىلى مەكەنگە بارا الماي، مىنە، ەندى مۇزعا اينالعان سۋىق كولدە جالعىز قالىپ بارا جاتقان دارمەنسىز، مۇگەدەك قۇس. ايدىنى تارىلىپ، جان-جاعىنان مۇز قۇرساۋ قىسىپ، قۇرساۋلاعان سايىن، ءوز بالاپاندارىنان تىرىدەي ايرىلىپ، تۇزدەگى كولدە جاپادان-جالعىز ولەتىنىن سەزگەن قۇس ەكەش، قۇستىڭ دا قايعىسى ادام قايعىسىنداي.
كوز بايلانا تاسادان شىعا بەرگەن اقان قامىس ىشىنە قايتا جاسىرىندى: وقىستان داۋىل سوققانداي نە لاشىن تيگەندەي باق-شاق بولعان قازدار جاپپاي قاڭقىلداپ، ءبارى اتا قازدى ورتاعا الىپ، قاناتتارىن قاعىپ شاپاقتاپ، يەسىز كولدى باستارىنا كوتەرىستى. قوستا قالعان اۋرۋ بالاسىنا اسىعىپ، تىقىرشىعان اقان نە دە بولسا مىنا عالاماتتىڭ سوڭىن كۇتەيىن، نە بولار ەكەن دەپ، ايدىننان كوز الماي، بۇعا تۇسەدى.
الدەن ۋاقىتتا سول قاڭقىل، سول دابىرمەن دۇرلىگە ۇشقان قازدار اسپانعا ءبىر-اق كوتەرىلدى. ىركىس-تىركىس ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ۇشقان ۇيالاستارىنىڭ سوڭىندا قالىپ بارا جاتقان اتا قاز العاشقىدا ماڭگىرىپ وتىر ەدى، بيىكتەي بەرىپ، قاتار تۇزەي تىزىلگەن قازداردى كورگەندە، ءبىر قاڭق ەتىپ، جان ۇشىرا سۋ بەتىمەن جۇگىرىپ، ءوز ەكپىنىمەن اسپانعا ءسال كوتەرىلە بەردى دە، ءبىر جاعىنا اۋىپ، سۋعا جالپ ەتتى. ۇيالى قازدار بولسا، مۇنى كورىپ، ۇزاي الماي، اتالارىن قيماي، كول بەتىن شىر اينالىپ ءجۇر. جانتالاسقان اتا قاز جالعىز قاناتىمەن سۋ سابالاپ، ايدىننىڭ وڭ جاعىنا ءبىر، سول جاعىنا ءبىر ۇمتىلىپ، كەۋدەسىمەن وماقاسا قۇلايدى. "الا كەتىڭدەر، قالدىرماڭدار، بالاپاندارىم"، — دەپ، سىڭار قولىن كوتەpiپ جالبارىنعان مۇگەدەك جانداي قاڭقىلداعان ءمۇساپىر اتا قازدىڭ ءحالىن كورگەندە، اقاننىڭ دا ءىش-باۋىرى ەلجىرەگەندەي بولدى. باعانا وسى قازدى كولعا ءتۇسىرىپ، بالاما ءبىر سورپا ەتەرمىن دەگەن ويدان دا بەزگەندەي...
ەندى تاس قاراڭعى قوس ىشىندە بالاسىن قۇشاقتاپ جاتقان اقان سول اتا قازدى تاعى ويلادى: "ءبارىبىر مۇز استىندا قالىپ ولەدى، ودان دا سۋ قاتقاندا ۇستاپ الىپ، ىبانعا ءنار ەتەيىن. قاز مايىنان قاراڭعىدا جاتقان اۋرۋ بالانىڭ باسىنا شىراق جاعايىن. مۇمكىن، قاز سورپاسىنىڭ شيپاسى تيەر. اياعىن باسىپ، الدەنىپ، جۇرۋگە جارار".
ىبان مەن اقان ءنار تاتپاعالى ەكىنشى كۇن. "ۇيالى قازدار ءالى كەتكەن جوق. اتا قازدى قيماي، ايدىنعا قايتا قونعان. ءبىراق ءبارىبىر كەتەدى. ساعات سايىن جان-جاعىنان كوك مۇز قىسىپ، سۋ وتاۋى تارىلىپ كەلەدى".
بۇگىن نامازدىگەر كەزىندە ىبان اجەپتاۋىر سەرگىپ، ىستىعى باسىلعان سەكىلدى ەدى. قالتىراتقان بەزگەك زاردابىنان ايىققان سياقتانعان. اقان بۇعان ىشتەي قۋانىپ، جول قامىنا كىرىسىپ ەدى، اۋرۋ بالا قايعىسىنا قايعى جاماعانداي بولدى. اكەسىنە مۇڭايا قاراپ جاتىپ، كورپەدەن قولىن شىعارىپ: "اعاتاي، تاماق ىشكىم كەلەدى، قارنىم اشتى، تاماق، بىردەمە بەرشى"، — دەپ ىممەن ايتىپ، ءوز تۋعان اكەسىنە جالىنىپ قىڭقىلدايدى. اقاننىڭ ەكى بەتى وتتاي كۇيدى. جالعىز ۇلىنىڭ ءال ۇستىندە جاتىپ سۇراعان تىلەگىن ورىنداي الماي تەلمىرتكەنىن ويلاعاندا، تىرلىگىندە كورگەن ءبىر قۇسادان مىنا قۇسانىڭ زاپىرانى اششى سەكىلدى. جەر باسىپ كەلگەن ءوز عۇمىرىنا، پەندە بوپ كورگەن تىرشىلىگىنە نالىدى.
ءوز بالاسىنا تۋرا قاراۋعا ءجۇزى شىداماي، تەرىس اينالعان اكە قاسىرەتىن سىرقات ۇستىندە جاتىپ مىلقاۋ ىبان ۇقتى. قايتىپ دارمەنسىز اكەنى مازالامادى. قولىنان تۇك كەلمەيتىن سورلى اكەنىڭ جاراسىن تىرناپ، قايتا قاجامادى. ءۇنسىز، قيمىلسىز بۇك ءتۇسىپ جاتا بەردى. بەزگەك اراسىنداعى تولاستاي از ۋاقىت ەس كىرگەن شاعىندا، بەيباق اكەنى اياعان كەزىندەگى مۇڭىن دا كورسەتپەي، ىرگەگە قاراپ بۇركەنىپ الىپتى.
ەندى، مىنە، ۇزاق ساندىراقتاپ، دەنەسى وتتاي قىزىپ السىرەگەن بالانىڭ اس سۇراۋعا دا مۇرشاسى جوق. مايى تاۋسىلعان جالعىز شىراقتاي وتى سىقسيىپ بارىپ، مۇلدەم وشپەسە نەعىلسىن.
اقان ۇلىن باۋىرىنا قىسا ءتۇستى. ارىق ىباننىڭ ىستىق ءتانى اكە قۇشاعىن كۇيدىرىپ بارادى. ايدالادا جالعىز ۇلىنان، ەندىگى تىرلىگىنىڭ بەلگىسى ىبانىنان ايىرىلىپ قالام با دەپ زارەسى ۇشقان اقان ەندى ءوزى ءبىر ەسسىز ساندىراققا تۇسكەندەي، ىشتەي كۇبىرلەپ الدەكىممەن سويلەسكەندەي، الدەكىمنەن كەشۋ سۇراعانداي، الدەكىممەن سالعىلاسىپ، سالىسقانداي ارا-تۇرا داۋسى دا شىعىپ جاتتى: "و، جاساعان، ەندىگى كورسەتپەگەنىڭ وسى ما ەدى. بۇل اقىرى ما، الدە تاعى دا بار ما ماعان ارناعان ازابىڭ؟ تىم قۇرماسا، مازاقتاماي، ازاپتاساڭ ەتتى. نەدەن جازدىم؟ الدىما اكەپ قولاقپانداي قورلىعىڭدى كەسە-كولدەنەڭ تاستارداي نە جازىپپىن؟ بىرەۋگە قيانات ەتىپ، جاماندىق ەككەن كۇنىم بولىپ پا ەدى؟ باسقا بىلمەسە دە، وزىڭە ايان ەدى عوي. ات جالىن تارتىپ مىنگەلى قىر سوڭىمنان قالمادىڭ. ءبىر ءباتيمانى ازسىنعانداي، جاڭا كورگەن اياۋلى ۇرقيامدى — ونى اكەتتىڭ سۋىق كورىڭە سۇيرەپ. ارتىما ەرگەن كوزىمنىڭ قاراشىعىنداي التىن ايبەرگەنىمدى تاعى جۇتتىڭ، اجال وعىڭمەن ءبىر-اق تۇيرەپ. نەدەن عانا ماعان دەگەندە قوماعاي بوپ كەتتىڭ؟! سۇيگەنىمدى ءبىر اكەتەسىڭ قولىمنان، جۇيرىگىمدى ءبىر اكەتەسىڭ جولىمنان. سەرىك-دوستارىمدى دا قاعاسىڭ وڭىمنان، سولىمنان. اعايىندى اراز عىپ، اتالاستى جاۋ، قوڭسىلاستى دۇشپان ەتىپ سالىپ قويدىڭ سوڭىمنان. نەدەن عانا مەنىڭ الدىمنان وڭكەي ءبىر ىشۋگە جاراماس لاي سۋ، وتكەل بەرمەس تەرەڭ، سۇرلەۋ تۇسپەس جىڭعىل شىعا بەرەدى؟! تاڭدايىما ءان عانا ەمەس، زار قوسىپ بەرگەن ەكەنسىڭ، كوكىرەگىمە كۇي عانا ەمەس، ۋ دا ارالاستىرىپ بەرگەن ەكەنسىڭ. ودان دا كەرەڭ، ساقاۋ ەتىپ نەگە جاراتپادىڭ؟! سۇلۋدىڭ ءتۇسىن، جاقسىنىڭ اتىن اتاماي، قاناتتى، ازاتتى تىرلىكتى جىرلاماي جۇرە بەرەتىن ەم عوي! نەگە عانا دۇمبىلەز، توپاس، قاتىگەز ەتىپ جاراتپادىڭ؟! نازىكتى ءۇزىپ، ءتۇزۋدى سىندىرىپ، جۇرتتىڭ كوز جاسىنان سۋسىن ءىشىپ، قايعى-قاسىرەتىنەن شەكپەن ءپىشىپ، شەن تاعىپ جۇرە بەرەتىن!.. نەگە عانا كەششە، ميعۇلا ەتپەدىڭ؟! اقتى قارا، قارانى اق دەپ، قۇيرىقتى جال، ادامدى مال دەپ، بۇگىنىم مەن ەرتەڭىمدى، كۇنىم مەن ءتۇنىمدى ايىرماي كۇن كەشەتىن؛ نەگە عانا جىندى، ناقۇرىس ەتپەدىڭ؟! جاقسى مەن جاماندى، جۇمساق پەن قاتتىنى سەزبەي جۇرە بەرەتىن؛ نەگە عانا cepi ەتىپ جاراتتىڭ، سەرى ەتەرىڭ بار، قۇنىمدى ءتۇسىرىپ، پەرى ەتەر سەرگەلدەڭ زامانىڭدى نەگە الدىمنان كەسە-كولدەنەڭ تارتتىڭ؟! نەگە، نەگە جاراتتىڭ؟! حاق تاعالا، سەنىڭ بار ۇسقىنىڭ، جاراتىلىسىڭ وسى ما؟ كورەر كوز بەرىپ — تىرشىلىگىڭدى بۇلدىراتىپ، كوز مايىن تاۋسار بولساڭ، بەزەنگەن ءتىل بەرىپ — بەزبۇيرەك بەتتەر مەن كۇرمەۋى كوپ شىلبىرىڭ مەن شىنجىرىڭدى قوسارلاپ توسار بولساڭ الدىما! نەسىنە اۋرە بولدىڭ؟ پاندەڭنىڭ كەۋدەسىنە جان، زەردەسىنە اقىل بەرگەندە، عۇمىر بويى شەگەر قاسىرەت پەن شەردى، ماڭدايىنان ارىلماس سوردى، كوكىرەگىنە ايىقپاس زاردى شەگەلەپ-اق بەرگەن ەكەنسىڭ. جو-وق، سەن شەبەر ەكەنسىڭ، شەبەر قۇداي. شەبەر ەكەنسىڭ!..
قاڭقىلداعان قازدار داۋىسىنان اقان كوزىن اشىپ الدى. شەدرەن كورپە ۇستاعان ەسىك تۇسىنان بوزامىق ساۋلە كورىنەدى. تاڭ اعارا باستاعان ەكەن. تەگى، قار قالىڭ جاۋىپ تۇرسا كەرەك، تاڭنىڭ اتىسى بولەك... ۇيقىسى شايداي اشىلعان سەرى قازدار داۋسىنا قۇلاق ءتۇرىپ ۇزاق جاتتى.
قاراشالار بۇل جولى بىرىنەن ءبىرى داۋسىن اسىرارداي قاتتى قاڭقىلداپ، جاقتارى سەمبەدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ۇيالى قاز قوسىلا قاڭقىلداپ، اسپانعا كوتەرىلدى. اقان ءبارىن كوزبەن كورگەندەي انىق اڭعارىپ جاتىر. قيقۋدى سالا قوشتاسىپ، كول بەتىن ەكى-ۇش رەت اينالعان قاراشالار ءبىر مەزەتتە قاتار تۇزەپ ءتىزىلىپ، جىلى جاققا قاراي ءبىر-اق تارتتى... داۋىستارى ءبىرازعا دەيىن ەستىلىپ تۇردى دا، السىرەپ بارىپ ءتۇپسىز اسپانعا ءسىڭىپ، ءبىرجولا ءۇزىلدى. كەشەگىدەي قاناتىمەن كول سابالاپ قالا بەرگەن جالعىز قازدىڭ تىنىمسىز داۋسى تۇلا بويدى تۇرشىكتىرەدى: "قاز دا جىلايدى، قاز دا جالبارىنادى ەكەن. قايران تىرشىلىك-اي، ۇلپىلدەگەن سارى بالاپاندارىن قورعايمىن دەپ اراشاعا ءتۇسىپ، قاناتى قايرىلعان اتا قازدى قاۋىرسىندانىپ، قاناتتانىپ ەر جەتكەن ءۇيىرى، كىشكەنتايىنان باۋىر باسىپ جۇپتاسقان ۇياباسارى ەندى تاستاپ كەتتى. جاپالاقتاپ قار ساۋلاعان قۇلا تۇزدەگى سۋىق كولدە تاعدىرعا تاپسىرىپ، جالعىز قالدىردى. نە ىستەسىن؟ بۇل دا ءبىر دارمەنسىزدىك، بۇل دا ءبىر وزىنشە تىرشىلىك جەلىسى. بىرەۋ ولەدى، بىرەۋ كەلەدى ومىرگە.
ءبىراق قالاي ولەدى؟ ءولۋدىڭ دە ءولۋى بار-اۋ! انا جىل قۇسىنىڭ ءولىمى نە دەگەن قورلىق ءولىم. جان سارايى ساۋ، جەمساۋى ءبۇتىن قاراشانى ءقازىر كوزىن باقىرايتىپ قويىپ كوك مۇز قىسىپ كەلەدى. اسىقپايدى. شاعاتىن جىلانشا اينالاسىنان قورشاپ، باياۋ جىلجىپ جاقىنداي بەرەدى. باۋىرىمەن باسقان قۇس مەكەنى سۋ كولەمى بىرتە-بىرتە تارىلىپ، الدىمەن مامىق ءتوسىن، قۇيرىق قاۋىرسىندارىن مۇز سىرەستىرىپ، قاتىرادى دا، جۇمساق قىزىل تابانىنا جەتىپ، سودان قوس اياقتان ۇستاپ، تاپجىلتپاستاي ەتىپ تۇسايدى. مەيىرىمسىز، دۇلەي كوك مۇز وسىلايشا جۇرەگىنە دەيىن جەتىپ، بولات تۇياقتارىمەن ءۇنسىز سىعىمداي بەرەدى، سىعىمداي بەرەدى، قاشان ءتىرى قاز باۋىرلاپ قاتقانشا توقتامايدى"...
اقاننىڭ تۇلا بويى تۇرشىگىپ، ەندى قاز ەمەس، ايدىنى تارىلعان سۋات ورنىنداي عانا سۋدا، كوك مۇز ورتاسىندا ءوزى وتىرعانداي قالتىرادى. "اپىر-اي، مىنا دۇلەي تىرشىلىك تە كوك مۇزداي تاسباۋىر ەكەن-اۋ. مەيىرىمى تۇسپەسە، سەنىڭ كوكتەم اكەلگەن جىل قۇسىنداي جاڭا تىرشىلىگىڭە، قاناتىندى جازىپ، كوك جۇزىندە ەركىن قالىقتاپ ۇشار ازاتتىق تىلەگىڭە قۇلاق اسىپ، ايامايتىن، قاپىلىستا سۇرىنەر بولساڭ، وماقاسا قۇلاعانشا قارا جەرگە نۇقي بەرەتىن قاراجۇرەك قاتىگەز ەكەن-اۋ".
جاپان تۇزدە اق قار استىندا شوشيتىن جالعىز قوس تا ءقازىر قاراشا قاز سياقتى. جاپالاقتاپ جاۋعان ۇلپا قار دا اسىقپايدى، بۇركەي بەرەدى، باسا بەرەدى. اق بورانىمەن وراپ الىپ، اقىرى بۇتىندەي سىلاي سالادى.
"جوق، كەتۋ كەرەك. تەز كەتۋ كەرەك بۇل ارادان. تىرشىلىككە قارسى شابار ادام بالاسىندا دارمەن جوق. تەك ونىڭ ىڭعايىنا قيسايۋ كەرەك. قۇس ەكەش، كۇس تا جىلى مەكەندەرىنە كەتتى. تۋعان جەرىن، وسكەن ەلىن تاستاپ كەتتى. سوندا اۋرۋ بالامەن اقان قايدا بارماق؟ كىمگە سىيماق؟ اعايىندارعا بارىپ سۋىق بوساعاسىنان ورىن سۇراماق پا؟ اعايىن دەيتىن قاي اعايىن قالدى؟ بۇگىن ءبىر جاقسىلىق ەتسە، ەرتەڭ قۇلاعىڭنان ولە-ولگەنشە مىندەتسىپ كەرگىر قيقۋ قالمايدى. "ولەيىن دەپ جاتقان ولەكسەنى ءتىرىلتىپ الدىم، جىندانعان ەسەلاڭدى ساۋىقتىرىپ، قاتارعا قوستىم" دەيتىن نامىسقا تيەر قاڭقۋ قالمايدى سوڭىنان. سونىمەن، بىرەۋدىڭ قولىنا قاراپ كىرىپتار بوپ، قاس-قاباعىنا قاراپ، ءمۇساپىر حالمەن ولمەشىنىڭ كۇنىن كورىپ، يتقورلىقپەن تىرشىلىك ەتۋ عانا قالعانى ما؟ اپىراي، نامىس، نامىس قايدا؟! اتتەڭ، نامىسقا شابار ءقازىر نە قالدى؟ قارا قوستا، ايدالادا ولەيىن دەپ جاتقان جاننىڭ نامىس نەسىن العان! بارىنەن دە ىبانجانعا وبال-اۋ. تىرشىلىككە ءبۇيتىپ كەلمەسە ەتتى. دۇنيەگە كەلتىرگەن اكە بالاسىنان الا الماعان ءوشى بارداي قور، مازاق ولىمگە تىرەپ، كوز الدىندا اياۋسىز كومبەك پە؟! جوق، سوڭعى رەت ازاماتشا سەرپىلىپ، ساقتاۋ كەرەك بالانى. قاز دا بالاپانىن قورعاپ، قاناتىنان قايرىلدى-اۋ. ادامنىڭ قۇس قۇرلى بولماعانى ما؟".
جالعىز قاراشا قاز ءتۇنى بويى قاڭقىلداي-قاڭقىلداي شارشادى ما ەكەن، الدە تىرشىلىكتەن ەندى كۇدەر ءۇزدى مە ەكەن، تاعدىرىنا مويىنسۇنىپ، ءتونىپ قالعان ءولىمدى مويىنداعانداي اندا-ساندا ءبىر قيق ەتىپ، ءالسىز ءۇن قاتادى. "ساۋ قاناتىنىڭ استىنا باسىن تىعىپ بۇيىعىپ، جىلانداي جىلجىپ جاقىنداعان ءولىمدى سابىرمەن كۇتىپ جاتىر-اۋ".
ىبان تاعى دا ىڭىرسىدى. اكەسىنىڭ ءتوسىن ايمالاپ، بىر-ەكى يىسكەلەگەندەي بولدى دا، قولتىعىنا مۇرنىن تىعىپ، بۇيىعا ءتۇستى. اندا-ساندا تامسانادى. ىشتەگى قىزۋلى اپتاپ تاڭدايىن كەپتىرىپ، شولدەپ جاتىر-اۋ. اتتەڭ، ءتىل جوق سۇرارعا. ەكىنشى كۇن اش جاتقان بالا ەندى اكەدەن ەشتەمە سۇراماسقا بەكىنگەن دە سياقتى.
اقان باۋىرىنداعى ۇلىن مازالاماي، اقىرىن تۇرىپ، باقىراشپەن سۋ الماققا كورپەسىن كەۋدەسىنەن جىلجىتا بەرىپ ەدى، قولىنا دىم ءبىلىندى. الاقانىمەن اقىرىن عانا ءسۇرتتى. شالقالاي جاتقاندا ساقالىن بويلاي اعىپ، ىبانىن قىسقان ىستىق كەۋدەسىنە قۇيىلعان ءوزىنىڭ كوز جاسى ەكەن...
تاڭ اتا جاۋعان ساۋلاما قار تۇسكە دەيىن كوكشە دالاسىن اق ۇلپاعا بوكتىرىپ، كومىپ تاستاپتى. ءالى جاپالاقتاپ قار جاۋىپ تۇر. جەلسىز، تىمىق دالادا تىرس ەتكەن دىبىس ەستىلمەيدى. دالا مەڭىرەۋ. قوسكولدىڭ قىرقاسىندا شوشايعان جالعىز قوستان شىققان جالعىز ادام ءىزى تىزەدەن كەلەر ومبى قاردى وپپىلاپ، شىعىس جاق بەتكەيدەگى توعايعا قاراي شۇباتىلىپ بارادى.
بۇل — ءۇنسىز مۇلگىگەن رەڭسىز مىلقاۋ دالادا مىلقاۋ بالاسىن ارقالاپ، وتىز جىل جولداس بولعان ءان سەرىگى — دومبىراسىن، ساياتشى، سەرىلىك بەلگىسى — مىلتىعىن جاپان تۇزدە جالعىز شوشايعان قارا قوستا قالدىرىپ، ادۋىندى جاستىق شاعىمەن، ورنى تولماس ارمانىمەن، تۋىپ-وسكەن مەكەنىمەن ءۇنسىز قوشتاسىپ، الىستاعى ساعىمداي ەلەستەگەن بۇلدىر تىرشىلىكتى بەتكە العان اقان...
بۋراباي. مەدەۋ. پەرەدەلكينو.
1975-1976 جىلدار.
ەكىنشى كىتاپتىڭ سوڭى
تۇسىنىكتەر
"اقان cepi" رومانىندا اقان اباي سياقتى ومىرگە كوزقاراسى جاڭا قالىپتاسا باستاعان كەزدەن ەمەس، از دا بولسا، ومىردەگى تەڭسىزدىك ماسەلەسىن اڭعارىپ قالعان كۇيدە جۇزدەسەدى وقىرمانعا.
جالپى العاندا، شىعارماشىلىق ادامدارىندا وزگەشە ءبىر ەرەكشەلىك بار: ولار دا وزگە پەندە سياقتى كادىمگىدەي ءومىر سۇرەدى، ال قيالدارىندا ولار بەينە ەكىنشى، باسقا ءبىر الەمنىڭ ادامدارى سياقتى كۇن كەشەدى. اقىن — ونەر ادامى. ول ءوزىن كۇندەلىكتى كۇيكى تۇرمىس-تىرشىلىكتەن اۋلاق، كەربەز، سىرداڭ ۇستايدى، ومىردەن سۇلۋلىق ىزدەيدى، ادەمى ورنەك، سىمباتتىلىق كورسە، ومىردەگى جوعالتقان جوعىن تاپقانداي، بالاشا قۋانادى.
تاريحتان بىلەمىز، حالىق ءسوزىن سويلەگەن، حالىققا ءبىر تابان جاقىن تۇراتىن اقان، جاياۋ مۇسا، ءمادي سياقتى ونەر ادامدارى زۇلمات زاماندا وكتەم كۇش يەلەرىنەن وزبىرلىق كوردى. ولاي بولۋى زاڭدى دا ەدى. "يمەگەن يتتەرگە باس cepi، دارحان" دەپ اقىن جىرلاعانداي، ولار بولىس-بي، اتقامىنەر بايلاردىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ ولەڭ ايتقان جوق. كەرىسىنشە، سول وزبىرلاردىڭ حالىققا ىستەپ وتىرعان قىلىعىن اياۋسىز بەتتەرىنە باستى.
پاتشا مۇراگەرىنىڭ الدىندا سويلەگەن ءسوزى — اقان كۇرەسىنىڭ ەڭ شىرقاۋ شىڭى دەسەك، ەلدى سورىپ، ولشەۋسىز قيانات جاساپ وتىرعان نۇرتازاعا قارسى كۇرەسى — قالىڭ ەلدى سوڭىنان ەرتىپ، نۇرتازادان كەك الماق بولىپ ۇمتىلۋى — روماننىڭ ۇلكەن جەتىستىگى. اقاننىڭ سەساريەۆيچ الدىنداعى كۇرەسىندەي بولماسا دا، ءىرى كۇرەسكەرلىك رۋحىن تانىتىپ تۇر. اباي دا ويازعا وشىگىپ، قالىڭ بۇقارا جۇرتتى سوڭىنان ەرتىپ، وياز ءۇيىن سويىل استىنا الىپ، بازارالىنى بوساتىپ الۋى بار ەدى عوي. سەرىنىڭ قالىڭ جۇرت الدىندا حالىقتى نۇرتازا سياقتىلارعا قارسى باستاپ، ءسوز سويلەۋى وتە ۇتىمدى شەبەر شىققان.
اقانداي ەل ەركەسىنىڭ كۇشتى توپ وكىلدەرىنە وتتى ءتىلىن قارۋ ەتىپ، گەنەرال لوسيەۆسكييمەن كول جاعالاپ جۇرگەندە پاتشا ۋريادنيكتەرىن يتەلگىگە، بولىستاردى كول ۇستىنەن كۇن كورەر تۇيعىنعا، بيلەردى تىشقانشىلاعان كۇيكەنتايعا، وياز، گەنەرالدىڭ ءوزىن بىلاپىت قۇلادىنعا، ال اق پاتشانى ەكى باستى، بۇكىل قۇستىڭ، اڭ اتاۋلىنىڭ كوز جاسىنان جينالعان نوسەرمەن وينايتىن جىرتقىش سامۇرىق قۇسقا تەڭەۋى — باس كەيىپكەردىڭ تۇلعاسىن كۇرەس ۇستىندە دارالاپ تۇر.
اسىلى، تاريحي ادامدار جايلى جازىلعان تۋىندىلاردى ءسوز قىلعاندا: سول تاريحي ادام ومىردە قانداي، ادەبيەتتە قانداي بوپ شىققان، كوركەم شىندىق تاريحي دالدىكتەن اۋىتقىماعان با؟ — دەگەن پروبلەمالارعا باسا نازار اۋدارۋ ورىندى نارسە. جانە وسى رومانداردى ءسوز ەتە وتىرىپ، ءداستۇر مەن جاڭاشىلدىق پروبلەماسىن دا ەستەن شىعارماعان جون. پروزايك ءجۇنىسوۆ ومىردەگى اقاننىڭ جۇرگەن جولىن، ءومىر سۇرگەن ورتاسىن ول تۋرالى ماتەريال تاپشى بولسا دا، ەرىنبەي ىزدەنىپ، قىرۋار ناقتى ماتەريال تاۋىپ، ومىردەگى اقاننىڭ ادەبيەتتەگى اقانداي تاماشا وبرازىن جاساپ شىعاردى. تاريحي دالدىكتەن اۋىتقىماي، ءاربىر وقيعا، اقان باسىنداعى ءجايتتى ءوز ماقساتىنا — سەرىنىڭ كۇرەسكەرلىك رۋحىن تانىتۋعا جۇمساعان.
You Might Also Like
-
جاتاقحانا - ول مەنىڭ ەكىنشى ءۇيىم. ستۋدەنتتىڭ قىزىققا تولى ءومىرىنىڭ ءبىر بولىگى وسى جاتاقحانادا وتەتىندىكتەن، كوپ ادامدار ستۋدەنتتىك شاقتى ەسكە العاندا، جاتاقحانانى دا قوسا ەسكە الادى. بۇل جەردە كوپش...
