اقان سەرى. I كىتاپ
ءبىرىنشى ءبولىم
سىرىمبەت سالاسىندا
«لاشىنعا لايىق قاراعىم-اي،
بوكتەرگىگە قور بولىپ باراسىڭ با؟»اقان سەرى
1
بيىل قىستاي مەزگىل، شالقار، جىلاندى بولىسىنداعى اتىعاي-قاراۋىل ەلى ىشىندە تەبىندەگى جىلقى مالىنا بىقبىرتتاي تيگەن قۇيرىعى ءبىر تۇتام شولاق قاسقىر اڭىزعا اينالدى. انا اۋىلدا دا، مىنا اۋىلدا دا الگى قاسقىر مالدى قىرىپ كەتىپتى؛ ءوزى دە اناۋ-مىناۋ ەمەس تايىنشاداي، ءتىپتى كىشىگىرىم جاباعىداي ەكەن؛ بوران-شاشىنىڭا، اشىق-جابىعىڭا، كۇن-تۇنىڭە دە قارامايدى، كەيدە تايداي تال تۇستە نەشە جىلعى تۋ بيەلەرىڭدى الىپ ۇرىپ جاۋكەمدەپ، جىلقىشىلار قيقۋدى سالىپ قۋعانشا ناعىز شيماندى ۇلپەرشەك مايىن قالپىنشا قىلعىتىپ تايىپ وتىرادى. نە ءبىر جۇيرىك سايگۇلىكپەن سوڭىنا تۇسكەن جىلقىشىلار ءبىراز قۋا ءتۇسىپ قاراسىن دا كورمەي قالادى؛ تەگى بىرىشەك بولسا كەرەك. ونداي بورىلەردىڭ وكپەسىندە كورىگى بولادى دەيدى، قانشا شاپسا دا شابىسىنان ءبىر تانبايدى. سونىسىمەن قوسا ارلاننىڭ كۇشىندە قيساپ جوق. ساق جۇرگەن تالاي جىلقىشى تازىلارىن قوسىپ تا كورگەن ەكەن، ماڭايلاي بەرسە-اق ءبىر-اق قاعىپ كەتە بارادى. ءتىپتى، ءتاۋىر يتتەردەن تۇقىم قالار ەمەس.
جانە ءوزىنىڭ ءبىر عاجابى، بۇگىن ءبىر اۋىلدىڭ مالىن جارىپ كەتسە، اراسىنا بىرەر كۇن سالىپ ەكىنشى ءبىر الىستاعى اۋىلدى قان قاقساتادى. ءبىر قۇنىققان جەردىڭ مالىنا قادالا بەرمەيدى. ءىز تاستاپ، ءبىر اي شاماسىندا قايتا سوعادى. ءۇستىپ جۇرگەن ادامنان ايلالى ءبورىنى ءقايتىپ اڭدىرسىڭ، قاي جەردەن كۇتەرسىڭ؟
— ءوزى قورقاۋ قاسقىر ەمەس پە ەكەن — دۇرديگەن ءتۇرى جامان: جەلكەدەگى قارا قىلىنىڭ ءوزى اتتىڭ جالىنداي، القىمى انا-مىنا تايىنشا بۇقانىڭ القىمىنداي، كەۋدەسى القام-سالقام، شاپقانداعى ەكپىنى ءۇي جىققانداي — بۇرىن-سوڭدى كورگەن بۇل جاقتىڭ اڭى ەمەس، تەگىندە جولبارىس، نە ارىستانمەن شاتىسى بار كاپىردىڭ، يتالا قازدىڭ ىنگە سالعان ونىنشى جۇمىرتقاسىنان جارالعان مالعا اۋىزدانعان دالا قۇمايى بولۋى دا ىقتيمال، — دەسىپ، كورمەگەندەر دە كورگەندەي جىر عىپ، ەرتەگىگە اينالدىردى.
مالىنان شاشاۋ شىققان تالاي بايلار، قاسقىر سوعۋعا كانىگى اڭشىلار ءتىسىن قايراپ، قانشاما سايلانسا دا ءبىر ءبورىنى الا الماي، وسىناۋ جالپاق ەلدىڭ ۇستىندە تايراڭداتىپ قويدى.
جاقىندا تاعى ءبىر سۋىق حابار ەستىلدى. شىنىندا دا بۇل سۋىق، ءارى ۇرەيلى جامانات ەدى.
كۇن بوراسىنداۋ بولسا كەرەك. ىعا باستاعان تابىندى قايىرىپ جۇرگەن ءبىر جىلقىشى بۋى بۇرقىراپ جايراپ جاتقان سەمىز بايتالدىڭ ۇستىنەن شىعادى. جان-جاعىنا قاراسا، اناداي جەردە سەلتيىپ قارسى قاراپ تۇرعان جالعىز قاسقىردى كورەدى. اتتىڭ باسىن سولاي قاراي بۇرىپ الىپ، قامشىنى باسادى. ءدال جانىنا كەلگەنشە شىمىرىكپەگەن ارلان «ال كورەيىن، سوڭىما ءتۇسشى» دەگەندەي، ايبات شەگە ءبىر قاراپ، جورتا جونەلەدى. بوي سالىپ قاشپايدى دا. جىلقىشى قۇيعىتقان بويى جەتە بەرىپ، قارىنا ىلگەن ۇزىن قۇرىعىن الىپ سىلتەي بەرەدى. ءوزىنىڭ دە كيىمى كۇرجيگەن قالىڭ بولسا كەرەك، ەبەدەيسىز بايعۇستىڭ ءبورىنىڭ موينىنا قاراي لاقتىرعان قۇرىعى جونىنا بىلق ەتكەندە قاسقىردىڭ دا ءتىسى ساق ەتىپ، كوز ىلەستىرمەي قۇرىقتى جۇلىپ الادى. جىلقىشى اتىن بۇرىپ قايتا كەلگەنشە ءوزى قارسى قاراپ، كوزىنەن وت شاشىپ قوزعالماي جاتادى. جىلقىشى دا قاسقىر سوعىپ جىرىندى بولماعان بالاڭ جىگىت بولسا كەرەك، ەندى نە ىستەرىن بىلمەي، تارالعىنى اعىتىپ، تەمىر ۇزەڭگىگە قولدى سالا بەرگەندە اتتان قالاي ۇشىپ تۇسكەنىن دە اڭعارمايدى. تەك كوزى قانتالاعان ءبورىنىڭ استىندا جاتقانىن ءبىر-اق كورەدى. جان دارمەن بە، الدە بۇرىن اڭشىلاردىڭ ايتقانى ەسىندە مە — ەكى كوزىن كوكجالدىڭ كوزىنەن المايدى. ايعايلايىن دەسە، ءۇنى شىقپايدى. قۇدايدىڭ ساقتاۋى ما، ايتەۋىر زىلدە قاسقىر ەكى يىعىنان تىرپ ەتكىزبەي بار سالماعىمەن باسىپ تۇردى دا، ءبىر مەزەتتە ءبىر-اق اتىلىپ قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا جوق بولادى. سول ەكى ورتادا تىراعايلاپ شاۋىپ، باسقا جىلقىشىلار دا جەتىپتى. جاس جىگىتتى ورنىنان تۇرعىزىپ السا، ءتىل جوق، تۇلا بويى قالتىراپ، ەسى شىعىپ كەتكەن، ەكى كوز عانا الاقتايدى. سودان توسەك تارتىپ ۇزاق جاتادى. جاقىندا عانا ءتىلى شىعىپتى. تەگى كەكەش بوپ قالاتىن ءتۇرى بار دەسەدى.
بۇرىنعى بۇرىنعى ما، مالدى قويىپ، ەندى ادامعا دا شابا باستاعان قاسقىردان جۇرت شىن سەسكەنەيىن دەدى. قايتسە دە بۇل بىرىشەك كاپىردىڭ كوزىن قۇرتپاي تىنىشتىق بولمايدى. قانشا اككى، كۇشتى دەگەنمەن ادامنان جەڭىلمەيتىن حايۋان جوق.
وسىدان بىلاي ول بىرىشەك اتاندى.
ناۋرىزدىڭ ورتا كەزى ەدى. بۇل ايدا جىلداعىداي ۇدايى تۇتەيتىن اق بوران بولماعانمەن، ءجيى-جيى قار جاۋىپ اشىلىپ، جەلسىز تىمىق كۇن ماۋجىراپ تۇرادى دا، ويدا جوقتا جەل كوتەرىلىپ الداپ سوعادى. اقپان-قاڭتارداعى ىزعارلى بوران ەمەس، جابىسقاق، جاۋا ەريتىن جىلى ماي بوران. وسىنداي بوراننىڭ بىرىندە بىرىشەك ارلان جىلقىعا ءتيىپ، بۋاز تورى بيەنى جەر قاپتىرعان. ءىشىن جارىپ جىبەرىپ، ىشەك-قارىنىن اقتارا تارتقاندا، بيەنىڭ جاتىرى جىرتىلىپ، ءالى تۇگى جەتىلە قويماعان، بۇك ءتۇسىپ تىنىس العان شالاجانسار، قىزىلشاقا، جىلى قۇلىنشاق تىرباڭ ەتىپ بىرگە شىقتى. قانشا مالدىڭ قانىن جۇكتەپ ءجۇرىپ، تاپ مىناداي عالاماتتى كورمەگەن بىرىشەك ىر ەتىپ باس سالدى دا، قاۋىپ-قاۋىپ اساي باستادى. قىزىلشى بورىگە قانى سورعالاعان جاس ەتتىڭ ءبارى ءدامدى، ءبىراق تاپ مىناداي جۇمساق، ءتاتتى ەتتى كورگەن جوق. شايناماي جۇتا بەردى. اندا-ساندا «عىر-عىر» ەتىپ قۇنىققان ءۇننىڭ قاي كومەيىنەن شىعىپ جاتقانىن اشقاراق كوكجال اڭعارمادى دا. قۇلىنشاقتىڭ اپپاق شەمىرشەك تۇياقتارىنا جەتكەندە بارىپ، سالا قۇلاش تىلىمەن ومىراۋىنا باتتاسقان، ەزۋىنە شاشىراعان قاندى ۇزاق جالاپ كەتىردى دە، جەلدىڭ وتىنە قاراپ ىرىلداپ، تىرناۋىشتىڭ تىسىندەي ىرسيعان ازۋلارىن اقسيتىپ، ەسىنەدى. ارانداي اۋزىنا ۇساق قيىرشىق قار تيگەندە بارىپ ەسىنە تۇسكەندەي جالما-جان ۇلپا قاردان اساپ-اساپ الدى. سودان سوڭ ەكى-ۇش رەت اۋنادى دا، سوزىلا كەرىلدى. قالىڭ كوك الا قىلشىقتى ارقاسىنا، جونىنا جابىسقان سىقپا قاردىڭ ءار جەرى جەنتەكتەلە اشىلعاندا، ءدۇر ەتىپ قاتتى سىلكىنىپ-سىلكىنىپ قالىپ، بابىنا كەلگەن بىرىشەك ەندى بۇل ارادا ايالداماي، سولەڭدەپ جورتا جونەلدى.
تورى بيەنىڭ يەسى جەلىنىڭ قۇتى بوپ سانالاتىن قاسيەتتى مالىن بوران اشىلعان سوڭ تاۋىپ، شاشىن جۇلدى. «نەگە عانا جىلى قورادا ۇستامادىم ەكەن» دەپ ءشوبى از بيىلعىداي جىلى قىس بويى ۇستاۋ قيىن ەكەنىن بىلە تۇرسا دا، بارماعىن شاينادى. كارى بيەنىڭ ەتىن اۋىلعا الىپ كەلىپ، يتكە بەرۋگە دە قيماي جەرگە كومىپ ەدى، بىرىشەكتى سوعۋعا جۇلىنىپ شىققان اڭشى قايتادان الدىرىپ، بۇرىنعى ورنىنا اپارعىزىپ تاستادى. «نەشە جەردەن اقىلدى قاسقىر بولسا دا، ءبورى بورىلىگىن جاساماي قويمايدى، قايتكەن كۇندە ول ولىمتىك جاتقان جەرگە ەكى، نە ءۇش كۇننەن سوڭ قايىرىلىپ سوعادى، باسقا اڭ جەپ كەتسە امال جوق»، — دەگەن.
اڭشىنىڭ ايتقانى كەلدى. ءۇشىنشى تاۋلىكتە، ءتۇنى بويى بىرىشەك ۇزاق جورتىپ ولىمتىككە ورالدى. قاسىندا قانشىعى بار. سالاڭداپ سوڭىنان ەرىپ كەلەدى. ارلاننىڭ قاسىندا قانشىق سياقتى ەمەس، ءالى ۇيىنە جەتپەگەن بولتىرىكتەي. جىلقىلى ەلدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، بىرىشەك ءقازىر قۇلىنىن ەرتكەن بيە سياقتى.
تاڭ جاڭا سارعايىپ اتا باستاعان. دالا ءالى ۇيقىدا. ءتۇن ورتاسىنا دەيىن قىلامىقتاپ جاۋعان قار ەسكى شىمىر قاردىڭ ءۇستىن جۇقا اق مامىق كورپەمەن بۇركەگەن. ەكى ءبورى اقشا قارعا جاڭا ايقىن ءمور باسىپ، ولىمتىكتىڭ قاسىنا سىقىرلاتا كەپ توقتاعاندا جاپان ءتۇز تىم-تىرىس ۇڭىرەيە قالدى. ءۇستىن ۇلپا باسقان تەڭكيگەن قوڭىر ولىمتىكتى كورگەندە، سىلەكەيى شۇبىرىپ ۇمتىلعان قانشىق ارلاننىڭ كارلى قيىس كوزىنەن قايمىعىپ، جۇتىنىپ، قيپاقتاي بەردى. ولىمتىكتىڭ جاتىسىنان سەكەم العان اككى بىرىشەك ماڭايدا اڭدۋشى جوق پا دەپ، توعاي جاققا ۇزاق قالشيىپ سەزىكتەنە قاراپ تۇرادى دا، مۇمكىن ولتىرەتىن بىردەمە سەپكەن شىعار دەگەندەي تۇمسىعىن جاقىنداتپاي ءجيى تارتىپ الىپ، ولىمتىكتى الىستان يىسكەلەيدى. تورى بيەنى ەكى-ۇش رەت اينالىپ شىققان بىرىشەكتىڭ ءوزى ودان ءارى شىداي المادى. ەكى كۇندەي جاپان تۇزدە، تەرەڭ ساي ىشىندەگى تاۋ-تاۋ بيىك ءۇردىسىن قاردىڭ اراسىندا ۇيىعىپ، قاتتى ويناق سالىپ قارىندارى قابىسقان اش بورىلەر ءبىر كەزدە لاپ بەرىپ كىرىسىپ كەتتى. ءۇش كۇن دالادا جاتىپ قاتقان ولىمتىكتىڭ ۇستىنە شىعىپ، تاباندارىمەن باسىپ، تورى بيەنىڭ قابىرعالارىن شىرەي تارتىپ ايىرا باستادى...
بىرىشەك پەن مولاق قانشىقتىڭ بىر-بىرىمەن تابىسقانىنا بيىل ءۇشىنشى قىس. ەڭ العاش ەكەۋى وسى ارادان ءۇش-تورت ءجۇز شاقىرىمداي جەردە جىراق جاتقان تەكە كولىنىڭ ماڭىندا كەزدەسكەن.
قانشىق ۇيىنە جەتىپ، تولىسىپ، جاڭا عانا بەيمازا ءبىر كۇيگە ەنىپ، الدەنەدەن مازاسىزدانا باستاعان ەدى. تۇلا بويى ۇيىپ، ءجيى-جيى ەسىنەي بەرگەن قانشىقتىڭ سوڭىنان ءبىر كۇنى توپ قاسقىر ءتۇسىپ، ۇزاق كۇنگە قالماي قويدى. ءبارى دە ءوزىنىڭ ۇيالاستارى. قانشىق ءسال بوگەلە قالسا، قاسقىرلاردىڭ ءارقايسىسى جانامالاي بەرىپ ءبىر يىسكەپ كەتەدى. العاشقىدا الدەنەدەن قىدىعى كەلگەن قانشىق جاقتىرماي ارس ەتىپ، قايسى ءبىرىن قاۋىپ تاستاپ ءجۇردى. سۇيتسە دە ولاردىڭ ەشقايسىسى اشۋ شاقىرىپ، قانشىقتى زابىرلەپ كورگەن ەمەس. تەك بىر-بىرىنە ايبات شەگىپ، ىرىلداپ، كەيدە ءوزارا تالاسىپ قالادى. ءبىراق تالاس ۇزاققا بارمايدى، ورنىنان جىلجي بەرگەن قانشىقتىڭ سوڭىنان تاعى دا جۇبىن جازباي ەرىپ، سولەڭ-سولەڭ جورتا بەرەدى. ءۇستىپ ءجۇرىپ ارلانداردىڭ ارەكەتىنە قانشىقتىڭ دا ەتى ۇيرەنە باستادى. بۇرىنعىداي ەمەس، ەندى الدى-ارتىنان ويقاستاپ، جاناسىپ، اۋزىنان، جونىنان جالاعان بورىلەرگە ايبات شەكپەي، ءۇنسىز تۇرىپ قالادى. ايتسە دە تىم بويى ۇيرەنە كەلە، كەيبىر ۇيالاستارى ەركىنسىپ اسىلا باستاعاندا، قانشىق جاقتىرماي تاعى دا ىلگەرى وزا بەرەدى. ۇيالاستاردىڭ وسى ءبىر ارەكەتى كۇشىك كەزدەرىندەگى اسىر سالىپ اسىلىپ ويناعاندارىنا ۇقسامايدى. بۇرىن ويناپ ءجۇرىپ، جانىنا اسا باتىرماي قاۋىپ الىپ، قاڭسىلاتىپ تا قوياتىن. وندايدا كۇشىك مۇڭىن شاعىپ، ەنەسىنىڭ باۋىرىنا تىعىلىپ، ۇزاق قىڭسىلاپ جاتاتىن دا، ارتىنشا-اق ۇمىتىپ كەتەتىن. قازىرگى كۇيى ودان بولەك. ۇيالاستاردىڭ ويىنى دا بولەك. ولاردىڭ كوزدەرى قىزىل شوقتانىپ ايبات شەكپەيدى، الدەنەگە مۇلايىمسىگەندەي جاساۋراپ، بىردەمە دامەتكەندەي بولادى. الدى-ارتىن وراعىتىپ ەركەلەتىپ، ورتالارىنا الىپ، جورتسا، الدىنا شىقپاي، تەك سوڭىنان ەرگەن ۇيالاستاردىڭ ىشىندە ءوزىنىڭ بەدەلىنىڭ ارتقانىن اڭعاردى. ءبىر ەنەدەن شىققان ۇيالاس كۇشىك قانا ەمەس، ەندى ءوزىنىڭ ۇرعاشى — قانشىق ەكەنىن سەزدى.
قانشاما اۋرە-سارساڭعا سالىپ، ەكى-ۇش كۇن ۇدايى جورتىپ، ءبىر توپ قاسقىردى سوڭىنان سالپاڭداتىپ قويعان قانشىقتىڭ قارنى قابىسىپ اشتىق بىلىنە باستادى. قىزىلشىل اڭنىڭ ەسىنە ەت تۇسكەندە اشىعىپ، تاماق ىزدەگەندەي بولسا دا، ەشتەمەگە زاۋقى سوقپايتىنداي، اۋزىن ارانداي اشىپ ەسىنەي بەرەدى. كۇننەن-كۇنگە ءىشى ورتەنىپ، الدەبىر قىزىل جالىننىڭ وتكىر ۇشى تۇلا بويىن جالاپ بارادى. سىلەكەيى سور تاتىپ، شولىركەگەن قانشىق ەندى ءبىر كەزدە بەتى مۇزداق قابىرشىق قاردى جالاپ-جالاپ الادى دا، اۋزىن ساق ەتكىزىپ قيىرشىق قاردى ورشەلەنە اساپ-اساپ جىبەرەدى. ىشتەگى جالىن ودان سايىن كۇيدىرە تۇسىرگەندە شيىرشىق اتىپ، ءوز قۇيرىعىن ءوزى تىستەپ شىر كوبەلەك اينالادى.
نە ىستەرىن بىلمەي الاسۇرعان قانشىق ءۇشىنشى تاۋلىكتە تۇمسىعىمەن قاردى تەسىپ، قورىلداتا ءبىراز تارتىپ، يىسكەلەپ تۇردى دا، جان ۇشىرىپ، الدىڭعى ەكى اياعىمەن بۇرقىراتىپ قازا باستادى. ارتىن بورانداتىپ جىبەرگەن قانشىق قار استىنداعى ءولى شوبىنە جەتكەندە بارىپ دامىلداپ، دىمقىل جەردى ۇزاق يىسكەپ، الدەنەنى ەندى ءوزى شىن دامەتىپ، ىزدەپ، ءيسىنىپ، سۇلىق تۇرىپ قالدى. وسى ءساتتى كۇتكەن ۇيالاستاردىڭ ءبىرى بوكسە جاعىنان كەلىپ اسىلا بەرگەندە تۇلا بويى ءدىر ەتىپ تىتىركەنگەن قانشىق باسىن كوتەرىپ الىپ، بۇلتىڭ ەتتى. جونىنان سىرعىپ تۇسكەن ۇيالاس قايتا ۇمتىلىپ اسىلعاندا قانشىقتىڭ ماناۋراپ، بۋالدىرلانعان كوزىنە وڭ قاپتالدان قۇيعىتىپ كەلە جاتقان ارلان ءتۇستى. زۋ ەتىپ جەتكەن كوك شۋلان جات ارلان الگى ۇيالاستى كەۋدەسىمەن قاعىپ جىبەرگەندە ءالسىز جاس قاسقىر ەكى-ۇش دومالاپ بارىپ، اياعىنان زورعا تۇردى. بۇل كەلگەن بىرىشەك ەدى.
ويدا جوق جەردە تاپ بولعان ومىراۋلى، بيىك كوكجالعا باسقا ۇيالاستار ۇمتىلا بەرە قايمىعىپ، توسىلىپ قالدى. ءسىڭىرلى اياقتارى بالا قايىنداي سوم، بەلى بۇكىش، موينى جۋان، القىمدى — بار ءبىتىمى ەرەكشە بىرىشەك اي-تۇيگە قاراماي قانشىققا اسىلا ءتۇسىپ ەدى، توتەدەن كەلىپ وڭمەندەگەن بوتەن ءبورىنى جاتسىنعان نازىك اش قاسقىر بۇراتىلىپ، تاناۋىن تىرجيتىپ، قايىرىلا بەردى. ارلان ۇيالاستارداي ەمەس، اسا قايىرىمسىز ەكەن، ارس ەتىپ جەلكە تۇسىنان ازۋدى سالدى دا، سىلكىپ — سىلكىپ قالدى. Tic تيگەن جەر تىز ەتكەندە تۇلا بويى شىمىرلاپ قاراۋىتقان قانشىق الۋەتتى كۇشكە مويىن سۇعىپ، تىلەرسەگى دىرىلدەپ، بۋىن-بۋىنى قالتىراپ، جونىن بۇرا بەرگەنشە ويران-توپان بولدى دا كەتتى. الگىندە ءزابىر كورگەن ەڭ اشۋلى، قايراتتى ۇيالاستىڭ ءبىرى بىرىشەكتىڭ القىمىنا قاراي اتىلىپ ەدى، قالعاندارى دا تارپا باس سالدى. ارىلداپ، ىرىلداپ الىسقان بورىلەر ۇمار-جۇمار بوپ، قار قۇيىنداتىپ، بورانداتىپ جىبەردى. قايسىسى قايسىسىن تالاپ جاتقانى بەلگىسىز، شاڭ-شۇڭ. ەكى-ۇشەۋى قىڭسىلاپ، سىتىلىپ شىعا بەردى. بىرىشەك ءا دەگەندە-اق ەكى-ۇشەۋىن دومالاتىپ ءتۇسىرىپ ەدى، قاتتى ايقاسقا ءالى تاجىريبەسىز بولسا دا، جونىنا، ساۋىرىنا كىرش-كىرش قادالعان جاس بورىلەردىڭ تىستەرى ەتىن ۋداي اشىتىپ، شىن اشۋعا ءمىندى. العاشقى ۇيالاس قوس اياقتاپ تىك قارعىعاندا بىرىشەك ارانداي اۋزىمەن القىمنان اساي الدى دا قيراڭ ەتكىزدى. ەكى-ۇش رەت تولعاپ، مىتىپ-مىتىپ جىبەرگەندە تىنىسى تارىلعان ۇيالاستىڭ شوشاڭداعان قۇيرىعى دا جىعىلا بەردى. جاعى قارىسپاي تۇرىپ اۋزىن تەز بوساتقان بىرىشەك جەلكەسىنە جابىسقان تاعى ءبىرىن وقىس سىلكىپ قالىپ، جۇقا شاپ ەتىن الماستاي ازۋىمەن جارىپ جىبەردى. ءوزى ونىڭ ۇستىنەن تەز قارعىپ، سىتىلىپ شىعىپ، قايتا بۇرىلدى. شالقاسىنان ۇيەلەپ، ءالى قۇرىپ جاتقان ۇيالاسقا قايتادان مىنە ءتۇسىپ، تۇگىن قالدىرماي پارشالاپ تالادى، تالاعان سايىن قۇنىعىپ، ارىلداپ، جەمتىك جەگەندەي ولەرمەندەنىپ، كەسەك-كەسەك ەتىن جۇلا بەردى. قىزىل الا قانعا بوككەن جاس ارلاندى كورگەندە جاس بورىلەر دە تاعىلىعىن جاساماي تۇرا المادى. ءبارىنىڭ كوزى قانتالاپ، باس سالىپ، ءوز ۇيالاستارىنىڭ دەنەسىن پارشا — پارشا ەتىپ، ءبولىپ-بولىپ اكەتتى.
انادايدان ماعىناسىز قاراعان قانشىق نە ىستەرىن بىلمەي، ءبىراز ۋاقىت ەسەڭگىرەگەندەي ماڭگىرىپ تۇرعان. ازدان سوڭ ءوز بەتىمەن ماقساتسىز جورتىپ، كوز ۇشىنداعى جوتاعا قاراي كەتە بارعان. وسى كەزدە عانا قانشىقتى اڭعارعان بىرىشەك ماڭىنداعى بورىلەردى تاستاپ، سوڭىنان قۇيىنداي ۇشتى. قانشىقتا زارە جوق. كوزى جاساۋراپ، جالتاق-جۇلتاق ەتەدى. بىرىشەك زور تۇلعاسىمەن كۇدىرەيىپ، الدىن كەس-كەستەپ تۇرا قالعاندا قۇيرىعىن شابىنا تىعىپ، شوڭقيىپ وتىرا كەتتى. بىرىشەك ەكى-ۇش رەت اينالىپ كەلىپ شابىنان يىسكەگەندە ءار تۇگىنە دەيىن قالتىراعان قانشىق ءمۇلايىمسىپ، باسىن سوزدى.
بىرىشەكتىڭ قۇيرىعىنىڭ ءدال جۋان تۇسىن شايناپ تاستاعان، ءبىر تال شەمىرشەككە ءىلىنىپ، سالبىراپ، ۇزىلەيىن دەپ تۇر. بۇكىل دەنەسىندە ءتىس تيمەگەن جەر قالماپتى. قانشىق ەندى وسى جارالاردى قالاي جالاي باستاعانىن ءوزى دە اڭعارماي قالدى. الدەن ۋاقىتتا ۇمتىلا بەرىپ بىرىشەككە باتا الماي ارتتا قالعان ۇيالاستارىن ءبىرجولا تاستاپ، الۋەتتى، ايبىندى ارلاننىڭ قاسىنا ىلەسىپ، شوقىراقتاپ كەلە جاتقانىن ءبىر-اق سەزدى. سول ءتۇنى جاپان تۇزدە ەكەۋى العاش رەت ۇيىقتى دا...
سودان بەرى بىرىشەك پەن قانشىق جۇبىن جازعان جوق. ۇلكەن تالاسقا ءتۇسىپ قاتتى جارالانىپ، كۇشپەن تارتىپ اكەتكەن جاس قانشىق اسا ىستىق. ايتسە دە تىم اسىر ساپ ويناپ، ەركەلەتىپ، بويىن ۇيرەتپەيدى، ۇنەمى سۋىق، سالقىن. قاتال ارلان ونە بويىن جارالاپ، تۋعالى العاش رەت تالاعان دالا بورىلەرىنە دە كارلى. ولارمەن ءۇيىر قوسىپ بىرگە جۇرگەن ەمەس.
ءبىر تال شەمىرشەككە ىلىنگەن قۇيرىعى تىلەرسەگىن سوعىپ بوگەت بولىپ، ونىڭ ۇستىنە قارا قوتىرلانىپ جازىلا باستاعاندا قاتتى قىشىپ، مازاسىن العان. ءبىر اشۋلى كۇنى قايرانعا شىققان شاباقتاي قايىرىلا بەرىپ، وقىس قاۋىپ العان دا، ءۇزىلىپ تۇسكەن ءوز قۇيرىعىن ءوزى شايناپ-شايناپ تاستاعان. سودان بەرى ءبىر تۇتام عانا قۇيرىقپەن قالدى. كوكتەم شىعا جامانسورعا اسقان بىرىشەك تۇزدى سۋدى ەكى-ۇش رەت جالداپ وتكەندە دەنەسىندەگى جارالارى دا سورىعىپ، قابىرشاقتانعان قوتىر تۇلەگەن جۇنمەن بىرگە ءتۇسىپ، ورنى قىلشىقتانىپ، تەز جەتىلىپ كەتتى.
سودان بىلاي ەكى جىل قاتارىمەن قانشىعىن قاسىنا ەرتىپ، بەيعام ەلدىڭ مالىن قىرا بەردى. تاۋ-تاسى از توعايسىز جالاڭاش ادىرلى جالپاق تۇزدە ويلارىنا كەلگەنىن ىستەدى. جىلپوس قانشىقتا ارلاننىڭ قاسىندا ىسىلىپ، مالدىڭ قاي جاعىنان شىعىپ اڭدۋعا، قۋعىنشى بولسا قالاي قاشىپ قۇتىلۋدىڭ امالىنا توسەلىپ، ابدەن تاسىلدەنىپ الدى.
قانشا دەگەنمەن، «كوپ جۇرگەن جىلان دا اياعىن كورسەتەدى»، كەيىنگى كەزدە قوس ءبورىنىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ءىزىن اڭدۋشىلار دا كوبەيىپ كەتتى. العاشقى كۇشىكتەرى جاڭا اۋىزدانا باستاعاندا شەتىنەن سەتىنەتىپ، بىرەر ايدىڭ ىشىندە تۇگەل سوعىپ، كوزىن قۇرتتى. كەلەسى جىلى شۇپىرلەگەن سەگىز كۇشىك تە قۇتايمادى. باۋىرلارىن كوتەرىپ، جارعاق قۇلاقتارى جاڭا قاتايا باستاعاندا ءۇش-تورت اڭشى كەلىپ، ءتۇتىن سالىپ، شاشالىپ-قاقالىپ اسپاننان شۇبىرا شىققان بولتىرىكتەردىڭ تىلەرسەگىن قيىپ، قاپقا سالىپ اكەتكەن.
ەكى اياقتى ادام بالاسىنا ابدەن وشىگىپ، اۋىل تۇبىندەگى مالدارىنا دەيىن جارىپ كەتىپ جۇرگەن قوس ءبورى ءبىر كۇنى شىن باقىتسىزدىققا تاپ بولدى. بۇلار قالىڭ شىلىكتىڭ اراسىمەن جايباراقات كەلە جاتىر ەدى. قانشىق يت جون وپپا قاردىڭ ۇستىندە ءولىپ جاتقان قوياندى كوردى. اشەيىندە ارلاننان بۇرىن قيمىلدامايتىن جاسقانشاق قانشىق تۇلەن ءتۇرتىپ قويانعا ۇمتىلدى. بارا اۋزىن سالا بەرەم دەگەنشە اقساق ويىلعان قار استىنان الدەبىر سۋىق نارسە وڭ اياعىن ساق ەتكىزىپ قاۋىپ الدى. زارەسى ۇشقان قانشىق اۋزىنداعى جەمىن تاستاي بەرىپ، قان كەتىپ كوككە قارعىعاندا سالدىر-گۇلدىر ەتىپ كۇرتىك استىندا جاسىرىنعان تەمىر قاقپان بىرگە شىقتى. جانتالاسىپ بۇلقىنىپ، قايراڭعا شىققان بالىقشا بۇكتەتىلىپ الاسۇرعان قاسقىردى شىنجىرلى ازۋ جىبەرەر ەمەس. قىسقان ۇستىنە قىسىپ، تارتقان سايىن قايىرىمسىز بولات ءتىسىن باتىرا تۇسەدى. جىگىتتىڭ جىگىتى عانا تابانىمەن باسىپ تۇرىپ زورعا اشاتىن سوم شاپپا سۇيەگىنە دەيىن جەتكەندە قانشىق بار بار داۋسىمەن قاڭسىلاپ جىبەردى. جاپاندى جاڭعىرتقان اششى داۋىس ارلاننىڭ جىنىنا ءتيدى. جان-جاعىنا الاقتاپ اشۋلانعان بىرىشەكتىڭ ءزارلى كوزى شەگىرەيىپ، جالى تىكىرەيە بەردى دە، ءوزى اياعىنان ءىلىنىپ، عارىپ بولعان قاسقىردى باس سالىپ دومالاتىپ، تالاپ تاستادى. ءوز كىناسىن مويىنداعانداي قىبىر ەتپەي جاتىپ، جالبارىنىشتى ۇنمەن بولار-بولماس قىڭسىلاعان ۇرعاشىسىن تاستاپ كەتۋگە قيماعان اشۋلى ارلان ولاي-بۇلاي شاۋىپ كەلدى دە، ءبىر كەزدە قاقپانداعى اياققا سالدى اۋىزدى. اياۋسىز شايناپ-شايناپ تاستادى. الدەن ۋاقىتتا وڭ اياعى جەپ-جەڭىل بوپ شىعا كەلگەن قانشىق شوقاڭ-شوقاڭ ەتىپ قيرالاڭداي جونەلدى. اق قاردىڭ ۇستىندە دىردەكتەپ اققان قان جوسىلىپ كەلەدى. شىلىكتىڭ قالىڭ جەرىنە جەتىپ قۇلاعان قانشىق شولاق اياعىن ۇزاق جالاپ، ايانىشتى ۇنمەن تۇنشىعا قىڭسىلاي بەردى...
سودان بىلاي قانشىق شولاق بوپ قالدى.
ءۇش اياقپەن شوقىراقتاعان ول بىرىشەككە ەندى سەرىكتىككە جاراماي ماسىل بولا باستادى. ەكى رەت اڭشىلاردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالا جازداعان قوس ءبورى اقىرى بۇل جاقتاعى ادامداردان زارەزاپ بوپ، تاۋى شاعىلىپ، كۇزدىڭ قارا سۋىق، قاتقاق كەزىندە، ءولىارانىڭ قاراڭعى قارلى-جاۋىندى ءتۇنى ۇزاق جولعا شىعىپ، جەر اۋعان.
بىرنەشە كۇن ءنار سىزباي، كۇندىز جاتىپ، تۇندە جورتقان قاسقىرلار اقىرى سىرىمبەت، يمانتاۋ، ايىرتاۋ، ساندىقتاۋ، زەرەندى، بۇقپانتاۋ، جىلاندى جەرىن جايلاعان اعاشتى، تاۋ-تاستى ەلگە جەتىپ پانالادى. بۇل وڭىردە دە مىڭعىرعان مال، بۇل جاقتا دا ەركىن جايىلعان جىلقى، اندا-ساندا جەكە شىققان ساياقتارىن جەپ كەتسە اسا ىزدەپ، اتتان سالمايتىن مارعاۋ جۇرت، كەڭ حالىق. ءبىراق ادامعا وشىگىپ، كەكتەنىپ العان اشقاراق ءبورى ونداي سىپايىلىقتى ءقايتسىن. بەيعام ەلدىڭ مالىنا كەلە اۋىزدى سالدى. سالعان سايىن قۇنىعا ءتۇستى. از كۇندە تيگەن جەرىن الاتايداي ءبۇلدىردى.
قالىڭ اعاش اراسىنداعى نەشە جىلعى ءشوبى شىرىگەن ەسكى شومەلەنى قۋىستاپ، ەكەۋى ۇيشىك ەتكەن. بىرىشەك كۇندە ءبىر جەردەي مال جەپ قايتادى دا، ارتىنان قانشىعىن ەرتىپ، ولىمتىككە سىلەيتە تويدىرىپ الىپ قايتادى. ءقاۋىپتى كەزدە ەرتۋگە زاپىس بولعان...
مىنە، ءقازىر دە سول ادەتىمەن بۇدان ەكى-ۇش كۇن بۇرىن جىعىپ كەتكەن مالدىڭ ۇستىنە قوس ءبورى ولەرمەندەنە تۇسكەن.
ءبىر كەزدە ەتكە تويىپ ەزۋىن جالاي باستاعان بىرىشەك باسىن وقىس كوتەرىپ الدى. ەكى قۇلاعى تىكىرەيىپ، كەۋدەسىن كەرە ۇمتىلىپ، كوزى شەگىرەيىپ، الدەنەنى تەسىپ جىبەرەردەي الىسقا قادالىپ تۇر. قانشىق تا قالشيىپ، قىراۋلى كىرپىگىن ءجيى قاعىپ، ارلانىنا ءبىر، العا ءبىر قارايدى. بىرىشەكتىڭ قۇلاعىنا ماڭق ەتىپ ۇرگەن يت ءۇنى شالىندى. جەر استىنان تالىقسىپ شىققانداي ءالسىز. بىرىشەك تازا اۋاعا تۇمسىعىن توسەپ ءبىراز تۇردى دا، الىستان جەتكەن جات ءيىستى سەزدى. تاڭعى اۋادا دابىرلاپ سويلەگەن ادام ءۇنى دە قۇلاعىنىڭ تۇبىندە دۇڭگىرلەگەندەي بولدى. تاناۋى جىبىرلاپ تىرجيا باستاعان بىرىشەك الدىڭعى اياعىمەن قاردى تىرمالاپ، ىزالى قىڭسىلادى دا، ولىمتىكتى ءبىر اينالىپ، باعاناعى كەلگەن جاعىنا قاراي جورتا جونەلدى. ءقاۋىپ اتاۋلىنى ارلانىنىڭ ءار قيمىلىنان، كوزىنىڭ جانارىنان ۇعاتىن مولاق قانشىق زىپ ەتىپ العا ءتۇسىپ، شوقىراقتاي جونەلدى.
العاشقىدا ۇزدىك-سوزدىق بىرىنەن-بىرى وزىپ وتىرعان ەكى قاسقىر ءبىر قىر اسقان سوڭ، ءبىر توپ قۋراي تۇبىنە سارىدى دا، وڭعا قاراي كۇرت بۇرىلىپ، ءبىراق كوسىلە شاپتى. القىمىنا قار كەپتەلگەن، ءىشى كۇرتىك اعاش اراسىنا كىرمەي، الاڭقايمەن كەلەدى. ارلان الدىندا.
بۇل كەزدە كۇن دە كوتەرىلدى. اپپاق قاردىڭ بەتىندەگى سان مىڭداعان ۇساق جۇلدىزشالار جالت-جۇلت ەتىپ، نەشە قۇبىلىپ، كوزدى اشتىرمايدى. ەرەگىسكەندەي كۇندە تىنىمسىز سوعاتىن جەل دە جوق. شاپقاندا سىزا ءتۇسىپ وتىرعان تىرناق ىزىنە دەيىن سايراپ جاتىر. قوس قاسقىر قالىڭ اعاشتىڭ تاساسىمەن وتە بەرگەندە توعايدان شىعا، ۇركىپ كەرى قايتقان قويان ءىزىن، بىر-ەكى جەردە شوقىراقتاپ سەكىرىپ، ۇشىپ كەتكەن ساۋىسقان ءىزىن كوردى. تاڭ سارىدەن تۇرىپ ءىن-ىننىڭ اراسىندا جورتاتىن اق تىشقاننىڭ قىبىرلاعان ۇساق ءىزى دە جاتىر. انشەيىندە تاربيىپ جاتاتىن قاسقىر ءىزى، جوسىلىپ جاتاتىن ەلىك ىزدەرى جوق.
ەكى-ۇش قىر اسقان سوڭ قوس ءبورى بەيعام كۇيگە اۋىسىپ، ادەتتەگى جايباراقات جورتىسقا ءتۇستى. قارنى توق مولاق قانشىق سولەڭ-سولەڭ بۇلكىلدەگەن بىرىشەككە ەركەلەپ بىر-ەكى رەت اسىلىپ، ويناعىسى دا كەلدى. ونداي كەزدە كۇدىس ارلان كۇجىرەيىپ توقتاي قالىپ، كوزىنىڭ استىمەن جاقتىرماي قارايدى دا، موينىنان سىرعىپ تۇسكەن قانشىعىن كەۋدەسىمەن قاعاماعا العا وزادى. «اسىقپا، الىساتىن ۋاقىت الدا، اۋەلى مەكەنىمىزگە جەتىپ الايىق» دەگەندەي تاعى جورتادى.
بۇل كەزدە ەكى يتەرتكەن، وڭكەي قانشىرداي قاتقان جاراۋ ات مىنگەن بەس اڭشى ولىمتىكتىڭ قاسىنا جەتكەن. ولىمتىكتى جارتىسىنا دەيىن جەپ، قالعانىنىڭ دا ءار جەرىن قاجالاپ، ماڭايداعى قاردى وپىر-توپىر شيىرلاپ كەتكەن قوس قاسقىر ءىزى كەلگەن ىزىمەن قايتا شۇباتىلىپ، سايراپ جاتىر. كەلگەندەگى ىزدەرىنىڭ اراسى جاقىن، قايتقان ىزدەرىنىڭ اراسى الشاق.
اڭشىلار كوپ ايالداعان جوق، سۇيرەتكەن سويىلدارى قار سىزىپ، جەڭىل شوقىراقپەن اڭ سوڭىنان سالدىرتا جونەلدى. قاسقىر الىپ ابدەن ۇيرەنگەن يتتەر جىلمىڭ قاعىپ، ءجيى-جيى جەر يىسكەپ، وقتاي اتىلىپ اتتىلاردىڭ الدىنا شىعادى.
سۋىت جۇرگەن اڭشىلار كۇن تۇساۋ بويى كوتەرىلگەن كەزدە كوز ۇشىندا كەتىپ بارا جاتقان ەكى قارايعاندى كورگەن. ولار دا سەزىپ قالسا كەرەك: شوق اعاشتىڭ تاساسىنا ءتۇسىپ، عايىپ بولدى.
بىرىشەك قۇلاعىن تىكىرەيتىپ ارتقا ءبىر قاراعان دا، كوسىلە تارتقان. بۇل بەلگىنى بىلەتىن مولاق قاسقىر الدىنا ءتۇسىپ الىپ زىمىراي جونەلدى. ءۇش اياققا ابدەن توسەلىپ العان. جارىمجان اياعىن كوتەرىپ اپ زىتقاندا كەز كەلگەن قۋعىنشىعا قاپەلىمدە جەتكىزە قويار ءتۇرى جوق.
بىرىشەك ەندى ادىمىن قىسقارتىپ، جەڭىل شوقىراقتاپ ايالداي بەردى. مۇنىسى قانشىعى مۇگەدەك بولعالى ىستەپ جۇرگەن ءادىسى. مولاق كوز كورىم جەرگە ۇزاپ، قۋعىنشىلار جاقىنداپ قالعاندا ارلان جالت بەرىپ، ءبىر بۇيىرگە قيىس تارتتى. تالاي رەت وسى ايلامەن اڭشىلاردى الداپ، سوڭىنا ءتۇسىرىپ، قانشىعىن قۇتقارىپ قالعان.
جوق، بۇل جولى ولاي بولمادى. ءبىراز جەرگە ۇزاپ بارىپ، ارتىنا ءبىر قايىرىلىپ ەدى، اتتىلار تۋرا قانشىعى ەكەۋى ايىرىلىسقان تۇسقا جۇپتارىن جازباي جەتكەن ەكەن. تىزگىندەرىن تارتىپ كىدىردى دە، كولدەنەڭدەي بۇرىلعان كەرى اتتىڭ ۇستىندەگى بىرەۋ قولىن سىلتەپ، قاسىنداعىلارعا بىردەمە دەگەندەي بولدى. سودان سوڭ-اق اڭشىلاردىڭ ۇشەۋى مولاقتىڭ سوڭىنا ءتۇسىپ، ەكى يت ەرتكەن ەكەۋى وسىلاي قاراي قۇيعىتتى. بىرىشەك وزىنە سەنىمدى. ونشا ءقاۋىپ ويلامايدى. ءبىراق قانشىعىنىڭ كۇنى نە بولادى. قۋعىنشىلار دا، جوباسىنا قاراعاندا، جولاي كەزدەسىپ قىزىق قۋعان جۇرگىنشىلەر ەمەس، ادەيى سايلانىپ شىققان اڭشىلار سياقتى. كوپ سۇرقىلتايدى كورگەن كوزى ءجىتى، تاجىريبەلى ارلان اتتاردىڭ تۇر-تۇسىنە دەيىن، ۇستىندەگى ادامدارىنىڭ كيىم كيىسى، سۇيرەتكەن سويىلدارىنا دەيىن انىق كوردى. اسىرەسە تۋا قاستاسقان قاس جاۋى يتتەردىڭ ءتۇس تۇلعاسىن انىق بايقادى. ءبىرى تۇرقى ۇزىن كۇدىرەيگەن سارى الا يت تە، ەكىنشىسى مۇشە ءبىتىمى جيناقى قارا قاسقا يت. ەكەۋى دە اۋىل ىشىندە مىقتىمسىپ كوپ ۇرەتىن بارقىلداقتارداي نەمەسە قاسقىرعا ايتاقتاسا-اق كورسىن-كورمەسىن ارسىلداپ، دالاقتاپ جارىسا شاباتىن مايباسار توبەتتەردەي ەمەس، يەلەرىنە قاراپ، سولاردىڭ سىڭايىن اڭدىپ، بۇيرىعىن كۇتەتىن ەستى، العىر يتتەر ءتارىزدى. ءبىراق ولاردان دا ونشا جۇرەگى شايلىعىپ، ىعا قوياتىن ارلان جوق.
بىرىشەك تاعى دا باعىتىن وزگەرتىپ، قايتادان قانشىق كەتكەن جاققا قابىرعالاي سالدى. نە دە بولسا ونىڭ ىزىنەن اداستىرىپ، بار اڭشىنى وزىنە بۇرىپ الماق.
كوز ۇيالتاتىن شاعىرماق قاردىڭ بەتىنە تۇسكەن ۇلىلى-كىشىلى اڭداردىڭ ءىزى كوبەيىپ قالىپتى. تۇنگى ۇيقىدان سوڭعى جاۋعان قاردان كەيىنگى كۇندەگى تىرشىلىك.
ويقاستاي شاۋىپ ءبىراز لەكىتىپ-لەكىتىپ العان بىرىشەك از ۋاقىتتا قانشىعىنىڭ قاراسىن كوردى. العاشقى شابىسىنان بولجىراپ قالعان ەكەن. باعانا تۇلكىدەي قۇلدىراپ جونەلگەندە اياعىنىڭ اقساقتىعى سەزىلمەگەندەي ەدى. ەندى قانشا جان ۇشىرىپ باققانىمەن باسى قالتاڭداپ، ارتىنا ءالسىن-السىن جالتاقتاپ، شوقىراقتاپ بارادى. ەكى-ۇش جىل سەرىك بولعان مولاققا ارلاننىڭ جانى اشىدى. ءبىراق ەندى كومەك ەتەر دارمەن جوق. قيقۋدى سالىپ قۋعان ءۇش اتتى جان-جاعىنان قاۋمالاپ، جاقىنداپ قالعان. ءبىر امالىن تاۋىپ، جالتارىپ اعاشقا ەنىپ، جول تاۋىپ كەتپەسە، تونگەن اجالدان ەندى قۇتىلۋى نەعايبىل.
ءۇستىپ كەلە جاتقاندا بىرىشەك ءوز سوڭىنان دۇرسىلدەگەن ات تۇياعىن سەزدى. موينىن ءبىر بۇرىپ قالىپ ەدى، ءقازىر سوعىپ الاتىنداي قولىنداعى سويىلىن وڭتايلانىپ، اۋدەم جەردە ۇشىرتىپ، تاياپ قالعان كۇرەڭ قاسقا اتتىنى بايقادى. كەر اتتى سوڭىندا — الىسىراق كەلەدى. تۇستەرى سۇستى. ەكى يت تە تىم ايبارلى.
دەنەسى ءسال قىزىنىپ، بۋىن-بۋىنى جازىلىپ، بابىنا كەلگەن بىرىشەك ەندى بۇدان ءارى جاقىنداتۋدىڭ ءقاۋىپتى ەكەنىن سەزىپ، كوسىلە تارتتى. ءا دەگەندە-اق قاناتتى قۇستاي ۇشقان ارلان قۋعىنشىدان سىتىلا جونەلگەن. ەندى ارتىنا بۇرىلعان جوق.
باۋىرى قارعا تيەر-تيمەس بوپ، كۇزەندەي بۇكتەتىلىپ شاپقان ءبورى ءوزىنىڭ كۇشىن ءبىر بايقايىن دەگەندەي، ءتۇس اۋعانشا توقتامادى. شاپقان سايىن قارقىنى ۇدەپ، ەكى قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن جەل گۋ-گۋ ەتەدى.
كوكشە جەرىندە يت مۇرىنى وتپەيتىن قالىڭ قاراعايلى، شاقپاق تاستى كىشىگىرىم اسەم تاۋلار قانشا كوپ بولسا، ايدىن كولدەر، جايىلما، قارا سۋلار، شالشىق، تومارلار دا قيساپسىز. قارى قالىڭ، جاۋىنى مول جىلدارى ويدىم-ويدىم شىلىكتىڭ ماڭى دا سۋعا تولىپ، كەيدە كۇزگە دەيىن تارتىلمايدى. كوردەن سۋ كوپ سياقتى كورىنەدى. بىرىشەك ءقازىر كوگىلدىر مۇزدى ايدىن كولدەردەن، شوق-شوق قىزىلدان، ۇستىنەن قالىڭ قار جۇرگەن ساي-جىرا، قارا سۋلاردىڭ تالايىنان اينالىپ ءوتىپ، يرەلەڭدەي بەردى. قانشىعىنان ايرىلىپ جالعىز قالعانداي ەس سەزىنىپ، بار ءوشىن جەر تانابىنان الاتىنداي قۋىرىپ كەلەدى. نە دە بولسا بۇل ماڭنان ۇزاعىراق بارىپ، ۇرعاشىسىنىڭ قايعىسىن الىستاعى ءبىر اۋىلداردىڭ مالىمەن وتەمەك.
ويدىم-ويدىم وسكەن شوق قايىڭداردىڭ ارا-اراسىمەن قۇيىنداي ۇشىپ، شۇناق كوكجال كەڭ جازىققا شىقتى. الىستا سىرىمبەت تاۋى بۇلدىرايدى. ءدال توبەسىنە دەيىن سىڭسىعان قاراعايلى كوگىلدىر تاۋدىڭ باۋىرىندا ارلان تالاي رەت بولعان. قىسى-جازى تىنباي تاس اراسىنان بۇلكىلدەپ اعىپ جاتاتىن اق بۇلاقتىڭ كاۋسار سۋىن تالاي مالشىلاعان. وڭ قاپتالىنداعى قالىڭ قامىستى كولدىڭ ىعىنداعى قولدىڭ سالاسىنداي اق بالتىر قايىڭنىڭ اراسى جىپىرلاعان قويان. ارلان اندا-ساندا قويان دا اۋلاپ، تالايىنىڭ تاڭىن ايىرىپ، قان-جوسا قىلعان. اسىرەسە كوجەكتەرى قانداي ءتاتتى. باس سۇيەكتەرىمەن قوسا بىتىرلاتا جەگەندە ءدامى اۋىزدان كەتپەيدى. كومەي سۋىرادى. وسىنى ويلاعاندا بىرىشەكتىڭ ەزۋىنەن سىلەكەيى شۇبىردى. تاڭ اتا جەگەن ولىمتىكتىڭ توقتىعى تاراپ، ەندى قارنى شۇرقىراعانداي بولدى.
ءتۇس اۋا ارلان سىرىمبەتتىڭ بەرگى سىلەمىنە ىلىكتى. تاۋ دا الىس ەمەس. ەندى اسىقپاسا دا بولادى. جاۋ قاراسىن ۇزگەنى قاشان. ونىڭ ۇستىنە ورگە قاراي كوتەرىلگەندە، جول اۋىرلاپ، ىقتاسىنعا تۇسكەن كۇرتىك قاردىڭ كەي تۇسى اقساق ويىلىپ، بىرىشەكتىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبى جىپسىگەندەي بولدى.
قالىڭ توعايدىڭ شەتىندە وسكەن جالعىز قايىڭنىڭ تۇبىنە ومبىلاپ بارىپ، ءبىر اينالىپ اياعىن كوتەرە بەرگەن ارلان كوزى شاتىناپ تۇرىپ قالدى. شىن با، وتىرىك پە؟ قالىڭ قىراۋ باسقان سيرەك كىرپىگىن قايتا-قايتا قاعىپ، كەلگەن جاعىنا ۇركە قارادى؛ باسىن قالىڭ ۇلپا قار كومگەن مەڭىرەۋ توعايدىڭ باۋىرىنان قىلت ەتكەن باعاناعى كەر اتتىلى اڭشى ۇشىرتىپ كەلەدى. قاسىندا سارى الا ءيتى دە بار. بىرىشەك شالا سارىپ، بۇتىنا اعىزىپ-تامىزا جونەلدى، تۋمىسىندا زارەسى ۇشىپ قاتتى ۇرەيلەنگەنى. وسىنشا ۇزاق شاۋىپ، قارا ءۇزىپ كەتكەندە سوڭىنان ءبىر ەلى قالماعان قۋعىنشىنى كەزدەستىرگەنى وسى.
ارلان جان دارمەندە قايتا قارقىنداپ، توعايدىڭ تاساسىنا اينالا تارتتى. بۇل جولى قۇلاعىنىڭ قالاي جىميىپ كەتكەنىن دە اڭعارمادى. اڭشىنىڭ سۇسى جامان. وسىنشا جەرگە قاجىماي جەتكەن ات پەن ءيتتىڭ تۇقىمى باسقا بولار. ساسقالاقتاپ قالعان قاسقىر توعايدىڭ ءدال تۇبىنەن وتە بەرە، ءبىر قىرىنداي كەلىپ، وڭ جاعىنا ىشقىنا قارعىدى. سيرەك وسكەن ەكى-ۇش ءتۇپ اعاشتىڭ باۋىرىنداعى كۇرتىككە تۇسكەن ءبورى تاعى قارعىپ بارىپ، ەكىنشى تاساعا ءتۇسىپ، قۇيىنداي ۇشتى.
بۇل — ىزىنەن جاڭىلدىرارداعى قاسقىر ءادىسى. ءىز قۋىپ اڭقىلداتىپ جەتكەن اڭشى، ادەتتە، اتتىڭ باسىن كۇرت توقتاتا الماي، ەكپىنىمەن وتە شىعادى. قايتا بۇرىپ كەلگەنشە، نە ءىزدىڭ ءوزىن جوعالتادى، نە ۇزىلگەن ءىزدىڭ ۇشىعىن تابا الماي لاعىپ كەتەدى. ەڭ بولماعاندا، قاشان تاپقانشا، سول ارادا اينالشىقتاپ، ۇزاق كۇيبىجىكتەپ، بوگەلىپ قالادى.
ءبىراق بىرىشەكتىڭ بۇل ءادىسى دە ءساتسىز بولدى. جالت بۇرىلىپ باعىتىن وزگەرتكەن بىرىشەك ەندى ويعا قاراي توڭقاڭداي شاپقاندا، ارتىندا اجال ەلەسىندەي بوپ قالماعان كەر اتتىنى تاعى كوردى.
بۇل جولى بىرىشەك ايانعان جوق. قايتسە دە قۇتىلۋدىڭ قامىن ويلاپ بار كۇشىن سالدى. عۇمىرى بۇلاي زىمىراپ كورگەن جوق شىعار. ەڭكەيە باستاعان قىسقى قىزىل كۇنگە قاراي قار بوراتىپ قۇيىنداي ۇشتى. ۇزاق شاپتى.
جوق، ءبارىبىر كەر اتتى قالار ەمەس. قايتا بۇرىنعىدان ارالارى جاقىنداپ، تاقىمداي باستادى. سارى الا يت قانا ارتتا ۇزاڭقىراپ قالدى.
ءونe بويى تۇگەل بۋسانعان بىرىشەك ەندى ءبىر كەزدە تەرلەي باستاعانىن سەزدى. انا جىلى كوپ ءبورىنىڭ ورتاسىنان شىققاندا وسىلاي ءبىر مالشىنىپ ەدى. جارالارىن جالاپ وتىرىپ، اۋزىنا كەلگەن كەرمەك اششى دامنەن تۇشىرقانىپ، قايتا-قايتا قار اساپ ءشولىن باسقان. ەندى ءبىر كەزدە تۋرا سول اششى ءدام تىلىنە تيگەندەي بولدى: تۇلا بويىنان اققان تەر كوزىنىڭ تۇبىنەن دە ساۋلاي باستاعان ەكەن.
الدەن ۋاقىتتا تاڭدايى كەبەرسىپ، ءوز ءتىلى ءوز اۋزىنا سيمادى. اۋزىن ارانداي اشقاندا سالا قۇلاش ءتىلى ءجانتاسىلىم بەرەردەگى سيىردىڭ تىلىندەي سالباڭ ەتتى. بىرىشەك ەندى ءسال جۇگىرسە قىزىلماي بوپ القىنىپ قالاتىن اۋىلدىڭ سابالاق يتتەرىندەي قايتىپ ءتىلىن جيناي المادى. ول ول ما، ازدان سوڭ جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ، باسى اينالا باستاعانداي بولدى.
ات تۇياعىنىڭ ءدۇرسىلى كۇشەيىپ، جاقىنداپ قالعان سياقتى. اڭشى مەن ەكى اراسى ۋاقىت وتكەن سايىن قىسقارىپ، تارىلىپ كەلەدى. «وسىنشا ۇزاق شابىسقا قاجىمايتىن مۇنداي دا ءدۇلدۇل مال بولادى ەكەن-اۋ. قانداي ۇشقىر اتتاردىڭ ءوزى باس سالىپ قۋعاندا قۇيرىق تىستەسىپ كەلسە دە، ءبىرازدان سوڭ شاڭىن كورە الماي شاتقاياقتاپ قالۋشى ەدى. ال مىنا الباستى شاپقان سايىن ۇدەي بەرە مە، قالاي...». بىرىشەكتىڭ كوزى الايىپ وڭ جاعىنا ۇرەيلەنە قارادى. كەر ات باسىنا بوي بەرمەي الا-الا قاشىپ، قاپتالداپ كەلىپ قاپتى. ءتىپتى وزىپ بارادى.
جوق، بىرىشەكتىڭ ءوزى ەكەن ويىسا باستاعان. باسى-كوزىن تەر جۋعان ارلان ەندى ءوزىنىڭ شاۋىپ كەلە جاتقانىن، نەمەسە بيىك جارعا شىعا الماي تىرباڭداپ، ورمەلەپ كەلە جاتقانىن تۇسىنبەدى. ءجۇرىسى وڭدىمەي قويدى. تىلەرسەگىنىڭ ءسىڭىرى تارتقانداي ادىمى تارىلىپ، بۋىن-بۋىنىنان ءال كەتىپ، تالىقسي بەردى.
كوكجيەككە جاقىنداعان قىپ-قىزىل كۇن بىرەسە وڭ جاعىنان، بىرەسە سول جاعىنان شىققانداي بوپ، كوزى بۇلدىراعان بىرىشەك ەندى ءبىر كەزدە ءتىلى سالاقتاپ شوقىراقتاعان سارى الا يتكە تۇرا سالىپ كەلە جاتقانىن كوردى. سوندا عانا ءوزىنىڭ قاشاعان مالداي بۇلتىڭداپ، كەر اتتىلىنىڭ ايداعانىنا كونىپ، ءبىر ارادا شىر كوبەلەك اينالىپ جۇرگەن مۇشكىل حالىنە كوزى جەتتى. قاتتى قىسىلىپ شىن ىشقىنعان ارلان جان دارمەندە جالت بۇرىلىپ، اقتىق كۇشىن سالىپ، جاقىن اراداعى توعايعا توتەلەي تارتتى. كەر اتتى اعىپ ءوتىپ، باسىن قايتا بۇرعانشا قالىڭ ومبى قارلى قىزىلدىڭ ىشىنە قالاي قويىپ كەتكەنىن دە اڭعارماي قالدى.
جال-جال كۇرتىكتى كەۋدەسىمەن ءسۇزىپ، بىر-ەكى قارعىپ، شوقاڭداپ، ومبىلاپ، اعاش ورتاسىنداعى الاڭعا السىرەپ شىققان بىرىشەك قۋعىنشى جاققا قارسى قاراپ جاتىپ الدى. ەندىگى جاۋلىقتى قايتسە دە وسى ارادا كۇتىپ الماق. بۇدان ارمەن قاشۋعا مۇرشا جوق. ەكى وكپەسىن سوعىپ، ءتىلى سالاقتاپ، ەنتىگىپ جاتىر.
ۇزاق شاۋىپ، ەتى قىزىپ، ەلىرىپ العان كەر ات ەسىك پەن قارلى قىلتادان وتپەي ۇركىپ، اۋىزدىعىمەن الىسىپ شىر كوبەلەك اينالادى. قاسقىر جاڭا اڭعاردى. قىسقى ءجۇنى قالىڭداعان كەر قۇلا جاس مال. مۇنداي جىلقىنىڭ جۇمساق ەتىن تالاي جەگەن ارلان ونىڭ جاس مال ەكەنىن بىردەن ايىردى. ەكىنشى اتا جاۋى — سارى الا يت. ول كەر اتتاي ەمەس، القىنىپ، شارشاعان. قازىرگى ءوزىنىڭ ءحالى سەكىلدى. ءتورت اياعى ءتورت جاققا كەتىپ، قولباڭداپ جاڭا جەتتى. ات ۇستىندەگى يەسى اعاش ءىشىن سىلتەپ، «ال، باسارالا، ال؟» دەپ داۋسى ساڭق ەتكەندە، ول دا قالىڭ قاردان شوقىراقتاپ، مالتىعىپ ءوتىپ، تايسالماي تۇرا ۇمتىلدى.
از دا بولسا تىنىم العان ارلان ءسال سەيىلىپ، سەرگىپ قالعان سياقتى. بويىنا قۋات بىتكەندەي سەرپىلىپ، گۇر ەتىپ تۇرەگەلدى. كۇن شىققاننان بەرگى قاسقىردىڭ قاراسىنان كوز جازباي قۋىپ، مۇلدەم وشىگىپ، زىعىرى قايناعان الپاۋىت سارى الا ءيتتىڭ ەكى كوزى وت شاشىپ قانتالاپ كەتكەن. سىرت تۇرىنە قاراعاندا ءالدى توبەتتەرگە دە، قارنى قابىسقان بيىك تازىعا دا ۇقسايدى. ومىراۋى القام-سالقام، كۇدىرەيگەن جۋان مويىن، ارت جاعى شوميىڭكىرەگەن، بەلى كۇدىس، اۋزى جىرتا قارىس يت الدىندا كەسە-كولدەنەڭ جولبارىس تۇرسا دا قايمىعىپ، ىركىلەتىن ءتۇرى جوق. بۇرىن تاپ مۇنداي ولەرمەن يتپەن ۇشىراسىپ كورمەگەن بىرىشەك ءبىر قىرىنداپ ىعىسىپ، ورنىنان جىلىسا بەرگەنىن ءوزى دە سەزبەي قالدى. مىسى باسقان يت الدىندا تايقاقسىپ جاسىقتىق جاساپ العانىنا ىزالانعان ارلان لەزدە بويىن جيناپ، اتىلايىن دەپ كەلە جاتقان ازۋلى اجالعا قارسى بۇرىلدى. بۇلشىق ەتتەرى جيىرىلىپ، جالى تىكىرەيىپ شيىرشىق اتقان بىرىشەك ءسال بۇگىلە بەرىپ، ۇستىنە ءتونىپ قالعان الپاۋىتقا قارسى قارعىدى. ەكەۋىنىڭ ءادىسى دە بىردەي ەكەن. كەز كەلگەن جاۋىن ءبىر قاققاندا جۇلىنداي ۇشىراتىن تەمىردەي قوس كەۋدە بار ەكپىنىمەن كەپ سەرىپپەدەي سوعىلعاندا، ەكەۋى دە شالقالاقتاپ بارىپ قايتا تۇزەلدى. ار-ار ەتكەن ىزالى ءۇن شىعارعان قوس دۇشپان ەندى الدىڭعى اياقتارىمەن تىك شاپشىپ ءبىرىن-بىرى كەۋدەدەن، القىمنان تىرەپ، قوساياقتاپ تۇرىپ قالدى. اۋىزدارىن ارانداي اشىپ ۇمتىلعانمەن باستارى جەتپەيدى. ىشتەن شىققان ىستىق لەپتەرى عانا بەتتەرىن شارپىدى. ەكەۋىنىڭ دە سوياۋ-سوياۋ ىرسيعان اپپاق ازۋلارى بىردەي. ءسال ءمۇلت جىبەرسە، الماستاي وتكىر ازۋ كادىك. تيگەن جەرىن ورىپ تۇسەدى. وسىنى اڭعارعان ەكەۋى دە ساداقتىڭ وعىنداي وتكىر، ءزارلى كوزدەرىن بىرىنەن-بىرى المايدى. بىرەۋى ءسال جاسىقتىق جاساپ، كوزىن بۇرسا، ەكىنشىسى قاعىپ تاستاماق. بىرىشەك تە، باسارالا دا تەگىن جاۋمەن كەزدەسپەگەندەرىن ءا دەگەننەن-اق ۇقتى. ساۋساقتارى سالالى، ءسىڭىرلى اياقتارى دا بىردەي. وڭاي بەرىسەتىن دۇشپاندار ەمەس. ەكەۋىنىڭ دە بۇگىن تۇگى قالماي تالانۋى حاق. ءبىراق بىرەۋى ءولۋى كەرەك. اجالسىز ايىرىلىسۋعا جول جوق. بۇل — ەكى سىرتتاننىڭ اراسىنداعى بىتىسپەيتىن جاۋلىق زاڭى.
ءبىر-بىرىنىڭ قاپىسىن اڭدىعان قوس ارلان بىردەي قيمىلدادى. الدىڭعى اياقتارىمەن كوز ىلەستىرمەي قاققاندا ەكەۋى ەكى جاققا ۇشىپ، قايتا اتىلدى. بۇل جولى ۇمار-جۇمار بوپ ۇزاق الىسىپ كەتكەن باسارالانىڭ تاماعىنا ۇمتىلعان بىرىشەكتىڭ اۋزى قارا ەزۋگە ىلىكتى. ءبىراق تەرەڭ قامتي المادى. قالىڭ شەمىرشەكتى شايناپ، قاسقىردى تۇقىرتا بەرىپ ەدى، جىلانشا بۇكتەتىلىپ شيىرشىق اتقان بىرىشەك جاۋىرىنمەن قاعىپ، ۇشىرىپ جىبەردى. وماقاسا بارىپ تۇرا بەرگەن باسارالانىڭ ۇستىنە ساسىق كۇزەنشە اتىلىپ جابىسقان ءبورىنىڭ ازۋى جەلكەگە ءتيدى. بۇل جولى قاپسىرا تىستەدى. ءبىر اياعىن ءيتتىڭ ۇستىنە ارتقان بىرىشەك جەردەن مىقتى تياناق تاپپاي، دۇشپاننىڭ كەڭ قولتىعىنا الگى اياعىن تىعىپ جىبەرىپ ادامشا شالىپ الدى. باسارالا ۇستىنە قونجيعان قاسقىردىڭ شابىنا قاراي مويىن سوزىپ ەدى، جەلكەدەن سىعىپ تولعاعان ازۋ بوساتار ەمەس. باتىپ بارادى. باسارالا جەرگە جابىسا بەرە كوكجالدى ۇستىنەن اسىرا لاقتىردى. ءبىر اينالىپ بارىپ دىك ەتىپ، قايتا بۇرىلا بەرگەن ءبورىنىڭ شابىنان الىپ، تاعى دا كوتەرىپ تاستادى.
اعاش اراسىنداعى قاردىڭ بەتى شىڭىلتىر دا، استى كۇپسەك. كەسەك-كەسەك قار تومىرىلىپ، الگىندەي بولماي وپىر-توپىرى شىقتى. كەي تۇسى قارا جەرىنە دەيىن كورىنىپ، جۇلىنعان ءجۇن، اققان قانمەن ميداي ارالاسىپ قارا-قوشقىل تۇسكە اينالعان.
كەر دونەننىڭ اقىلدى، ۇلكەن كوزى بادىرايىپ، ۇرەيلەنىپ، شىلبىرىن ۇزەردەي جۇلقىنىپ، ۇركە بەرگەن سوڭ، اڭشى ونى الىستاۋ اپارىپ بايلاعان دا، اعاش اراسىندا تۇرىپ، قان مايداندى باقىلاعان. باسىندا ءيتى جەڭىپ بارا جاتسا، «ءيا، ءسات!» دەپ ۇمتىلا ءتۇسىپ، قاسقىردىڭ ازۋى تيسە ۇرەيلەنىپ، باسارالاسىن اياپ تۇرسا، ءبىرازدان سوڭ ءۇنسىز مەلشيىپ قالدى. «قايسىسى جەڭسە دە، ايتەۋىر، تەڭ ايقاس. شىركىن، جەكپە-جەككە كەلىپ، ءوز تەڭىمەن الىسىپ ولگەنگە نە جەتسىن» دەپ، ويلى قاراعان جىگىت ءبىر كەزدە تابيعاتتىڭ عاجابىنا قايران قالدى. بۇل ەكى ارادا شاڭىراقتاي ۇلكەيگەن كەشكى كۇن بالقىعان تەمىردەي قىزارىپ، دوڭگەلەي دومالاپ كوكجيەككە قۇلاعان. سەلدىر توعاي اراسىنان شاشىراي تۇسكەن وتكىر ساۋلە دۇنيەنى قىپ-قىزىل بوياۋعا مالىپ الدى. قارسى بەتتەگى سەلدىر قاراعايدىڭ ارا-اراسىندا ادەيى قولمەن ەككەندەي ارالاسا وسكەن كوپ تەرەك بار. كۇزدە ءۇزىلىپ تۇسپەي ءارى بۇتاعىنا ءىلىنىپ امان قالعان بىرەن-ساران قىزىل جاپىراقتارى كۇن ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ، شوقتاي جاينادى. قوجىرماعى از قايىڭنىڭ اپپاق بالتىرلارى، اق قار، سۇر قاسقىر، سارى يت — ءبارى دە وتتاي جانىپ، قان-قىزىل تۇسكە ەندى. قىپ-قىزىل وت ىشىندە ارسىلداپ، جىلانشا بۇراتىلعان قوس ارلان داۋىل ىشىندە دۇرىلدەپ كەپ ۇمار-جۇمار ايقاسىپ، بۇكتەتىلىپ، قايتا شاپشىعان بيىك جالىن سياقتى. سۋماڭداعان جالىن وتتى تىلىمەن ءبىرىن — ءبىرى جالاپ، لاپ ەتىپ شالقىپ، قاۋىپ-قاۋىپ الادى. ءبىر ءسات جەرگە سىلق ەتىپ قۇلاپ، شيىرشىق اتا دومالاپ، قايتا شالقيدى. دۇنيە قىزىل وت، قىپ-قىزىل قان. ءدال ورتاسىندا تىرشىلىك ءۇشىن جان الىسىپ، جان بەرىسكەن قوس ارلان. ۇلكەن ويلى كوزىن قاداپ، قايىڭ اراسىنان باقىلاعان اڭشى:
دۇنيە جالىن، دۇنيە وت،
دۇنيە ىستىق، دۇنيە شوق، —
دەپ ءار ءسوزىن قايتالاپ، بوگەلە بەردى: «دۇنيە جالىن، دۇنيە وت...».
كۇنى بويى شاۋىپ زورىققان يت پەن قاسقىر جەكپە-جەك كەزدەسكەندە بويلارىنا قۋات ءبىتىپ، اشۋعا ءمىنىپ لەزدە شيرىعىپ العان ەدى. ءبىرىنىڭ ەتىن ءبىرى جارالاپ، قالىڭ تەرىلەرىن قارۋلى تىستەرىمەن شۇبەرەكشە جىرتىپ ۇزاق الىسقان ارلاندار ءبىر كەزدە القىنىپ، تىلەرسەكتەرى قالتىراي باستادى. قۇلاقتان، ەزۋدەن، جۇقا شاپتان دىردەكتەگەن قان السىرەتىپ تاستادى. ءبىرىن-بىرى وڭايلىقپەن الا الماعان سوڭ، كوزدەرى بۇلدىراپ، ەندى ايلاعا كوشكەن.
نەشە ءبىر ءادىس جاساپ ءبىرىنىڭ استىنان ءبىرى سىتىلىپ جۇرگەندە باسارالانىڭ اۋزى بىرىشەكتىڭ تاماعىنا ءتيدى. ەڭ سوڭعى كۇشىن سالىپ اساي قاپقان يت سىرەسىپ جىبەرەر ەمەس. ەندى بوساتسا وسى حالگە ءوزىنىڭ كەلەتىنى ايدان انىق. كوزىنە ءولىم ەلەستەگەن باسارالانىڭ ءار تۇگىنە دەيىن قالتىراپ، قاسقىردىڭ كەڭىردەگىن قىسا ءتۇستى. بىرىشەك اقتىق رەت بۇلقىنىپ ەدى، تاماعىنان ىستىق قورعاسىنداي باسقان زىلدەي سالماق تومەن قاراي تۇقىرتا بەردى. تىنىسى تارىلىپ، قىلعىنىپ، كوزىنىڭ الدىنداعى قىزىل وت كۇرەڭىتىپ سونە باستاعان ارلاننىڭ الدىڭعى اياقتارى شالىسىپ، جاس تالداي مايىسىپ بارىپ گۇرس ەتىپ قۇلادى. بىر-ەكى رەت ىشقىنا سەرپىلگەن اياقتارى، الدەن ۋاقىتتا جان-جاققا تاربيا جايىلىپ، قيمىلسىز سەلتيىپ قالدى.
بۇل كەزدە كۇننىڭ قىزىل بوياۋى اعاشتىڭ ۇشار باسىنا قاراي اسىعا ورمەلەپ، ىسقاياق كوك كۇمبەزگە ءسىڭىپ، لەزدە عايىپ بولدى. سەرەيگەن رابايسىز ۇزىن كولەڭكەلەر دە اق قاردىڭ ۇستىمەن قارا جىلانداي جەر باۋىرلاي جىلجىپ، ۇمتىلعان سايىن اسىعىپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا بار كولەڭكە باس قوسىم، بۇكىل الاپتى قوڭىر سۇرقاي كورپەسىمەن بۇركەي سالدى. الگىندە عانا جالىنداي شاپشىعان بىرىشەك ارلان دا، شوقتاي جايناعان تەرەك جاپىراقتارى، بار الاپ ءسونىپ كۇلگە اينالعانداي بوزارا قالدى.
باسارالاسى ماۋقىن باسسىن دەپ، ماڭىنا جولاماعان اڭشى ەكى جول ولەڭىنىڭ جالعاسىن جاڭا تاۋىپ، باسىن بىرىكتىردى:
تىرشىلىك ءنارىن سەپكەن كۇن —
دۇنيە جالىن، دۇنيە وت،
تىرشىلىك بويدان كەتكەن كۇن —
سونگەن شالا، وشكەن شوق.
بۇل — اتىعاي-قاراۋىلعا، بۇكىل كوكشەتاۋ وڭىرىنە اتى جايىلعان اڭشى، ساياتشى سەرى جىگىت، ءوز جانىنان شىعارىپ ايتاتىن ءانشى، سۋىرىپ سالما اقىن، قورامسانىڭ اقانى ەدى. ازان شاقىرىپ قويعان شىن اتى اقجىگىت. ءۇي ءىشى، اۋىل-ايماق ەركەلەتىپ اقان دەپ كەتكەن.
سودان بەرى ەل اقان دەيدى.
تاڭ اتقالى ات ۇستىندە وتىرىپ تەرشىگەن اقان باسارالاسى مايدان سالىپ جاتقاندا قانجىعاعا بۇكتەپ بايلاعان جەڭىل ىقشام قاسقىر ىشىگىن الىپ ۇستىنە جامىلعان دا، باسىنداعى جۇقا مالاقايىن اۋىستىرىپ، ەردىڭ جىرىمىنا بايلاۋلى جاسىل شيبارقىتتان تىستاعان قىردىڭ قىزىل تۇلكىسىنەن تىكتىرگەن جەكەي تىماعىن كيگەن. ساپتاما ەتىگىنىڭ قونىشىنان اساتىن اعاش ىشىندەگى قاردى ومبىلاي، بىرىشەكتىڭ تاماعىنا اش كۇزەنشە قادالىپ، جاعى قارىسىپ قالعان ءيتىنىڭ قاسىنا كەلدى. تيتىقتاپ شارشاعان باسارالا يەسىن سەزەر ەمەس. تىنىشتىق الىپ، قالعىپ كەتكەن سياقتى. ايتەۋىر، كەۋدەسىندە جانى بارىن قار سوعىپ قيمىلداعان سىپتىرىقتاي قىسقا قۇيرىعىنان، تولعاپ-تولعاپ جۇتىنعان تاماعىنىڭ بۇلكىلىنەن عانا ايىرۋعا بولادى.
— ءجا، جەتتى، باسارالا. جارايسىڭ، باسارىم، ەندى دەم ال! — دەپ يەسى ءيتىن ەركەلەتىپ، جۇرەسىنەن وتىردى دا، جەلكەسىنەن، جونىنان سيپالادى. جىنىن قۇستىرىپ، بابىمەن جاراتقان ءيتتىڭ دەنەسىندە ءبىر جاپىراق ارام ەت جوق. سالالى، ۇزىن ساۋساقتارىمەن اڭشى بۇلشىق ەتتەرىن ۇستاپ ەدى، بۋىلتىق — بۋىلتىق بولىپ تاستاي قاتىپ قالىپتى. اقان ۇزاق سيپاپ، تارتىلعان سىڭىرلەرىن، بۋىن-بۋىنىن جۇمساق الاقانىمەن ۋقالاپ، بوساتا بەردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ قارىسقان جاعى اشىلعان باسارالا تالتىرەكتەپ تۇرىپ، ەكى-ۇش اتتاپ ءسۇرىنىپ، جاتا كەتتى. دەنەسىندە ساۋ-تامتىق جوق. تۋمىسىندا العاش رەت قاتتى جارالانعان ماڭ توبەت قاتتى السىرەپ، ەسەڭگىرەگەن. تالىقسىپ، باسىن كوتەرە المايدى. يەسى شولاق توننىڭ كەڭ قالتاسىندا شۇبەرەككە وراۋلى ءبىر كەسەك قۇيرىق مايدى زورلاپ جۇتقىزدى دا، قاسقىر ىشىگىن ۇستىنە جاۋىپ، تەر قاتپاسىن دەپ قىمتاپ تاستادى.
الىپ بىرىشەكتىڭ سوزىلا ءتۇسىپ جاتقان عاجاپ ىرىلىگىنە تاڭ قالعان اقان ءبىراز ۋاقىت كوزىن الماي تۇردى دا، «اۋىلعا وسى كۇيىندە جەتكىزسە» دەپ قۇيرىعىنان كوتەردى. قىردا ەركىن ءجۇرىپ، ويىنا العان مالدىڭ اپپاق قارداي سەمىز، بورىقتاي جۇمساق ەتىن جەپ سۇيەگى اعارعان ارلان زىلدەي ەكەن. اتتىڭ ۇستىنە ەكى-ۇش ادام بولماسا، كوتەرىپ سالۋ دا قيىن. ءبىراق ءجاي ويلاعانى بولماسا، ۇساق اڭ ەمەس، سويىلماعان بىتەۋ قاسقىردى اتقا وڭگەرسە، جۇيرىك اتتىڭ باعى قايتادى دەيتىن ىرىمدى بىلەتىن اڭشى قىنىنداعى كەزدىكتى سۋىردى...
* * *
اقانمەن اڭعا شىققاندار باعاناعى كۇرەڭ قاسقا اتتى تورە تۇقىمىنان جۇپىنىڭ ءالجانى مەن ونىڭ جىلقىشىسى، اقىننىڭ قاسىنان سوڭعى كەزدە ءبىر ەلى قالمايتىن قالجىڭقوي سەرىگى شاكەي، ءانشى جىگىت سۇلتانمۇرات ەدى. تۇنەۋگۇنى بىرىشەكتىڭ جايراتىپ كەتكەن مالى — وسى ءالجان بايدىڭ قۇتتى بيەسى. زىعىرى قايناپ، تالاي سايلانىپ شىققانمەن ارلاندا الا الماي مىسى قۇرىعان باي اقانعا قولقا سالعان. ءبىر جەتسە قۇلاگەر مەن باسارالا جەتەر دەپ ۇمىتتەنگەن. Heشe كۇندەي اتتارىن جاراتىپ، يتتەرىن باپتاعان اڭشىلار ءقازىر قاسقىردان دا، قۋعىنشى قۇلاگەر، باسارالادان دا كوز جازىپ، ورتا جولدا قالدى. باعانا مولاق قانشىقتى قۋعان شاكەيلەر ونشا قينالعان جوق-تى. مۇگەدەك اقساق قاسقىر قارا ءۇزىپ ۇزاي الماي، قارۋلى، ءادىسقوي شاكەيدىڭ قاق سويىلىمەن تۇمسىقتان ءبىر ۇرعانىنان قالماي، ءالىپ بوپ تۇسكەن.
ال ءالجاننىڭ ۇشقىر، جاراۋ، كۇرەڭ قاسقاسى ءا دەگەندە قاسقىردى باستىرمالاتىپ، سۋىرىلىپ شىققانمەن، ۇزاق ءۇردىس شابىسقا شىداي الماي تۇسكە تامان بوساڭسي بەرگەن سودان ءبىراز جەر وتكەن سوڭ، جاڭا بۋسانىپ، جازىلا باستاعان باسى قاتتى قۇلاگەردى تەجەڭكىرەپ وتىرعان اقان ءبىر كەزدە ەركىن قويا بەرگەندە، اق كوبىك بوپ تەرلەگەن كۇرەڭ قاسقا بارلىعىپ، ايدالادا قالعان. اڭشىنىڭ ىزىمەن شوقىتقان iن كۇن ەڭكەيە جۇرۋگە جاراماي، ساعالدىرىق تۇبىنەن باستاپ، قولتىق شابى سابىندانىپ، اياڭعا تۇسكەن. قارا قاسقا، ءتورت كوز ءيتتىڭ دە كۇنى سونداي.
ءقازىر ءالجانعا شاكەيلەر قوسىلعان. ۇزاق جەرگە دەيىن قۇلاگەردىڭ ىزىمەن كەلگەن اڭشىلار اتتارى بولدىرىپ، ءارى بارا المادى. اتتارىنان ءتۇسىپ، اعاشتىڭ باۋىرىنا جايعاسىپ، ناسىبايلارىن اتىپ، اي تۋعانشا وتىردى.
— اپىراي، — دەيدى ءالجان، — بۇل اقان بىلمەيتىن نارسە جەردىڭ استىندا شىعار. قىز قىلىعى تۇگىلى، قاسقىر قىلىعىن دا بىلەدى. ىشتەن تۋا ۇيرەنگەن بە؟
— نە بىلەتىنىن ايتاسىز؟ — دەدى سۇلتانمۇرات، — اقان اعانىڭ بىلەتىنىن ساناي بەرسەڭىز شاشىڭىز جەتپەس.
— جوق دەيمىن-اۋ. دالادا جاتقان ولىمتىككە قايىرىلىپ سوعاتىنىن قايدان ءبىلىپ قويدى؟
— قاسقىردىڭ ەكى مەكەنى بولادى دەيدى اقان، — دەپ سوزگە شاكەي ارالاستى، — ول ەكەۋىن ۇنەمى الما-كەزەك اۋىستىرىن وتىرادى. مال جارىپ كەتكەن قاسقىر ولىمتىككە ەكى-ۇش كۇن وتكەن سوڭ قايتكەندە دە ءبىر اينالىپ سوعاتىن كورىنەدى. ول سونىڭ ءۇشىنشى، ۋاقىتشا مەكەنى. ال مىنا قانشىقتىڭ سوڭىنان ءبىزدى قالاي ءبىلىپ جىبەردى دەيسىز عوي؟ بىلتىر ارىقبالىق كولىنىڭ ىق جاعىنداعى ءبىر توعايعا جەتكەنىمىزدە جالعىز ارلان اعاشتان شىعىپ جونەلە بەردى. تۇرا ۇمتىلىپ ەك، اقان بىرەۋىمىزدى عانا جىبەرىپ، قالعانىمىزدى توقتاتىپ تاستادى. «اناۋ الدامشى قاسقىر، ادەيى ەلىكتىرىپ كەتىن بارادى. ءداۋ دە بولسا وسى اعاشتىڭ ىشىندە بولتىرىكتەرى بار»، — دەدى. ايتقانى تۋرا كەلدى. اعاشتىڭ جان-جاعىنان باسپالاپ كىرىپ، قاۋمالاپ ءجۇرىپ، التى كۇشىگىن سوعىپ الدىق. باعاناعى كوكجالدىڭ قاشىسى دا تۋرا سوعان ۇقسايدى... جازدا قاسقىردى قاشاندا كولدە كۇتۋ كەرەك ەكەن. جانە اتتان ءتۇسىپ وتىرساڭ، الىستان كورگەن ءبورى ونشا ەلەي قويمايدى. سوسىن، ءبىر توپ قاسقىردىڭ اۋەلى بولتىرىگىن سوعۋ كەرەك. ويتكەنى ولار قاشۋعا ايلاسىز، ءارى ءالسىز بولسا، ونىڭ ۇستىنە قاسقىر مەن قانشىق ولاردى تاستاپ ۇزاي الماي، توڭىرەكتەي بەردى. ابدەن كۇدەرىن ۇزگەندە عانا كەتەدى...
— ءبىر توپ قاسقىر دەيسىڭ، تۇرا تۇر، شاكەي، — دەپ ءالجان تاڭداي قاقتى. — سوندا قالاي؟ ەگەر بولتىرىكتەرى ۇيىنە جەتكەن بولسا، قاسقىرلار ونىڭ قانشىعىنان، ارلانىنان قالاي قۇتىلاسىڭ؟ سەندە ايتاسىڭ-اۋ!
— اۋەلى تۇرا تۇرىڭىز. اڭشىعا ونى ايىرۋ قيىن ەمەس. ونىڭ ءادىسىن دە اقان ۇيرەتكەن. ەگەر قاسقىرلاردى كۇندە كورسەڭىز، بولتىرىكتەرى مەيلى ەسەيىپ كەتسىن، ىلعي وسىندا جۇرەدى. ال كەشكە كورسەڭىز، ىلعي ارتىنان ەرەدى.
— نە دەيدى قۇداي-اۋ! مۇنىڭ ءبىر قىزىق نارسە ەكەن، — دەپ ءالجان باسىن شايقادى... — ءاي، توقتا، بىرەۋدىڭ داۋسى شىقتا ما، قالاي؟
ءبارى ەلەڭدەي قالدى. اق قاسقا دا باسىن كوتەرىپ، قىڭسىلاپ يەسىنە تىعىلا بەرەدى. تەگى، ماي تابانى توڭا باستاسا كەرەك اياقتارىن الما-كەزەك كوتەرىپ، ءبۇرىسىپ تۇر.
— اقان!
— اقاننىڭ داۋسى، — دەدى ءبارى قوسىلا.
الىستان سالعان ءان تۇنگى اۋادا قالىقتاپ انىق ەستىلە باستادى. سار جەلدىرگەن اڭشى ءوزىنىڭ باعاناعى ىزىمەن سالبىراپ كەلەدى.
— اقان اعام كوڭىلدى سياقتى، بىرىشەكتى سوققان-اۋ، — دەپ ەدى سۇلتانمۇرات.
— ءاي، قايدام، اشەيىن بىزگە دىبىس بەرىپ كەلە جاتقان بولار، — دەپ ءالجان قاشان كوزىمەن كورگەنشە سەنىمسىزدەنە سويلەدى. — بىرىشەگىڭ وڭايلىقپەن قولعا تۇسەتىن نەمە ەمەس-تى.
— اقان كوزگە كورىنگەن قاسقىردى سوقپاي قويعانىن كورگەن جوق. ەگەر ونداي ساتسىزدىك بولسا، ول بۇرىنعى ىزىمەن كەرى قايتپاۋعا ءتيىس، — دەدى شاكەي. — ال ولەڭ دەگەندى اقان كوڭىلدى كەزىندە دە، رەنجىگەندە دە ايتادى. ونىڭ مەنەن كەيىنگى ايىرىلماس سەرىگى ولەڭ عوي، — دەپ، قالجىڭىن ارالاستىرىپ، سيرەك ءىرى تىستەرى اقسيىپ، جىميا كۇلدى. اي كوتەرىلىپ قالعان. الگىندەي بولماي قابانباي شوعىنىڭ تەرىسكەيىنەن كەر دونەندى اقان دا قىلت ەتىپ كورىندى. باسارالاسى وسىندا. كەر دونەن ءجيى پىسقىرىنىپ كەلەدى.
وي، سابازىڭ-اي، ءوزى دە اتىم-اق ەكەن. ءالى تىڭ عوي، قاراعىم، دەپ ءالجان، ءتىل تيمەسىن دەگەندەي ءتۇفا-تۇفالاپ تۇكىرىنىپ جاتىر...
تۇرقى ۇزىن كەر دونەن كولدەنەڭدەي كەپ توقتاعاندا، اڭشىلار اينالاسىنا شىعىپ قاۋمالاپ كەتتى. كوكجالدىڭ تەرىسىمەن قوسا باسىن بىتەۋ سويىپ العان، بىرىشەكتىڭ ازۋلارى ىرسيىپ، كوزى اشىق كۇيىندە قالىپتى.
— ءاھ، اتاڭا نالەت، سەن عوي اق ادال مالىمدى قۇرتقان، ەزۋىڭدى ۇرايىن! — دەپ قالىڭ تەرى شالبارلى ءالجان باسىنان تەپپەككە اياعىن كوتەرە بەرىپ شالقاسىنان ءتۇستى. اڭشىلار دۋ كۇلدى. ۇيالعانىن سەزدىرمەيىن دەپ، تۇرا سالىپ، اتتىڭ ۇستىنەن بىرىشەكتىڭ شولاق قۇيرىعىن ىزدەپ جاتىر، — ءوزى شىنىمەن سول ما، ءيا، ءيا، سول، مىنا قارا، شولتاڭداعان قۇيرىعىڭدى ۇرايىن!..
— جىگىتتەر، ال جۇرەيىك. اتتارعا دا، يتتەرگە دە تەر قاتپاسىن. وزدەرىن دە ونشا باپتى ەمەس شىعارسىڭدار. انا شوق جۇلدىزعا قاراي جۇرسەك، ەل جوباسىن تابارمىز. جولاي كەزدەسكەن اۋىل بولسا، تاماقتانىپ الارمىز، — دەپ اقان العا ءتۇستى.
ءالجان — تورە تۇقىمىنان شىققان اقسۇيەك بولسا دا، مۇنداي جەردە كوپ شىرەنبەيتىن كىشىپەيىل، ونىڭ ۇستىنە اڭعال ادام. بىرىشەكتى ءوزى سوققاننان بەتەر قۋانىپ كەلەدى. تالاي-تالاي وقىس سوزدەر سويلەپ، جول بويى اڭشىلاردى كۇلدىردى.
قارا قاسقا ءيتى دە، كۇرەڭ قاسقا اتى دا بولدىرعان تورە اتىن قوس وكپەگە تەپكىلەپ، اقانعا قاتارلاستى:
— اقان، وسى مەن ءبىر نارسە ويلاپ كەلە جاتىرمىن. وسى بار عوي، ءبارىمىزدىڭ دە اتىمىز قانشىرداي قاتىپ جاراعان. ءبىراق بىزدەردىكى بولدىرىپ قالدى. ال سەنىكى قالاي بولدىرمايدى؟ — دەگەندە، اقان كۇلىپ جىبەردى:
— ونى ۇيدەگى جەڭگەيدەن سۇراڭىز، — دەگەندە، اڭشىلار قارقىلداپ تۇرىپ كۇلىپ، دالانى باسىنا كوتەردى.
— ءاي، اقان-اي، سوزگە ۇستاسىڭ-اۋ. بىزدىكى ايتەۋىر قىڭىر-سىڭىر، قيسىق-شويتىق بولا بەرەدى، — دەپ تاعى كۇلدىرگەن ءالجان اقانعا جاقىنداي ءتۇستى، — جوق دەيىم-اۋ، مەنىڭ تۇسىنبەيتىنىم، وسى قانشىر دەگەن ءسوز نە سوندا؟
جىگىتتەر دە ەلەڭ ەتە قالدى: «راسىندا دا نە ءسوز؟»
— قانشىر دەگەن — ارىستاننىڭ ۇرعاشىسى، — دەدى اقان.
— ارىس-تان-نىڭ؟! ونى قازاق قايدان بىلەدى؟ كورگەن دە جوق قوي.
— نەگe كورمەسىن. ءبىر كەزدە بولعان شىعار. ايتپەسە ارىستان دەگەن اتتى قايدان قويدى دەيسىز.
— راس، راس، جانى بار ءسوز.
— ال سوندا ارىستاننىڭ قانشىرى، قاسقىردىڭ قانشىعى دەگەندە، ۇرعاشى يت دەپ نەگە اتايدى ەكەن، ۇرعاشى قاسقىر دەمەيدى عوي، — دەدى سۇلتانمۇرات تا ويلانىپ.
اقان وعان دا جاۋاپ بەردى.
— كەيىنگى كەزدە ءبىز ەسكى سوزدەردىڭ كوبىن ۇمىتىپ بارا جاتىرمىز. ول ءبىزدىڭ كىنامىز. مەنىڭ ەستۋىمشە، ءيتتىڭ ۇرعاشىسىن ءقازىر قانشىق دەسە، بۇرىن يتاقاي دەيدى ەكەن. «ءيتتىڭ يتاقايىنا دەيىن باسىندى-اۋ» دەگەن ءسوز ادامداردان قاعاجۋ كورگەن بىرەۋدىڭ «قاتىندارعا دەيىن باسىندى-اۋ» دەپ، اشىنعاندا شىعارعان ءسوزى بولسا كەرەك. ال مەگەجىن، كاندەن يتتەردى يتارشى دەگەن. ۇلكەن توبەتتەر ابالاپ جاتقاندا، تاپيتاق يتتەر دە شاۋجايدان الادى. «يتارشىلانباي بىلاي تۇر»، «يتارشىلانىپ نە جوق» دەگەن ءسوز سودان شىقسا كەرەك. ماسەلەن، شەگىرتكەنىڭ ۇرعاشىسىن «ولەكشىن» دەيدى. ال ايۋدىڭ ۇرعاشىسىن نە دەيتىنىن بىلەسىڭدەر مە؟ كوكشەتاۋ جەرىندە بۇرىن ايۋ كوپ بولعان عوي.
اڭشىلار بىرىنە-بىرى قاراسىپ جاۋاپ قاتا المادى.
— ايۋدىڭ ۇرعاشىسىن كىرەكەي دەيدى.
— كىرەكەي دەيدى؟
— كىرەكەي. وي، اللاي! — دەستى جىگىتتەر.
— «كىرەكەيدى ولتىرمە، قونجىعى جەتىم قالماسىن» دەگەن ءسوز بار. سونداعى «قونجىعى» دەگەنى بالاسى ەكەن، — دەدى اقان.
قاتتى اياڭمەن كەلە جاتقاندار ءار كەزدەسكەن سايىن جاڭا ءبىر ءسوز، ءدارىس، ونەر ۇيرەتەتىن اقاننىڭ جان-جاعىنان شىعىپ ىنتىعا تىڭدايدى. ارا-اراسىندا سۇراق بەرىپ، از سوزدەن كوپ ماعلۇمات العىسى كەلەدى. اڭ مەن مالدىڭ توڭىرەگىندەگى ۇساق مي بولسا دا، تىلدەگى بۇرىن ەستىمەگەن، اڭعارماعان نارسەگە اقىننىڭ ءمان بەرگىشتىگىنە، ۇعىمتالدىعىنا قايران.
— ايۋدىڭ كىرەكەيى، قونجىعى دەگەندى ءبىرىنشى ەستۋىم. ءبىز عوي ايۋدىڭ ۇرعاشىسى، ايۋدىڭ بالاسى دەيمىز.
— ەندەشە، — دەدى شاكەي ەلىرە كۇلىپ، — مىسىقتىڭ بالاسى، تىشقاننىڭ بالاسى دەپ الدەعانداي عىپ ادام بالاسىنا تەڭەستىرىپ تالتەڭدەتپەي، ولارعا دا ءبىر ات تابۋ كەرەك ەكەن.
بۇرىن اتى جوق بولسا، ويدان قويا سالۋ قيىن-اۋ، — دەدى اقان باسىن شايقاپ. بۇل ايتقانىڭ دا، ويلاساڭ، قىزىق نارسە. تەگى، ءۇي ىشىندەگى ماقۇلۇقتاردى سولاي اتاسا كەرەك. سىرتتا جۇرگەن ءيتتىڭ بالاسىن كۇشىك دەيدى. تەك ادامدى جەرلەپ ۇرىسقاندا عانا ءيتتىڭ بالاسى دەيدى. ال «ءيتتىڭ كۇشىگى» دەگەن سوعان قاراما-قارسى قالجىڭ، ەركەلەتۋ رەتىندە ايتىلادى. ماسەلەن يت كۇشىكتەدى، سيىر بۇزاۋلادى، بيە قۇلىندادى دەسە، ەندى ۇيدەگى ماقۇلىق: مىسىق پەن تىشقاندى مىسىق بالالادى، تىشقان بالالادى دەيدى. ويلاي بەرسەڭ كوپ قىزىقتار بار. اتتەڭ نە كەرەك... قىزىلجاردا وقىعان كەزىمدە اڭعاردىم - وسىنداي ءسوزدىڭ ءبارى ورىس مەكتەبىندە، ورىس عىلىمىندا زەرتتەلەدى ەكەن. ءبىز عوي مۇندايدى اڭگىمەلەۋدىڭ ءوزىن ۇساقتىق سانايمىز. ودان دا كىمنىڭ سوعىمى سەمىز، نەشە ەلى — سونى مىنا زارە ەتكەندى ۇناتامىز.
— ايتام عوي، اقان جەتى قات جەر استىنداعىنىڭ ءتىلىن بىلەدى. وسى سەن اتتىڭ دا، ءيتتىڭ دە ءتىلىن بىلەتىن شىعارسىڭ، اقان، — دەپ ءالجان وزىنشە قالجىڭداعان بوپ كەڭكىلدەپ كۇلدى.
— نەگە بىلمەيمىن، بىلەمىن، — دەدى اقان دا جۇلىپ العانداي. — باعانادان بەرى اتىڭىزدىڭ اياعىنا ورالىپ، قۇيرىعىن شابىنا تىعىپ قىڭسىلاپ، جۇرە الماي بۇرالىپ كەلە جاتقان ءيتىڭىزدىڭ نە دەپ شاعىنعانىن ءتۇسىندىڭىز بە؟
— نە دەپ شاعىنسىن، شارشاپ كەلە جاتقان دا.
— جوق ءسىزدىڭ ساراڭدىعىڭىزدى باسارالاعا ايتىپ، بەتىڭىزگە سالىق قىپ، كىنالاپ كەلەدى، — دەدى اقان اتىنىڭ باسىن تەجەپ.
— تەك، ساراڭدىق دەمەشى. مەنىڭ جومارت، ساراڭدىعىمدا ءيتتىڭ شارۋاسى قانشا.
— نە دەيدى سوندا؟
— نە دەيدى؟ — دەپ، باسقالارى كۇلىپ، اقىندى قولقالاي جونەلدى. اقان ءسال ويلانىپ، از ءۇنسىز كەلە جاتتى دا:
— ءيا، ءسوزىن جاڭا قۇرادىم. ول بىلاي دەيدى، — دەپ، ءبىر اۋىز ولەڭدى قولما-قول سۋىرىپ سالدى:
جونىمدا ءبىر جاپىراق ەت قالمادى،
جۇرەتىن اياعىمدا ەپ قالمادى.
كوجەنىڭ قويۋى دا تيمەگەن سوڭ،
قاسقىرعا قارايتۇعىن بەت قالمادى، —
دەپ كەلەدى.
اڭشىلار قىران-جاپان كۇلىپ، قايتا-قايتا قايتالاپ، وسى باي اتاۋلىنىڭ ءبارى ساراڭ با قالاي؟»، «ساراڭ بولماسا بايىماس تا ەدى»، «ءاي، الجەكە-اي، ءبىر ءيتىڭىزدى تويدىرا الماسىڭىز بار، ونى ۇستاپ قايتەتىن ەدىڭىز، ول ىشەتىن كوجەنى ءوزىڭىز ىشەتىن كوجەنى ءوزىڭىز ىشەتىن شىعارسىز، تىم قۇرماسا ءوز سىباعاڭىزدان ءبولىپ بەرمەيسىز بە»، — دەسىپ، ءالجاندى ءىلىپ-قاعىپ، ىشەك-سىلەلەرى قاتتى. ولجان دا ەرىكسىز ەزۋ تارتىپ قوسىلا كۇلىپ، اقىرى اقانعا جاناسالاپ، جالىنا باستادى.
— اينالايىن، مىنا ولەڭىڭدى مەنىڭ يتىمە ايتتىم دەي كورمەشى، اۋىزباستىرىق ءۇشىن ەرتەڭ ءبىر سەمىز تاي سويىپ شاقىرايىن. ەلگە تاراپ كەتسە، مازاق ەتەدى عوي... اينالايىن!..
— ونى انا جىگىتتەرگە ايتىڭىز. اۋىزدان شىققان سوڭ ول، ەندى ول مەنىڭ ولەڭىم ەمەس، جۇرتتىكى، — دەپ اقان ماڭايلاتپاي كەلدى دە، الدەن ۋاقىتتا وز-وزىنەن ىڭىلداپ اڭشىلاردان بولىنە بەردى. يت تۋرالى اڭگىمە وعان جاڭا ءبىر ويلار سالىپ، ءبىر ىرعاقتى قايتالاي بەرەدى. قاباعىن شىتىنىپ، كەيدە ءۇنسىز قالادى. اقان كوپتەن بەرى «يت ۇرگەن» دەگەن ءاننىڭ كۇلدىرگى سازىن، قايىرماداعى ءيتتىڭ ۇرگەن ۇنىندەگى قىزىق اۋەنىن تاپسا دا، ءسوزىن ۇناتپاۋشى ەدى. ەندى ءسوزى دە، ءانى دە تابىلعانداي كوڭىلىندە سايراپ، بىر-بىرىنە ۇيلەسىپ، جاراسا باستاعانداي. ءانشى كوپ ىڭىلدادى، كەي-كەيدە داۋسىن شىعارىپ تا ايتادى. مۇنى اڭعارعان جولداستارى ءوزدى-وزى كۇبىرلەسىپ، ىزىڭ وزىپ بارادى. ولار دا جاڭا ءاننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن سەزىپ، بوگەت بولماۋعا تىرىسادى.
«يت ۇرگەن» وسى دالادا، اڭشىلىقتا ءجۇرىپ تۋعان ءان ەدى...
ءبىر كەزدە بۇلاردىڭ ارتىنان قيقۋ سالعان كوپ داۋىس شىقتى. اقان جالت بۇرىلىپ ارتىنا قاراعاندا، ماڭ-ماڭ باسىپ جاي كەلە جاتقان قۇلاگەر دە ەلەڭ ەتىپ، قۇلاعىن قايشىلاپ، ويقاستاي بەردى. جاڭا عانا وزدەرى وتكەن جول تۇيىسىندەگى قالىڭ شوقتىڭ تاساسىنان تاسىرلاتا شاۋىپ شىعا كەلگەن تورت-بەس اتتى ۇزدىك-سوزدىق قۇيعىتىپ قيقۋىن سالىپ جاقىنداپ تا قالدى. ۇزاق شابىستان قالجىرادى ما دەگەن كەر دونەن ەندى تىقىرشىپ، ەڭ الدىڭعى اتتى قۇيعىتىپ ءوتe شىققاندا جۇلا تارتتى. اتتى قيناعىسى كەلمەگەن اقان تىزگىنىن ىركىپ ەدى، ەكىنشى ادام قاتارلاسقاندا شىداي الماي، بip جاعى بۇلاردان ءجون سۇراپ قالايىن دەپ اتىنىڭ باسىن قويا بەردى. دەنەسى توڭازىپ، بۋىن-بۋىنى قاتا باستاعانمەن بابىنداعى كەر دونەن شيىرشىق اتىپ جۇلا تارتىپ، لەكىتە جونەلدى دە، كوسىلە ءتۇciپ، بۇكتەتىلىپ، اۋدەم جەر ۇزاپ كەتكەن الدىڭعى اتتىلىنى باسىپ وزدى. باسى قاتتى دونەننىڭ تىزگىنىن شىرەنە تارتقان يەسى، الگى اتتىلى الدىڭعى قارقىنمەن تاعى قاتارلاسا بەرگەندە شىلبىرىنان ۇستاي الدى. ەكەۋى دە شوقىراقتاتا ءتۇسىپ، بۇلكىلدەتىپ، اقىرى اياڭعا اۋىستى.
— وۋ، شەشەلەرىڭ ۇل تاپقانداي قۋانىپ، ءتۇن ىشىندە ەلىرىپ جۇرگەن كىمسىڭدەر؟ — دەپ اقان بەيتانىس اتتىلىنىڭ بەتىنە ەڭكەيە ءتۇسىپ ءۇڭىلدى. باسىنا ەكى قۇلاعىن ارتىنا قايىرىپ بايلاعان تۇلكى تىماق، ۇستىنە اق سەڭسەڭ قويدىڭ تەرىسىنەن ءادىپ جۇرگىزگەن شولاق تون كيگەن ون بەس، ون التىلار شاماسىنداعى بالا كۇلگەندەي بولدى. مۇرنىنا دەيىن ءتۇبىت بوكەبايمەن تارتقان بالانىڭ ەكى كوزى عانا جىلتىرايدى.
— تاۋىپ ايتتىڭىز، اعاسى. شەشەمىز ۇل تاپپاعانمەن جەڭگەمىز ۇل تاۋىپ، سونىڭ قۋانىشىمەن ءجۇرمىز، — دەدى بالا سىپايى عانا. ءسال ەركەلەۋ مە قالاي، اۋزىن تولتىرا قومپاڭداپ سويلەيدى. ونىڭ ۇستىنە قالىڭ بوكەباي استىنان داۋسى دا انىق ەستىلمەيدى.
— ە، سوندا بۇلارىڭ نە، بايگە مە، وزدەرىڭ بەسەۋ-اقسىڭدار، — دەپ اقان العا ۇزاڭقىراپ كەتىپ، اتتارىنىڭ باسىن تەجەپ، شوعىرلانىپ بارا جاتقاندارعا قارادى.
— جوق، اعا، بايگە ءالى الدا، ءبىز مىنا كورشى اۋىلدارعا حابار بەرىپ كەلە جاتىر ەك، ەل جاقىن قالعان سوڭ جارىسىپ بارايىق دەگەنىمىز عوي، — دەپ بالا جايىن ايتا باستادى.
— ول كىم جاڭا بوسانعان، بۇل كىمنىڭ اۋىلى ەدى؟
— تاستان دەگەن ادامنىڭ اۋىلى، سونىڭ جاماعاتى، ەستۋىڭىز بار شىعار؟
— ە، بىلەمىن، باقتىبايدىڭ ءىنىسى تاستان دەسەيشى. وندا باعىتىمىز دۇرىس ەكەن.
— ال وزدەرىڭىزگە جول بولسىن، اڭ اۋلاپ كەلە جاتىرسىزدار عوي ءتارىزى، — دەپ بالا كەر دونەننىڭ جاياسىنان ەكى جاققا سالبىراعان قاسقىر تەرىسىنە قارادى، — كىم بولاسىزدار؟
— ءيا، اڭ اۋلاپ كەلەمىز. قوسكول جاقتىكىمىز.
— بايقايمىن، ولجالى كورىنەسىزدەر، ساۋعا.
— ال، ال، — دەدى اقان، — انا كەيىنگى اتتا ءبىر قانشىقتىڭ تەرىسى بار، سونى بايلان.
— ول قانشىق بولعاندا، مىناۋ ارلان بولدى عوي، بايلاعان سوڭ ارلانىن بايلاڭىز.
— اي، ءوزىڭ قۋلاۋ بالامىسىڭ دەيمىن. سەندەردەي بوزبالالارعا قاسقىردىڭ ارلانىنان كورى قانشىعى جاقسى، قانشىققا ءۇيىر بولاتىن كەزدەرىڭ ەمەس پە، — دەپ اقان قالجىڭداپ كۇلدى.
— ءسىز دە بۇرىن اڭشىلىقتى قانشىقتان باستاپ پا ەدىڭىز، — دەپ بالا دا ءىلىپ ءتۇسىپ، سىڭعىر ەتىپ كۇلدى. كۇلكىسى تىم نازىك ەكەن.
— جەڭىلدىم، جەڭىلدىم. مەنىكى جاي انشەيىن قالجىڭ عوي. شىنىمدى ايتايىن، بايلار ەدىم، ءبىراز مۇنىڭ سىرى بولىپ تۇر بۇل ءوزى وسى ءوڭىردى شۋلاتىپ جۇرگەن ارلان. ادەيى ەلگە اپارايىق دەپ ەك.
— بىرىشەك شولاق ەمەس پە؟! — دەدى بالا جۇلىپ العانداي.
— ءيا، ءدال ءتۇستىڭ ۇستىنەن. نەمەنە سەنبەيسىڭ بە، تاڭىرقاپ قالدىڭ عوي؟!
— جو-وق، بىرىشەكتى سوققانىڭىزعا سەنەم، ءسىزدى تانىماعانىما تاڭىرقاپ كەلەمىن. ءسىز... ءسىز اقجىگىت... اقان اعا ەمەسسىز بە؟ استىڭىزداعى كەر دونەن عوي؟
اقان تاڭ قالىپ بالاعا بەتىن بۇرىپ، ات ۇستىندە جامباستاي وتىردى.
— سەن ونى قايدان ءبىلدىڭ؟
بالا از ويلانىپ، الدەنەدەن قىسىلعانداي بوگەلىپ، كىمىلجىڭكىرەپ بارىپ جاۋاپ بەردى.
— مۇنداي ءبورىنىڭ سىرتتانىن اقان اعايداي جىگىتتىڭ سۇڭقارى، كەر دونەندەي جىلقىنىڭ تۇلپارى عانا سوعا الادى دەپ توپشىلاعانىم عوي.
— ويدوۋ دەرسىڭ، ءبىزدى اۋليە عىپ اسپانعا ءبىر كوتەرىپ تاستادىڭ-اۋ، قالقا بالا! سەنىڭ اتىڭ كىم ءوزى؟
«قالكا بالا» اقاننىڭ ەڭ ءبىر جاقسى كورگەندە، ۇناتقاندا ايتاتىن ءسوزى ەدى.
— اتىم ءوزىڭىز ايتقان قالقا بالا، — دەپ كۇلىپ جىبەردى دە، «ەرسىلەۋ بولدى ما مۇنىم» دەگەندەي ىلە اقاننىڭ وزىنە جارماستى. — اعا، «بۇرا سويلەگەن كۇلكىگە جاقسى دەپ»، ءوزىڭىز ءسوزدى بۇرىپ اكەتتىڭىز-اۋ. ساۋعاڭىز ارلان بولا ما؟.. قانشىق پا؟ ماعان بايلاماي-اق قويىڭىز، انا جاڭا دۇنيەگە كەلگەن نارەستەگە بايلاڭىز. ول دا ەركەك كىندىكتى ازامات قوي، ول دا جىگىتتىڭ سۇلتانى بولار ما ەكەن.
— بالاقاي، ءوزىڭ جاس تا بولساڭ، ءسوزىڭ تۇيەدەن تۇسكەندەي ەكەن. — جارايدى. تاستاننىڭ ءوزى بولسا، بايلاماق تۇگىل، ءبىر قىلشىعىن سيپاتپاس ەم، ءسابي عوي. بايلادىم. ال سەن ءوزىڭ ءبىر سىرتتاندى ەمەس، ءجۇز سىرتتاندى بايلاۋعا تۇرارلىق جىگىت ەكەنسىڭ، قالقا بالا.
— باسە، — دەپ بالا كۇلىپ جىبەردى، — ءسىزدى اقىن عانا ەمەس، جۇرت سەرى دەيتىن بولىپتى. سەرى وسىلاي جومارت بولسا كەرەك-تى. ايتپەسە سەرىنىڭ سەرىلىگى قايدا.
— سەن ءوزىڭ مەنى سىناپ تا كەلە جاتىر ما ەڭ؟ ەگەر مەنىڭ سەرىلىگىمدى شىن سىناعىڭ كەلسە، اڭ اۋلاعاندا سىناما...
— قىز اۋلاعاندا سىنا دەيسىز بە؟..
— ءاي، قۋ بالا، ءوزىڭ كوپ نارسەنىڭ رەتىن بىلەتىن سىڭايىڭ بار.
— اعا، ءسىز قىزداردى جاقسى كورەسىز-اۋ دەيمىن؟
— ەھ، سەن جاقسى كورمەيتىن شىعارسىڭ!
— دەگەنمەن ءسىزدى تىم بەيىمىرەك تۇرادى دەيدى. ءسىزدىڭ «ماقپال»، «كەپسەر»، «ءباتيما قىزعا»، «اقمارال»، «تورىنى تاڭ اسىرىپ مىنگەن قانداي» دەگەن اندەرىڭىزدى ايتىپ جۇرەمىز. ءبارى دە قىز تۋرالى عوي.
— ولاردى دا بىلەمىن دە، قۋ بالا. دۇرىس-دۇرىس، جاستىق شاعىندا وينا دا كۇل، جانعان شام، جاعىلعان وت ءبىر كۇن سونەر. انگە، سوزگە قۇمارلىق جاستىق كوڭىلگە ىنتىقتىق، جاقسىعا، سۇلۋعا قۇشتارلىق — ناعىز جىگىتتىكتىڭ بەلگىسى... ءسىزدىڭ اۋىلدا قىزدار كوپ پە؟ — دەدى ءبىر كەزدە اقان توتەسىنەن.
— بار، جەتەرلىك. بۇگىن شىلدەحانادا بولاسىزدار عوي. كورەسىز. وزدەرىڭىز قۇتتى قوناقسىزدار. ءبىراق قانداي قىزداردى سۇرايسىز، اتى قىز بولسا بولا ما؟
— ايتتىم عوي، قالقا بالا، سەن ءوزىڭ ءبىر بولايىن دەپ تۇرعان بالا ەكەنسىڭ. دۇرىس ايتاسىڭ. مەنىڭ سۇراپ كەلە جاتقانىم شوتىلار ەمەس، توتىلار، — دەپ اقان ريزا كوڭىلمەن سۇرادى.
— قالاي-قالاي دەدىڭىز، تۇسىنبەي قالدىم.
— قىز جاقسىسىن توتى، قىز جامانىن شوتى دەيدى. ال ەر جاقسىسىن جىگىت، ەر جامانىن مىگىت دەيدى.
بالا كۇلىپ جىبەردى.
— دەگەنمەن جامانىن دەمەڭىزشى، اقان اعا، كىم جامان بولام، كىم كەم بولام دەيدى.
— جوق، جامان دەگەندە اياعى اقساق، كوزى سوقىر كەمتارلاردى، نە بەتى بۇجىر، مۇرنى پۇشىق كەمسىندەردى ايتىپ تۇرعام جوق، جانى جاداعاي، كوڭىلى كىر، مىنەزى تىك، ويى تايىز مۇگەدەكتەردى ايتام، — دەپ اقان ۇعىندىرا سويلەدى.
— ەندەشە، اقان اعا، جامان قىزدار قانداي، جاقسى قىزدار قانداي بولادى.
— وي-بوي، ول ءبىر سوزبەن بىتپەيتىن قيامەتتىڭ قيامەتى عوي.
— بىلەم، اعا، ءسىزدىڭ قىزداردى سيپاتتاپ شىعارعان ولەڭىڭىزدى بىلەمىن. ايتسەدە، تاعى قاندايلارى بولادى، — دەپ بالا ىنتىعا سۇرادى. — تىم قۇرماسا، قىز كەلبەتىن ايتىڭىزشى.
بۇل كەزدە ارتتا كەلە جاتقان شاكەيلەر دە بولدىرعان اتتارىن تەبىنە ءتۇسىپ قاتارلاسقان. ولار دا اقان نە ايتار ەكەن دەگەندەي قۇلاقتارىن ءتۇرىپ، ءۇنسىز كەلەدى. اقان ءسوزىن نەدەن باستارىن ويلاپ، جۇرەكسىنگەندەي، نە تالاي ويدىڭ بۇلتىنا قامالىپ، قاي جەرىنەن شىعارىن بىلمەي ساڭىلاۋ ىزدەگەندەي، ات ۇستىندە دۇرىس وتىرا الماي قايتا-قايتا قوزعالاقتادى دا، قوتاندانىپ تۇرعان ايدان كومەك سۇراپ، شابىت تىلەگەندەي ۇزاق تەسىلە، سۇزىلە قاراپ كەلە جاتتى. ەندى ءبىر كەز سول ايدىڭ وزىمەن ءتىل تابىسقانداي، سودان قۋات، ءنار العانداي شەشىلە سويلەپ كەتتى.
— بار الەمگە، بار عالامعا اتىڭ تانىس، جارىق اي، سول الەمگە بىردە كەلىپ، بىردە كەتىپ، كوك جۇزىندە كۇلىم قاعىپ سىلانعان، كوك اسپاننىڭ ورتاسىندا تانا كوزدەي، التىن، كۇمىس تەڭگەدەي، قاراعاننىڭ كوزى تويماس، ويلاعاننىڭ ويى جەتپەس سەن دە ءبىر قىز قىزىقتىرعان پەندەنى. ءبىر سىزات جوق اپپاق ۋىز بالبىراعان جۇزىندە، ءجيى ۇركەردەن، شوق جۇلدىزدان بۇلعاقتاعان شوق ۇكىڭ، قۇس جولىنان جىپىرلاعان القا ءسانىڭ قۇس توسىڭە قوندىرعان، ەركە كۇلىپ، ەركىن ءجۇزىپ، كوزگە ءتۇسىپ، قولعا تۇسپەي، ءىش كۇيدىرىپ ويقاستايسىڭ الىستان؛ تىپىرلاتىپ ءتورت اياعىن اق جۇلدىزدان اقبوز اتتى ويناقتاتىپ بوساعاڭا قويساڭ دا، تەمىرقازىق — ەرتەڭ بارار جاڭا جۇرتىڭ سۋىق قارار الىستان؛ تورۋىلداپ سەنى جالعىز تۇسىرە الماي ۋىسقا، بىرەۋ ەمەس جەتى جىگىت — قاراقشىلار كۇندە ارماندا قالىسقان، تاڭ اتقاندا ماقپال شاپان ەتەگىڭنىڭ ءبىر جالت ەتىپ وقاسى، اق وتاۋعا مىڭ بۇرالىپ كىرگەندەي، ارماندا عىپ، شەرمەندە ەتىپ تاعى عايىپ بولاسىڭ؛ كۇنشىعىستان كىرپىك قاعىپ، كۇلىمدەپ، شىعا كەلگەن تاڭ شولپانى سەنىڭ گاۋھار سۇلۋ، نۇرلى كوزىڭدەي. ەكىنشىسىن نۇرلى كوزدىڭ ىلعي قىسىپ، جىلى ءجۇزدى نازبەنەن، الدە جۇرتتى ەمەكسىتىپ، ءۇمىت بەرىپ جۇرەگىڭە كۇيدىرەرلىك، ورتەپ جاندى لاۋلاتىپ، جالىنى مول، قىزۋى كوپ شوق تاستاپ، كۇندە كەلىپ، كۇندە كەتىپ جۇرەتۇعىن اسپانىندا جىگىتتىڭ، سىرىڭ دا كوپ، مىنەزىڭدە قىزىق-اي، ءون بويىڭدا، تال بويىڭدا كوپ قۇپيا، كوپ جۇمباق، جەردە تۇرىپ، بىرگە كۇلىپ، ءبىراق ىشتە سىر بۇگىپ جۇرەتۇعىن قىزدارداي.
اقان ءسال بوگەلدى دە، ايعا ءۇنسىز تەسىلە قاراپ، تاعى دا جالعادى:
— كەيبىر كەزدە شاربى بۇلتتان پەردە سالىپ بەتىڭە، ساۋلەڭدى ۇرلاپ، قىزىقتىرىپ، كوز تالدىرىپ ۇزاق شىقپاي بۇلت استىندا جۇزەسىڭ، ءبىراق ءجۇزىڭ تورعىن جىبەك استىنان كورىنگەندە جۇرەك تەربەپ، ۇزاي الماي قاسىڭنان، قالاي عانا الىس كەتىپ، قالاي كۇدەر ۇزەسىڭ. بۇلت استىنان اقشا ماڭداي ءبىر قىلت ەتىپ كورىنسە، وزەن بويىن بويلاي وسكەن جاسىل تالدىڭ ىشىندە جاسىرىنباق ويناپ جۇرگەن ەركە نازدى سۇلۋداي، مامىق ءتوسىن تولقىنعا ۇرىپ، بىردە بۇرىپ، بىردە بۇرماي ماڭعاز اپپاق مويىنىن، بىردە سۇڭگىپ، بىردە ءجۇزىپ اق مارجاندى دومالاتقان يىعىنان، جونىنان كوزگە ىستىق كورىنەسىڭ كولدىڭ ەركە قۇسىنداي؛
كەيدە الىستا بۇلت استىندا ءبىر ورنىنان تاپجىلماي، ءجۇزى سىنىق، كوڭىلى جاداۋ كورىنگەندە مۇڭايىپ، كوڭىل سۇيمەس، جان قالاماس الىس-سۋىق ساپارعا اتتاناتىن كىسەندەۋلى ارۋداي. جولاۋشى دا جالعىز جورتقان جابىرقاپ، تىنىس ءبىتىپ، قاپىرىق تىلسىم دالادا جىلى ورىنعا تەز جەتۋگە اسىققان، قاياۋ كوڭىل، دەل-سال بولعان اۋرۋداي.
تاس قاراڭعى كەيبىر ءتۇنى بۇلت باسقاندا اسپاندا ءبىر كورىنبەي، بەلگى بەرمەي، تىم قۇرماسا، سىعالاماي جابىقتان، تاس بەكىتىپ قارا قۇرىم ەسىكتى جاۋىپ العان وكپەشىل ءبىر قىزدارداي زارىقتىرىپ شىقپاي قويساڭ كۇمبەزىنە جىگىتتىڭ، ۇزاق جاۋعان اق جاۋىننان كوز جاسىنداي سىلبىرەپ، ءار تامشىدان بەتكە تيگەن تىلگىلەپ جىگىت كوڭىلى مۇزداپ كەتەر قالتىراتقان اسپانداعى ىزعارداي. ءبىز، جولاۋشى، بۇل ومىردە از تىرشىلىك ساپارىندا وتەتىن، سەن شامشىراق جولىن ونىڭ جارىق ەتەتىن. سەن بولماساڭ جولاۋشىنىڭ كوڭىلىن دە ءتۇن باسىپ، الدەنەگە ۇرىنادى-اۋ بايقاماي، سەن بارىڭدا جەتپەسە دە ساعان قولى قۋات الىپ، جارىعىڭنان ۇزاق جولدا تالماي جورتىپ شارشاماي جۇرە بەرەر ۇشىن ىزدەپ ءۇمىتتىڭ، نۇر سەبەلەپ، جەبەپ كوڭىلىن جىگىتتىڭ اسپانىندا تۇرا بەرسەڭ — تىلەگىم سول، قالقام-اي!..
ءوزىن — ءوزى ۇمىتىپ، شالقىپ-شالقىپ العان اقان ەندى قايتادان ساباسىنا ءتۇسىپ، بۇرىنعى قالپىنا كەلگەندەي. اركىم ءوز ويىمەن الەك. ءبىرى جىميىپ، ءبىرى مۇڭايعان جۇرگىنشىلەر ءۇنسىز. الدەن ۋاقىتتا الدان اي ساۋلەسىنە شاعىلىسىپ تەڭىزدەي جالتىراعان قىر استىنان يت ءۇردى: «الىستان جولاۋشىلار كەلە مە، قالاي؟» دەپ بەيعام اۋىلعا ءدۇدامالداۋ حابار بەرگەن ساق ءيتتىڭ تۇنشىعا شىققان قىسقا، ەنجار ءۇنى.
— اۋىل دا ەندى الىس ەمەس. راقمەت، اقان اعا، كوڭىلگە كوپ وي سالدىڭىز. كۇندە كورىپ، كوڭىل بولمەگەن اي جارىعىنان، كوپ جۇلدىزدان مۇلدەم جاڭا ساۋلە كورگەندەيمىن. كوپ نارسەنىڭ مول سىرىنا قانباق تۇگىلى، ەشتەمە سەزبەي دۇنيەنى ءبىر-اق قىرىنان قاراپ جۇرەدى ەكەمىز. اتتەڭ، قاسىڭىزعا ەرىپ، ءسوزىڭىزدى ءجيى تىڭداسام، وسىناۋ كەڭ دۇنيەنىڭ دە، ادامداردى دا اقىن كوزىمەن كورىپ، اقىن جۇرەگىمەن ۇعىنۋعا ۇيرەنەر مە ەم. ءبىراق... — دەپ بالا الدەبىر ءسوزدىڭ ۇشىعىن جاسىرىپ، توسىلىپ قالدى. اتىنىڭ سۋىق جالىنان سيپاپ، ەڭكەيىپ ءوز سوزىنەن ءوزى قىسىلعانداي بولدى. باعانادان بەرى اسا اڭعارماي، ونشا ەلەمەي كەلە جاتقان اقان «قالقا بالانىڭ» داۋسىنان ءبىر جاساندىلىق سەزگەندە، تۇلكى تىماعىنىڭ ماڭدايىنان تۇسكەن كولەڭكەدەن كومەسكى كورىنگەن بالا جۇزىنە تاعى قاراپ ەدى.
— ال ەندى مەن سىزدەردەن وزىپ، ەلگە حابار بەرەيىن، — دەپ بالا اتىن تەبىنە بەردى.
— ءسال بوگەلشى، — دەپ قاسىنا بۇرىنعىدان دا جاقىنىراق تايانىپ، اتتارىن قابىرعالاستىرا جاناسقان اقان باعانادان بەرى كوڭىلىندە ۇققان قۇپياسىن، باسقالارعا ەستىرتىڭكىرەمەي، باياۋ عانا ايتتى. — بالاقاي، بايقايمىن، سەن زەردەلى جاستاردىڭ ءبىرى سياقتىسىڭ. سىرعا دا بەرىك بولارسىڭ. وسى اۋىلدا باقتىبايدىڭ اقتوقتى دەگەن قىزى بار دەيدى...
بالا اقتوقتىنىڭ اتىن ەستىگەندە سەلك ەتىپ، شوشىپ كەتتى. ءوي، سەن سونشاما نەگە ۇرىكتىڭ. ءوزىڭنىڭ ءبىر شاتاعىڭ جوق پا؟ — دەپ اقان جىميىپ كۇلدى.
— جو-وعا. ءبىراق ول قىز اتاستىرىلىپ قويىلعان، باسى بoس ەمەس قوي.
اقان قاباعىن ءتۇيدى.
— ءيا، بىلەم. سۇتەمگەننىڭ جالمۇقانىنا ايتتىرىپتى دەپ ەستىگەم. سۇتەمگەننىڭ بولاشاق كەلىنى بولعانمەن، اقتوقتى ونىڭ جەلىلەگەن قۇلىنى، كوگەندەۋلى قوزىسى ەمەس.
— ول راس قوي. ءبىراق، اقان اعا، بىرەۋدىڭ اۋىنا تۇسكەن بالىقتى الىپ، پالەسىنە قالىپ قايتەسىز.
— اۋ جالمۇقاندىكى بولعانمەن، بالىق ەسىلدىكى ەمەس پە؟!
— ەسىلدىڭ اقتوقتىدان باسقا دا اق سازاندارى كوپ قوي.
— ءاي، باۋىرىم-اي، كوبىنىڭ ءدامىن تاتىپ ءجۇرمىز-اۋ، سۋ تاتىعان جۇزىنەن بال تاتيتىن ءبىرى ارتىق، — دەپ اقىن ايعا قاراپ كۇرسىندى، — بالاقاي، ءسوز جارىستىرىپ قايتەسىڭ، توق ەتەرى سول، اقتوقتىنى ءبىر كورۋگە ارماندامىن، ونىڭ سەبەبىن سۇراما. ءوزىم دە بىلمەيمىن. بۇل اۋىلعا كەلىپ كورۋگە سىلتاۋ تابا الماي ءجۇرۋشى ەم. بۇگىن ءساتى تۇسكەن سياقتى. تەك ەندى سەن اعاڭا قول ۇشىن بەر. شىلدەحاناعا اكەلۋگە مۇرشاڭ كەلە مە؟
— ە، تاستان اعاسى ەمەس پە. ءوزى دە كەلەتىن شىعار.
— ايتسە دە.
— جارايدى، قيسىنىن تابارمىن. ءبىراق، — دەپ بالا باسىن قيسايتا قاراپ كۇلىمسىرەدى، — الدىن الا ىرىمىن جاساڭىز. كورىمدىگى كەيىن.
— اپىراي، سەن تونىڭ سۋلانباي جاتىپ، توناۋعا كىرىستىڭ-اۋ.
— ءوزىڭىز ءبىلىڭىز. «قالمادى بەلدە بەلبەۋ، باستا بورىك، جەڭگەسىن قىزدى اۋىلدىڭ سىيلاي-سىيلاي» دەپتى عوي.
— ەگەر سەن جەڭگەلىكتە تۇرىپ، جىگىت كوڭىلىنەن شىقساڭ، جان پيدا، — دەپ اقان اتىن توقتاتتى دا، سۇق قولىنا تاعىپ جۇرەتىن ءقادىرلى بۇراما ساقيناسىن الىپ، — شەش، بيالايىڭدى، — دەدى.
بيالايىن شەشكەن بالا اسا ءبىر ەپتىلىكپەن اقاننىڭ قولىنداعى ساقينانى جىپ ەتكىزىپ الدى دا، جىلى ساۋساعىنا ءوزى كيدى.
— بۇل نەشىنشى ساقيناڭىز، اعاسى، كەڭدەۋ ەكەن؟
— ءاي، ءوزىڭ قىلجاقباستاۋسىڭ با، قالاي. التىن ساقينا ۇسىنا بەرەتىن التىن اقتوقتىلار كوپ دەپ پە ەڭ!
— عافۋ ەتىڭىز، اقان اعا، اشەيىن ءسوزدىڭ رەتىمەن... ايتسە دە ەسىڭىزدە بولسىن، جۇيتكىگەن جۇرەك بولماسا، جەلىككەن جەل كوڭىلگە جەڭگەتاي بولا المايمىن، — دەپ جۇمباقتاعان بالا وقىس تەبىنىپ قالىپ شابا جونەلدى.
* * *
تاستان وسى وڭىردەگى بايلىعى شالقىعان اتى شۋلى ءىرى باي بولماعانىمەن، داۋرەنى ءجۇرىپ تۇرعان ىرگەلى بايلاردىڭ ءبىرى. اعاسى باقتىبايدىڭ دامەلىسىندەي مۇنىڭ ءۇش ايەلى دە اسا ۇقىپتى، قولى بەرەكەلى، جوقتى بار، باردى كوپ ەتىپ كورسەتە الاتىن ەردىڭ قۇتى. ايتسە دە، وسىنشا ماڭدايى اشىلىپ، شىن ىرىسقا كەنەلىپ وتىرعان تاستاننىڭ ءىشىن جەگىدەي جەگەن قايعىسى دا جوق ەمەس. ول كىشى توقالى قاديشا جايى. وسى بوساعانى اتتاعالى نارەستە كوتەرمەگەنى ءوز الدىنا، كەيىنگى كەزدە ونىڭ ءقايسىبىر وعاش قىلىعىنان سەكەم العان تاستاننان مازا كەتكەن. ءبىراق تايعا تاڭبا باسقانداي دالەلى بولماعان سوڭ، ىشتەي مىسى قۇرىپ، بەلگىسىز نامىستان جارىلىپ كەتە جازداعاننان باسقا ىستەر امالى دا جوق. وتكەن كۇزدە ءبىر سەكەم العان ادامى قورامسانىڭ اقانى. ەندى، مىنە، سول اقان وسى ۇيگە كەلە جاتىر.
تاستان العاشقىدا جىلانشا جيىرىلىپ، ىتىرىنا قالسا دا قارتايعاندا كورگەن ۇلىنا جورالعى جاساپ، دالا ارلانىن بايلاپتى دەگەندە ازداپ جىبىگەندەي بولدى. ونىڭ ۇستىنە بۇكىل اتىعاي-قاراۋىلعا اتى شۋلى بىرىشەك ەكەن سوققانى. «ءىنشاللا، مەنىڭ وسى ۇلىم دا جىگىتتىڭ سىرتتانى، ناعىز قاسقىر بولار» دەپ ىرىمداعان تاستان كەلگەن قوناقتاردى اتتان ءوزى ءتۇسىرىپ العان.
مىڭعىرعان مالى بولا تۇرىپ استىنا تۋلاقتان باسقا سالماي، بۇتىنا كيگەن دامبالى ءورىم-ورىم بوپ جىرتىلعانشا جاڭارتپاي، ۇستىندەگى تونى بوي-بوي بوپ سوگىلىپ قاقىراعانشا اۋىستىرماي جۇرەتىن ساراڭ، ساسىق بايلارداي ەمەس، تاستاننىڭ ءۇي، كيىم-كەشەك، جيھازى دا بولەك. قالىڭ قايىڭنىڭ باۋىرىنا بورەنەدەن قيدىرىپ سالعان سەگىز بولمەلى ساڭعىراعان اعاش ءۇيدىڭ ىشىندەگى جاساۋدان كوز سۇرىنەدى. جازدا بولماسا، قىستا ءۇش ايەلىن دە وسى ءبىر قورانىڭ استىندا ۇستايتىن تاستان اڭشى، ءانشى جولاۋشىلاردى شىلدەحانا وتەتىن كەڭ سارايداي بولمەگە كىرگىزگەن.
كۇنى بويى ات ۇستىندە اڭ قۋۋدىڭ قىزىعىمەن جۇرگەن اڭشىلار قاراعايدى مازداتا جاققان جىلى ۇيگە كىرگەن سوڭ ماۋجىراپ، وزدەرىنىڭ ابدەن زورىعىپ، قاتتى شارشاعاندارىن جاڭا سەزدى. اتتارىن سىرتتا تاڭ اسىرىپ، باسارالانى ۇياداي قوراعا كىرگىزىپ جايلاستىرعان سوڭ ەندى كەڭ كوسىلىپ جاتىپ، شىلدەحانا باستالعانشا ءسال مىزعىپ الۋدى ۇيعارعان. Kip، قوڭىس ۇيگە جولامايتىن، تۋمىسىنان كىرپياز كىناز اقان مىنا مۇنتازداي تازا ۇيگە كوڭىلى كونشىپ، اپپاق مامىق جاستىققا قيسايدى. شاكەي مەن سۇلتانمۇرات تا استارىنا ءبىرسالار سالدىرىپ، توردەگى اقىننان تومەنىرەك، جىلى پەشكە تاقالا جاتىپ، لەزدە قالعىپ كەتتى.
اقان قانشا قاجىعانمەن كوپكە دەيىن ۇيىقتامادى. توبەدەگى قوبىزداپ سالعان سىرلى تاقتايعا قاراپ ۇزىن، قايقى كىرپىكتەرىن ءجيى قاعىپ، وز-وزىنەن كۇلىمسىرەيدى. كۇندەگىدەي ويلاپ جاتقانى تاعى اقتوقتى: «اپىراي، بۇل قاي بالا بولدى؟ بۇل اۋىلدىڭ ۇستىنەن تالاي ءوتىپ ءجۇرىپ قىز دەگەنگە كوز دە سالماپتى-اۋ. ءبىراق ول كەزدە اقتوقتى كۇلدىڭ اراسىنان كارلەن شىنىاياقتىڭ سىنىعىن جيناپ، ماتانىڭ قيقىمىنان قۋىرشاق جاساپ ويناپ جۇرگەن، تۇلىمشاعى جەلبىرەگەن بالا شىعار-اۋ. وعان قالاي كوز توقتاتىپ، قىز دەپ قارارسىڭ. شىنىندا دا ايەل بالا ەر بالادان گورى تەز جەتىلىپ، تەز پىسەدى-اۋ. كورىنبەي-كورىنبەي كەلىپ ءبىر-اق جىلدا قىلت ەتىپ، قىردىڭ قىزعالداعىنداي قۇلپىرا قالادى. ءبىر سۋىق سوققان كۇنى سول گۇلدىڭ جاپىراعىنداي ءبۇرىسىپ، تەز سولادى دا. تەگىندە جۇرتتىڭ قىزدى گۇلگە بالايتىنى دا سودان-اۋ». اقتوقتىنىڭ اتى دا بىلتىردان بەرى وسى وڭىرگە تەز جايىلدى. اقان العاشقىدا جاي عانا سىرتتان ءبىر كورۋگە قۇمارتىپ، وسى اۋىلعا بىر-ەكى رەت كەلىپ كەتكەنمەن، كورە الماعان. بىردە ادەيىلەپ تاستان ۇيىنە سىلتاۋمەن كەلىپ، بايدىڭ جاس توقالى قاديشانى زورعا كوندىرىپ، اقتوقتىمەن كەزدەسپەكشى بولعان. ءبىراق ول جولى اقتوقتى ۇيىنەن شىقپادى. ەلدەن اتتانىپ بارا جاتقان اقاندى تۇندەلەتىپ جەتكەن تاستاننىڭ كوزى شالىپ قالىپ، سوڭىنا تۇسكەن. قۇلاگەر بولماعاندا كىم ەكەنىن باي اڭداپ قالاتىن ەدى. ءبىر ابۇيىرى جۇيرىك اتتىڭ ارقاسىندا جىگىت قۇتىلىپ كەتتى. سودان بەرى اقاننىڭ قۇمارى ارتا تۇسكەندەي. ەندى، بۇگىن اقتوقتىنى كورۋدىڭ ءساتى تۇسكەن سياقتى. ءالى كۇنگە دەيىن ەشتەمەدەن بەتى قايتىپ، تاۋى شاعىلماعان سەرى جىگىت اقتوقتىنى سىرتتاي يەمدەنىپ، قولىنا قوندىرىپ ايالاپ ۇستايتىن، تاربيەلەپ باپتايتىن ءوز قۇسىنداي كامىل سەنىمدە جاتىر.
ءتاتتى قيال ۇشىعىنا جەتە الماي، ۇزاق سابىرسىز ويمەن كوزى ىلىنە بەرگەن اقان مىزعي دا المادى. سىرتتا ابىر-سابىر بوپ دابىرلاپ ۇيگە ءبىراز ادام كىردى. ولار — وسى ماڭداعى تاستاننىڭ قۇربىلارى، جاسى ەگدە تارتقان شالا بايلار. ورتاسىندا تاستاننىڭ اعاسى، اقتوقتىنىڭ اكەسى باقتىباي، مىرزالى بالاسى ءمۇقانالى، كەزبە سۋ قۇسايىن دا بار. بۇگىن دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنىڭ — قاراۋىل ىشىندەگى مالتاباردىڭ بولاشاق ازاماتىنىڭ تويى ءوز الدىنا، اقان كەلىپتى. بىرىشەك قاسقىردى سوعىپ اكەپتى دەگەندى ەستىسىمەن تاعاتى قالماي تەز جەتكەن. ىرگەلەس وتىرعان اۋىلدىڭ ادامدارى، بالانىڭ تويى ەرتەڭ باستالادى دەگەنگە قاراماي، «توي دەسە قۋ باس دومالايدى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، شاقىرۋ كۇتپەي-اقتان اتقانشا توقتاۋسىز اعىلا بەردى. توي دەگەندە قازاققا مەزگىلدىڭ ەرتە-كەشى جوق.
جينالعانداردىڭ اڭگىمەسى الدىمەن بىرىشەك جايى بولدى دا، ونى سوققان قۇلاگەر، باسارالاعا اۋدى.
— ءوي، كوسەگەڭ كوگەرسىن، اقان بالام، مالدان مال، جاننان جان قويماي، بەرەكەمىزدى كەتىرىپ ەدى وسى ءبىر كوكجال، اقىرى الدىمىزعا سۇلاتىپ سالدىڭ-اۋ، ءباتىرى! — دەپ باقتىباي سوزگە ارالاستى. — قاراعىم باسارالان كۇنى بويى شاپقاندا ءبىر تالمايتىن نە دەگەن مىقتى نەمە ەدى! ءوزى قاي جەردىڭ ءيتى؟
ءۇي ءىشى تولعان سايىن، وڭكەي بايلار، تورەلەر تورگە شىعىپ، ورىندارىنان سوزالاڭ تۇرعان شالا ۇيقىلى شاكەيلەر تومەن قاراي سىرعىپ، اقىرى ەسىكتىڭ تۇسىنا جاقىنداپ قالعان. Taپ بۇگىنگىدەي كۇنى جاس تا بولسا الىس اۋىلدىڭ بالاسى بولىپ قۇرمەت كورمەگەن شاكەي، ىشتەي زىعىرى قايناپ، ءار سوزگە ادەيى ارالاسىپ، شالىس سويلەپ وتىرعان. باقتىبايعا جاۋاپتى سول بەردى:
— باسارالا — ءوزىمىزدىڭ جۇراعاتىمىز: قاراۋىل، قاراۋىل ىشىندە ەسەمباي، ەسەمباي ىشىندە مالتابار.
جۇرت دۋ ەتىپ كۇلىپ، باسىلا قالدى. شاكەي ادەيى باقتىبايعا تيگىزىپ، بۇرا سويلەپ ەدى. قيسىق ءسوزدى ۇناتپاي قالعان ءمۇقانالى قاباعى تۇكسيىپ، ۇنەمى ۇشىقتان ارىلمايتىن سىلەكەيلى اۋزىن ءبىر ءسۇرتىپ:
— سونداي دا قالجىڭ بولا ما ەكەن. ۇلكەن ادام ءجون سۇراپ وتىرعاندا بەتالدى قىلجاقتاي بەرۋدىڭ نە ورنى بار، — دەپ، ەندى توردە جىميا كۇلىپ وتىرعان اقانعا بۇرىلدى، — شىنىندا جۇيرىك ات، ۇشقىر يت، العىر قۇستى قايدان تاۋىپ الاسىڭ؟ سەنىڭ ءيتىڭنىڭ قانداي قاسيەتتەرى بار وسى؟
اقان ءمۇقانالىنى سۋقانى سۇيمەيتىن. ول قاراعاندا ءجۇزىن باسقا جاققا بۇرىپ وتىردى. ايتسە دە الگى شاكەيدىڭ ءسوزى باقتىبايعا رەتسىزدەۋ ءتيدى مە، «يت تە بولسا كوكتابان دەگەندەي، اقتوقتىنىڭ اكەسى عوي» دەپ اڭگىمە بەتىن باسقاعا اۋدارىپ، جۋىپ-شايعىسى كەلدى.
— مەنىڭ باسارالامنىڭ بويىندا قاسقىر الاتىن يتكە ءتان ءۇش قاسيەتتىڭ ۇشەۋى دە بار. الدىمەن — كەۋدەلى، مۇز بەل، بۇكىش، — بۇل كۇشتىلىكتىڭ بەلگىسى، ودان سوڭ كوزى وتتى، قاباقتى، تاناۋىنىڭ قاراسى مول — وجەتتىكتىڭ بەلگىسى، ۇشىنشىدەن — اياقتارى ءسىڭىرلى، ساۋساقتى، تىرناعى ۇزىن — جۇيرىكتىكتىڭ بەلگىسى. ءيتتىڭ قالعان قاسيەتتەرىن، كەم-كەتىگىن ءوزىن دە بىلەسىڭ عوي، — دەگەندە ءۇي ىشىندەگىلەر تاعى دا مىرس-مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. اقاننىڭ ءبىر كىشىگىرىم جيىندا مىرزالى بايدىڭ بالالارىن ساۋىتبەكتىك سارالا ءيتىنىڭ كۇشىكتەرىنە تەڭەپ:
«ءبىسمىللا، مىرزالى،
پىسكەن باسى سەرالى،
سارى توقالىن سەردالى،
قوتىر اۋىز مۇقانىڭ،
كەنەك اۋىز نۇرالى،
بايالى، ءجانالى —
ساۋىتبەكتىڭ سارىالا ءيتىنىڭ بالالارى» —
دەگەن شوقتاي مىسقىلى اۋىزدان اۋىزعا تاراپ كەتكەن. سودان بەرى اسىرەسە وسى ءمۇقانالى اقانعا ءتىسىن قايراپ-اق ءجۇر. ءبىراق شالىپ تۇسەر وڭتايلى كەزەڭ تابا الماي-اق قويدى. ءقازىر دە ەكى بەتى دولىرىپ، تۇتانا قالعان ول نە دەرىن بىلمەي، ساسقانىنان قالتاسىنداعى شاقشاسىن الىپ، ساپتاما ەتىگىنىڭ وكشەسىنە تىقىلداتىپ قاعا بەردى. اشۋ شاقىرىپ بىردەمە دەسە، اقاننان بۇرىنعىدان دا اششىراق تاياق جەپ قالۋى ىقتيمال...
شاي كەلدى. بەتىن ويۋلاپ سىرلاعان جيمالى دوڭگەلەك ستولدار ەكى-ۇش جەردەن قۇرىلىپ، استاۋ-استاۋ اپپاق ىستىق باۋىرساقتار شاشىلىپ، تاباق-تاباق سارى ماي، سۋىق ەتتىكتەن جاڭا اكەلگەن شىرتىلداق ماي، كۇرت، ىرىمشىك، تۋرالعان توڭ-جەلىن قازى — قارتا قويىلدى. تاستاننىڭ بايبىشەسى باۋىرىنا قىسقان الا دوربادان ەكى-ۇش ۋىس شاقپا قانتتى ۇلكەندەردىڭ الدىنا اسا قاسيەتتەپ، ساناعانداي ەتىپ ىرعىتىپ-ىرعىتىپ تاستادى. توقباس جىلىكتىڭ باسىن وتكىر بالتامەن جاڭقالاپ شاۋىپ، جۇرتقا كەمىك ۇلەستىرىپ شەبەردىڭ قولىنان شىققانداي ۇپ-ۇساق شاعىلعان قانتقا الدىمەن قولدارىن سالعان شالدار جاعى كارلەن اياققا جۇقتىرا قۇيعان قويۋ ءشايدى سوراپتاي تارتىپ، اڭگىمەنى قايتا جالعادى.
— اپىراي، الگى بىرىشەگىڭ كورىنگەن قوتانداعى توبەت تۇگىلى، قاسقىرعا سالىپ جۇرگەن ايتۋلى يتتەرىڭنىڭ ءوزى الا المايتىن داۋ بىردەمە عوي. ءوزىن اتقىلاي كوتەرىپ كەلگەن، — دەپ وتىرعانداردىڭ ءبىرى، جاڭا وسىندا كەلگەندە، قورادا ءىلۋلى شۇباتىلعان شيكى تەرىنى تاماشالاپ كورگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، تاعى دا ارلاندى اڭگىمە ەتتى.
— ءوزى قايدان كەلگەن نەمە ەكەن؟ — دەپ تاعى ءبىرى سۇراپ قالىپ ەدى.
— قاپ، تىرىسىندە سۇراي الماي قاپى قالعان ەكەنسىز عوي. كەرەي جاقتان كەلىپتى، — دەدى شاكەي كۇلىپ.
— كەرەي دەيدى؟
— ءاي، كەرەيدىڭ قاسقىرى ەكەن! — دەپ توردەن ەسىككە دەيىن تاڭىرقاعان اڭعال جۇرتتىڭ ءسوزى جۇگىرىپ ءوتتى.
— ءيا، كەرەي كورىنەدى، — دەپ اقان دا كوزىندە كۇلكى ويناپ قۇپتادى دا، ويعا قالدى.
اتامزاماننان بەرى قازاق جۇرتىنا ىندەت بوپ جايىلعان رۋ، اتا تارتىسىنىڭ قانقۇيلى سوراقىلىقتارى كەيىنگى جىلدارى قاراۋىل مەن كەرەي اراسىنداعى بوساعاعا جىلانشا ورالعان. ىرگەلەس، قونىستاس وتىرىپ-اق بىر-بىرىنە ارالاسىپ ءار ەلدىڭ التىن بوساعاسىنان تابالدىرىق اتتاپ وتە بەرسە-اق، الگى سارى اۋرۋداي سارى باس جىلاندار كەز كەلگەننىڭ الدىنان ىسىلداپ شىعادى. نە ۇرەيلەندىرىپ شوشىتىپ، جولاتپايدى، نە كەرى قايتقانىندا بويىنا ۇزاق جىلدار ايىقپايتىن دەرتتى ۋىن قۇيىپ جىبەرەدى. ەكى ەل بىر-بىرىنە قۇدا ءتۇسىپ قىز الىسپايتىنى بىلاي تۇرسىن، جاقسى ونەگە، ونەر اتاۋلىنى ارالاستىرماي، جيىركەنىشپەن قارايدى. دۋمان، توي بولا قالسا قاراۋىل كەرەيدى، كەرەي قاراۋىلدى كەرەك ەتپەيدى. بارىنەن ءقاۋىپتىسى — وسى ءبىر ساناسىز تىرلىك، سوراقى، سۇمدىق قاراڭعىلىق قاناتتانىپ، وشتىك قانىپەزەرلىككە، جيرەنىش جاۋىزدىققا اينالىپ، ەلگە سالت، اتادان بالاعا ميراس بولىپ، وسكەلەڭ ءناسىل كەلەشەگىنە قاعىلعان قارا قازىق بەكي تۇسەدى. وسىعان كىنالى كىم؟ ءار ادامعا ارام قان ەگۋشى كىم! سەرى جىگىت ءالى بۇل سۇراقتاردى جۇرە ويلانىپ، ونىڭ جاۋابىن كوپ ىزدەي دە بەرمەيدى. ءبىراق، ايتەۋىر ساناسىنداعى بۇلدىر، كومەسكى وي كەيدە ەسىنە تۇسكەندە، وسىلار كىنالى-اۋ دەپ الدەكىمدەرگە قانى قاينايدى.
«كۇندەستىڭ ك ۇلى دە كۇندەس» دەگەندەي مىنا وتىرعانداردىڭ «كەرەيدىڭ قاسقىرى» دەگەنگە سەنبەسە دە، سول ەلدىكى ەكەن دەپ ايىزدارى قانىپ، ەلەڭدەي قالعاندارى مىناۋ. ەرتەگىنى دە شىنداي كورىپ تىڭدايتىن قاۋىمعا اقان سايقىمازاق ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرۋگە بەكىندى.
— ءيا، — دەدى قارشىعاداي تۇيىلە تۇسكەن اقان يىعىن اشۋلى ءبىر قوزعاپ، — كەرەيدىڭ بەرىسى ەكەنى راس. باسارالانىڭ قىسقاشتاي قىسقان اۋزىنان بوساتىپ الىپ، شالا-جانسار ارلاندى سويا باستاعاندا تىلگە كەلدى.
وتىرعاندار ءبىر قىزىق اڭگىمە ايتىلارىن سەزىپ، ءبارى كۇلىمسىرەپ قوزعالاقتاپ، جايعاسىپ وتىردى. باعانادان بەرى ەسىككە كەپتەلىپ، ءبىرىنىڭ يىعىنان، ءبىرىنىڭ قولتىعىنىڭ استىنان سىعالاپ، بەرى وتۋگە جاسقانىپ تۇرعاندار بوساعادان ورىن الىپ، ءقايسىبىر كەمپىرلەر كيمەلەي ءوتىپ، «ءارى وتىرشى-اي، قاعىنعىر، ءسوز تىڭدايىق» دەپ، جاستاردى ىعىستىرىپ جاتىر.
— العاشقىدا مايىسقاق توبىلعى قول قامشىنى ەكى بۇكتەپ، ارانداي اشىلعان اۋزىنا كەرگىش سالىپ تاستايىن دەپ ەم، «قايتەسىن كەرگىشتى، قورىقپاي-اق قوي، استىندا جىعىلىپ جاتىپ، تىستەيتىن قاتىن ەمەسپىز عوي، تۇرماستاي بوپ ءبىر جىعىلعان سوڭ ەندى قاۋقار جاسامايمىن. اتىڭ دا، توبەتىڭ دە وزىنە ساي اجالىما تۋعان جىگىت ەكەنسىڭ، سوڭعى ءسوزىمدى تىڭدا» دەگەنى بار ەمەس پە. ۇستاراداي لىپىپ تۇرعان جالاقتاعان كەزدىكتى قىنىمنان الىپ، قاسقىردىڭ جانارى سونە باستاعان كوزىنە قاراپ وتىرىپ قالىپپىن. «نەگە وتىرسىن، سويا بەر، مەن ايتا بەرەيىن، شىن ارلان تەرىسىنەن اجىراعانشا ولمەيتىنىن بىلمەۋشى مە ەڭ» دەدى. كەزدىكتى قالىڭ تەرىگە قاداپ، قولمەن دە ىرەپ سىپىرا باستادىم، ول سويلەپ جاتىر: «ۇيىمە جەتىپ، مال جارۋدى ۇيرەنگەننەن بىلاي قىر ەلىنىڭ جىلقىسىنان جىلقى قويمادىم... قىسقارتىڭقىراپ ايتايىن، سودان الدىڭعى جىلى عانا قاپى سوعىپ قاقپانعا ءتۇستىم. ءبىر ابۇيىرسىزدىعى ۇلى دارەتكە وتىرا بەرىپ، ناق قىل قۇيرىقتان تۇسكەنىم. شايناپ تاستايىن دەپ بۇرىلسام، اۋزىم جەتپەيدى. جان ۇشىرىپ، الاسۇرىپ جاتقانىمدا ءبىر توپ اتتىلى شوقپارلارىن سۇيرەتىپ، cay ەتە قالماسى بار ما. ىستەر امال، قىلار دارمەن جوق: شوڭقيىپ وتىرىپ قالدىم. اڭعا ەمەس، تويعا شىققانداي ءساندى كيىنگەن ءبىر ادام ماڭ-ماڭ باسىپ كەلىپ، «اھ، اتاڭا ناعلەت، ءتۇستىڭ بە قولعا، تيمەڭدەر، ءوزىم ولتىرەم» دەپ اناداي جەردەن تۇرىپ، سويىلىن وڭتايلانا بەردى. كوزىنە كوزىم تۇسكەندە تاني كەتتىم — بىرەر جىل بۇرىن تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ كورگەم — بولىس ازناباي ەكەن. عۇمىرى جالىنىپ، جالبارىنىپ كورمەگەن باسىم، ءمۇساپىر بوپ وتىرعاندا قوقاڭداپ باتىرسىنىپ تۇرعان بولىسقا نە ىستەرسىڭ، ءبورىنىڭ دە ءبىر ايلاسى بولادى، اجال كوزىمە كورىنگەندە ءتىلىم شىقتى. «ازەكە، بولىسەكە، دات!» دەدىم. الدىنا تىزە بۇككەنگە ماساتتاناتىن مانساپقور بولىس ماڭىنداعىلارعا ماقتانا قاراپ قويىپ، «نە داتىڭ بار ەدى، ايت. جازىقسىز مالدى نەگە قىراسىڭ، سۆولىش!» دەپ قويدى. سوڭعىسى بولىس بولعالى ومبىدان جاڭا ۇيرەنگەن ءسوزى بولۋ كەرەك. ءسوز تالاستىرىپ جاتاتىن كۇش قايدا، جاي-جاپسارىمدى مايدالاپ، تۇلكى تىلمەن، ارا-اراسىندا دورەكىلەۋ ءبورى تىلىمەن ءتۇسىندىرىپ باقتىم. «ازەكە-اۋ، ەكەۋىمىز دە قۇدايدىڭ ق ۇلى ەمەسپىز بە؟ ءسىزدى اللا تاعالا مومىن قارا حالىقتىڭ ۇستىنەن كۇن كورۋگە جاراتقاندا، مەنى ءتىلسىز قارا مالدىڭ ەسەبىنەن كۇن كورۋگە جاراتپاپ پا ەدى. سىزگە كەرەك تۇرمىس ماعان دا كەرەك». ءوزى دە ءيتتىڭ ءتىلىن سۋداي بىلەتىن حايۋان ەكەن، لەزدە شۇيىركەلەسە كەتتى. «ءاي، تۇرمىس دەيسىڭ. سەنىڭ تۇرمىسىڭ مەنەن ارتىق قوي. شىنىڭدى ايتشى، نەشە قانشىعىڭ بار؟» دەپ، ناپسىگە جاراتىلعان مايلى كوزى جىلتىڭداپ، كۇنشىل نەمە جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قويدى. «وي، ازەكە، ءبىزدىڭ تۇرمىسىمىز قايدان پىردەي بولسىن، ءسىزدىڭ ءتورت قاتىنىڭىز بار. مەندە بار بولعانى ءبىر-اق قانشىق، وللاحي، بەللاحي! ونىڭ ءوزى جارىمجان، اقساق بايعۇس... ەگەر... الام دەسەڭىز ونى دا بەرەيىن، تەك بوساتا كورىڭىزشى»... دەپ كۇمىلجىدىم. «جارايدى، ونى كەيىن كورەرمىز» — دەدى ۇرعاشى اتاۋلىنى بوس جىبەرمەيتىن بولىس ودان دا دامەلەنىپ، — «ال، داتىڭدى ايتشى». «داتىم سول — مەنى ولتىرگەنمەن سىزگە تۇسەر پايدا نە، ءوزىڭىزدىڭ كوپ بورىلەرىڭىزدىڭ ءبىرى قۇرلى ەڭبەگىم سىڭەر، مەنى جاۋىڭىزعا جۇمساپ، قاسىڭىزعا سالىپ كورمەيسىز بە؟ سىزگە ازۋسىز مومىن ءجۇز توبىردان جاقىن ىزدەگەنشە، ازۋلى قانىپەزەر ءبىر بورىدەن دوس تاپقانىڭىز ارتىق ەمەس پە؟» دەدىم. ازناباي بولىس شالبارىنىڭ تەرەڭ قالتاسىنان كۇمىستەتكەن ءمۇيىز شاقشاسىن الىپ، ءبىر شوكىم بۇيرا ناسىبايدى ەرنىنە باپپەن سالدى دا، شىرت ەتكىزىپ ءبىر تۇكىرىپ «ءسوزىڭنىڭ قيسىنى بار. ەگەر ەركەك بوپ ۋادەڭدە تۇرساڭ بوساتايىن، ءبىراق بۇيرىعىمدى ورىنداماساڭ قۇيرىعىڭدى بۇرايمىن» دەي بەرگەندە، «ايتىڭىز، ءبارىن ورىندايمىن، مەن دە وزىڭىزدەي ەركەكپىن» دەپ جوپپەلەتە جونەلدىم. «بۇيرىعىم سول، مەنىڭ ۇلكەن جاۋىمنىڭ ءبىرى - ىرگەدەگى كەرەي دەگەن كوپ جىلقىلى قالىڭ ەل. سونىڭ مالىنىڭ، باس-كوز دەمەي، كەز كەلگەنىن القىمىنان الىپ قىرا بەرسەڭ، مەنىڭ دە قولىم سولاردىڭ القىمىندا بولعانى. ال ەندى ەركىنسىڭ» دەپ قاقپانعا تۇسكەن قۇيرىعىمنىڭ ءدال تۇبىنەن شورت كەسىپ قويا بەردى. زىتىپ وتىردىم. ۇزاي بەرگەندە ازناباي: «ءاي، ايتقانداي قانشىعىڭ قايدا، بۇيرىقتى ۇمىتپا» دەپ ايعاي سالدى. بوساپ العان سوڭ ىشىندە قىزعانىش وتى وينايدى ەكەن. «قانشىقتى قاتقاقتا قۋىپ ۇستارسىڭ. بۇيرىعىڭ ورىندالماسا، قۇيرىعىم قولىندا عوي، بۇراي بەر» دەپ زىمىراي جونەلدىم.
اندا-ساندا دۋ ەتىپ، وتكىنشى جاۋىنداي جاپپاي كۇلىپ، وقىس تىيىلا قالعان جۇرت، اڭگىمەنىڭ وسى تۇسىندا گۋىلدەپ كەتتى.
— اھ، قانىپەزەر ازناباي، قاراشى قاسقىر ەكەش قاسقىرعا دەيىن جۇمساۋىن.
— تەك جاتقان ەلدە نە ءوشى بار ەكەن الا الماي جۇرگەن، الدە عانا. ەكى ەلدىڭ اراسىنا ىرىتكى سالاتىن وسىلار ەكەن عوي.
— ءوي، تىلەۋىڭ بەرگىر، بىرىشەك. الگىنى ايتقان انا قوراداعى تەرى مە-ەي؟!
— كەتەرىندە مىقتاپ كەتكەن ەكەن، — دەپ كەمپىرلەر ءبىرىن-بىرى شىمشىلاپ ءماز بوپ جاتىر.
— تۇرا تۇرىڭدار، ار جاعىن ەستيىك، — دەسىپ گۋىلدەسىپ الىپ، تاعى دا اقاننىڭ اۋزىنا قاراستى جۇرت.
اقان ءبىرجان سالدىڭ باسىنا جازىقسىز قامشى ءۇيىرتىپ، زابىرلەگەن ازناباي بولىستى وسىلايشا ءبىر شوڭقيتىپ الىپ، ەندىگى اڭگىمەنى ءوز ىشىندەگىلەرگە قاراي ويىستىردى.
«بىرىشەكتىڭ سوزىنە كۇلىپ وتىرىپ پىشاعىم تايىپ كەتىپ ەدى، ارلان قيقاڭ ەتىپ «بايقاسايشى، باتىرەكە-اۋ» دەپ ىر ەتتى. «و نە، پىشاق ەتىڭە ءتيىپ كەتتى مە» دەپ ەم، «جوعا، ەتىمنەن ەت كەسسەڭ دە قىڭق ەتپەيتىن قاسقىر ەمەسپىن بە، تەرىنى كەسىپ الدىڭ عوي، بۇلدىرمەسەيشى» دەپ، بىرىشەك ءارى قاراي سويلەي بەردى. «سودان نە كەرەك، ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، الگى سوزىمە شامدانعان ازناباي بار اتقا مىنەرلەرىن سوڭىما سالىپ، كۇن كورسەتپەگەن سوڭ، ءبىر كۇنى قاسىما ناقسۇيەر جالعىز مولاق قانشىعىمدى ەرتىپ الىپ، كەرەي ەلىنە قاراي جورتتىم. ەكى جىلداي جاقسى تۇرمىس قۇرىپ ەم، ول جاقتا دا جانبوتا دەگەن ءبىر سۇم بار ەكەن، سول سوڭىما جارىق الىپ ءتۇسىپ، كۇن كورسەتپەدى. ابالاعان تالاي توبەتىن جۇمساپ: «تىرشىلىكتەن ءۇمىتى بولسا، بۇل ارادان كەتسىن، قاراۋىل جاعىنا بارىپ پانالاسىن» دەپ قايتا-قايتا سالەم ايتىپ، مازامدى الا بەرگەن سوڭ، قۇيرىعىم قونىس تاپپاي، سىرىمبەت قايداسىڭ دەپ تارتىپ بەردىم. سۇيتسەم، قاراۋىلدىڭ ناعىز قالىڭ شەتىنەن ءبىر-اق شىعىپپىن عوي. قۇداي بىلەدى-اۋ، كەرەي ىزدەپ كەرگيتىندەي، قاراۋىل ىزدەپ قارعيتىنداي ازنابايدىڭ، جانبوتانىڭ جىرتىسىن جىرتا جۇرگەم جوق، ءبارى كۇن كورىس قامى عوي، دايار اس بولسا بولعانى — كەلە اۋىزدى سالدىم مالعا. شىنىن ايتقاندا، كەدەي-كەپشىكتىڭ جالعىز-جارىم ارىق-تۇراعىنا تيمەدىم، عۇمىرى جاسىق جەپ كورمەگەن مەن دە تورە تۇقىمى سەكىلدى اسىلدىڭ سىنىعىمىن، بايلاردىڭ بىلقىلداعان بيەلەرى مەن بايتالدارىنا باستىم ازۋدى. مىناۋ قاي رۋ، قاي اتا دەپ قاراعام جوق، جىلقى مالى، ءبىر جاقسىسى، ۇيىرگە بولىنسە دە، رۋعا بولىنبەيدى عوي، كوشەيدىڭ نازار، تىلەۋباي دەگەن اعايىندى بايلارىنىڭ، تورەدەن ءۋالى بالالارى شەپە، ماحمەت، قوزىكەيدىڭ، اتىعايدان كوشكىل وراز تۇمىرزانىڭ مۇقانى، كوشق ۇلى بوقا، بورانشى ساسىقتىڭ توقسانبايى، قيسىقتىڭ يسانبايىنىڭ، مالتابار، قۇلتابار، كوشەي، كولدەي، كوبەي جۇرتىنىڭ شارۋاسى مىعىم بايلارىنىڭ مالىن قىناداي قىردىم. ءتىپتى ءبىر بوراندى كۇنى كەمەل بالاسى ساۋداگەر سۇلەيمەننىڭ قىزىل شاتىرلاعان سيىر قوراسىنا دەيىن ءتۇستىم. قورقايىن با!»
كۇندە ەستىپ جۇرگەن كىسى اتتارىن ەستىگەندە ەسىك جاقتا شۇپىرلەگەن جاستار جاعى ءماز بوپ كۇلىسكەنمەن، ءتور جاقتا وتىرعاندار ەندى ءۇنسىز تىمىرايىپ، وزدەرىنە دە قولايسىز تىقىر تايانعانىن سەزىپ، جوتەلىپ، قوزعالاقتاي باستادى.
«سەن قورقايىن با دەيسىڭ، الگىلەرىڭ، جارايدى، ەرلىك بولسىن، ءبىراق تۇنەۋگۇنى كەمەلدىڭ نۇرتازاسىنىڭ جىلقىشىسىن نەگە اتتان جۇلىپ الىپ، ەسىن شىعاردىڭ. ول مالايدىڭ نە جازىعى بار؟» دەپ ەم، بىرىشەك باسىن كوتەرىپ الدى. «تۇرا تۇر، تۇرا تۇر. مالاي، مالاي» دەيسىڭ، سول مالايعا نە جوق يتارشىلانىپ، «بايدىڭ اسىن بايعۇس قىزعانادىنىڭ» كەرى. جىنىم كەلىپ اتتىڭ ۇستىنەن ادەيى جۇلىپ الدىم دا، وڭمەنىنەن باسىپ تۇرىپ: «ءاي، وڭباعان مالاي-اۋ، جالشى، سورلى نەمە، سەن عوي تاڭ قاراڭعىسىنان كوزىڭ جىرتيىپ تۇراسىڭ دا بوران دەمەي، شاشىن دەمەي كۇنى-تۇنى سالپاقتاپ، نۇرتازانىڭ مالىن باعاسىڭ. سونداعى الاتىنىڭ نە؟ ءالى باۋىرىڭا باسقان قانشىعىڭ دا جوق، ءا-ا، قاتىنىڭ دەگەنىم عوي. ەگەر ەرتەمەن تۇرماي گور. ءبىر كۇن ۇيقتاپ قالساڭ قاراجۇرەك نۇرتازا ۇستىڭە مۇزداي سۋ قۇيىپ، شوشىتىپ وياتادى. تاعى، ول از دەگەندەي، تەپكىنىڭ استىنا الادى. ال، سەن بولساڭ، مىڭعىرعان مالدىڭ بىرەۋىن جەگەنگە جەلىگىپ، مەنىڭ سوڭىما تۇسەسىڭ. ماعان كۇش كورسەتكەنشە، انا نۇرتازاعا ءبىر اۋىز قارسى ءسوز نەگە ايتپايسىڭ، سەن تۋعاندا دا قالجا جەمەپ پە ەدى. ءوي، ادام بولمايتىن ىنجىق نەمە دەپ، ءبىر نۇقىپ، قارعا نىعارلاپ كەتىپ قالدىم. ءتىل-اۋزى بايلانىپ، زارەسى ۇشقان وزىنەن كورسىن، جاسىق نەمە. مەن ونى جەپ قويادى دەدى مە ەكەن، قۋىس قۋراي»، — دەپ ەزۋىن ىرجيتتى. «ال ەندى باقان، تاستانداردىڭ مالىن نەگە جەپ ءجۇرسىڭ، ولار ماڭدايى شىلقىعان باي ەمەس قوي» دەدىم.
ءوز اتىن ەستىگەندە باقتىباي سەلك ەتىپ، ىرشىپ ءتۇستى:
— قوي، اينالايىن، مەنەن اۋلاق. سول بىرىشەك جەگەن ءبىر بيەدەن ىرىسىم ورتايماس. جەيمىن دەسە، تاعى جەسىن مەيلى! — دەپ ات-تونىن الا قاشتى.
وتىرعاندار دۋ كۇلىپ:
— ايتىڭىز، ايتىڭىز، بىرىشەك نە دەدى؟
— باقا، ءسىزدىڭ مالىڭىزدى بىرىشەك ەندى قايتىپ ءتىرىلىپ كەپ جەمەيدى، — دەسىپ جاتىر.
تاستان تىمىرايىپ، كۇرەڭىتىپ وتىر.
بىرىشەك نە دەسىن. «اي، ءوزىڭ دە قىزىق جىگىت ەكەنسىڭ، — دەدى تىرجيىپ، — باقاڭ مەن تاستان قىزدارىن باليعاتقا تولار-تولماستا، قۇتىلۋعا اسىققانداي جانتالاسىپ، ۇزاتىپ، بالالارىنىڭ كوز جاسىمەن بايىپ العان جوق پا. تالاي ءولتىرىنىڭ ىشىندە بىرەۋى ماعان بۇيىرماي ما؟»
— ءوي، قاراعىم، مۇنى ايتقاندا قاسقىرىڭنان جان كەتە باستاعان عوي. ايتپەسە، الجىعان با، ءولتىرىنى پايدالانىپ، جانىما باسىپ قالىپپىن با، قاسقىرعا جەم قىلاتىن ءولتىرى جوق، — دەپ باقتىباي اعىنان جارىلىپ، جۇرتتى تاعى كۇلدىردى.
سودان نە كەرەك، قاسقىردىڭ تەرىسىن باسىنا كەلتىرىپ اينالدىرا بەرە سوڭعى جاۋاپ الدىم: «ال ەندى سۇتتەن اق، سۋدان تازا بولا تۇرىپ، وسى ءجۇرىسىڭ نە؟ دالادا وردالى قاسقىر جۇبىن جازباي بىرگە جورتادى. سەن بولساڭ ۇنەمى جالعىز شاباسىڭ مالعا. قانشىعىڭنان باسقا سەرىگىڭ دە، دوسىڭ دا جوق. بورىلەرمەن ارازبىسىڭ؟» «دۇنيەدەگى ەڭ مىقتى دا، اقىلدى دا ادام دەيمىز. ونىڭ دالاسى مەن قۇلاسى بار، — دەدى بىرىشەك. — سەن مەنى كىنالاما. مەن تۇگىلى ءبىر شوبەكتەن تاراعان بەگالى، مىرزالى بالالارىن قاراشى. قاسقىردان بەتەر ەمەس پە، بىر-بىرىنە اتارعا وعى، قابارعا ازۋى جوق. ءبورى مەنەن سۇراعانشا، ادام بوپ جۇرگەن سولاردان سۇرا. ولارعا نە جەتپەيدى؟! كەرەي مەن قاراۋىل، سەندەرگە نە جەتپەيدى؟» — دەپ بىرىشەك كوزىن جۇمدى.
اقان سۋىڭقىراپ قالعان قويۋ قارا شايدى تاباققا قۇيماي، شىنىاياعىنان ۇرتتاپ، ءۇنسىز وتىرىپ قالدى. كۇندە اۋىل اراسىندا كەشقۇرىم ەرمەك ءۇشىن ايتىلاتىن جىن، پەرى، ديۋ جايىنداعى ادام يلانباسا دا، جۇمباق ءبىر ومىرگە جەتەلەيتىن قىزىقتى ەرتەگىلەر ەستىپ جۇرگەن جۇرت اقان اڭگىمەسىنەن جاڭا، تىڭ نارسەلەر ۇققانداي. ءوز اۋىلداستارىن قوسىپ، دالا ءبورىسىنىڭ اۋزىمەن تالاي سىردىڭ ۇشىعىن ۇقتىرعان مىنا اڭگىمەدە ۇلكەن استار دا بار. ونى اركىم ءوز شاماسىنا قاراي توپشىلاپ، ءبىرى كۇلكىلى جاعىنا عانا ىرزا بوپ، ءسوزدى كەلىستىرە بىلەتىنىنە دەن قويسا، ەندى كەيبىرەۋلەرى ونىڭ مىسقىل، اجۋا جاعىن باسىمىراق باجايلاپ، نەشە ءبىر ارام، سۇمدىق ويعا ءتۇسىپ كەتكەن. تورسيعان جۇمساق، جىلى باۋىرساق پەن سارى التىنداي مايدى كوسىڭكىرەپ الىپ قاربىتا جەگەن جۇرتتىڭ ويى ءار ساقتا. ءۇنسىز وتىرىپ شايدى ۇزاق ءىشتى.
شىنىاياقتار شيقىلداي توڭكەرىلىپ، شاي جينالا باستاعاندا، بوساعاعا تاياۋ وتىرعان ءبىر كەمپىر تىنىشتىقتى بۇزدى:
— اينالايىن اقانجان، جۇرگەن جەرىڭ دۋمان عوي. كوڭىلىمىزدى ءبىر كوتەرىپ تاستادىڭ. ەندى، قاراعىم، بىر-ەكى اۋىز لەبىزىڭدى تىڭداساق پا دەپ وتىرمىز.
شايدىڭ اياعىنا قاراي مال سويىلعان قوراداعى شارۋاسىنا كەتكەن تاستان ەسىككە جاقىنداي بەرە كەمپىردىڭ ءسوزىن ەستىپ، قاباعى تۇكسيدى. اۋىل ادامدارىنىڭ ۇلكەن-كىشىسىنە وكتەم سويلەيتىن ول:
— ءاي، كەمپىر، ىشەر شايىڭدى ءىشتىڭ عوي. ەندى جاسپەن جاس بولماي، انا قازاندىق جاققا بارساڭشى. باقا اعا، سىزدەردىڭ دە ۇلكەن ۇيگە كىرىپ وتىرعاندارىڭ دۇرىس بولار، — دەپ باسقالارىنا دا اكىمشىلىك ەتتى.
— ءۇي كەڭ عوي. ءبىز دە ولەڭ تىڭدايىق، — دەپ باقتىباي قارسىلىق ءبىلدىرىپ ەدى، تاستان قىنجىلىپ، الاقانىن جايدى:
— مىنا ارادا جاستار كەلىپ تۇر. كىشى بولمەلەرگە سىيمايدى. بالالارمەن قالاي ارالاسىپ وتىرسىڭدار. اقتوقتى دا كەلدى. وسىندا وتىرامىز دەيدى.
جەل قاعىپ، توتىققان اقاننىڭ ءجۇزى اقتوقتىنىڭ اتىن ەستىگەندە دۋ ەتە قالعانداي بولدى. بۇرىن-سوڭدى قىز الدىندا اسا قىمسىنا قويمايتىن ەركە، سەرى جىگىت تاپ وسى ارادا بۇلاي وزگەرە قالعانىنا ءوزى دە قىسىلعانداي، ىڭعايسىزدانا بەردى.
— قوي، وندا بولماس، ۇلكەندەر ءوزىمىز جەكە كەتەيىك، ال مىنا دامگە باتا قايىر، — دەپ باقتىباي اس ءىشىپ وسى ۇيدەن ءبىرجولا اتتانىپ بارا جاتقانداي قاسىنداعى قارا ساقالعا قارادى.
قارا ساقال ەڭگەزەردەي شالدىڭ داۋسى دا گۇرىلدەگەن جۋان ەكەن، كۇرەكتەي الاقانىن جايىپ جاتتاندى باتانى سىدىرتا جونەلدى:
— باي قىلسىن، باقتىلى قىلسىن، سۇلەيمەندەي تاقتىلى قىلسىن، ارقاردىڭ مۇيىزىندەي شاقشالى قىلسىن، كەنەسارى، ناۋرىزبايداي اقشالى قىلسىن، اققوشقار-سايدالىداي جىلقىلى قىلسىن، جاماندىق ويلاعاننىڭ قۇلقىنى قۇرسىن. قونىپسىز قوراڭىزعا قوڭىر كۇزدەن، قويلارىڭنىڭ قيى بار جالپاق تىزدەن، باتا بىزدەن بولعاندا، تىلەك سىزدەن، نە تىلەيسىز، ەي، بالالار، ەندى بىزدەن. استىرسىن دا تاستىرسىن، سىيلى ادامعا باس تۇرسىن، وسى ۇيگە قاستىق ەتكەندى قارا تاسپەن باستىرسىن. اللاھ اكبار! — دەپ اندەتە قايىرىپ، بەتىن سيپادى.
ۇلكەندەر كەتىسىمەن اۋىز ۇيدە ۇيلىعىپ تۇرعان اۋىل جاستارى كەڭ بولمەگە لىق تولدى. اقاننىڭ كۇتىپ وتىرعانى اقتوقتى. كەلىپ جاتقان قىزداردىڭ ىشىندە مىناۋ سول بولار دەيتىندەيى جوق.
ءبىر كەزدە جۇرتتىڭ سوڭىن الا اقتوقتىنىڭ ماڭدايى جارق ەتتى. ءوزى دە ايتسا، ايتقانداي-اق ەكەن. توقسان ءتۇرلى ءشوپتىڭ ىشىندەگى راۋشانداي جايناپ، كوزدىڭ جاۋىن العانداي، توستاعانداي قاراقات كوزى انادايدان جارقىراپ، ءبىر-اق ۋىس بەلىنە قيىلعان جاعاسىز كامزول قىنالىپ، اپپاق ۇزىن مويىندى، جاسى ون جەتىلەرگە كەلگەن قىز ماڭىنداعى قۇربىلارىنان ەرەكشە كورىنەدى.
— اقتوقتى، جوعارى شىعىڭدار، — دەپ بوزبالالار دا اسا ءبىر جىلى ىلتيپاتپەن ورىندارىنان سىرعىپ جول بەرىپ جاتىر.
— جوق، مەن وتىرماسام دا بولادى، ءوز ءۇيىم عوي، — دەپ داۋسى سىڭعىر ەتىپ، بوساعاعا سۇيەنىپ تۇرىپ قالىپ ەدى. وندا ءبىز دە وتىرمايمىز.
— سەن وتىرماساڭ كەتەمىز، — دەپ ءاۋىل-ۇيدىڭ جاستارى جاپا — تارماعاي بايەك بولعان سوڭ بارىپ، اقتوقتى قاسىنداعى قىزدارمەن بىرگە ءوتىپ، وڭ قاتاردان ورىن الدى. ءجۇرىس-تۇرىسىڭدى ەركىندىك، ءوز جۇرتىنىڭ الدىندا ءبىر كەلىستى ەركەلىك بار.
بالا كۇنىنەن بەرى سارىكول، قوسكولدىڭ جاعاسىندا اسىر سالىپ، جۇمىرتقا ىزدەپ، قۇس اۋلاپ ەر جەتكەن اقان كەلگەن قۇسبەگى ساياتشىداي سىناي قاراپ، ءبىراز وتىرىستان سوڭ ءارقايسىسىنا وزىنشە ات قويدى. ماڭىنداعىلارعا كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا ماڭعازدانا قاراپ، قاق-سوقتا جۇمىسى بولماي سابىرلى وتىرعان تولىقشا، مول كەۋدەلى، بۇعاقتى قاراتورى قىز بارىلداۋىق قوڭىر ۇيرەك سياقتى؛ كەلگەلى سىبدىر شىقسا ەلەڭدەپ، جان-جاعىنا جىلتىر، وتكىر كوزىمەن الاقتاعان قارا كامزولدى، اق كويلەگىنىڭ كەستەلى جاعاسىنا ۇلكەن تانا تاققان قىز سۇڭگۋىر قاسقالداقتاي، ىتىرىنعان، كيىمى دە، ءوڭى دە سۇپ-سۇر، ءتۇسى سۋىق كوك كوز قىز سۇقسىر ۇيرەكتەي؛ جاڭا عانا توي-دۋمانعا ارالاسىپ، وزدەرىنشە شاشىن جىلميتا تاراپ بوي تۇزەي باستاعان، ءالى ەشكىمگە ەلەۋسىز، لاقتىڭ اسىعىنداي جۇدەۋباس شارقى قىزدار ءبىر-اق ۋىس ەتى بار شۇرەگەيلەر سەكىلدى، ولاردان دا جاستاۋ، كىرپىگىن ءجيى قاعىپ قوناقتارعا توسىرقاي قاراپ بوساعا جاقتا تومپيا قالعان ساپ-سارى ۋىزداي ەكى ەگىز قىز ءالى قاناتتانباعان قازدىڭ سارى بالاپاندارىنداي. ال اقتوقتى بولسا سولاردىڭ ورتاسىندا موينىن ءيىپ تاستاپ بالدىر سۇزگەن، ەركە، سۇلۋ اققۋدىڭ كوگىلدىرىندەي.
بۇل جاققا تاڭسىق — اسپالى وندىق شامدى تاستان قىزىلجاردان الدىرعان. ءدال ورتاعا ىلىنگەن شامنىڭ ءبىر سىمىن قىسقارتىپ، كىشى جاس توقال جوعارى ءىلدى. اقان اقتوقتىدان كوزىن الماي وتىرىپ، جولدا كەزدەسكەن قالقا بالانى ويلادى: «نەعىپ كەلمەي جاتىر. دەگەنمەن جىگىت ەكەن — ايتقاندى ورىندادى. ءوزى قايدا ءجۇر؟»
جاستار وتىرار-وتىرماستان-اق ءبىر جىگىت ورامالدى بۇراپ ەسىپ:
— كورشى وينايمىز، اياقتارىڭدى تارتا وتىرىڭدار، — دەپ بوساعا جاقتان باستاپ، جوعارى ورمەلەپ، جاستاردىڭ اپشىسىن قۋىرا جونەلدى. ەسىك جاقتان ءالى دە ۇزاي قويماعان باعاناعى كەمپىر:
— ءوي، كوكشەشەك، قۇلماق، ويىنىڭ وسىلسىن! ويناۋعا تاڭ ۇزاق جەتەدى، اۋەلى ولەڭ ايتقىزبايسىڭ با؟ قوناقتاردىڭ لەبىزىن تىڭدايىق، — دەپ تاعى دا ەسكى سارىنىنا باستى.
— اپاتاي، كوكەتاي، شەشەتاي، شاقشاداي سابىر ەت. قۇلاعىنان تارتسا دارىلداي جونەلەتىن ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ قول ديىرمەنى جوق بۇل جەردە. اۋەلى جۇرتتى، بىلاي توعىستىرىپ، تابىستىرىپ دەگەندەي، ەكشەپ الايىق. سوسىن، ءسىزدىڭ وسى تۇرىسىڭىز نە؟ ءبارىبىر ويىنعا قوسپايمىن، دامەلەنبەڭىز، — دەپ قۇلماق قۋلانىپ «كورشىنى باستاپ» كەتتى...
تالاي الاقاندار كۇيىپ، تالاي قىز ورنىنان اۋىسىپ كەلىپ، اقىرى اقتوقتى اقاننىڭ قاسىنا وتىرعان. سول كەزدە، وسى ءساتتى اڭدىپ وتىرعان شاكەي:
— وۋ، جىگىتىم، قۇلماق دەدى مە سەنىڭ اتىڭدى؟ ەندى ءبىراز ولەڭ ايتىپ، اۋىز جاقتا كۇتىپ وتىرعان قارتتاردىڭ دا كوڭىلىن اۋلايىق، — دەپ قولقالاي سويلەدى.
— دۇرىس ايتاسىڭ. ول دا بولسىن. ءبىراق مۇنىڭ ارتى «جامان ءۇيدىڭ يەسىن قوناعى بيلەيدى» بولىپ كەتپەسىن. ءبىر ارىزىڭدى ورىندايمىن. ال انا سىعىر كەمپىرلەر ءبىزدىڭ بارىلداعان داۋسىمىزدى كۇندە ەستىپ ءجۇر، ولاردىڭ ىنتىعىپ، جىلتىڭداپ جۇرگەنى اقان اعاي عوي. تۇرا تۇر، ءالى ءبىراز جالىقتىرارمىن ولاردى. اۋەلى، كانە، اۋىلدىڭ التى اۋىزىن باستايمىز. جەڭەشە، جەڭەشە، تۇرا تۇر، — دەپ اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سويلەگەن قۇلماق ءجيى كىرىپ-شىعىپ جۇرگەن قاديشانى توقتاتىپ الدى... — سىزدەي كەمە تۇرعاندا قايىقشىعا ورىن جوق.
— ناعىز كەمەشىلەر مىنا اڭشى قوناقتار عوي. ءبىز دە بۇگىن قايىقشىنىڭ ەسكەگىن الىپ سۋدان تايىپ تۇراتىن شىعارمىز، — دەپ كۇلگەن قاديشا اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتار-ايتپاسىن بىلمەي بوگەلە بەردى.
قاديشا تاستاننىڭ كىشى توقالى. جاسى جيىرمالارعا جاڭا كەلگەن جاس كەلىنشەك. وسى ۇيدەگى اقتوقتىدان كەيىنگى ايەل جىنىسىنىڭ كورىكتىسى. باسىنا تارتقان جەڭىل اق جىبەك شالىسى بولماسا، ءاۋىل-ۇي قىزدارىنىڭ ءبىرى دەپ ويلايتىنداي. ءالى ۋىلجىعان جاس، ۇلبىرەپ تۇر. اق قاعازداي بەتىنىڭ ۇشىنداعى قىزىلى بۇگىن بۇرىنعىدان دا ەرەكشە نارتتاي. اقان كەلگەلى وسى جاققا توي قامىنىڭ سىلتاۋىمەن كوپ كىرىپ ءجۇر. ماڭدايى كەرە قارىس، قارشىعا كوز، اسەم جىڭىشكە، قويۋ مۇرتتى ءجۇزى جەلگە توتىققان قارا تورى جىگىتكە قاراعان ۇلكەن سۇلۋ كوزىندە البىرتتىق تا، مۇڭ دا بار. ۇزاق ۋاقىت كوز الماي تۇنجىراپ تۇرىپ قالاتىنىن ءوزى دە اڭدامايتىن سياقتى.
القا-قوتان جايعاسقانداردىڭ ءبارى قاديشاعا قاراپ ءۇنسىز وتىر، قاديشا ىڭعايسىزدانا ءتۇستى.
وسى كەزدە ەسىكتەن قاراپ زىلدەنگەن تاستاننىڭ بايبىشەسى قاباعىن كەرىپ، توسىن مىنەز كورسەتتى:
— ءاي، قاديشا، سەنسىز دە وسىندا ولەڭشىلەر جەتەدى عوي. جاستارمەن جاس بولماي، شارۋاڭا ءجۇر، — قاديشانىڭ ەكى بەتى شيەدەي بولى كەتتى دە، تەرىس قاراعان كۇيى:
— سىزبەن جارىسىپ قايتەم، اياق-تاباققا ءوزىڭىز دە جەتەسىز عوي، — دەپ، سۇلتانمۇراتتىڭ قاسىنا بارىپ وتىردى دا، ولەڭ باستادى.
اقاننىڭ ءانى — «ماقپال». بەرتىن شىققان ءان لەزدە اۋىزدان اۋىزعا تاراپ، ءقازىر بۇكىل كوكشە جەرىنە ءماشھۇر بولعان. جيىن-توي «ماقپالسىز» وتپەيدى.
اقان باسىن ءسال يە ءتۇسىپ، ويلى تىڭداپ قاپتى. قاديشانىڭ اقجارقىن، اشىق مىنەزىنە قانىق اقىن ونىڭ ءانشى ەكەنىن جاڭا ەستىپ، قايران قالدى. «ءۇيىرى قىسىراقتىڭ ماقپال قارا» دەپ، ەكى جولىن جۇرەكسىنىپ، ءارى بايبىشەنىڭ الگى سوزىنە نامىستانىپ، بوساڭداۋ باستاپ ەدى، ولەڭنىڭ ەكىنشى بۋىنىندا جۇمساق، تازا ۇنمەن ەركىن شىرقادى. كوپ جەرلەردە ايتىلىپ جۇرگەندەي ەمەس، قاديشانىڭ اۋزىنان شىققان ءان جاڭا ءبىر ورنەك، كەستە تاپقانداي. اقان ءانىن بۇزىپ ايتقاندارعا قاباعىن شىتىنىپ، جاراتپاي، قاشان اياقتاعانشا شىدامسىزدانىپ بىتەتىن. نەمەسە، مىنا جەرىن بىلاي ايت دەپ ءوزى تۇزەپ، ءتىپتى بولماسا، «ءاننىڭ اۋزىن جالاق، ارقاسىن جاۋىر ەتپەشى، ءالى مۇنىڭ ۇلكەن سىنعا تۇسەتىن كەزدەرى بولادى» دەپ ايتقىزباي قوياتىن. قاديشانىڭ ايتۋىنان ءوزى دە بايقاماعان ءبىر سەزىم تولقىنىن اڭعارعانداي بولىپ، اسا تەبىرەنىپ، ۇيىپ تىڭدايدى.
...الىستان ات اياماي كەلگەنىمدە،
ەي، ماقپال، قىرىنداماي بەرمەن قارا.
...الىستان ات سابىلتىپ كەلدىم ىزدەپ،
ءبىر كورىپ قايتايىن دەپ، ماقپال سەنى، —
دەگەن سوزدەر تاپ ءقازىر اقاننىڭ اقتوقتىعا ايتىپ وتىرعانىنداي. جىگىتتىڭ قىزعا رەنجىمەي، ناز عىپ ايتقان «قىرىنداماي» ءسوزى مەن قيىلىپ، اعىنان جارىلعان «قايتايىن» دەگەن سوزدەرىن تولقىتا، ەكپىندەتە ايتادى. وسى ەكى جولداعى اقىننىڭ ايتايىن دەگەنى دە وسى ەكى ءسوز، اندەگى ءۇزىلىس جاساپ، جەكە بۋناقپەن، جاڭا ناقىشپەن ويمىشتالاتىن تۇسى دا وسى ارا. قاديشانىڭ ءاندى اشەيىن داۋىسىن كورسەتۋ ءۇشىن بارىنشا زورلانىپ ايتاتىن انشىلەردەي ەمەس، ونىڭ سىر-مانىنە قاراي ناقىشتاپ، ايشىقتاپ ايتاتىن ءانشى ەكەنىنە كوزى جەتكەن اقان ءدان ريزا. قاديشا اقىننىڭ قاسىنداعى جاس قىزعا ايتار ءسوزىن انمەن جەتكىزگەندەي كورىنىپ، اقتوقتى تۋرا وزىنە ارنالعان جىگىت نازىنان قىسىلعان كۇيدە وتىر.
قاديشادان سوڭ ەشكىم قولقالاماي-اق سۇلتانمۇرات قۇلماقتىڭ قولىنداعى تۇمار تاعىپ كۇمىستەگەن موينى ۇزىن دومبىرانى الىپ، قاتتى بۇراپ، قارا شەرتىسكە سالىپ، لەكىتىپ، ءبىراز بابىنا كەلتىردى. سودان سوڭ اقاننىڭ «مايدا قوڭىرىنا» باستى. بۇل ءان دە اقىننىڭ بوزبالالىق، جىگىتتىك ولەڭدەرىنىڭ ىشىندەگى اسا ءبىر سىرلى، قۇدىرەتتى ءانى ەدى. بۇعان دا اسا شەبەر ءانشى بولماسا، اۋىل اراسىنداعى «ۇيالماعان ولەڭشى بولادى» دەيتىن كورىنگەن ادامنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. اقان وسى ءاندى سۇلتانمۇراتتىڭ ايتۋىن قالاپ، ءبىر جيىندا «مايدا قوڭىردى» سەنىڭ مەنشىگىڭە بەردىم دەگەنى بار. «جىگىتتىڭ پاديشاسى امىر-تەمىر» دەپ، سوڭعى «امىر-تەمىردى» شيراتىپ-شيراتىپ، تولقىتا كوتەرگەندە، سۇلتانمۇراتتىڭ ساڭقىلداعان اشىق ۇراندى داۋسى اعاش ءۇيدى جاڭعىرىقتىرىپ جىبەردى. كۇن ۇزىن دالادا جاۋراعان جىگىت جىلى ۇيگە كەلىپ، قويۋ شايدى عانا ءىشىپ، ەندى جاستاردىڭ ورتاسىنا تۇسكەندە قاناتتانعانداي، ارۋاقتانا، ەركىن سىلتەدى. «احاحاۋ مايدا قوڭىر» دەپ، دومبىرانىڭ جوعارى پەرنەسىنە بارعاندا دا تىنىسى تارىلماي، بۇيرالانىپ نەشە قۇبىلعان ۇزاق تولقىمالى قايىرمانى ەركىن، ءبىر دەممەن اياقتايدى. ءاننىڭ ءار بۋىنىنىڭ ارا-اراسىندا دومبىرانى شەرتىپ-شەرتىپ جىبەرىپ، كەۋدەسى كورىكشە ءبىر كوتەرىلىپ، ءبىر باسىلعان جىگىتتىڭ داۋسى ۇدەي — ۇدەي سوعادى. بۇرىن سۇلتانمۇراتتىڭ اتىن ەستىگەنمەن، ءوزىن كورمەگەن، داۋسىن ەستىمەگەندەر باعانا «اقاننىڭ قاسىندا جۇرەتىن ءانشى جىگىت» دەگەندە، قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي قارا جىگىتتى قوراشسىنىپ، «وسى ما ماقتاپ جۇرگەندەرى» دەپ، ىشتەن مىسقىلداي قاراعان. سۇلتانمۇراتتىڭ انىنە ريزا بولعان اقان بىردە: «شىركىن-اي، توسىن كورگەن بالانىڭ جۇرەك قابى جارىلاتىن ءجۇزىڭدى تەرىس قاراتىپ قويىپ، بال تاتىعان ءانىڭدى تىڭداي بەرەر مە ەدى» دەپ ەركەلەتە كۇلىپتى، «اقان ەتىنىڭ قارالىعىن كەتىرەم دەپ سۇلتانمۇراتتى سارىكولگە اپارىپ، ءۇش ءيىس سابىنمەن جۋىپتى» دەگەن قۇرداسىنىڭ قالجىڭى ەلگە اڭىز بوپ تاراعان. وسىنى ەستىگەن كەيبىر جاستار العاش كورگەندە ايتسا-ايتقانداي ەكەن دەپ، بىرىنە-بىرى سىبىرلاپ كۇلىسىپ قويعان. «قارانىڭ ءىشى سارا» دەگەندەي، قارا جىگىت اۋزىن اشقان سايىن، كومەيىنەن مارجانداي ءان، مەرۋەرتتەي تازا داۋىس، قياتاستاعى جاڭعىرىقتاي ءۇن شىققاندا، ءانى دە وزگەرە تۇسكەندەي. «كۇلىمدەپ، جارقىلداعان تۇرىمتاي كوزى، دۇرديە بىتكەن قىزىل ەرنى، دوڭەستەۋ مۇرنى، جەل قاعىپ، كۇن كۇيدىرگەندەي شوگەن ءوڭى ەر جىگىتكە لايىق ەكەن...» دەپ، «ات ەرىندى، ەر مۇرىندى كەلسىن» دەگەننىڭ ءوزى ەكەن»، — دەپ، جاستار ەندى ىشتەي ۇناتىپ، ارى-بەرىدەن سوڭ قىزىعا تۇسكەندەي. بويىنداعى بار جىلىلىق قاسيەتىن، جىبەكتەي سوزىلعان مىنەزىن انىمەن تانىتقان ونەرلى جىگىت «مايدا قوڭىردى» قوڭىرلاتا اياقتاعاندا، ءۇي ىشىندە دە مايدا سامال ەسكەندەي.
— پay دەڭىز!
— الەۋ دەگە-ەن!
— شىركىن-اي!
— تۋھ، نە دەگەن ءۇن! — دەپ قايران قالىسقان داۋىستار ءار جەردەن شىقتى. بوساعاعا ۇيمەلەپ، ءان تىڭداعان اق جاۋلىقتى، كيمەشەكتى كەمپىرلەر دە باستارىن شايقاپ:
— اينالايىن-اي، تۋساڭ تۋ!
— ءبىر ايتقان ءانىڭ ءبىر قارالىق ەكەن.
— كوسەگەڭ كوگەرسىن! — دەپ باتالارىن بەرىپ، تاعى ولەڭ ايتۋىن قولقالاپ جاتىر.
مۇنداي كىشى-گىرىم توي، شىلدەحانادا «كورشى»، «حان مەم ءۋازىر»، «مىرشىم-مىرشىم»، «ات جۇزىگىم، ات» سياقتى ۇلت ويىندارىن ويناپ، كوبىنەسە بۇعىباي ايتىساتىن جاستار، بۇگىنگى ءتۇنى ءان تىڭداۋمەن بولدى.
سۇلتانمۇرات پەن قاديشا كەزەكتەسىپ ايتىپ، ءبىر كەزدە «ەكى جيرەنگە» قوسىلىپ كەتتى. ەكەۋىنىڭ داۋسى دا قوڭىراۋداي سىڭعىرلاپ، بۇرىن دا تالاي رەت بىرگە ولەڭ ايتىپ جاتتىققانداي بىردەي شىعادى. بۇرىن قىزداردىڭ قوسىلىپ ءان سالاتىنىن نەمەسە جىگىتتەر مەن قىزداردىڭ ەكى جاق بوپ ءبولىنىپ جار-جار ايتاتىنىن بىلەتىن جاستارعا قاديشا مەن سۇلتانمۇراتتىڭ مىنا ونەرى توسىن، ءارى قىزىق بوپ كورىندى. اقان بولسا، بىرنەشە داۋىسپەن ايتىلاتىن ءان دە شىعارۋ كەرەك ەكەن دەپ كوپتەن كوكەيىندە جۇرگەن ماقساتىن ويلانۋمەن وتىر...
* * *
ۇلكەن ۇيگە كەلىسىمەن ءمۇقانالى الگى اقاننىڭ قىلىعىن ون ساققا جۇگىرتىپ، ءبىراز شەنەدى:
— وسى قورامسانىڭ بالاسىنان كەيىنگى كەزدە تۇڭىلەيىن دەدىم. جۇرت استىنا كوپشىك قويىپ، اقان، اقان دەپ دارىپتەگەن سايىن قۇتىرا تۇسەدى. مۇنىڭ ارتى جاقسىلىققا سايمايدى. ايتقانىڭ كەلدى دەرسىڭدەر: قاراۋىلدىڭ ازنابايىن شەنەي وتىرىپ، ءوز ەلىن دە بىلعاعان جوق پا؟! قىز-قىرقىن جەتپەگەندەي ۇلكەندەرگە اۋىز سالا باستاپتى. ءتۇبى، اۋزىڭ جامان دەمەڭدەر، ءبارىمىزدىڭ اتا-تەگىمىزدى لايلاپ، بابالارىمىزدىڭ كورىنە دەيىن قوپارادى. سەندەر دە ونى ماداقتاپ كۇلدىڭدەر. نەمەنەلەرىڭە جەتىسىپ كۇلەسىڭدەر!
— ەندى كۇلمەگەندە قايتەيىك، كۇلمەسىڭە قويار ەمەس، — دەپ قارا ساقال گۇج ەتىپ، تاعى دا الگى اڭگىمە ەسىنە ءتۇسىپ، كۇلىپ جىبەردى. — امان قالعان مىنا ءالجان عانا، باسقامىزدى ءبىر سىباپ الدى عوي.
— مەنى دە جەتىستىرگەن. ماعان ايتاتىنىن جولدا ايتقان. سىباعامدى العام، — دەپ ءالجان ءزىلسىز كۇلدى.
— ءيا، ساعان نە دەيدى. نەعىلمايسىڭ دەيدى؟ تيىسپەگەن ادامى قالماپتى عوي، — دەپ تاستان ءالجاندى دا قايراپ، ۋلاي ءتۇستى.
— قوي، ايتپايمىن. وتىز تىستەن شىققان ءسوز وتىز رۋعا جەتەدى، ەرتەڭ مازاقتاعىلارىڭ كەلەدى عوي.
— ايتپاساڭ دا اقان ايتقان ءسوز جەردە قالمايدى. قاسىنا انا ءبىر شاكەي دەگەندى سالپاقتاتىپ ەرتىپ الىپتى. ول دا ءبىر اتتىعا جول، جاياۋعا ءسوز بەرمەيتىن كەراۋىزدىڭ ءوزى. ەرتەڭ-اق ەلگە جايادى. وڭكەي ەسەر، اڭگۇدىكتەردىڭ جۇرگەن جەرى وڭۋشى ما ەدى، — دەپ ءمۇقانالىنىڭ زىعىرى قايناي ءتۇستى. شاكەي دەپ مەڭزەپ وتىرعانى سۋ قۇسايىن ەدى. ول دا ەرتەڭ ەل ارالاعاندا ايتار ءسوزىن ىشكە ءتۇيىپ، ءۇنسىز وتىر.
— ءاي، ايتقانداي، ءمۇقانالى-اۋ، اقاننىڭ سەندەردى يتكە تەڭەگەندەرى قالاي، باسقاعا تەڭەسە دە، ساۋىتبەكتىڭ سارى الا ءيتى سەندەرگە ۇقسامايدى عوي، — دەپ باقتىباي نە سويلەرىن بىلمەي قىستىرىلا كەتكەندە، ۇيدەگىلەر جارىلىپ، دۋ كۇلدى.
ءمۇقانالى عانا تۇكسيە ءتۇستى.
— نەمەنە، سوندا ساۋىتبەكتىڭ يتىنەن باسقا يتكە ۇقساي ما ەكەنبىز. سول دا ءسوز بولىپتى-اۋ. ءسىزدى دە جاڭا جەتىستىردى. قاي قىزىڭىزدىڭ قالىڭىنا بايىپ ەدىڭىز. اقاننىڭ سوزىندە شىندىق بولسا، تاستان ەكەۋىڭىز دە باييتىن جەردى تاپقان ەكەنسىڭدەر. باسە، باسە...
— جارايدى، ءمۇقانالى، شامىڭا تيەتىن ءسوز بولسا، ماڭىنداعىلاردىڭ ءبارىن تىرناۋىشتاي قوسا اكەتەتىن نە جىنىڭ بار وسى. سەنىڭ كونەكتەي اۋزىڭنىڭ ۇشىعىنا دەيىن ايتقانىنا جۇرت كىنالى بولىپ پا، — دەپ تاستان دا قارمىجىسىن جىبەرمەدى.
— ونىڭ شوبەك بالالارىنا جۇلدىزى قارسى.
— قوي، وندا ەرالىعا اپاسىن ۇزاتار ما ەدى. سەردالىمەن دە ءامپاي سياقتى ەدى، قايدام، — دەپ ءالجان باسىن شايقادى، — سەندەر تۇگىلى تورە تۇقىمى بىزگە ءتيىستى عوي. وندا نە تۇر. ەلدىڭ ءبىر ەركەسى. نە ايتپايدى.
— ەھ، سەندەر نە، سوندا اسپاننان اياقتارىڭ سالبىراپ ءتۇسىپ پە ەدىڭدەر. وسى «تورە-تورە» دەپ، شورە-شورەلەگەندەرىڭدى قاشان قوياسىڭدار. زاماندارىڭ وتكەن جوق پا! تىماقتارىڭدى الشىسىنان كيىپ، كەكىرەڭدەۋلەرىڭ جەتپەدى مە، — دەپ ءمۇقانالى ءالجانعا دا ءتيىسىپ ەدى، اناۋ دا تارپا باس سالدى.
قىزدىم — قىزدىمعا كەلىپ، ءوزدى-وزى ايتىسىپ كەتكەنىن دە بىلمەي قالدى. اقان ايتقان بۇل اڭگىمە بۇل ۇيدەن شىقپاي وسىنداي بولىپ جاتىر. ەرتەڭ ەلگە تاراعاندا نە بولماق.
اياعى داۋعا، جانجالعا قاراي ۇلاسا باستاعان شۋىل، قاتقىل، ءزىلدى سوزدەردى تاستان باستى. بۇل كەزدە قاديشا ءبىرجاننىڭ «جايما شۋاعىنا» اۋەلەتە سالىپ ەدى. جاستار جاعىندا شىرقاعان داۋىس ۇلكەن ءۇيدى دە جاڭعىرىقتىرىپ اكەتتى. بۇگىن تىم ەركىنسىپ العان توقالىنا قالاي تيىسەرىن بىلمەي مۇرنى شۋىلداپ، زىعىرى قايناپ جۇرگەن تاستان:
— جەتتى، ەندى دوعارىڭدار. وسى ۇيگە نارەستەنىڭ قىزىعىنا كەلىپ پە ەدىڭدەر، الدە ايتىسقالى كەلدىڭدەر مە؟ ءبىر ەسەردىڭ وتتاعانىن سونشا قۇنداپ... ءاي، قۇسان، قۇسان-اي، بەرى كەل، — دەپ اۋىز ۇيدە ويناپ جۇرگەن شولجىڭ ۇلىن شاقىرىپ الدى. — انا قاتىنعا بارىپ، جامان كەرەيدىڭ ءانىن ايتپاسىن دە. بار، توقتات!
وزىنە ۇلكەن مىندەت جۇكتەلگەنىنە اجەپتاۋىر بولعان تەنتەك بالا مۇرنىن ءبىر تارتىپ، ەكى جاۋىرىنىنىڭ ورتاسىنا تاققان كيەلى بۋرانىڭ القىم شۋداسى جەلك-جەلك ەتىپ، كوپتىڭ اراسىنا قويىپ كەتتى. بارا، جەڭگەسىنىڭ شالىسىن جۇلقىپ-جۇلقىپ قالدى. العاشقىدا جاي انشەيىن ەركەلىگى شىعار دەپ، قاديشا ونى قۇشاقتاپ وزىنە تارتىپ، ولەڭىن توقتاتپاي ايتا بەرىپ ەدى، باسىنداعى شالىسىن جۇلىپ الدى. «ءوي، تۇرا تۇر، قۇسان، قۇستاي» دەگەن بوزبالالاردى تەۋىپ جىبەرىپ:
— ءاي، قاتىن! — دەدى تاستان قۇساپ، — جامان كەرەيدىڭ ولەڭىن ايتپاسىن دەيدى. ايتپا!
ءان ءۇزىلدى.
— ەندى سەن قالىپ ەدىڭ وسى ۇيدە باسىنباعان، — دەپ قاديشا ۇنىنە بۋلىققاندا، اقتوقتى قىپ-قىزىل بوپ، نەمەرە ىنىسىنە الا كوزىمەن قارادى. ءالى دە جەڭگەسىن جۇلمالاپ جاتقان ەركە بالا ءوزى قايمىعاتىن قاتال اپاسى:
— ءاي، كەتەمىسىڭ، — دەگەندە بارىپ ەتەگىنەن تارتقان جىگىتتىڭ بەتىنە ءبىر تۇكىرىپ، اۋىز ۇيگە شىعىپ كەتتى.
جۇرت تىم-تىرىس. ۇنسىزدىكتى اقان عانا بۇزدى:
— شاكەي، دومبىرامدى اپەرشى، — دەدى، ءوڭى كۇرەڭىتىپ.
قايدا شىقسا دا قاسىنان تاستامايتىن بۇكتەمەلى دومبىرانى ۇيگە كەلىسىمەن قابىنان الىپ، جۇكاياقتىڭ ۇستىنە كەپتىرىپ قويعان. ەشكىنىڭ اشى ىشەگىنەن جۋانداۋ ەتىپ سىدىرعان قوڭىر ىشەك كەۋىپ، دىڭىلداپ تۇر. اياز سورعان دومبىرا شاناعى جىلى ۇيدە بۋسانىپ، ەندى عانا جاساڭعىراي باستاعان. اقان قۇلاعىن بۇراپ شەرتىپ قالعاندا مايدا، قوڭىر ۇنمەن كۇمبىر ەتە قالدى. جۇرتتىڭ كوزى اقىندا. ءبىر كەزدە سالالى ساۋساق دومبىرا ساعاعىنا دەيىن وراي جۇگىرىپ، ءانشى قايىڭ قاقپاقتى تاستاننىڭ ماڭدايىن شەرتكەندەي قاتۋلانا شەرتىپ — شەرتىپ الدى دا، ۇزاق تارتىپ زارىقتىرماي، جۇرتتى جالىقتىرماي، «ءبىرجاننىڭ ءانىن تىڭدامايتىن نەمە ەكەنسىڭ» دەگەندەي، شالقىتىپ كەپ «اداسقاققا» باستى. «سوزادى ءبىرجان داۋسىن قوڭىر قازداي» دەپ تولقىتقاندا، باعانادان زورعا تىزگىندەپ وتىرعان كومەيدەگى ءۇن دومبىرامەن بىردەي كۇمبىرلەي جونەلدى. ايعايعا باسىپ، داۋىسقا سالىپ ايتاتىن بيىك اندەردىڭ ءوزىن دومبىرانى بوس بۇراپ ايتقاندا اقاننىڭ ءۇنى اسا مايدا، جانعا جايلى تيەدى. وتتى كوزى ءبىر اراعا قادالىپ، ءتۇيىلىپ كەپ:
جاسىم بار جيىرمادا جاسىرمايمىن،
باسىمنان دۇشپان ءسوزىن اسىرمايمىن.
باسىمنان دۇشپان ءسوزى اسار بولسا،
سەن تۇگىل، باسقاعا دا باس ۇرمايمىن، —
دەگەندى تۋرا تاستانعا ارناعانداي زىلمەن، قاھارلانا ايتتى دا «اح-ا-اۋ» دەپ كوتەرە شالقىپ، ءۇننىڭ نەشە ءبىر بۇرىلىستارىمەن زەرگەردەي ناقىشتاپ بارىپ، باياۋلاتا قوڭىرلاتقاندا، ءانشى ەندى: «قويشى، سەندەي ناداندارمەن نادان بوپ قايتەم» دەگەندەي، ءتىسى اقسيا كۇلىپ، جايدارىلانىپ، بەتىندە قان جۇگىردى. سۇلۋ، كورىكتى ءاندى اقىن: «ءبىرجاننىڭ تىرناعىنا تۇرمايتىن سەندەيلەر، ءبىر ءانىنىڭ ساداعاسىنا كەت، مەن تۇسىنەتىن قاۋىمعا، جاستارعا ايتىپ وتىرمىن» دەگەندەي، اينالاسىنا كۇلىمسىرەي قاراپ توقتادى.
اۋىل-اۋىلدان كەلىپ جاتقان ادام اياعى ءتۇن ورتاسىنا دەيىن سايابىرسىمادى. تاعى ءبىر توپ ادام سىقىرلاپ كەپ، اۋىز ۇيگە سىرت كيىمدەرىن ءۇيىپ، ءان شىققان جاققا ۇمتىلدى. تويدى اتقارىپ جۇرگەن داياعاتشى جىگىتتەر ءار بولمەگە ءبولىپ، قوناقتاردى جاسىنا قاراي رەتتەسە دە، كوبى كونەر ەمەس. «اقان قايدا؟» «مىنا داۋىس اقاندىكى عوي»، «ءبىز تاماق ىشە كەلدى دەيسىڭ بە» دەسىپ، جاستار جاعىنا سىعىلىسا كىرەدى.
اقان قاي اۋىلدا بولماسىن — اقان. ەڭكەيگەن كارىدەن ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن بىلەدى. جاڭا اۋىل-ايماققا شاپقىلاپ، تاستاننىڭ ۇلكەن توقالى ۇل تاپتى دەپ جار سالعان بالالار حابارلاسپايتىن ەلدەرگە دەيىن بارىپ، «اقان كەلدى اۋىلعا»، «اقان كەلدىلەپ» ءانشى سەرىنىڭ كەلۋىن ۇلى جاڭالىق قىپ، قۋانا جەتكىزگەن. كورىنگەن توي-تومالاققا ەلىگە بەرمەيتىن كارى-قۇرتاڭدارعا دەيىن جالعىز اتىنا مىنە سالىپ اسىعا كەلىپ جاتقان سەبەپتەرى دە سول.
اقان كەلگەندەردىڭ دە كوڭىلى ءۇشىن، ءبىرجاننىڭ اسا شەبەر ءانشىنى كەرەك ەتەتىن، قيىن، ايشىقتى «ماتى-داۋلەن»، «سىرعاقتى»، «اقتەنتەك» اندەرىن ناقىشىنا كەلتىرە ايتىپ بەردى. «گەي، گەگي-گەك-گەك، گەي-گەگي-گەك-گەك» دەپ كەلەتىن «اق تەنتەكتىڭ» سۇلۋ قايىرماسىن بيپىلداتا جورعالاتقاندا، جاستار جاعى ىشتەي قايتالاپ، ءان ىرعاعىمەن بىرگە قوزعالىپ تەڭسەلىپ، قارا كامزول، اق كويلەك، سارى كويلەك كيگەن قىزدار ىرعالعانداي بولدى. كۇن ۇزاق مال جايلاپ، وتپەن كىرىپ، كۇلمەن شىعىپ، شارۋامەن سالپاقتاپ، قاجىعان قارتتاردىڭ تۇلا بويى شىمىرلاپ، بالقىپ، كەيبىرىنىڭ كوزىنەن جاس سورعالايدى. قۋانىشتان، تەبىرەنىستەن شىققان راقات كوزدىڭ جاسى.
انگە ۇيىماعان، قايتا ءىشى كۇيىپ، بۇرىنعىدان بەتەر اشۋعا مىنە تۇسكەن جالعىز تاستان. اتتەڭ، جۇرت ءوز قىزىعىنا جينالىپ وتىر. اقاندى قوشامەتتەي كەلسە دە، ايتەۋىر جاڭا دۇنيەگە كوزىن اشقان ءسابيدىڭ شىلدەحاناسى سىلتاۋ عوي. ايتپەسە، بۇرىن تورىنە ويناق سالماق تۇگىلى، بوساعاسىنان سىعالاۋعا باتا المايتىن مىنا توبىردى اۋلاسىنان جۇرگىزبەس ەدى. ال اقان جايى باسقا. ول اسا ءبىر سۇرىنەتىن ۇرىمتال جەرىن تاپپاسىن، جەڭىل-جەلپى اشۋىڭا بوي بەرمەيتىن وتكىر، العىر جىگىت. ەگەر وعان ورىنسىز قىزبالىق كورسەتسەڭ، جۇرت الدىندا اششى تىلىمەن ماسقارا عىپ، قايتىپ تۇرماستاي ەتىپ كەتەتىن ءبىر بەت، شەشەن. قانشا جاس بولعانمەن، بۇل ولكەنىڭ ۇلكەن-كىشىسى ودان قاتتى قايمىعادى. ال تاستان دەگەن كىم؟ تاستان اقانمەن سالىستىرعاندا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ىشتەي جاقسى بىلەدى.
تاستاننىڭ جانىنا تيگەن، اسىرەسە، قاديشا قىلىعى. سۇلۋ، جاس كەلىنشەك بۇل ءۇيدىڭ ايەلى ەمەس، الىستان قوناققا كەلگەن جات ادامداي سىلاڭداپ، بار ونەرىن سالىپ، جۇرتتىڭ كوزىنە ءتۇسىپ وتىرعانى اناۋ. ءتىپتى، ادەيى قىر كورسەتىپ جۇرگەن سياقتى.
اقان شاكەيگە يەك قاقتى:
— شاكەي، ەندى سەن ءبىراز دومبىرا تارتشى.
— ە، ءسىزدىڭ دە ونەرىڭىز بار ەكەن عوي. تارتىڭىز. ولەڭ ايتىڭىز.
— اپىراي، قوناقتاردىڭ ءبارى ءانشى ەكەن-اۋ! — دەسىپ جاستار جاعى شاكەيگە قارادى.
شاكەي شىنىندا دا ءانشى، اسىرەسە، دومبىراشى جىگىت. اقانعا ەرىپ، ەل ارالاعاننان بەرى انگە دە، كۇيگە دە بۇرىنعىداي سالعىرت قاراماي، جانعا قورەك، ەلگە كەرەك ونەر دەپ ۇعا باستاعان.
شاكەي سۇلتانمۇراتتىڭ تىزەسىندە جاتقان سىرلى دومبىرانى الىپ،ءوزىنىڭ ەركىن ورىندايتىن قارا شەرتىستەرىن مىڭ قۇبىلتىپ، قۇيقىلجىتىپ تارتتى دا، ءبىر كەزدە دومبىرانى قايتا بۇراپ الىپ، ىقلاستىڭ «ەردەن كۇيىن» سارناتا جونەلدى. ودان سوڭ دايرابايدىڭ «الا بايراعىن»، جان جۇيكەنى قوزعايتىن تاتتىمبەتتىڭ شەرتپە كۇيلەرىن سالدى.
شاكەيدىڭ دومبىرانى ويناتىپ، توبەسىنە، ارتىنا قويىپ تارتۋى جۇرتقا اسا قىزىق بوپ كورىندى. ەلدە باقايىمەن تارتاتىن دا نە ءبىر تالاپكەرلەر بولعانمەن، مىنا دومبىراشىنىڭ تارتىسى بولەك. سىرلى دومبىرانى ءبىراز جەلدىرتىپ الىپ، ەندى ول ولەڭگە كوشتى. اقان وتىرعان جەردە تىم اۋىر اندەرگە جولامايتىن ءانشى ادەيى، جەڭىل ايتىلاتىن كۇلدىرگى ولەڭدەرگە باستى. بۇل جولى دا اقاننىڭ «قىز سيپاتى» دەگەن ولەڭىن ماڭىنداعى قىزداردى قاباعىمەن، يەگىمەن، ىمداي وتىرىپ ايتىپ، ءبىرازىنا ءتيدىرىپ، ودان سوڭ «اعاش اياققا» باستى. «الا جازداي ءنار تاتپاي ىزدەگەنىم قىز بولدى، ويباي، قىز بولدى-اي! دەپ ويبايىن سالىپ، وتىرىك جىلاپ، كوزىنە جاس العاندا ءۇيدىڭ ءىشىن قىران-توپان كۇلكى كەرنەپ كەتتى. ەندى ءبىر كەزدە «ولەڭدى جاتىپ تا ايتام، تۇرىپ تا ايتام، تىم ەلىرىپ، ەسىرىپ العانىمدا جورعالاپ قۇيرىقپەنەن ءجۇرىپ تە ايتام» دەپ قۇلاعىن، قۇيقاسىن قيمىلداتىپ، وتىرعانداردىڭ ارا-اراسىمەن بوساعاعا قاراي جورعالاعاندا قىزدار، كەمپىرلەر تىراقايلاپ قاشىپ، جاستار ىشەك-سىلەلەرى قاتىپ كۇلكىگە باتتى. شاكەي توقتاعان جوق. جۇرتتىڭ نازارىن وزىنە اۋدارىپ الدى: اقاننىڭ ەلەۋسىز وتىرىپ سويلەسۋىن قالاپ ەدى.
اقان قاسىنداعى اقتوقتىعا ءبىر قىرىنداپ، كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قاراپ وتىرعان. قاراعان سايىن ءمىنسىز سۇلۋ مۇسىنگە تويىمسىزدانىپ، ىنتىعا تۇسكەندەي. ءبىر كەزدە اقان ءوز — وزىنە ىشتەي كۇبىرلەپ، قاپ-قارا قويۋ قاسى ءبىر ءتۇيىلىپ، ءبىر جازىلىپ، قايتا-قايتا ءبىر ولەڭدى قايتالاي بەردى. ءوڭى وزگەرىپ، ءوزىن-وزى ۇمىتقان جىگىتتىڭ داۋسى دا وقىس شىعىپ كەتكەندە، باعانادان بەرى ءۇنسىز وتىرعان اقتوقتى، ءمارمارداي اپپاق موينىن بۇرىپ كۇلىمسىرەدى دە، بەتىنە قان جۇگىرىپ، سىپايى عانا ءۇن قاتتى:
— اقان اعا، ءسىز قۇران وقىپ وتىرعان جوقسىز با!
— جوق، دۇعا وقىپ وتىرمىن، — دەپ اقان دا قىپ-قىزىل ەرنىنىڭ اراسىنان اپپاق تىستەرى تۇگەل كورىنىپ كۇلدى. ەكى سۇلۋ كەز بىر-بىرىنە العاش قادالعاندا، اقتوقتى كىرپىگىن تومەن ءتۇسىردى. جىگىت كوزىندەگى وتتان جۇرەگى ءدىر ەتە قالعانداي بولدى،
— ول قانداي دۇعا، ءبىز تىڭداۋعا بولماي ما؟
— ماحاببات دۇعاسى، تىڭداساڭ ايتايىن.
— «يامان ۇيعى، يامان ۇيعى» — ول ۇيىقتار الدىندا ايتىلماۋشى ما ەدى.
— جوق، مەنىڭ دۇعام مەزگىلگە قارامايتىن، كوڭىل كۇيىنە باعىنىشتى ولەڭمەن ايتىلاتىن دۇعا:
اقان باسقادان ولەڭىن قىزعانعانداي تەك اقتوقتىعا عانا سىبىرلاپ وز-وزىنەن تولقىپ كەتتى:
«...جاۋدىراپ ەكى كوزىڭ وتىراسىڭ
تۇندىرعان شاي سەكىلدى قۇمانداعى.
كوزىمە مۇنارلانىپ كورىنەسىڭ
تۇلكىدەي تۇرا قاشقان تۇمانداعى.
سەن بولساڭ ال قىزىل گۇل، اسىل ەركەم،
مەن بۇلبۇل سايراپ تۇرعان يران باعى.
قۇربىڭا نازارىڭدى ءبىر سالمايسىڭ،
كەر تاعى سياقتانىپ قۇلانداعى،
قيا تاس قيىنىنا قونساڭ داعى،
قايشىلاپ قاناتىمدى بۇرام داعى.
جەمە-جەم قيىن قىستاۋ بولسا داعى،
تاۋەكەل مايدانىندا تۇرام داعى».
اقتوقتىنىڭ ەكى بەتى الاۋلاپ، تاعى دا كۇلىپ جىبەردى. قىزعالداقتاي ۇلبىرەگەن ەرنى ءدىر-دىر ەتىپ:
— اقان اعا، بۇل قاي قىزعا شىعارعان ولەڭىڭىز؟ جامالعا ما، زاعيپاعا ما، اقشاباققا ما، ماقپالعا ما، الدە شامشيقامارعا ما؟ — دەدى.
اقاننىڭ دا ەكى بەتى وتتاي كۇيىپ، اقتوقتىنىڭ قازدىڭ قاۋىرسىنىنداي ۇزىن ساۋساعىنا تەسىلە قاراپ:
— قالاي دەدىڭ، قايتالاپ ايتشى، — دەپ كوزىن الماي وتىرىپ قالدى. اقتوقتىنىڭ اتى جوق قولىندا — ءوزىنىڭ بۇراما التىن ساقيناسى. باعانا اڭنان قايتقان جولدا كەزدەسكەن قالقا بالا وسى اقتوقتى ەدى. جاسىنان ەر بالاشا كيىنىپ ەركەكشورا بوپ بوپ وسكەن قىزدى اقىن تانىماي قالعان. جەڭگەتاي ىرىمىمەن العان ساقينانى اقتوقتى تاستاماي، ادەيى كيىپ الىپتى. اقاننىڭ كورىپ قويعانىن اڭعارعان اقتوقتى دا ەندى:
— اقان اعا، ءسىز قىزداردى جاقسى كورەسىز-اۋ دەيمىن، — دەپ جولداعى قالقا بالانىڭ داۋسىنا سالىپ سويلەگەندە، اقان باسىن كوتەرىپ اپ، اقتوقتىعا جالت قارادى:
— ەھ، سەن جاقسى كورمەيتىن شىعارسىڭ؟!
ەكەۋى دە وقىس كۇلىپ جىبەردى.
— ەي، قالقا بالا، قالقا بالا-اي، — دەپ ءوزىنىڭ جولداعى جىگىتتىك سوزدەرىنەن قىسىلعان، جاس قىزدىڭ الداۋىنا تۇسكەنىنە ۇيالعان اقان باسىن شايقاي بەردى. — مەن قالقا بالا قايدا ءجۇر دەپ ەلەگىزىپ وتىرسام...
— ول قاسىڭىزدا وتىر ەكەن عوي، — دەپ جىميىپ كۇلگەندە اقتوقتى، شىنىندا دا، وزىمەن قالجىڭداسقان ەركە، شولجىڭ بالاداي اقانعا تىم جاقىن بوپ كورىندى. بۇرىن كەزدەسىپ، ويناپ-كۇلىپ، ازىلدەسىپ جۇرگەن قىزدارعا اقتوقتى ۇقسامايدى. ءبىر ءسوز ايتساڭ، ەكى سوزبەن جاۋاپ قايىراتىن سىپ — سىقاي دا ەمەس، ءبىر كورگەندە-اق جىگىتپەن ءولىپ-وشىپ اشىق قالجىڭداسىپ، شۇكىركەلەسىپ، ۇيىرىلە كەتەتىن كوڭىلشەك تە ەمەس، جىگىت الدىندا قىسىلىپ، قىلىمسىپ ءۇنى شىقپاي قالاتىن سيقىر دا ەمەس، ەركەكپەن ەركەكشە سويلەسەتىن الدىڭ-دۇلدىڭ داراقى دا ەمەس، اشەيىن قارىنداسىنداي، نە ىنىسىندەي اعاسىمەن ءزىلسىز ويناپ، ەركەلەيتىن بالا سياقتى. اقان دا ەندى ەركىن سويلەسىپ اڭنان قايتقان جولدا ونىڭ قىز بالا ەكەنىن قالاي بىلمەگەنىن ايتىپ، ۇزاق كۇلدى، اقتوقتى دا كۇلە وتىرىپ:
— شىنىندا دا مەنى قاراڭعىدا كورگەن ادام ەر بالا دەپ قالادى. جاسىمنان ەركەكشورا بوپ وسكەندىكى مە... ەر بالا بوپ جۇرە بەرگەنگە نە جەتسىن، شىركىن... — دەپ جەڭىل كۇرسىنىپ قالدى... — اقان اعا، ءسىز كەشىرىڭىز، ءوزى ويلاماعان جەردەن بولدى. ءسىز ەر بالا قۇساتىپ سويلەسكەن سوڭ، مەن دە... مىنا ساقيناڭىزدى الىڭىز، تەك كەشىرە كورىڭىز!
— جوق، اينالايىن اقتوقتى، بۇل العاشقى قىزىق كەزدەسۋىمىزدىڭ بەلگىسى بولسىن، — دەپ اقان ساۋساعىنان ۇستاپ الدى. — جانە مەن مۇنى ساعان ەمەس، اقتوقتىمەن كەزدەستىرەتىن قالقا بالاعا بەرگەم. ەگەر قايتارىپ بەرسە، سونىڭ ءوزى قايتارسىن.
ەكەۋى دە بىر-بىرىنە قاراپ، كوزدەرى عانا كۇلىمسىرەدى...
2
مامىر. بيىل بۇل ايدىڭ باسى ءجيى-جيى توپەلەپ جاۋعان وتكىنشى جاۋىنمەن باستالعان. كوپكە دەيىن بىلتىرعى قاتاڭ قىستىڭ سالدارىنان ايىرىلىپ-ايىرىلىپ كەتكەن قارا جەردىڭ توڭى ەندى عانا ءجىبىپ، جاڭا بۋسانا باستاعان ەدى. دۇركىن-دۇركىن كۇن كۇركىرەپ، ۇستى-ۇستىنە سەلدەتكەن جاۋىن سۋى قىرات-قىراتتاردان جىلاي اعىپ ساي-سالا، جىرالاردى اۋزى-مۇرنىنان شىعارىپ شۇپىلدەتىپ جىبەرگەن. ءبىر كۇن ىشىندە تەبىندەگەن كوك، ەندى قاۋلاي ءوسىپ، دالا ءتۇسى ماساتىداي قۇلپىرا قالدى. تاۋ بوكتەرىندە قىزعالداق، تۇزدە سارعالداق جايقالىپ، بۇرشىك جارعان قايىڭ جاپىراقتارى الاقاندارىن جايىپ، كوكتەم سامالىنا دىرىلدەپ تۇر.
قالىڭ نوسەردىڭ ارتىنان شايداي اشىلعان اسپان جاڭبىر سۋىمەن تازارعانداي ءموپ-مولدىر. كوكجيەكتە اققۋداي تىزىلگەن اقشا بۇلتتار شۋاقتاپ جاتقان ءتارىزدى، بۇلك ەتپەيدى.
كوكشەتاۋ ءوڭىرىنىڭ دەر شاعىنا كەلىپ، بوي تۇزەگەن قىزداي سىلانعان كەزى بۇل.
قىستان قىسىلىپ شىققان جاتاق اۋىلدار دا ارقاسىن قارىعان ايازدان ارىلىپ، بەلىن جازا باستاپتى. شاعىن ءۇيلى قانتاي اۋىلىنىڭ ماڭىندا ارىق-تۇراق مالدار كوككە كەنەشە جابىسىپ، قازىققا ارقانداپ قويعانداي ۇزاي الماي ءجۇر. ماڭايداعى كولشىكتەردى قاناعات تۇتىپ جايلاۋ ىزدەمەيتىن قىسقا ءجىپتى جاتاقتار جەر ۇيلەرىنىڭ سىرتىنا — قارعا ادىم جەرگە قاراشا ۇيلەرىن تىگىپ جاتىر. كيىزى كەم كەدەيدىڭ ءۇيى دە كەم — بىرىنىكى كەرەگەنىڭ ارتقى جاعىنان ون شاقتى ۋىقپەن كوتەرگەن توڭقايما بولسا، ەندى بىرىنىكى ەكى تۋىرلىقتى، ۋىعى قىسقا، ۇزىكسىز جابا سالما.
كۇن ساسكە ءتۇس ەدى. جەر ءۇيدىڭ توبەسىنە توسەگەن تەرىنىڭ ۇستىندە كۇننىڭ شۋاعىنا ماڭدايى ءجىپسىپ، سالقام-سالقام بولعان ەكى كەرەگەلەرىن قايتادان كوكتەپ وتىرعان قارا شال ۇڭعىسىن سالىپ الىسقا كوز تىكتى. قاسىنداعى ءانشى سۇلتانمۇرات تا ورنىنان ۇشىپ تۇرىپ:
— مىناۋ ءبىر ۇلكەن كوش قوي، قاي اۋىلدىكى بولدى ەكەن، — دەپ تاڭىرقاي قالدى.
شاعىن اۋىل الگىندەي بولماي اياعىنان تىك تۇرىپ، ءبارى دە كوش جاققا قاراسىپ تۇر.
ۇزىننان ۇزىن شۇباتىلعان كوش اۋىلدى جاناي دابىرلاپ وتە بەردى. ادام دا، مال دا ارالاس. كىسىنەگەن جىلقى، ماڭىراعان قوي. كوش الدىندا بيىك اتاندى بۇيداسىنان جەتەكتەگەن بيەنىڭ ۇستىندەگى كەمپىردىڭ اق شاعالاداي كۇندىگى بۇلعاقتاپ بارادى. قازداي تىزىلگەن ون شاقتى تۇيەنىڭ قومىنا ارتقان جۇك ادام ايتقىسىز. ءىشىن جۇنمەن تىعىنداعان اتتىڭ جەلدىگى سياقتى ەكى وركەشكە كيگىزگەن جادىنى اينالدىرا سالعان تەكەمەت ورتاسىندا موينى قىلقيىپ شۋلاعان كەبەجە، وراۋلى تەكەمەت الاشا، كىلەمدەر تەڭسەلىپ، ماڭ-ماڭ باسقان تۇيە ىرعاعىمەن بىرگە ىرعالىپ، تەربەلىپ بارادى. كوش اينالاسىندا ات ۇستىندە ءبىرىن-بىرى قۋىپ، ويناپ جۇرگەن جاستار، قۇنان مىنگەن بوزبالالار، تاي جارىستىرعان جاس بالالار. ءبارى ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان. ايىل-تۇرمان كۇنگە شاعىلىسىپ جارق — جۇرق ەتەدى. كوشتىڭ ءدال ورتا تۇسىندا ەكى جاعىنا ەرتتەۋلى ەكى بوس ات جەتەكتەگەن سۋ جاڭا قارا پاۋەسكە كەتىپ بارادى.
كوش سوڭىندا رادۋانعا، ەكى اياقتى شيقىلداۋىق اعاش ارباعا جەككەن اتتىڭ باسىندا ءماسىلى اياقتارى سالبىراعان ايەلدەر دە وتىر. اربا ىشىندە كيىز ۇيلەردىڭ دەستەلەپ سالعان سۇيەگى. ارا-اراسىندا قىرىق جاماۋ جۇدەۋ كيىنگەن بالا-شاعا، كۇنگە شاعىلىسقان جەز ساماۋىر، لەگەن، قازان-وشاق. بۇلار مال باعاتىن باقتاشىلاردىڭ، ەسىكتە جۇرەتىن مالايلاردىڭ ءۇي ءىشى بولسا كەرەك. ولار دا وزدەرىنشە ماسايراپ، كوكتەمنىڭ جارقىن كۇنىندە الىستاعى جايلاۋعا شىققاندارىنا قۋانىپ بارا جاتقانعا ۇقسايدى.
اۋىل ماڭىندا كوبەلەك قۋىپ، اسىق ويناپ، توپاي اتىپ جۇرگەن بالالار دا ويىندارىن تاستاي بەرىپ، كوشكە ارالاسىپ كەتتى. جۇندەرى تۇلەپ، جونى جىلتىراي باستاعان يتتەر دە كوزدەرى شاتىنىپ، كوشتىڭ و جەرىنەن ءبىر، بۇ جەرىنەن ءبىر سۋماڭداپ، ارباپ كىرىپ، جات ەلدىڭ يتتەرىنە ايبات شەگىپ، شابالانىپ ءجۇر. ءقايسىبىر شىدامسىز كەمپىرلەر جاۋلىعىن الا جۇگىرىپ، بۇرىن كورمەگەن بوتەن ادامداردىڭ شاۋجايىنان الىپ:
— بۇل كىمنىڭ كوشى، كىمنىڭ مالى؟
— قاي جايلاۋعا باراسىڭدار؟ — دەپ، ىنتىعىپ سۇراپ جاتىر.
— بۇل — باكەڭنىڭ اۋىلى.
— باقتىباي، تاستان، شاعاتايلاردىڭ كوشى، — دەپ ات ۇستىندەگىلەر دە جۇرە جاۋاپ بەرىپ، ءوتىپ كەتتى.
ءيا، بۇل — باقتىباي كوشى. ماڭدايىنا جۇزدەگەن اقتىلى-قارالى مال ءبىتىپ — شالا بايىپ، تاڭدايى اعارعالى ونىڭ قان جايلاۋعا تۇڭعىش شىعۋى. بۇرىن جايلاۋعا قورادان شىعا كوشەتىن باقتىباي بيىل مامىردىڭ اياعىندا ىرعالىپ-جىرعالىپ، سان-سالتاناتپەن ۇدەرە كوشىپ كەلەدى. ونىڭ سىرى بۇكىل قاراۋىلعا ءمالىم. اتاقتى باي سۇتەمگەن قۇرداسى بيىل جايلاۋدا قاتار قونىستايىق دەپ، جىلدا بارىپ جۇرەتىن ساسىقكولدى ىنىسىنە بەرىپ، ادەيى مەزگىلسوردى قالاپ العان. قىزىلجار شارىنە اپارار كەڭ قارا جولدىڭ ەكىنشى جاق بەتىندەگى ءىنىسى شالتىكتىڭ اقشاسورىن بيىلشا باقتىبايعا سىيلادى. تاپ كوشەر الدىندا اقتوقتىنىڭ تولەمى — قالىڭ مال دا كەلگەن. قالىڭ مال بولعاندا دا مالدىڭ وڭكەي سۇرپى — بيىل تۋعان تولدەرىن ەرتكەن بالاۋلى قىرىق جەتى. بوتەن ەلگە كەلگەن قوندى مال قىستان كوتەرەم بوپ شىققان باقتىبايدىڭ مالىن مەنسىنبەگەندەي ۇيىر-ۇيىرىمەن اسىلدىڭ سىنىعىنداي ەرەكشە كورىنىپ بارادى.
اقتوقتىعا جاسالعان جاساۋدىڭ ىشىندەگى ەڭ ءقادىرلىسى — رەسورلى قارا كۇيمە كوشتىڭ بەل ورتاسىندا. كۇيمە ىشىندە ءۇش ادام: باقتىباي، ايەلى دامەلى، قىزى اقتوقتى.
تىعىرشىقتاي كەلگەن كىشى-گىرىم تەگەنەدەي عانا بۇلتيعان قارنى بار، قوڭقاق مۇرىن قىسىق كوز باقتىبايدىڭ اۋزىندا دامىل جوق. جاڭا عانا كوشتى ارالاپ كەلىپ، كەرەگە جال قارا ايعىرىن جەتەككە بايلاپ، كۇيمەگە وتىرعان. وتىرا سالا تاڭەرتەڭنەن ايتىپ كەلە جاتقان «گوي-گويىنە» باستى:
— ءالى كۇنگە دەيىن سەنبەيمىن، وسى، شىنىمەن، قۇدايتاعالا سۇتەمگەنگە قۇدا قىلدى ما؟ — دەپ شىبىق سيسادان تىككەن كويلەگىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ جىبەرىپ، شىلدەدە باسىنان تاستامايتىن سەڭسەڭ بوركىن الىپ، تەرشىگەن بۇعاعىن، كەۋدەسىن ءسۇرتتى. — اللاتاعالا جارىلقايىن دەسە ءبىر-اق كۇندە ەكەن-اۋ. ءتاۋبا، ءتاۋبا!
باقتىبايدىڭ بويى ءسال قالقىڭقى، دەنە ءبىتىمى تىك، اق سارى بادەندى دامەلى شالقايا بىتكەن جىڭىشكە قاسىن ودان سايىن كەرىپ، ەرىنە جاقتىرماي قارادى:
— نەمەنە، سونشاما تۇك كورمەگەندەي قايتا-قايتا وزەۋرەي بەرەسىڭ. سۇتەمگەنمەن قۇدا بولعانعا قۇدايمەن قۇدا بولعانداي. ءبىر ايتقانىڭدى بۇگىن ءجۇز ايتتىڭ عوي.
— باتىرەكە-اۋ، ەندى وتىرىك پە؟ سۇتەمگەن كىم، ءبىز كىم؟ قوي ءارى، جوقتى ايتپاي. نەمەنە، سوندا كورىنگەنگە بەرەردەي، دالاعا تاستاي الماي جۇرگەن بالامىز بار ما ەكەن. اقتوقتىداي كۇنىمە سامەننىڭ سۇتەمگەنى تۇگىلى، ۋىز ەمگەن حان بالاسى قۇدا تۇسەر. ءبىر مەزگىل جۇرتتان ۇيالسايشى، جەردەن جەتى قويان تاۋىپ العانداي بولماي! — دەپ، دامەلى جاعاسىز سارت شاپان جامىلىپ، كۇيمەنىڭ ءبىر بۇرىشىندا قىسىلىپ، ءبۇرىسىپ جاتقان قىزىن ىمدادى.
— ەھ، جۇرتتان ۇيالعاندا نە سونشا، مەن ۇرلىق جاساپپىن با، بىرەۋدىڭ اق ادال مالىنا قيانات ەتىپپىن بە! مال السام، الاقانىما سالىپ ۇلبىرەتىپ وسىرگەن قىزىمنىڭ قىزىعىنا الىپ وتىرمىن. جۇرتتىڭ ءماج توپاي قىزدارىنا بالاۋلى قىرىق جەتى تۇگىل، بالاۋسىز قىرىق جەتىنىڭ ءوزى تۇگەل كەلمەيدى. كەلسە، ارىق-تۇراق قوتىر تورپاق بىردەمەلەرمەن، ايتەۋىر وتى، ورنىن تولتىرادى. وسى وتىرعان كۇيمەنىڭ ءوزىن سوناۋ ومبى-تومبىدان سولار اپەرگەن جوق پا؟ سەنىڭ قاي اكەڭ مۇنداي سولقىلداقتا وتىرىپ ەدى؟ ءىشى كۇيگەندەر مەيلى تۇز جالاسىن. ىشىنە قارا پىشاق نەگە سۇعىپ المايدى.
— جارايدى اسپاي-اق قوي، — دەپ دامەلى كيمەشەگىنىڭ جاعىن ساۋساعىمەن تۇزەپ، بەتىن سىرتقا بۇردى، — «باي مەن باي قۇدا بولسا، اراسىندا جورعا جۇرەدى، كەدەي مەن كەدەي قۇدا بولسا، ەكەۋى دە امالى جوق زورعا جۇرەدى» دەگەن. اركىم ءوز قىزىعىن وزىنشە، قاداري حالىنشە بازارلايدى، نەسىنە ەسىرىپ، ەسىڭ شىعىپ اۋلەكىلەنە بەرەسىڭ.
«اۋلەكى» دەگەن ءسوز دامەلىنىڭ اۋزىنان ابدەن شىدامى تاۋسىلا باستاعاندا شىعاتىن. بۇدان ءارى «سىباعاڭدى بەرەمىن، ەمدى دوعار» دەگەن ەمەۋرىن تۇراتىن. اقىلدى، ءارى ءبىر بەت جاماعاتىنىڭ بۇل سىرىن بىلەتىن باقتىباي مۇندايدا اڭگىمەنى كوپ كوپىرتپەي قىسقارتا قويۋعا اككىلەنگەن. جانە قىسقارتقاندا سوزدەن مۇلدەم تىيىلمايدى، بوس سوزگە جانى قۇمار ءسوزۋار، ءبىر ماقتانسا ءتۇبى تۇسكەن شەلەكتەي بوسە بەرەتىن كەپپە، اشەيىن، ءسوزدىڭ بەتىن عانا جەلدىڭ وتىنەن بۇرا قويادى. قولما قول ايەلىنە جاعىنۋدىڭ شاراسىن ويلاپ، اشۋ ۇستىندە تەۋىپ جىبەرگەندەي اناداي جەرگە ۇشىپ بارىپ ءتورت تاعانداي ءتۇسىپ، يەسىنە قۇيرىعىن بۇلعاپ قايتا كەلەتىن جاسىق مىسىق قۇساپ قيبىجىقتاپ، كوزى كىلەگەيلەنە قالادى.
شارۋاعا قىلاپ، ۇستاعان اسىنا بەرىك، ىدىس-اياق، كورپە-جاستىق، كيىم-كەشەگىنە ءبىر قىل جۇقتىرمايتىن تازا، الىستى جاقىنداتىپ، جاقىندى تۋىس ەتەرلىك تىلگە دە باي، ءدام-تۇزى دا استە ورتايمايتىن قولى بەرەكەلى — ناعىز بەس اسپاپ دەيتىن تۇز ەلىنىڭ ايەلدەرىنە ايتىلاتىن ماقتاۋدىڭ بارىنە دامەلىنىڭ ءىسى سايما-ساي. اقىلىنا ءوڭى، كوركى ساي. بۇگىن كۇندەگى شارۋاعا كيەتىن كيىمدەرىن تۇگەل تاستاپ، الىس جەرگە، تويعا باراردا كيەتىن ءبىر كيەرلەرىن ءىلىپتى. نەشە قۇرساق كوتەرسە دە سارى قارىن تارتىپ قۇرساعى كەڭىمەگەن كەلبەتتى ايەلدىڭ جەڭىل قيمىل شاپانىنىڭ ىشىندە بەلى قىزدىڭ بەلىندەي قيىلادى. ءبىر قولىنا اراسىنا مارجان سالعان شارباق جۇزىك، ءبىر قولىنا باۋىرى تۇتاس، قۇس تۇمسىق قۇيما جۇزىك سالعان. جاعىنا ءمورى تايماعان سارى قيعاش شىتىرا، بەتىنە، ومىراۋىنا قىزىل مارجان قاداعان كيمەشەك ىشىندە اقسارى ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، رەڭى كىرىپ، ەرەكشە قۇبىلىپ وتىر.
— باقتىباي ەندى ايەلىنە بۇگىن كورگەندەي وزەۋرەپ، جۇتىنا قارادى دا:
— ءباتىر-اۋ، ءوزىڭ كۇندەگىدەن قۇلپىرىپ، يتەلگىنىڭ بالاپانىنداي بوپ وتىرسىڭ عوي. ءتىپتى كوز تويمايدى، — دەپ سىعىرايا قالدى.
— يتەلگىسى نەسى!
— ە، سۇيگەنىن شۇناعىم دەمەي مە؟
بۇل — وزىنشە قۋلىعى، جاعىنعان ءتۇرى. وسىلايشا ءسوز ارالاتىپ بارىپ، تاعى دا كۇپسىگىسى كەلىپ، ورايىن كۇتتى. ۇندەمەي قالۋعا دا بولار ەدى، ءبىراق مىنا كوش، ءسان-سالتانات قايتا-قايتا جۇلىن قۇرتتاي جىبىرشىتىپ، ىشتەن تۇرتكىلەپ، جەلپىنبەۋىنە قويار ەمەس.
تاپ كوشەر الدىندا دامەلى:
مىنا مالدى نەسىنە قوتانعا ءيىرىپ قويدىڭ. جايلاۋعا الدىن الا جىبەرە بەرسەڭ دە بولمايتىن با ەدى، — دەپ ەرىنىڭ نە ويلاعانىن ساراپقا سالماي، اشەيىن ءسوز اراسىندا ايتقان.
ماقتانارعا كەلگەندە بۇكپەسى جوق، قولق ەتپە باقتىباي بار ويىن اقتارا سالدى.
— دامەش-اۋ، بيىلعى جىل قۇدايتاعالانىڭ بىزگە قۇتى تۇسكەن جىلى ەمەس پە؟ مىنا كوبەيگەن مالدى بولشەكتەپ شاشىراتقانشا، توپتاپ ءبىر-اق ايداساق، كوزگە تۇسەدى. سونىڭ تاپ ورتاسىندا ءوزىڭ كەتىپ بارا جاتساڭ، ىرعالىپ-جىرعالىپ. الدىن الا ايداساڭ، مىنا دودەڭنىڭ مالى ەكەنىن كىم بىلەدى، قۇر ايتقانعا سەنە مە وسى كۇنگى جۇرت، — دەپ باقتىباي كەۋدەسىن قاعىپ-قاعىپ قويدى.
ءا دەگەندە «نە ايتىپ كەلەدى وسى» دەپ تۇسىنبەي تۇرعان دامەلى ەرىنىڭ قولى كەۋدەسىنە قاراي كوتەرىلە بەرگەندە-اق «ە، اشەيىندەگى بوسپە اۋرۋى ەكەن عوي قىسىپ وتىرعان» دەپ، ءاجىمسىز، تولىق سالالى ساۋساقتارىن تاربيتا، قولىن ءبىر سىلتەپ كەتىپ قالعان.
ءقازىر كوش ورتاسىندا ايعاي-شۋعا، جەڭىل دە بولسا كوپ مالدىڭ اياعىنان كوتەرىلگەن شاڭعا قامالىپ كەلە جاتقاندارى مىناۋ. ءبىراق ونى ەلەر باقتىباي جوق، قايتا ماساتتانىپ، باعاناعى سوزىنە قايتا ورالدى:
اماندىق بوپ بيىل توقتىمدى قۇتتى ورنىنا قوندىرساق، سوسىن سۇتەمگەنمەن بىرگە كورگە كىرگەنشە قىزىقتى بىرگە كورسەك. ەندى، كەمپىرىم، بۇرىنعىداي ۇيدە وتىرۋ جوق، شاقىراتىن ادامدار دا كوپ، باراتىن جەر دە كوپ. سۇتەمگەنمەن انا شىنجىر بالاق، ءشۇبارتوس شىڭعىس اۋلەتىنىڭ دە قارىم-قاتىسى جاقسى. ول جاقسى بولدى دەگەنشە، ءبىزدىڭ دە تەرەزەمىز تەڭەلدى دەي بەر.
— قوي ەندى، تاپ تورە تۇقىمىمەن تەرەزەم تەڭەلەدى دەگەندى ayزىڭا الماي-اق قوي. ءبىر كەتسەڭ تىم الىسقا شاۋىپ كەتەسىڭ-اۋ، شالىم، — دەپ دامەلى ەندى جۇمسارا سويلەدى.
— ەھ، تەڭەلمەيتىن نەسى بار. بيىل قىسقى سوعىمعا ءبىر ءۇيىر جىلقى سويامىن. الىستى دا، جاقىندى دا شاقىرىپ، قۇداي بەرگەن ريزىقتى ءبىر شاشىپ كورەيىك. دودەننىڭ بايلىعى جەتەدى وعان. بۇرىن شىڭعىس، مۇسالاردى شاقىرۋدىڭ قىبىن تابا الماي ءجۇرۋشى ەم، ەندى سىلتاۋ بار، اللاعا شۇكىر. سۇتەمگەننىڭ مىڭ جىلدىق قۇداسىمىن. توقتىمدى وسى جايلاۋدا وتىرىپ ۇزاتامىن. وسى ومبى وڭىرىندە نەشە بولىس بار، سەگىز بە، ون با — ءبارىن شاقىرام. مەيلى، ءىشسىن، جەسىن، ەت پەن قىمىزدى مەلدەگىنەن كەلتىرىپ، اۋىزدارىنان شىعارماسام، اتىم ءوشسىن. ىقىلىق اتىپ وتىرىپ، «باقاڭنىڭ مايى بەتىندە تومىرىلىپ جۇزگەن سارى قىمىزىنداي قىمىز ءىشىپ كورگەم جوق» دەپ اۋزىن اشا بەرگەندە كەڭىردەگىنەن كەلگەن قىمىز ەزۋلەرىنەن اعىپ جاتسىن. كەكىرىگى ازىپ، كەڭىردەگى ساسىعان جامپوز مەشكەيلەر، ءومىر بويى اۋزىنان تاستاماي «باقاڭنىڭ قولىنىڭ كەڭى-اي، ونداي اس تا توك استى عۇمىرىمدا كورگەم جوق، سودان بەرى اسقا قاراي الماي قالدىم، مايدان ءبىرجولا شىعىپپىن» دەپ جۇرسە، شىركىن. تۇرا تۇر، بايبىشە-ە-ە، بيىل وسى قان جايلاۋدى قان ساسىتپادىم بار عوي!.. — دەپ، باقتىباي تاعى دا ءبىردى ايتىپ، بىرگە كەتە بەردى.
«جاماننىڭ ايتقانى كەلمەيدى، ساندىراعى كەلەدى» دەگەندەي باقتىبايدىڭ ايتقاندارىنىڭ كوبى شىندىققا سايا باستاعان. اقتوقتىعا قۇدا تۇسكەن سۇتەمگەن بيىل جايلاۋعا ىرگەلەس شىقتى. بۇل — اۋىلى اۋىلداس، قويى قورالاس بولۋدىڭ الدى. «بولعان جەردىڭ قىزى» اتانعان دامەلى باقتىبايدىڭ تابالدىرىعىن اتتاعالى ءبىرتۇرلى باسىلىپ، بۇرىنعى ساۋىق-سايراننان ايرىلىپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ ءجۇرۋشى ەدى. جيىن، تويعا، قۇدالىق شاقىرعان جەرگە الدىمەن شاقىرىلسا دا، دامەلى جۇرت تاراردا بۇرىن كەتەتىن. اقىل، ناقىل سوزگە شورقاق، ءارى ماقتانارعا كەلگەندە الدىنا جان سالماي، توپەلەي جونەلگەندە، دامەلى جۇرت كوزىنشە بايىنىڭ بەتىنەن الا الماي ادەپ ساقتاپ مىسى قۇرىپ وتىراتىن. ۇيدە دە، تۇزدە دە ايەلىنەن عانا جاسقاناتىن باقتىباي ەندى ەشقانداي قاقپاي كورمەگەن سوڭ، «ە، مەن ءتۇزۋ ايتىپ وتىر ەكەم عوي» دەپ، ىشەك-سىلەسى قاتىپ، مازاقتاپ وتىرعانداردىڭ سىڭايىن تۇسىنبەي، ماساتتانىپ، ورەسكەل بىردەمەنى قويىپ قالعاندا، دامەلى ۇيىنە قارا جەردەي بوپ قايتادى. ەندى اتالى ەلگە، اتاقتى جەرگە قىزىن ۇزاتقان سوڭ الگى باقتىباي ايتقان جاقسى مەن جايساڭدارعا بۇرىنعىدان دا مولىراق ارالاسارىنا كوزى كامىل جەتەدى. سونى ويلاعاندا «ءالى تالاي شاشىمدى اعارتارسىڭ-اۋ» دەپ وتىردى دا، دامەلى «قوي، كۇل بولماسا، ءبۇل بولسىن، جاتىرىنان شىعا جامباستاي جاتىپ جايىلا سويلەيتىن باقتىبايدى قارتايعاندا جوندەيمىن بە، ودان دا ەندىگى قالعان عۇمىرىمدا جاقسىلارمەن ارالاسىپ، دۇنيەنىڭ قىزىعىن كورەيىن، باسىلا-باسىلا بولدىم عوي» دەپ، ەرى ايتىپ وتىرعان قۋانىشقا ىشتەي ورتاقتاسقانداي بولدى. قىستىگۇنى جەڭىل تاناۋىنان قۇشاق-قۇشاق بۋى بۇرقىراعان قوس اتتى پارلاپ جەگىپ، ات تۇياعىنان ۇشقان بوران ىشىندە قالىڭ قاسقىر ىشىككە ورانىپ الىپ، سىدىرتىپ ءجۇرىپ جاقىن-جۇراعاتتاردى، قۇدا — قۇدانالاردى ارالاعانعا نە جەتسىن! كەڭ ساحارانىڭ وسىناۋ ءبىر تاماشا سالتاناتىن ويلاعاندا دامەلى قىزىقپەن كەشكەن ومىرگە تويىمسىزدانا بەرىلىپ، قۇنىعا تۇسەدى.
باقتىباي كوشى كۇن قايتا ماڭىندا شوق اعاشى كوپ، سۋى مول تومارعا كەپ ايالدادى. بۇل اراعا ءالى ەشكىم شىقپاپتى، كىمنىڭ جايلاۋى ەكەنى دە بەلگىسىز. ءشوبى شۇيگىندى، سۋى تۇششى جايقالعان تومارعا تۇنەۋدى ويلاپ، جالشىلارىنا باي بۇيرىق بەردى.
— ءاي، مۇندار، بۇگىن وسى ارادا تۇنەيمىز، قوس تىگىڭدەر، — دەپ كوشتى ارالاپ كەپ، شوكتىرگەن تۇيەلەرىنىڭ باس-باسىنا جەكە كەلىپ، ءارقايسىسىنىڭ بۇراۋىن بايقاپ كوردى. — مىنا اق شەلەك كەلگىرلەر اۋناپ قويماسىن، بايقاپ وتىرىڭدار. ءوي، انت اتقىرلار، قىرۋار مالدى تىشقاق تيگەندەي قۋا بەرمەي، كىرە وتتاساڭدارشى... انا الا ايعىر قۇدانىڭ كوك ايعىرىمەن تەبىسىپ قالماسىن...
كۇيمەلى اربا جولدان شىعىپ، جەردىڭ توڭقىلداعىمەن ءجۇرىپ، توماردان ارىرەك كەپ توقتاعاندا:
— ءوي، بەيباق، تومارلى جەرمەن ءجۇرۋىن قاراشى، قۇدايدىڭ ميداي دالاسى تۇرعاندا. كوزىڭە قاراساڭشى، اناۋ كوز بە، قوتىر ما؟ كۇيمەنىڭ كۇپشەگىن سىندىراتىن بولدى-اۋ. ءوي، جەكسۇرىن، انداعى قازاق اربا دەپ تۇرمىسىڭ، كۇبەرناتور مىنەتىن باۋەسكە ەمەس پە، كورسوقىر! — دەپ باقتىباي اتتاردى جەتەكتەگەن اتقوسشى بالانى انادايدان جەرلەپ كەلەدى. دامەلى كۇيمەدەگى قىزىنا:
— توقتىم-اۋ، اق توقتىم، ءبىر مەزگىل تۇرىپ بوي جازساڭ ەتتى اربادا جاتا بەرمەي. مۇنىڭ نە — شىققالى ءبۇرىسىپ جاتىپ العانىڭ، — دەپ، باسىنان سيپادى.
ءوز قايعىسى وزىندە بوپ، ىشتەي كۇيىپ جاتقان اقتوقتى شەشەسىنە ءۇن قاتپادى. ەلدەن اتتانعالى بۇرىن اۋىلداس بوپ وتىراتىن اقان اۋىلىنان ۇزاي بەرە، ەندى مۇلدەم كورىسپەيتىندەي بولىپ، ارتىندا قالىپ بارا جاتقان اسىل مەكەنىنە كوزى جەتپەسە دە، الاڭداپ قاراي بەرگەن. ونىڭ ۇستىنە جول بويى اكەسىنىڭ ايتقان سوزدەرى، باسىن قانشا تۇمشالاپ السا دا، قۇلاعىنا كەلىپ، ابدەن مازاسىن كەتىردى. ەرتەڭ كەلىن بوپ ءتۇسىر جەرىن ويلاماسا دا، جۇرەگى قوبالجىپ، تىلەمەگەن، قالاماعان سۇرعىلت كۇندەردىڭ جاقىندىعىن سەزىپ، كوڭىلى ەنجارلانىپ، ەكى كۇننىڭ ىشىندە كوزى كىرتيىپ، قاتتى قۇلادى. بەتىن اشىپ قاراعان دامەلى اقمارالداي قىزىنىن، قۋقىل تارتقان، سىنىق ءوڭىن كورگەندە شوشىپ:
— بوتام-اي، ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى عوي، اۋىرىپ قالعاننان ساۋمىسىڭ. قاي جەرىڭ اۋىرادى، باسىڭ با؟ — دەپ الاقانىن كەڭ ماڭدايىنا باستى. قىزىنىڭ ماڭدايىنان ىستىق بىلىنبەگەن سوڭ، اينالىپ-تولعانىپ، تاعى دا سۇراقتى جاۋدىرا بەردى، — الدە ارباسى بار بولعىر سوعىپ تاستادى ما، الدە ءىشىڭ اۋىرا ما؟..
— ءيا، مازالاماشى، اپا، — دەپ، باسقا جاۋاپ بەرگىسى كەلمەگەن قىزى باسىن سارت شاپانمەن قايتادان تۇمشالاپ، بۇرىنعىدان بەتەر بۇك ءتۇسىپ جاتىپ الدى.
دامەلى شىن شوشىدى. تاپ كەتەردە كەلگەن قالىڭ مالمەن بىرگە، جاياسىنا ماسا تايىپ جىعىلعانداي بىلقىلداعان اردا ەمگەن سەمىز تاي ولتىرىگە كەلگەن. ءولتىرى، ادەتتە، قالىڭ مالدان كەيىن كەلەدى. كەيدە ءبىر شالاعايلىقتان، نە كۇيەۋ جاعىنىڭ تاعاتسىز اسىعىستىعىنان بولماسا، ءولتىرىنى قالىڭعا قوسپايدى. قوسا قالعان ەكەن، نە مالدى، نە قىزدى جاسىرادى. قاشان ءولى — ءتىرىنىڭ ەتىن جۇرتقا تاراتقانشا قىز قالىڭ مالدى كورسە، وعان ءىش اۋرۋ — كىرنە جابىسادى. باقتىباي الگى تايدى ەلدە سويماي، جايلاۋعا شىققان سوڭ، جاڭا قونىستىڭ تويىنا ەكى بوز قاسقامەن قوسا جۇرتقا بەرەم دەپ، كوپ مالدىڭ ىشىنە قوسىپ جىبەرگەن. قازاقتىڭ عۇرپىن جاقسى بىلەتىن ىرىمشىل دامەلى، «قىزىم مالدى اڭداۋسىزدا كورگەن ەكەن، قۇداي-اۋ، اۋرۋ جابىسپاسا يگى ەدى» دەپ قاتتى ابىرجىپ، اربادان ءتۇستى.
باقتىباي قوستى ەلدەن الا بوتەن توماردىڭ ءبىر شەتىنە تىكتىردى. دامەلى: «قىزىم اۋىرىڭقىراپ كەلە مە قالاي» دەگەن سوڭ، بايدىڭ زارەسى ۇشىپ، ايقاي-شۋ، ابىر-دابىردان بولەكتەپ، اۋلاققا قوندىرتتى. الدىندا ءبىر ءتۇن بولسا دا بيىكتەۋ، ءارى كەڭ بولسىن دەپ شاڭىراق سالماي تىكتىرەم بە دەپ ەدى، ەندى جانتالاسىپ، ءوزى دە جۇگىرىپ، سوڭعى تۇيەنىڭ ۇستىندەگى تۋىرلىقتى تەز الا باستادى.
تۋىرلىقپەن عانا تىگىلگەن شاڭىراقسىز قوس قاشان اق كيىزبەن جابىلعانشا اقتوقتى ءۇنسىز جاتا بەردى.
ءبىر كەزدە ءوڭ بە، ءتۇس پە، قۇلاعىنا ىڭىلداپ سالعان ءان كەلدى. اقتوقتى شوشىپ كەتتى: «بۇل نە، ءتۇس كورىپ جاتىرمىن با، الدە شىنىمەن اۋىرىپ قالعانىم با؟» جوق، ءان تاعى قايتالاندى. اقتوقتى باسىن جۇلىپ الىپ، قۇلاعىن باستى. ول ىزىڭداعانداي، الىستاعانداي بولدى. قايتادان اشىپ ەدى، كۇيمەنىڭ وڭ جاعىنان جاقىننان شىقتى. انا جولى تاستان اعاسىنىڭ ۇيىندە وتىرىپ اقان ايتقان ولەڭ:
«...قيا تاس قيىنىنا قونساڭ داعى،
قايشىلاپ قاناتىمدى بۇرام داعى»، —
دەگەن ءسوزىن انىق ەستىدى. «اپىر-اي، شىنىمەن قاناتىن بۇرعانى ما، وسى اراعا كەلىپ قالدى ما» دەپ، اقتوقتى كۇيمەنىڭ جىبەك پەردەسىن اشىپ قالعاندا انادايدان ات ۇستىندە باياۋ عانا ءان سالىپ، بەلگى بەرىپ، ءتىسى اقسيا كۇلگەن شاكەيگە كوزى ءتۇستى. اقتوقتى كورگەن سوڭ شاكەي ەندى بوگەلمەي، تەبىنىپ قالىپ، بۇلاڭ قۇيرىقپەن العا قاراي وزا بەردى.
اقتوقتى كۇيمەدەن قالاي دومالاپ تۇسكەنىن ءوزى دە بىلمەي قالدى. ەسى شىققان ادامشا ءتورت تاعانداي قۇلاپ، ارباعا قايتا بۇرىلدى. ۇستىندەگى سۋدىراعان كوك بۇرسا كويلەكتىڭ كولدەي ەتەگى بىردەمەگە ىلىگىپ قاپ، جىبەرمەي جاتىر. دىرىلدەگەن قولى يكەمگە كەلمەگەن اقتوقتى ونى اعىتا الماي الەك.
قوس تىگىلىسىمەن مامىق توسەك سالىپ، اقتوقتىنى جاتقىزباق بوپ كۇيمەگە قاراي بەتتەگەن دامەلى قىزىنىڭ مىنا ءتۇرىن كورىپ زارەسى ۇشتى. جان ۇشىرىپ كەپ، قولتىعىنان دەمەي بەرگەن انا بايعۇستىڭ كوزىنەن جاس ىرشىپ كەتتى.
— كۇنىم-اي، جارىعىم-اي، نە بولدى؟!
— Aپa، ەشتەمە بولعان جوق، — دەپ بەتىنە قان ۇيىرىلە قالعان قىزىنىڭ جارق ەتىپ وزىنە بۇرىلعاندا بارىپ ەرنى كەمسەڭدەپ، كۇلىپ جىبەردى.
— ءتاۋبا، ءتاۋبا! جازىلدىڭ با، كىشكەنە، جارىعىم؟! ايىقتىڭ با؟!
— جازىلدىم، اپا... ءبىراق... باسىم زەڭىپ تۇر، ءبىراز سەرۋەندەپ، سەيىلىپ قايتپاسام... اپا، اتقا مىنەتىن كيىمدەرىم جاقىندا ما، اپەرشى.
— ءقازىر، ءقازىر. باسە، ءسۇيتشى، قۇلىنىم، الدەكىم قۇساپ سارعايىپ جاتا بەرمەي، — دەپ دامەلى كۇيمەنىڭ الدىڭعى جاعىنداعى قول ساندىقتى اشتى.
جىلدا قان جايلاۋ تۇگىلى، ون-ون بەس شاقىرىم جەردەگى قىسقا جايلاۋعا شىققاننىڭ وزىندە اتقۇمار اقتوقتى ەرتەدەن قارا كەشكە جورعا ۇستىنەن تۇسپەيتىن. بۇل جولى ۇستىندەگى قىز كيىمىن دە اۋىستىرماي، تارانىپ، سىلانباي، جول بويى ەزىلىپ جاتقانى الگى...
اقتوقتى كۇيمەنىڭ ىشىنەن جۇتىنىپ شىعا كەلدى. باسىما قۇندىزى جالپاق قايىرما بورىك، اياعىنا سال جىگىتتەر كيەتىن قونىشىنىڭ اۋزىن ءتىس-تىس قىپ كوك، قىزىل جىپپەن جيعان تابانى ءتۇزۋ شوڭقايما ەتىك، جەڭىل قيمال شاپان، بەلىندە گاۋھار تاستى كامار بەلبەۋ، قولىندا بۇلدىرگەلى توبىلعى caپ قول قامشى. ەرىنىڭ قاسىن قارا الا كاۆكازداتىپ كۇمىستەگەن، قىزىل اتانىمەن تىستاپ، شىم كەستەمەن ويۋلاعان كەستەلى توقىمدى، ايىل تۇرمانى جارق-جۇرق ەتكەن اق بوز اتقا ەر بالاشا لىپ ەتىپ وتىردى. كەشەدەن بەرى اينالاسىنداعى ارلى-بەرلى شاپقىلاپ جۇرگەن اتتارعا وسقىرا قاراپ، وسقىرىنىپ، ءالسىن-السىن كولدەنەڭدەي باسىپ، دەلەبەسى قوزىپ، شىلبىرىن ۇزەردەي كوككە قارعىپ، جەتەككە زەرىگىپ، قۇتىرىنىپ كەلگەن ات اقتوقتىنىڭ تاقىمى تيەر-تيمەستە الا قاشتى. ات قۇلاعىندا ويناپ وسكەن قىز قىسىلعان جوق، جۇرتتىڭ كوڭىلىن اۋدارمايىن دەپ، تىزگىندى ىلە جيىپ الىپ، اتتى اياڭعا ءتۇسىردى. اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ تىزگىندى سۇزە تارتقان اق بوز ور تەكەشە ورعىپ، جەلىگىپ كەلەدى.
سىرتىنان قاراپ قالعان شەشەسى قىزىنا ءارى قىزىعىپ، ءارى ماساتتانىپ، كوڭىلى ءوسىپ تۇر. بورىكتەگى بۇراما بالاق ۇكىسى بۇلعاقتاعان اقتوقتى الىستان جىعالى قوقى كيگەن سىمباتتى بالا حانعا دا ۇقسايدى. قىزىنىڭ اپ-ساتتە وزگەرىپ، ەرەكشە ءبىر كوڭىلدى كۇيگە ەنگەنىنەن جاناشىر انا تۇك سەكەم العان جوق.
اقتوقتى شاكەيدى انادايدان كورىپ، سوڭىنان ەرىپ كەلەدى. «اقان جىبەرگەن عوي، نە سالەم ايتتى ەكەن، حات بەرسە، جاڭا تاستاپ كەتپەس پە ەدى، مۇنىسى نەسى؟!» دەپ، كوشتەن ۇزاي بەرە ات تىزگىنىن بوساتتى دا، cap جەلدىرىپ كەپ، حابارشىسىمەن قاتارلاستى. شاكەي اسا اڭعارماعان بولىپ، ءبىر عانا كوز تاستادى دا، «سوناۋ شوق اعاشقا» دەپ قامشىسىمەن اڭداۋسىز بەلگى بەرىپ، ءوزى باسقا جاققا قاراي شوقىتا جونەلدى.
قازاقتا: «قىزعا قىرىق جەردەن تىيىم، قىرىق ۇيدەن قاراۋىل»، «قىزدىڭ جولى جىڭىشكە» دەگەن سوزدەر بار. بۇل جول قىز كامەلەتكە تولىپ، بويجەتكەن شاعىنان باستالادى دا، قاشان كەلىنشەك بوپ جات جەرگە تۇسكەنشە يرەلەڭدەپ، تاۋسىلماي جۇرە بەرەدى. ايتتىرىلىپ قويعان قىزدىڭ كۇنى ودان دا جامان، جولى ودان دا جىڭىشكە — اقان كەلىپ كەتكەلى ەشكىم تۋرالاپ ەشتەڭە ايتپاعانمەن، بويداق، سەرى جىگىت پەن قىزدىڭ كوزقاراسىن اڭداپ قالعان جۇرت الدەنەدەن سەكەم الىپ، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى جاقىندىقتى نوبايمەن جوبالاپ، تۇسپالمەن ءسوز قىلعان. سىپسىقاي وسەكتىڭ كەيبىرىن قۇلاعى شالعان اقتوقتى ويىندا ەشتەمە بولماسا دا، ساق ءجۇرىپ، اڭداپ باساتىن. اقاننان كەلگەن جاسىرىن حاتتارعا جاۋاپ بەرمەسە دە، ءوز — وزىنەن كوڭىلى تولقىپ، حات ۇزىلسە تاعاتسىز كۇتەتىن. اقاننىڭ جازاتىنى، كوبىنەسە، ولەڭ حات. اقتوقتىعا ارنالعانمەن كەيبىرىندە، اتى اتالماي، جالپى قىز اتاۋلىعا باعىشتالعان اشىقتىق حاتتار سياقتاناتىن. اۋىل جاستارى ونى ولەڭ ەتىپ ايتىپ، كەيبىرىن وزدەرى شىعارعانداي، سۇيگەن قىزدارىنا جازىپ جىبەرەتىن. ءبىراق قانشا اتسىز بولعانمەن، كەيىن ول ولەڭدەردىڭ اقاندىكى ەكەنىن ءبىلىپ، جۇرت اقاننىڭ «وي، قالقا، ءبىزدىڭ كوڭىل قايدا جاتىرىن» ايتشى، «قاراعىم، قاراقاتتاي كوز جانارىمىن» ايتشى، «قاراعىم، جىبەرەيىن سىزگە سالەمى» قانداي جاقسى دەپ، اۋىزدارىنان سۋى قۇريدى.
اقانعا اقتوقتى قاتتى ۇناعان. ونىڭ كوركى عانا ەمەس — جولدا كەزدەسكەندەگى بالالىق ەركە مىنەزى، قاتار وتىرىپ سويلەسكەندەگى ەركىن اشىقتىعى. ءبىراق اقىن حات ارقىلى كوڭىلىن تۇسپالداپ بىلدىرگەنمەن، ءوزى جولىعىپ، جەكە وتىرا الماعان. سەكەم العان اۋىل ىشىنە كەلىپ، كوزگە تۇسە بەرۋدى لايىقسىز كورگەن، اسىرەسە، اقتوقتىعا ءسوز ەرمەسە ەكەن دەپ ءوزىن — ءوزى اشىق جۇرۋدەن تىيعان. راس، بۇعان دەيىن انشىدە مۇنداي مىنەز جوق ەدى. جاسىنان اتاستىرىپ، اكەسى الىپ بەرگەن اتاقتى شومات قوجانىڭ قىزى، العاشقى قالىڭدىعى ءباتيما ارالارىن جيىلەگىپ ەكى پەرزەنت كوتەرىپ، قايتىس بولعان سوڭ، ەكى-ۇش جىلداي جىگىتتىك سەرۋەن دەگەندى ويلاماي، جاستىعىن اڭشىلىقپەن وتكىزگەن جىگىت، كەلە-كەلە توي-دۋمانعا ارالاسىپ، ءان ايتىپ، جۇرتتى اۋزىنا قاراتىپ، ساۋىق قۇرا باستاعان. قايدا ءتاۋىر قىز، قىز ۇزاتۋ، ۇيلەنۋ تويلارى بولسا اقان ەلىگىپ تۇراتىن بولدى. ول جۇرگەن جەر دۋمان، قىزىق. ويىن-كۇلكى، بوزبالالىق قۇرۋدان سەرى جىگىتتە استە تارتىنعان جوق. ال اقتوقتى جايى اقانعا بولەك كورىنە بەرەدى. باسىندا كوپ قىزداردىڭ ءبىرى سياقتى قىرىنداپ جۇرەرمىن دەگەن ءانشى ەندى بۇل قىرىنداۋدىڭ باسقا قىرىنداۋدان بولەك ەكەنىن ءوزى دە سەزە باستادى. اقتوقتى اۋىلى جايلاۋعا شىعادى دەگەندە اقان دا قاسىنا شاكەيدى ەرتىپ، وسى كوشتى الىستان جاناپ وتىرعان. اقتوقتىنى قايتسە دە ءبىر كورىپ، جەكە سويلەسپەككە بەل بايلاعان. اقتوقتى دا وسى ويدا ەدى. اقاننىڭ سوڭعى حاتىن العان ول، ءۇنسىز جاتقانىنا ىشتەي ۇيالاتىن دا. اقان ول حاتىن وكپەلەپ تە، ناز عىپ تا جازىپتى.
«نۇسقامەن ولەڭ جازدىم، ەي قالقاتاي،
كورگەندە ديدارىڭدى كوڭىلىم جاي.
المايسىڭ ءبىر ءسوزىمدى ءىلتيپاتقا،
قىز جوق پا الدە سەندەي اكەسى باي.
تۇرايىن ۇناماسا ءوز جايىما،
جوق بولسا ايتقان ءسوزىڭ جۇبايىما.
وبالىڭ وكپەلەسەڭ ماعان ەمەس،
جاراتقان جاقسى قىلىپ قۇدايىڭا.
اقمارال ماقانىڭ بار بيىك جەردە،
مەن ءجۇرمىن قولىم جەتپەي تىلدەسۋگە.
ىلايىق جانابىڭا جاراسۋعا،
ىلديدان اياعىمدى باستىم ورگە.
وسىلايشا ءبىر-بىرىن كورمەككە ىنتىعىپ، ۇزاق ۋاقىتتان بەرى ساعىنىپ ۇشىراسقان ەكى جاس وڭاشا شوق اعاشتىڭ باۋىرىندا كەزدەسكەندە كوپكە دەيىن تىلدەسە الماي، ءۇنسىز كۇلىمسىرەي بەردى. اتتارىن الشاعىراق بايلاپ، اعاش اراسىنىڭ كولەڭكەسىنە ەنگەندە بارىپ جاس بوزبالاداي ىڭعايسىزدانعان اقان وكپەلى ءۇن قاتتى:
— ءسىزدىڭ اۋىل مولداسى كوپ اۋىل دەۋشى ەدى، قاعاز، قالام تابىلماعانى قيىن بولعان ەكەن.
اپپاق تىستەرى اقسيا كۇلگەن اقتوقتى، قىستاعىداي ەمەس، ءوڭى اققۇبالانىپ، مۇرتى قاپ-قارا كومىردەي بوپ، بۇرىنعىدان دا سۇلۋلانا تۇسكەن، سۇڭعاق بويلى، موينى ۇزىن، يىقتى جىگىتكە تۋرا قارادى:
— اقان اعا، حات جازۋعا شورقاقپىن. سوسىن نە دەپ جاۋاپ بەرەمىن. ءسىز اعا، مەن ءبىر قاراۋىلدىڭ ىشىندەگى قارىنداسىڭىزبىن. ايىبىمدى ارقالاۋعا ءازىرمىن. سونى قۇلاگەردىڭ ۇستىنە جاپسام با دەپ ەم، — دەپ جۇقا جەلبەگەيىنىڭ ىشىنەن بۇكتەلگەن سارى جىبەكتى الا بەردى.
— اتقا جاپقانىڭ قالاي، كەربەستىنىڭ ايىبى نە؟
— ەڭ العاش سول كەربەستىمەن قۋىپ جەتىپ، شىلبىرىمنان ۇستاپ ەدىڭىز. ول بولماعاندا...
— ول بولماعاندا جاياۋلاپ قۋسام دا جەتەر ەم عوي، — دەپ، اقان دا كۇلىپ، اقتوقتىنىڭ قولىنان العان جىبەكتى جازدى.
كول كوسىر جاڭا جىبەكتەن تىككەن ات جابۋ ەكەن. اقاننىڭ كوزى جايناپ، اقتوقتىنى قولىنان ۇستاپ جەتەلەپ، ارتقى تۇياعىنىڭ ۇشىن سالقىن جەرگە قاداپ، ءبىر جامباسىنا قيسايا، سۇلق تۇرعان قۇلاگەرگە جۇگىرە باسىپ كەلدى.
— قارعىما، مارعاۋىم، مىنە، ساعان اقتوقتى جابۋ اكەپ سىيلاپ تۇر. جامىلشى، قۇلاگەرىم — قاناتىم! — دەپ اتتىڭ ۇستىنە جابۋدى ۇلبىرەتە جاپتى.
قۇلاگەر دە يەسىنىڭ كوڭىلدى ىڭعايىن تانىپ، اق قايىڭنىڭ بۇعاعىنا ارتقان يەگىن الىپ، ايالى ۇلكەن كوزىن ءبىر توڭكەرە قارادى دا، ءتورت اياعىنا بىردەي سالماعىن سالىپ، تۇزەلىپ تۇردى. ۇستىنە جابۋ جاۋىپ اقان شەگىنىڭكىرەپ قاراعاندا، قۇلاگەر دە قۇلاعىن قايشىلاپ، ۇستىندەگى جابۋعا سول جاعىنا ءبىر، وڭ جاعىنا ءبىر موينىن ساداقشا ءيىپ قارادى دا، قايتادان يەگىن بۇتاققا ارتىپ، كەرىلە ءتۇستى.
— وي، مارعاۋىم مەنىڭ. ازداپ ماقتانشاقتىعى دا بار ءوزىنىڭ، — دەپ اقان اتىن ەركەلەتىپ، موينىنان قاقتى.
— سەرىنىڭ اتى دا سەرى بولۋعا ءتيىس قوي، اقان اعا.
— سوندا قالاي، سەرى — ماقتانشاق دەگەنىڭ بە؟
اقتوقتى كۇلىپ جىبەردى:
— ەگەر ماقتانا بىلمەسە، سەرى بولماس ەدى، جاراسىمدى نارسە عوي. ورىندى ماقتانىشتىڭ ورەسكەلدىگى جوق پا دەيمىن.
— ءسوز تاپقانعا قولقا جوق، — دەپ، اقان جىمىڭداپ، جابۋعا قاراي بەردى قاراي بەردى. اتتىڭ تىلەرسەگىن جاپقان جىلت-جىلت ەتكەن شىمقاي سارى جىبەكتىڭ ەتەگىنە اينالدىرا تاققان قان قىزىل قويۋ شاشاق بۇيرا شاشاسىنا دەيىن تۇسەدى. اينالدىرا شەتىن ەكى ەلى ەتىپ شىم كەستەمەن ويۋلاعان. ونىڭ استى-ۇستىنەن ارالارىن ءبىر سۇيەمدەي ەتىپ جالتىلداعان قيعاش، بورتپە، قۇمىرسقا بەل شىتىرالاردى مەرۋەرتپەن ارالاستىرا قالاعان. سارىعا سارىنىڭ جاراساتىنىن اقاننىڭ تۇڭعىش كورۋى. اتتىڭ ەكى جامباسىنا كەلەر تۇسقا بالالاردىڭ بەسىگىنە، شاپانىنا قادايتىن ەسەك تاس، جىلان باس تاستاردى دوڭگەلەك قاداپ، تاپ ورتاسىنا قىپ-قىزىل اسىل تاس قوندىرىپتى. اتتىڭ ەكى قابىرعاسىنا «قاراقاي»، «قاراقاي» دەپ حادىمشا قىزىل جىبەك جىپپەن قالىڭ كەستەلەپ، ءىرى ەتىپ جازعان. بۇل - اتىعاي-قاراۋىلدىڭ ۇرانى. ونىڭ استىنا ەكى جول ولەڭ ۇساق ارىپپەن جازىلعان: «كەرىنى تاڭ اسىرىپ مىنگەن قانداي، ۇكىلەپ اسەمدەتىپ جۇرگەن قانداي». قالعان ەكى جولى ەكىنشى جاق قابىرعاسىندا: «اۋىلىڭا ولەڭدەتىپ سەن قايتاسىڭ، بايگەدەن اتىڭ كەلىپ شاتتانعاندا!» اقان ءوزىنىڭ «تورىنى تاڭ اسىرىپ مىنگەن قانداي» دەگەن ولەڭىنىڭ باسقى ەكى جولى مەن سوڭعى ەكى جولىن، اتتى ءبىر اينالىپ شىعىپ، قايتا-قايتا وقىدى.
— اقان اعا، ۇرسا كورمەڭىز. ولەڭىڭىزدە از عانا وزگەرىس بار، — دەدى اقتوقتى قيىلىپ.
— جوق، قالقام، ءتىپتى دۇرىس وزگەرتكەنسىڭ. قۇلاگەردىڭ ۇستىندەگى جابۋعا تورىنى دەپ جازسا، بوتەن بىرەۋدىڭ دۇنيەسىندەي كورىنەر ەدى. ال، سوڭعى جولداعى «شاتتانعانداي» دەگەندى، اتتىڭ وزىپ كەلگەن شاعىنا اۋىستىرعان ەكەنسىڭ. تىلەگىڭە مىڭ دا ءبىر راقمەت. ءوزىڭ اقىن ەكەنسىڭ عوي، توقتىم! — دەپ قالدى اقان. اقىندىعىڭنان اقىلدىلىعىڭ كورىنگەندەي.
اقتوقتى قىزاراڭداپ، ءۇنسىز تومەن قارادى.
— ءسىزدىڭ اقىندىعىڭىز دارىماسا دا، بارىمىزگە ءدايىم ورتاق بولسا، كوڭىلگە سول دا دەمەۋ بولار ەدى...
قىز ءسوزىن نازار سالا تىڭداي قالعان اقان:
— جاقسى ايتتىڭ-اۋ، توقتىم، — دەپ تاعى قايتالاپ، ات ۇستىندەگى جابۋعا قىزىعا، تويىمسىز كوزبەن كۇلىمسىرەي قاراپ تۇردى دا، تەبىرەنىپ كەتتى:
— اۋىزىمەن كۇس تىستەگەن ءدۇلدۇلىم، قاز موينىڭدى تاعى ءيىپ، مولدىرەگەن ميۋاداي، توڭكەرىلگەن توستاعانداي كوزىڭمەن، سارىارقانىڭ سامال جەلپىپ، التىن كۇنى ايالاعان ەتەك-جەڭى كەڭ كوسىلگەن ساعىم سارى بەلىندەي، شاشاعىمەن جەر سيپاعان ۇستىندەگى جابۋىڭا تاعى، تاعى قاراشى. Heشe كۇندەر، نەشە تۇندەر بوتا كوزدىڭ نۇرىن سالىپ، اق سۇيرىكتەي ساۋساقپەن، شىم جىبەككە توككەن ەكەن قىز ونەرىن اياماي. اق جاڭبىردىڭ تامشىسىنان مولدىرەتىپ، قۇلىنشاقتىڭ اق تىسىندەي ءتىزىلتىپ، اق مونشاقتى، جىلان باستى قاداعان، شىعار كۇننىڭ شاپاعىنداي، زەرلەپ وقا جۇرگىزگەن جابۋىنا ءبىر اينالىپ قاراماي، وتەر ەكەن قانداي ادام. قۇجىناعان تالاي توپتىڭ، اڭىزداعان كوپ جۇرتتىڭ كوشەسىنەن «قاراقايلاپ»، ۇزدىك كەلىپ وتكەندە، ەكى كوزدەن جاس دومالاپ، جۇگىرەرمىن ءسۇرىنىپ، سوندا الدىمنان تال شىبىقتاي بۇراتىلعان، توبىلعىداي مايىسقان قالقاتايدىڭ ءجۇزى شىعار ەلەستەپ. كۇلتە قۇيرىق ماڭماڭگەرىم، جابۋ سالىپ كولبەڭدەتىپ، اياڭعا ساپ جەتەلەپ، وقشاۋ شىعىپ جەلدەتىپ، قۋانىشتان ءان سالعاندا، كوكەيىمدە، كوزىمدە دومبىرانىڭ شەگىندەي، كوبەلەكتىڭ قاناتىنداي دىرىلدەگەن كەزىمدە سەن تۇرارسىڭ كۇلىم قاعىپ، قۋات بەرىپ، قارىنداسىم اقتوقتىم! ماڭماڭگەرىم، قۋرايكەرىم، قۇلاگەرىم، تۇلپارىم، ەرگە قانات، جەرگە جانات، ەلگە شىراق سۇڭقارىم، ءۇنسىز ءجۇرىپ، شىن ءدىلماردان ارتىق كوڭىل بىلدىرگەن، كوپ ۇيقىسىز تۇندەر ءبولىپ، مىڭ ءدىلدادان ارتىق شاپان كيدىرگەن، جانى — اقىن، كوڭىلى — ءانشى، ءساندى، سۇلۋ ولەڭدەي، اسىل تۋعان بەكزات بالا، قارىنداسىم اقتوقتىعا ءتاجىم ەت!
ۇيرەتىلگەن قۇلاگەر يەسىنىڭ سوڭعى ءسوزىن ەستىگەندە، بۇرىلىپ، ءبىر تىزەسىن ءسال بۇگىپ، باسىن قايتا-قايتا شۇلعىپ، اقتوقتىعا ءتاجىم ەتتى.
اقىندىقپەن ءوزىن-وزى ۇمىتىپ شالقىعان اقان قاسىنداعى اقتوقتىنى باس سالىپ، اقشا ماڭدايىنان قالاي ءشوپ ەتكىزىپ ءسۇيىپ العانىن دا اڭعارماي قالدى. اقتوقتىنىڭ ەكى بەتى الاۋلاپ كەتتى.
قايتا قىرىنداعان قۇلاگەر ەكى كوزى مولدىرەپ يەسىنە وكپەلەگەندەي قىلىش موينىن بۇرىپ قاراعاندا بارىپ اقان باسىن شايقاپ كۇلدى دە، ءوزى يكەمدەي بەرگەن اتىنىڭ ماڭدايىنان بارىپ ءسۇيىپ، موينىنان قاقتى. قۇلاگەر وكپەسى تارقاعانداي يەگىن بۇتاققا قايتا ارتتى. اقتوقتى مىنا كەرەمەتكە تاڭ قالىپ، كوزىنە جاس ءۇيىرىلىپ، اقىنعا ءبىر، اتقا ءبىر جاۋتاڭداپ قاراي بەردى.
— قاناتىم مەنىڭ. ءوزى قىزعانشاق-اق. بىرەۋدى سۇيگەنىڭدى كورسە، ول دا ماڭدايىن توسا بەرەدى، — دەپ اڭعال اقىن نە ايتقانىن بايقاماي قالدى.
كوز جاسىنا بۋلىققان اقتوقتى وقىس كۇلىپ جىبەردى:
— وندا، اقان اعا، قۇلاگەردىڭ كوڭىلىن قالدىرا بەرمەڭىز.تەگى ءجيى قالدىراسىز-اۋ دەيمىن.
وسى كەزدە «ىھە-ىھە» دەپ جوتكىرىنگەن داۋىستان اقان دا، اقتوقتى دا بويىن جيىپ الدى. قۇلاگەر، «باعانا كورگەمىن» دەگەندەي كوزىنىڭ قاراشىعىن عانا بۇرىپ، اعاش ىشىندە جاسىرىنىپ، ءتىسى اقسيا كۇلىپ تۇرعان شاكەيگە ۇناتپاي قارادى.
— سەن قاشان كەلىپ ەدىڭ؟
— الگى ازىردە. جاستار جان-جاققا شاپقىلاپ ءجۇر. وسى جاققا كەلىپ قالسا، ۇشەۋ بولىپ تۇرعانىمىز جاقسى عوي. پوي — پوي، مىناۋ نە دەگەن كەرەمەت-اي، ءوي، قۇلاگەر، ەندى توي جاساۋ كەرەك، توي، — دەپ جاپ-جالپاق جاۋىرىنىن قوزعاپ، شاكەي قۇلاگەرگە تاياندى.
اقان از ءۇنسىز تۇردى دا، اعاشتىڭ كۇنگەي باۋىرىنا قاراي ءجۇرىپ، قاسىنداعى اقتوقتىعا بۇرىلدى:
— اقتوقتى، جاڭا سەنىڭ «قۇلاگەردىڭ كوڭىلىن ءجيى قالدىرا بەرەسىز-اۋ» دەگەن ساۋالىڭدى جاۋاپسىز قالدىردىم با؟ وسى سۇراقتى بۇرىن دا قويىپ ەدىڭ. ەسىڭدە مە «ءسىز قىزداردى جاقسى كورەسىز-اۋ» دەگەنىڭ. مەنىڭ ولەڭدەرىمنىڭ دە كوبىنشە قىزدارعا ارنالاتىنىن ايتقان ەڭ.
— اقان اعا، ونى اشەيىن ءازىل دەپ ۇعىڭىز. ول كەزدە مەن قالقا بالا ەدىم عوي.
— از ازىلدە دە ءبىر مىسقال شىندىق بار، — دەدى دە اقان جۇرەسىنەن وتىرىپ، ءبىر توپ ءشوپتى ۋىستادى.
— مىنا قاراشى، اقتوقتى. مىنا قوس ۋىس شوپتە بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن نەشە ءتۇرلى بالاۋسا بار. سىرتتاي قاراسا ءتۇرى كوپ ەمەس سياقتى. ال زەر سالىپ قاراشى، وسىندا توقسان ءتۇرلى ءشوپ بار. مىناۋ بۇلدىرگەننىڭ جاپىراعى، مىناۋ راڭ، مىناۋ قىمىزدىق، ات قۇلاق، جىلان قياق، مىنا ءبىرى قوزا سياقتى، ەندى مىنا ءبىر نازىكتەرىنىڭ اتتارى قالاي ەكەن، قول شەتىندەگى ولەڭ شوپكە دە ۇقسايدى، ءبىراق ولەڭ ەمەس، ول بۇل جەردە وسپەيدى. مىناۋ شالپەي، تۇيەمويناق، سۇتتىگەن مىنا ءبىر گۇل جارا باستاعانى، ءالى ۇكىسى جوق باقباق. اعاشتىڭ باۋىرىنا نە ءبىر جۇپار شوپتەر ارالاسىپ وسەدى؟ مۇنىڭ ماڭىندا سايا دا، كۇن دە، كولەڭكە دە، ىلعال دا جەتەدى. ال گۇلدەردىڭ سان ءتۇستى بوياۋدان كويلەك كيگەن نەشە ءتۇرى بار ەمەس پە، قاراشى. كوكشە ءوڭىرى جالپاق ءتۇز وسىنداي بايشەشەكتەي بالاۋسا قىزدارعا دا باي. انا ۇشىپ جۇرگەن ارانى كوردىڭ بە. اقىن دا سول ارا سياقتى. نەشە ءبىر كوزدىڭ جاۋىن العان راۋعاشقا دا قونىپ شىرىن جينايدى. گۇلسىز ارا، اراسىز ءتۇز گ ۇلى بولماسا، اقىن مەن قىز كۇنى دە سونداي. بىرىنە-بىرى دەم بەرۋشى، ءوسىرۋشى، جەتىلدىرۋشى. اقىن دا اراداي باعبان. ول گۇلدىڭ قاناتىن سىندىرمايدى،ايالايدى، اراداي ۇشىپ ءجۇرىپ ءان سالىپ، گۇل جىرىن، اسەمدىك جىرىن جىرلايدى. مەنىڭ گۇلىم سەندەرسىڭدەر — بالاۋسا قىزدار. ماعان ءارقايسىڭنىڭ ءبىر اتى شاشىڭ، كىرپىگىڭ، ايدىنداي اشىق كوزىڭنىڭ جانارى، سەلت ەتكەن قاباعىڭ، قيىلعان قاسىڭ، ىستىق لەبىڭ، لۇپىلدەگەن جۇرەگىڭ، كۇرسىنگەن دەمىڭ، دىرىلدەگەن ەرنىڭ — ءبارى دە جىر. مەن سونى جىرلايمىن، ءومىردىڭ كوركىن، قۋانىشىن جىرلايمىن. اتتەڭ شامام كەلىپ جىرلاي السام، بار سۇلۋلىقتى انگە قوسىپ شىرقاي السام، ەكى دۇنيەدە ارمانىم بولماس ەدى، — دەپ اقان ەكى الاقانىن اۋزىنا قالقالاپ، ايعاي سالدى: — «اھا-اۋ. مەن سۇلۋلاردى جىرلايمىن. جىرلامايسىڭ. جىرلايسىڭ، جىرلامايسىڭ!»
ءار جەرگە وسكەن شوق-شوق اعاشتار: «جىرلايسىڭ، جىرلامايسىڭ» — دەپ جاڭعىرىعىپ، بىرىنەن-بىرى ءىلىپ الىپ، الىسقا اكەتىپ جاتىر: «جىرلايسىڭ، جىرلامايسىڭ!»
— انە، — كوردىڭ بە، اقتوقتى. جاڭعىرىق نە دەيدى. نە ايتساڭ، سونى قايتالايدى. جاڭعىرىقتا وي دا، ەس تە جوق. «جىرلايسىڭ» دەپ تۇرىپ، قولما-قول «جىرلامايسىڭ» دەيدى. جۇرتشىلىق اراسىنداعى وسەك تە سونداي. «اقاندا تۇراق جوق، ءار قىزدى ءبىر انگە قوسادى، ءار قىزعا ءبىر كوڭىلى اۋادى، الدامشى، تۇراقسىز دەسە»، وسەكقۇمار قۇلاقتار سونى قۇيىپ الىپ، ساناسىنا جۇگىرتپەستەن جاڭعىرىقشا قايتالايدى. ال مەن بولسام، ولەڭىم دە، سۇلۋلىق تا كىسەندەۋسىز ازات بولسا ەكەن دەيمىن... ايتقان جۇرت ايتا بەرسىن، ءبارىبىر جاسىرارىم جوق، — قىزداردى جاقسى كورەم، اقتوقتى.
اقتوقتى كوزى جاۋدىراپ، بالاداي قۋانعان اقىن مىنەزىنە تاڭىرقاپ، اقىن ءسوزىن ويىنا جۇگىرتتى.
— اقان اعا، كەشىرىڭىز، مەن بالالىق جاساعان ەكەنمىن. كەيىن ءوزىم دە جاڭاعى ءسىز ايتقانداي ويلاپ ەم. ويىم دۇرىس بوپ شىقتى.
— ونىڭا راقمەت، توقتىم. مەن مۇلدەم ۇمىتىپ كەتتى مە دەپ ەم.
— اقان، اقان، — دەدى وسى كەزدە سوڭدارىنان جەتكەن شاكەي، — اناڭ قاراشى. بۇلار دا ۇيا سالايىن دەپ ءجۇر-اۋ. بىر-بىرىمەن الىسىپ-الىسىپ ەكى شىمشىق تورعاي، ۇمار-جۇمار بوپ اعاش اراسىندا ويناپ، بۇلاردىڭ الدىنداعى ءبىر قايىڭنىڭ بۇتاعىنا قوندى. شيق-شيق ەتىپ سويلەسكەندەي، جاقتارىن تاياپ سۇيىسكەندەي بولدى دا، قايتادان تالاسىپ ويناپ، ۇشا جونەلدى. شىر كوبەلەك اينالىپ ءجۇرىپ شىرىلداپ اعاشتىڭ اراسىنا سۇڭگىپ كەتتى.
— بىرەۋى ۇرعاشى، بىرەۋى ەركەك، — دەدى شاكەي كۇرسىنىپ، ولار دا ادام سياقتى.
— سىرتىنان اڭدۋشى بولماعان سوڭ ەركىن قاۋىشىپ جۇرگەن ازات قۇستار عوي، — دەپ اقان سوڭدارىنان ۇزاق قاراپ تۇردى.
— ءاي، — دەدى شاكەي قۋلانىپ، — ءداۋ دە بولسا الگى ۇرعاشى شىمشىق بار عوي، ءالى تۇرمىسقا شىقپاعان قىز.
— قوي سەن ەندى بۇلدىرەيىن دەپ تۇرسىن.
— نەنى بۇلدىرەمىن. مەن بۇلدىرەدى دەپ قورىقپاي-اق قوي.
— جەتەدى دەيمىن ەندى، — دەپ اقان اتتارعا قاراي بۇرىلدى.
شاكەي اقتوقتى ەكەۋىنىڭ سوڭىنان قالماي، سويلەپ كەلەلى:
— جوق، دەيمىن-اۋ، مەنىڭ ويلاپ تۇرعانىم، بۇلاردىڭ قىزدارىن ايتتىرىپ قويا ما ەكەن، الدە سۇيگەن تورعايىنا بەرەر مە ەكەن؟
— ءتۇھ، ساپپاس ەكەنسىڭ، — دەپ اقان دا، ءۇنسىز جىميعان اقتوقتى دا قاتتى كۇلىپ جىبەردى...
3
جايلاۋعا ورنىققان باقتىباي، تاستان، شاعاتاي اۋىلدارى كوڭىلدى. قوڭسى قونعان ۇيلەر قىستان قالعان سۇرلەرىن كەبەجە تۇبىنەن، ازبىنشى ۇندارىنىڭ اراسىنان شىعارىپ، بىر-بىرىنەن سىباعا جەسىپ مارە-سارە. جاسى بەس-التىعا كەلگەن ەركەك كىندىكتى بالا اتاۋلىنى اۋىل قوجالارى شەتىنەن سۇندەتتەپ، كىشىگىرىم ات شاپتىرعان تويلار دا ءوتىپ جاتىر. قىز بوزبالا كۇنى-تۇنى ساۋىق قۇرىپ، قىزويناق سالىپ، التىباقان تەۋىپ، اقسۇيەك ويناپ ءماز.
شۇرايلى جەردىڭ شۇيگىنىنە تويىنعان مال دا توقمەيىل. الىسقا تەنتىرەمەي، اۋىل ماڭىندا جايىلىپ وتتاعان مال سوڭىنداعى باقتاشىلاردىڭ دا جاعاسى جايلاۋ.
جولدا ءجۇزى سىنىق تارتىپ، اۋىرىڭقىراپ كەلە جاتقان اقتوقتى كۇرت وزگەرىپ، قاباعى اشىلىپ جادىراعالى باي ءۇيىنىڭ دە كوڭىلى جاي.
وسىنشاما ماسايراپ، ماسايعان اۋىل سالتاناتى ءبىر-اق كۇندە سۋ سەپكەندەي باسىلدى.
جايلاۋ اراسى جاقىن بولعانمەن، سۇتەمگەن، باقتىباي قۇدالار ءالى ءبىرىن-بىرى شاقىرا الماي، ەكى جاستىڭ العاشقى قاۋىشۋ ساتتەرىن كۇتىپ جۇرگەن. جالمۇقان كۇيەۋ جولىمەن ۇرىن كەلسە، سودان كەيىنگى اراداعى ىرىم-جىرىم باستالىپ، توي جابدىعىنا ەكى جاقتا قامدانباق.
باقتىباي اۋلىنىڭ قىز-جەلەڭدەرىنىڭ كوزى ءتورت بوپ، العاشقى كەزدە ۇرى كۇيەۋدى كورە الماي قالمايىق دەپ، كۇندە سۇتەمگەن اۋلى جاعىنان شىققان قارايعان بولسا، جەلىگىپ تۇراتىن. ەركە وسكەن جالمۇقان قانشا تەنتەك اتانسا دا، قىزدى اۋىلعا كەلەردە جۇرەكسىنىپ، كەشەۋىلدەي بەردى.
اقتوقتى ونى ويلاۋدان قالعالى قاشان. قىزدىڭ ەسىل-دەرتى اقان. جاتسا، تۇرسا ويلايتىنى دا سول. كوكەيىندە سايراعان ءانى دە — اقاننىڭ ءانى. جادىندا جاتتالعان ءسوز — اقاننىڭ ءسوزى.
اقان دا كەيىنگى كەزدە بۇل اۋىلدى كوپ تورۋىلداپ، كەيدە ويىن — ساۋىققا دا ارالاسىپ جۇرت كوزىنە تۇسكەنمەن، اقتوقتىمەن جەكە سويلەسىپ، ءسوز بايلاسۋدىڭ قىبىن تابا الماي ءجۇر. سەرىگە شىن جانى اشيتىن سەنىمدى ادام بۇل اۋىلدا ەكەۋ: جىگىتتەن قۇلماق، ايەل زاتىنان قاديشا. اقتوقتىنى جەكە شىعارۋ قاديشانىڭ عانا قولىنان كەلەدى. سەزىكتى ەلدىڭ كوزىنە ءتۇسۋ — ۇيلەنۋ تويىن جەدەلدەتىپ جىبەرەتىن ءقاۋىپتى جول.
قۇلماق بولسا، اقان مەن اقتوقتى اراسىن ءالى دە بىلە قويمايدى. ونىڭ بىلەتىنى قاديشا. اقان بوزبالالىق اۋەنىمەن سۇلۋ كەلىنشەككە، كارى بايدىڭ سولقىلداعان جاس تالداي توقالىنا ارا-تۇرا كەلگەندە ونى شىعارىپ بەرەتىن، جەكە تابىستىراتىن وسى جىلپوس جىگىت قۇلماق ەدى. ەندى ورىمدەي بوپ تۇرەگەلگەن اقتوقتىعا كوڭىلى ءبىرجولا اۋىپ، ومىرلىك جار ەتۋدى قالاعان. ول نيەتىن قاديشاعا قالاي ايتار، ادەيى شاقىرىپ الىپ، بۇرىنعى ادەتپەن كەلگەن دامەلى كەلىنشەكتىڭ ىنتىق كوڭىلىنە قالايشا قارا پىشاق سۇقپاق. اقان وتكەن ىسىنە وكىندى، اقتوقتىنىڭ جەڭگەسى قاديشا بولعانىنا قاتتى قينالدى. ءبارىبىر اعىنان جارىلماۋدىڭ رەتى جوق، كەيىن باسقا بىرەۋدەن ەستىسە ايەل جۇرەگىنە تۇسەر ودان اسقان جارا جوق.
وشاق باسىندا ءسۇت قايناتىپ، تاماق ءپىسىرىپ جۇرگەن قاديشانى قۇلماق سىرتقا وپ-وڭاي الىپ شىقتى.
— اقان جولىعىپ كەتسىن دەيدى، انا وزەك جاقتا كۇتىپ وتىر، — دەپ ءبىراز جەر ەرىپ كەلىپ، باعىتىن سىلتەپ جىبەرگەن سوڭ قاديشا كوپ ايالدامادى. بايبىشەسىنىڭ قاسىنان كەلىپ، تاستان كۇن باتىسىمەن اس پىسكەنشە مىزعىپ الايىن دەپ توسەككە كيىمشەڭ قيسايعان. ۇستىنەن ءجۇرىپ وتسەڭ ويانبايتىن ۇيقىسى قاتتى باي كيىز ءۇيدى باسىنا كوتەرە قورىلعا باسقان كۇن ۇزىن مالىنىڭ ماڭىندا بولىپ، شارۋاسىن جايعاسىپ، ءتۇن بولسا ءۇش ايەلىنىڭ كوڭىلىن قالاي تابام دەپ ەگدە، موسقالدىققا بەرىسكىسى كەلمەي، ءۇش كەرەگەنىڭ اراسىندا جان تالاساتىن شارۋاقور باي ۇنەمى ۇيقىلى-وياۋ ماۋجىراپ، قالجىراپ جۇرەدى.
جاستىققا باسى تيسە-اق كارى دەنەسى ۇيىپ، ۇزاق، ءتاتتى قورىلعا باساتىنى دا سودان. كۇيەۋىنىڭ ۇيقىلى ساتىنە قۋانعان قاديشا اقاننىڭ اتىن ەستىگەندە تاعات تاپپاي ايدالاعا قاراپ قالاي دەدەكتەي باسقانىن دا اڭعارماي قالدى.
— قاي ارادا كۇتىپ وتىر، قاسىندا كىم بار، جالعىز با، ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسكەن جوق پا، — دەپ سىبىرلاپ سۇراپ كەلە جاتقان قاديشا قۇلماق شەگىنشەكتەپ قالعاندا بارىپ، ەسىن جيعانداي بولدى. «اپىراۋ، مەن وسى نەسىنە ءماز بوپ كەلەم، نە دەسەم ەكەم، بۇ دۇنيە نە بوپ كەتتى» دەگەن كەلىنشەكتىڭ اياعى شالىسىپ، جۇرە الماي قويدى. جۇرەگى الىپ-ۇشىپ بارادى. كوز الدىنا اياۋلى قايىن ءسىڭلىسى اقتوقتىنىڭ ءجۇزى كەلدى.
انادا جايلاۋعا كوشىپ كەلە جاتقان جولدا اقتوقتى اقانعا جولىعىسىمەن وزىمەن سىرلاس جەڭگەسىنە بار سىرىپ كۇن ارالاتپاي قولما-قول جەتكىزگەن.
— قايدان بىلەيىن، ەركەم، — دەپ قاديشا اقتوقتىنى ەركەلەتىپ، قالجىڭداعان: — قوردىڭ قىزىنا باردىڭ دەيىن دەسەم، ءوزىڭ دە قوردىڭ قىزىسىڭ. پەرىنىڭ جىگىتىن كورگەن شىعارسىڭ، الدە جالمۇقاندى كوردىڭ بە؟
— قويشى، قاديشا، — دەپ بۇرتيعان اقتوقتى لەزدە قايتا جادىرادى. – پەرىنىڭ جىگىتىنەن دە، ون جالمۇقانىڭنان ارتىق اداممەن، جىگىتتىڭ سۇڭقارىمەن كەزدەستىم. ساعان ايتپاي جۇرگەن ءبىر قۇپيام بار ەدى. كەشىرە گور، جەڭەشەتاي. تۇڭعىش كەزدەسكەلى اراعا ايلار ارالاپ، ۇمىتارمىن، ويلاماسپىن دەپ سالقىن تارتىپ ءۇنسىز ءجۇرۋشى ەم. بۇگىن ءوزىن كورگەندە جۇرەگىمنىڭ تەرەڭ قالتارىسىندا قالعىپ كەتكەن جاستىعىمنىڭ قۋاتى قايتا وياندى. ءسۇيۋ دەگەن قانداي ءتاتتى دۇنيە ەدى، سۇيگەنىڭدى ويلاۋ نە دەگەن ءلاززات ەدى. قاراشى، جەڭەشەتاي، مەنىڭ كوزىمە. «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىنداعى ماحاببات شارابىنا ماس بولعان قىزداردىڭ كوزىندەي ەمەس پە! بۇكىل ايداي الەم ءقازىر ادەمى ءبىر كوگىلدىر تۇسكە بولەنگەندەي، ادامداردىڭ ءبارى دە كۇلە، قۋانا قارايتىنداي. تاماشا ءبىر ءتۇس كورىپ، ءتاتتى ۇيقى قۇشاعىندا جاتقاندايمىن...
— ول كىم ەدى، ەركەم، بۇل ماڭدا مەن كورمەگەن ول قانداي سۇڭقار، ايتشى ىنتىقتىرماي.
— تاپ، ءوزىڭ تاپ، وسى وڭىردە كىم بار ەدى ودان باسقا. ونىمەن تەڭەسەر قاي جىگىتىڭ بار. سونى دا بىلمەيسىڭ بە؟ ايتقىڭ كەلمەي مە؟ ايتشى ءوزىڭ.
العاش ماحاببات دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءتۇسىنىپ، قۋانعان ءسابي قىزدىڭ مىنا قىلىعىنا قاديشا قىزىعا دا، قىزعانا دا قارادى.
— ادەيى ايتپايسىڭ عوي، ءا، قاديشا. بىلەمىن، اتىن ءوزى اتاسىن دەپ تۇرسىڭ عوي، بىلەم، بىلەم، — دەپ جەڭگەسىنىڭ الما موينىنان قۇشىرلانا قىسقان اقتوقتى ىستىق دەمىمەن قاديشانىڭ قۇلاعىنا سىبىرلادى، — اقان، اق-ا-ان!
قاديشانىڭ جۇرەگى مۇزداي بوپ كەتتى. اقتوقتى ونى سەزگەن جوق، جەڭگەسىنەن قۇشاعىن جازباي سويلەي بەردى، سويلەي بەردى.
— سەن بايقايسىڭ با، قاديشا. اقان بيىل كەلىپ كەتكەننەن بەرى مەن دە سوزشەڭ بولىپ بارامىن. تەگى جۇعادى بىلەمىن. ءدىلمارسىپ سويلەي بەرگىم كەلەدى. اقانداي بولماسام دا، كوكەيىمى ءبىر سۇلۋ ورنەكتى، ۇشقىر سوزدەر قۇيىلا بەرەتىن سياقتى. ءسۇيۋ دەگەن دەگەن نە دەگەن باقىت ەدى، ءتىپتى نەگە سۇيگەنىڭدى بىلمەسەڭ دە باقىت ەكەن، شاتتىق ەكەن! — دەپ كۇلىپ، قۇشاعىن جازىپ جەڭگەسىنىڭ بەتىن وزىنە بۇرعان اقتوقتى توسىلىپ، ۇلكەن كوزى شاراسىنان شىعىپ، ايانىشپەن قاراعانداي بولدى. قاديشانىڭ كوزىنەن ىستىق جاس سورعالاپ تۇرعان. ءجۇزىن جاسىرىپ، بۇركەگىسى كەلمەدى. بەتىن جىبىرلاتا جورعالاعان كوز جاستى ءبىرجولاتا شىعارايىن دەگەندەي، اقتوقتىنىڭ الدىندا قىبىرسىز تۇرىپ، اعىل-تەگىل جىلادى. جانىنداي جاقسى كورەتىن، سۇيكىمدى قايىن ءسىڭلىسىنىڭ قۋانىشىن ەستىگەندە، جۇرەگىنە بايلانعان عاشىقتىق دەرتى سىرتقا شىعىپ، تىيىلماي، كوزىنەن توقتاۋسىز اعا بەردى. ەكى بەتىن جاس بۇلاپ، ءۇنسىز ەگىلگەن قاديشا تاماعىنا الدەنە كەپتەلگەندەي بۋلىعىپ، زورعا شىدادى.
— ساعان نە بولدى، قاديشا، نەگە ءبۇيتتىڭ، جانىم، جەڭەشەتايىم، — دەپ اقتوقتى ەكى بەتىنەن الما-كەزەك سۇيگەندە بارىپ:
— قيمايمىن سەنى، كۇنىم، سەن دە ءبىر كۇنى مەنى تاستاپ كەتەسىڭ بە؟! — دەگەندى ىقىلىق اتىپ زورعا قۇرادى. كوڭىلىڭدە «اقان دا مەنەن ءبىرجولاتا كەتەدى» دەگەن ۇزىلگەن ارماننىڭ ۇشىعى تۇر ەدى.
— جىلاماشى، كوكەتايىم، مەن ءالى كەتكەن جوقپىن عوي، — دەپ ەركەلەي جۇباتقان بالعىن اقتوقتى جەڭگەسىنىڭ كوڭىلىندەگى قاسىرەتىن سەزگەن جوق.
مىنە، ەندى قاديشا اقانعا كەلە جاتىر. بۇل كەلىستىڭ باسقا كەلىس ەكەنىن دە تۇسىنەدى. اقاننىڭ كوڭىلىندە ءالى جارىلماعان قاۋىن، ارشىلماعان جۇمىرتقاداي اقتوقتى ەكەنىن دە بىلەدى. بۇعان سالسا، اقاندى ءتىرى پەندەگە قيماس ەدى. ءبىراق ونداي يەلىكتىڭ اۋلى تىم الىس. تاستانداي بايدىڭ قولىنا تۇسكەن كەلىنشەك جاستىق شاعىن، ارماندا قالعان ماحابباتىم جاسىرىن جولمەن وتكىزىپ قاپىسىن تاپپاسا، ودان باسقا جول بىتەۋ، تاس قاراڭعى مەڭىرەۋ. ونىڭ ۇستىنە اقتوقتىسىنىڭ باقىتىنا قالاي قول سۇعار. ەندى اقانمەن اراداعى جىبەك ءجىپتى ءۇزىپ، كوڭىل سۋىتىپ تىيىلماسقا امال جوق. قاديشا وسىعان بەكىندى.
وزەككە قاراي تايانا بەرگەندە:
— قاديشا، قاديشا، — دەپ سىبىرلاعان داۋىس شىعىپ، الدىنان ەكى قارايعان كورىندى.
اقاننىڭ دا جۇرەگى ءدۇرس-دۇرس سوعىپ، جازىقسىز كەلىنشەكتىڭ الدىندا نە دەپ اقتالارىن دا بىلمەي، كىنالى ادامنىڭ قالپىندا ۇيالىپ وتىر ەدى. قاديشا قاسىنا كەلگەندە بۇرىنعىداي ەمىرەنىپ، جىلى قۇشاعىنا دا الا الماي، ۇمتىلا ءتۇسىپ ءمۇدىرىپ قالدى. قاسىنداعى شاكەي اتتارعا قاراي كەتكەندە دە، اۋزىنا لايىقتى ءسوز تۇسپەي، ءۇنسىز توسىلا بەردى. جىگىت بويىنداعى ىڭعايسىزدىقتى سەزگەن قاديشا ارالارىندا بۇرىن ەشتەمە بولماعان اشەيىن ءبىر اۋىل ادامدارىنداي جارقىلداپ، وتكەن ىسكە ەلەۋسىز قارايتىن جەڭىلتەك ايەلدەردىڭ مىنەزىنە سالىپ، سويلەپ كەتتى.
— ءيا، بۇل جۇرىستەرىڭە جول بولسىن، تۇندەلەتىپ قىز اۋلاپ جۇرسىڭدەر-اۋ، ءا، قۋلار. اقان، ءوزىن ايتپاساڭ دا بىلەم، ايەل جانى سەزگىش كەلەدى، توقتىمدى اڭدىپ جۇرگەن قاسقىرسىڭ عوي، جاسىرماي-اق قوي، — دەپ سىقىلىقتاپ كۇلگەن بولدى.
بۇرىن بۇلاي وكتەم، ورەسكەل سويلەمەيتىن قاديشانىڭ كۇلكىسىندەگى جارىقشاقتى دا اۋدىرماي تانىعان اقان جاس كەلىنشەكتىڭ جەڭگەتاي كەيپىنە تۇسكەن جاساندى قىلىعىن اياپ كەتتى.
— قاديشا، اينالايىن، مەندە ءقازىر دارمەن جوق. جەر دۇنيەدە ماعان قورەك بولار جالعىز عانا توقتى قالىپتى. جاقسىلاردى تاستەكەڭ سياقتى اش بورىلەر قويا ما، — دەپ ءسوزىنىڭ ارتىن قالجىڭعا بۇرعان اقان ەكى يىنىنەن قاپسىرا ۇستاپ ەدى، قاديشا يىعىن وقىس تارتىپ الدى.
— Aقان الشاق تۇرىپ سويلەسەيىكشى، ءبىز ەندى جەڭگەتاي مەن كۇيەۋ بالامىز عوي، — دەپ شەگىنىپ تۇردى.
— وكپەڭ ورىندى، قاديشا، قايتەيىن.
— نە وكپە نە ول؟ مەنىڭ ساعان ەش وكپەم جوق.
— قاديشا!..
— اقان... سەرىم، سەنەن سۇرايتىنىم، ارادا جاستىقتىڭ قىلتىڭ — سىلتىڭ كەزدەرى بولسا، ونى ۇمىتايىق. ونداي-ونداي كىمدە بولمايدى. وتكەن ءىستى جاڭعىرتپاي-اق قوي. ال ەندى ايتارىڭ اقتوقتى عوي.
— ءيا، رەتىن تاۋىپ، بۇگىن جولىقتىرساڭ.
— ءجارايدى، بۇيرىعىڭىز ورىندالادى. ەندى جۇرە بەرەيىن بە؟ ءقازىر تاۋىپ اكەلەمىن، — دەپ قاديشا اسىعىس باسىپ كەتە باردى. بۇدان ارتىق بوگەلسە، سوز دە كوبەيىپ، ءوزىنىڭ شىدامسىز جايعا تۇسەتىنىنە كوزى جەتتى.
ءسوزى دە، كۇلكىسى دە اسىعىس. بۇرىن بۇلاي سويلەپ كورمەگەن قاديشانىڭ ءۇنى دە، قيمىل-تۇرىسى، بار قىلىعى اقانعا ەرسى كورىندى. ونىڭ سەبەبىن دە جاقسى تۇسىنگەن اقىن، «شىركىن-اي، دۇنيەگە جاڭا كوزىن اشىپ، بۇرشىك جارا باستاعاندا جوقشىلىق قۇربانىنا شالىنىپ، قور بولعان قىز-اۋ. ءوز تەڭىڭە قوسىلساڭ، ءبىر دەگەن ازاماتتىڭ جارى بولاتىن اسىلسىڭ-اۋ!» دەپ قالا بەردى.
قاديشا التىباقاندا جۇرگەن اقتوقتىمەن ءبىراز ساۋىق قۇرىپ، اتكەنشەكتە تەربەلىپ ءان سالىپ، اۋىل جاستارىنان ءبىر قاعا بەرىستە سىبىر ەتىپ، ۇيگە قاراي الىپ كەتكەن. بىلاي شىققان سوڭ، اقاندار جاققا كىلت بۇرىلىپ، جاڭا ءوزى كەلگەن جەرگە دەيىن اكەلىپ، كەرى قايتتى.
ءبىر بۇرىم ەتىپ ورگەن اقتوقتىنىڭ قالىڭ شاشىنداعى شولپىسى سىڭعىرلاپ، ۇزاق زارىعىپ كۇتكەن جىگىت قاسىنا جەتكەنشە ايالداعان قاديشا، اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ ۇيىنە قاراي بەتتەدى. موينىنا اق بىلەگىن ارتىپ تۇرعاندا، اش بەلىنەن قۇشاقتاپ، ىستىق لەبىمەن ايمالاپ، كوزىنەن، ەرنىنەن ۇلبىرىتە سۇيەتىن سىمباتتى، سۇلۋ اقاننان ۇزاپ، ەمىرەنىپ، تولعانۋ جاراتىلىسىنا جازباعان، جاي شوپپەن بىرگە قىر گۇلىن دە تىلىمەن ءبىر-اق وراپ، قوماعايلانا شاينايتىن ءمۇيىزدى حايۋانداي تاستانعا قاراي امالسىز اياق باسقاندا قاديشانىڭ ەكى ءيىنى سالبىراپ، ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، كوڭىلى جاسي بەردى. جۇپار ءيىسى شىققان كەڭ دالاعا وزدەرى دە جۇپارداي ەكى جاستى، تەڭ-قۇربىلارىن قالدىرىپ، تاستاننىڭ تۇنگى تاماعىن الدىنا توسىپ، اياعىن جۋىپ، قاسىنا جاتاتىنىن ويلاعاندا ءوز تىرشىلىگىنەن جەرىنگەندەي جۇدەپ، نالىپ كەلەدى.
* * *
ەسىك الدىنداعى وتى مازداپ جانعان جەر وشاقتىڭ باسىندا ەكى ادام قاراڭدايدى. ءاۋىل-ۇيدىڭ جىگىتتەرى. ءتىلى ءبىر جاق ۇرتىنان شىعىپ ءجانتاسىلىم ەتكەن قويدىڭ باسىن ءۇيىتىپ وتىرعان قارا جىگىت وتتىڭ جالىنىنان بەتىن قورعالاپ، ءتىلىڭ جالاقتاتىپ، شالقالاي بەرەدى. تۋرا قولىنداعى شالا ۇيىتىلگەن باس قۇساپ، قاديشانى كورگەندە ءتىسىن اقسيتىپ، ءۇنسىز كۇلدى، بىلەگىن سىبانىپ العان سارى جىگىت — قۇلماق سابىنا دەيىن قىزىل-الا قانعا بويالعان پىشاقتى جاس تەرىنىڭ ۇستىنە بۇتارلاعان سەمىز ەتتىڭ اراسىنا تاستاي بەرىپ، بەلىن جازدى.
— ءيا، بۇل نەنىڭ قۇرمەتى بەيۋاقتا، — دەپ سويلەپ كەلە جاتقان قاديشاعا اۋزىن باسىپ، «داۋىستاما» دەگەن بەلگى بەرىپ، قۇلماق سىبىر ەتتى:
— ۇندەمە، جەڭەشە. قوناق كەلدى، قوناق.
— و، كىم ول؟ قانداي قوناق مەزگىلسىز جۇرگەن؟
— ۇرى قوناق. ءقادىرلى قوناق، — دەپ جىگىت جىمىڭداعاندا، قاديشانىڭ جۇرەگى سۋ ەتتى: «ۇرى قوناق!»
ەندى كەيىن شەگىنۋگە سىلتاۋ جوق: جىگىتتەر كورىپ قويدى، ايتپەسە جاسىرىنىپ بارىپ اقتوقتىعا حابار بەرەر ەدى.
ۇيگە بەتتەگەن قاديشانىڭ الدىنان جارما ەسىكتى سىقىرلاتا اشىپ، تاستان شىقتى. ۇستىنە جامىلا سالعان جەڭىل جەلبەگەيىنىڭ ەتەگىن جايقاپ، «بەرى ءجۇر» دەپ ايەلىن وشاق باسىنا اكەلدى.
— كۇيەۋ كەلدى، بار كورىپ شىق. سوسىن الگى توقتىم قايدا، التىباقان جاقتا ما، بىر-ەكى قىز ەرتىپ، تەز الىپ كەل. ەل — جۇرتقا سەزدىرمە، سەن كەلگەن سوڭ مەن كەتەرمىن، — دەپ قىسقا عانا بۇيرىق بەردى دە، وشاق باسىنداعى جىگىتتەرگە بۇرىلدى.
قۇلماق ءۇي يەسى شىققانشا قويدىڭ قان-جىنىنان باسقاسىنا تيمەي، ەتىن جەكە-جەكە مۇشەلەپ بولگەن. تاستان جۇرەلەي وتىرىپ ەتكە كوز تاستادى دا:
— سەمىزىن — اي جارىقتىقتىڭ. ءوزى دە كۇيەۋگە بۇيىرعان باعى بار قوي ەكەن، — دەپ قۋلىق ايتقانسىپ، ءتۇسىن قايتا سۋىتتى. — جىگىتتەر، اۋىزدارىڭا ساق بولىڭدار، اتا عۇرپىمەن ۇرىن كەلۋدىڭ ەش سولەكەتتىگى جوق. ونىڭ ۇرى كۇيەۋ بولۋى دا اتا ءداستۇرى. مۇندايدا جار سالماس بولار.
باستىڭ قۇيقاسىن لوكەت پىشاقپەن قىرىپ، قايتا وتقا وتىرا بەرگەن قارا جىگىت تاڭدايىن قاقتى:
— اتاماڭىز، بالا دەيسىز بە، وسى ماڭدا قىبىرلاعان ءتىرى تىشقان بىلمەيدى، — دەپ ىستىق جالىننان كىرجيىپ ماڭىزدانا قالدى.
— نەگە بىلمەسىن، قۇلاقتانباعانمەن ءيىسىن سەزگەندەر بار، — دەپ قۇلماق قۋلانىپ قاباق شىتقان بولدى.
— ول كىم تاعى؟ بۇل اۋىلدىڭ وسەكشىل قاتىندارى بىلمەي قويۋشى ما ەدى. ءيىسشىل ەمەس پە!-دەپ تاستان سارى جىگىتكە قارادى.
قۇلماق ءالى دە ءتۇسى جىبىمەي، قينالعان بوپ:
— ءيىسشىل بولعاندا قانداي، وي، انتۇرعاندار-وي، كوش جەردەن بىلەدى عوي، كىلەم ۇستىندە جاتقانداي، انە شىنتاقتاي ءتۇسىپ جايعاسۋلارىن قاراشى، — دەگەندە، قارا جىگىت جاڭا ءتۇسىنىپ، وقىس باج ەتە كۇلدى.
جەر وشاقتان ارىرەك، كوزدەرى جالتىلداپ، جىلى قاننان دامەتىپ، قاتار-قاتار تىزىلگەن اۋىل يتتەرى سەلك ەتىپ، ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇردى.
— ءاي، قۇلماق-اي، ايتەۋىر، كەرەيدىڭ قۋ سۇلەيمەنىندەي-اق بارسىڭ — اۋ، مەن قاتىندار دەگەندە سەنگەنىمشى، — دەپ تاستان دا ەكى ءيىنى سەلكىلدەپ، كوزى جاساۋراي كۇلدى دە، ءبىر جەرگە ۇيگەن جاۋ جۇمىردى شەتىنەن الىپ: «ءما، سىباعالارىڭ، مىنا قۇلماق اعالارىڭ ايتپاسا، ۇمىتىپ كەتە جازداپپىز»، — دەپ قۇلاشتاپ لاقتىرا بەردى. كوك باۋىر، اششى ىشەككە تالاسقان يتتەر اۋەلى ىرىلداسىپ، ودان ءارى شايناسىپ شاڭ-شۇڭ ەتىپ، قىڭسىلاپ، تۇنگى اۋىلدى كوتەردى.
— ءسىزدىڭ جومارتتىعىڭىزعا ريزا بوپ، قۋانعاننان ىشەك-سىلەسى قاتىپ كۇلۋلەرىن قاراشى، — دەپ قۇلماق، سويعاندا بايقاماي جىبەرىپ العان سان ەتتەگى ارام تامىردى سىلىپ تاستادى.
— قۋلىق ايتام دەپ وتىرىپ، ەتتى ارامداي جازداپسىڭ عوي، — دەپ تاستان ءتوستىڭ استىنداعى جەتىم شەمىرشەك ات جۇيرىكتى الىپ، ءبىر تۇكىردى دە ەرىنبەي تۇرىپ ەسىك ماڭدايشاسىنا بارىپ سارت ەتكىزىپ جابىستىردى... — ال ەتتى تۇگەلدەي قازانعا سالا بەرىڭدەر. قوناقتار دەم الا تۇرسىن ەت پىسكەنشە، ۇيگە كىرىپ مازالاماڭىزدار.
تاستان باي اۋىلىنىڭ مىرزا بالاسىنىڭ ءوز ۇيىنە كەلىپ ات باسىن تىرەگەنىنەن ىشتەي كۇرسىنىپ، سىرتقا قاراي جەلپىنىپ كەلۋگە كەتتى.
ءۇي ىشىندەگىلەرگە دەم الۋ قايدا. بۇرىن كۇيەۋ كادەسىمەن بوساعا اتتاماي بىردەن ۇرىن كەلگەن جالمۇقان قاشان قىزدى كورگەنشە جۇرەگى تاعات تاپپاي، شىنىندا دا ۇرى ادامداي ۇيدەن شىعا الماي، قاسىنداعى جولداسىمەن كۇبىرلەسىپ، قاشان شولپىسى سىڭعىرلاپ سۇلۋ قىز سىپايى باسىپ كىرىپ كەلەدى دەپ، ويۋلى ەسىككە قاراپ تەلمىرىپ، ەلەگىزىپ وتىر...
قاديشا ۇلكەن كولدىڭ قىرقاسىنا قۇرعان التىباقان جاققا ءىز تاستاپ باردى دا، سوڭىنان اڭدىعان ەشكىم بولماعان سوڭ جالت بۇرىلىپ اقتوقتىلار جاققا قاراي ۇشتى. كوك شالعىندى كەڭ وزەكتىڭ ەكى قاپتالى قىراتتاۋ، الاڭقى. شوق-شوق قالىڭ يزەن مەن كەي تۇستاردا توبىلعىلار ۇشىراسادى العاشقىدا قىز بەن جىگىتتىڭ باعىتىن بىلەتىن قاديشا وپ-وڭاي تاۋىپ، قايىن ءسىڭلىسىن تەز ەرتىپ كەلەم عوي دەگەن. ەندى اي دالانى جانۇشىرىپ شارلاعان سايىن، ۇرەيلەنە بەردى، اقان مەن اقتوقتى — جەر جۇتقانداي زىم-زيا.
قاديشا ەڭكەيە ءتۇسىپ قارايدى دا، اسىعىس باسىپ انادايدان بيىك كورىنگەن قارايعانعا كەلسە، ءبىر شوق شي، نەمەسس قۋراي بوپ شىعادى. جۇگىرە-جۇگىرە وكپەسى وشكەن ونىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعىپ، شىن قىسىلايىن دەدى. بىر-ەكى رەت، امالسىزدان، «توقتىم»، «اھ-وۋ، قايداسىڭدار» دەپ ءالسىز عانا دىبىس تا بەردى. ەشكىم جاۋاپ قاتپايدى.
ەندى ءبىراز جۇرگەن سوڭ تاعى ءبىر قارايعان كورىندى. قۇشاقتاسىپ تۇرعان ەكەۋ. قاديشا قۋانىپ كەتتى. ايتسە دە قۋانىشىنان گورى باعانادان قىزىلماي بوپ ىزدەگەن اشۋى باسىمداۋ بوپ، انادايدان سويلەپ كەلەدى:
— دۇنيەنىڭ قىزىعىن سەندەر كورىڭدەر، مەن بايعۇسقا تۇسەر سوندا نە پايدا. ءتىپتى وزدەرىڭ قۇلاقتارىڭدى بىتەپ العانسىڭدار عوي، — دەپ ىزا ارالاس اشىق قالجىڭمەن جاقىنداي بەرگەندە، الگى قارايعان قاتتى پىسقىرىپ قالدى.
قاديشا ەندى شىن قورقايىن دەدى. ەل جاققا قاراسا، تىم ۇزاپ كەتكەن. اۋىل وتتارىنىڭ ءوزى كومەسكى سىعىرايادى. التىباقان باسىنداعى جاستاردىڭ ءۇنى دە ەستىلمەيدى. اسپاندا جۇلدىز ءجيى كوڭىلدى بولعانمەن، دالا ۇڭىرەيگەن قاپ-قارا، ۇرەيلى. ەسكى اي جۇقارا توزىپ، جاڭا اي ءالى تۋا قويماعان — ءولىارا. قاديشا ءبىراز ۋاقىت القىنىپ باسىپ، جايىلىپ جۇرگەن جالعىز اتتى ەس كورىپ، تىڭ تىڭداپ ۇزاق وتىردى. قىراتتى جەردى شارلاپ ءجۇرىپ وزەكتىڭ شەت جاعىنا قيىستاپ تۇسكەن ەكەن — بۇل ارا قالىڭ كوك وراي.
ءبىر جامباستاي وتىرعان قاديشانىڭ جاداۋ كوڭىلى الدەنەگە بوساپ، جابىرقاي بەردى. ەسىنە الىستا ۇلكەن قاراوي جاقتا جاتقان ەلى، توركىن جۇرتى ءتۇستى. ول جاقتا دا ءقازىر تىنىش ءومىر، بەيعام تىرشىلىك. وندا دا جاستار. ولار دا ءقازىر ەكى جاعىن تال كومكەرگەن جىڭىشكە سۇلۋ وزەن بويىنداعى جايىلىمدارعا، جايلاۋعا شىققان شىعار. وندا دا التىباقان، وندا دا ويىن-توي. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى قىزىل قارىن جاس بالالارى كوپ مومىن شارۋا — قاديشانىڭ اتا-اناسى ءقازىر نە كۇيدە.
انا جىلى وسى بىلتىرعىداي قىس قاتتى بولىپ، ايازدى عانا ەمەس، قالىڭ وپپا بار اعاشتى ولكە ايىرتاۋ، سىرىمبەت جاعىن كومىپ تاستادى دا، جىلقى قارعا ومبىلاپ، مالتىعىپ، ءوز تۇياعىمەن تەۋىپ وتتاي الماي، تيتىقتاي باستاعان سوڭ، ءقايسىبىر بايلار قاراۋىلدىڭ ءتورت رۋى — اتقى، جاۋار، سارى جايلاعان وسى ولكەنىڭ، سوناۋ تەكەگە دەيىنگى جاقىن — جۇراعاتتارىن، قۇداندالى جاماعايىندارىن ساعالاپ، توعاي — بۇتاسىز ادىرلى كەڭ جازىق دالاعا مالدارىن توككەن. ول جىلى قاراويدىڭ قارى جۇقا، قامىستى ارالىنا تۇسكەندەردىڭ ىشىندە باقتىبايلاردىڭ دا جىلقىلارى كەلدى. جىلقىشىلاردى باستاپ كەلگەن تاستان. سو جىلى قاديشانىڭ اكەسىنە تاستاننىڭ قۇتى ءتۇسىپ، قاراماعىنا جىلقىشىلىققا الىپ، اۋىزدارىنان اق ماي اعىزدى. اقىرى، جەر اياعى كەڭي كەلە، قىستان ارىق شىققان جىلقىلارىنان قالىڭ مال بەرىپ، اعايىندارىنىڭ مالىمەن قوسا بالالاردىڭ ەڭ تۇڭعىشى قاديشانى دا الا كەتتى. ون جەتىگە جاڭا كەلگەن قىز، وزىمە ويناپ-كۇلىپ جۇرەتىن قۇربى-قۇرداستارىمەن دە قوشتاسا الماي، ءبىر تۇندە جات ەلگە بودان بوپ، اتتانىپ كەتە بارعان. سودان بەرى شارۋاسى مەشەل اتا-انا تورت-بەس كۇنشىلىك جەردەگى قىزىنا كەلگەن جوق. نە تاستان بارعان جوق، نە ارادا قۇدالىق ىرىمدارى جاسالمادى. ەكى جاق تا ءبىرىن — ءبىرى ۇمىتقان سياقتى. قاديشانى الاردا ءوزىنىڭ تەڭ قۇربىسىنداي اكەسىنىڭ الدىندا سىزىلىپ، كۇيەۋ قالپىن ساقتاپ وعاش مىنەز كورسەتپەۋگە تىرىسىپ، جالپاقتاپ، استى-ۇستىنە تۇسكەن تاستان ەندى ونىڭ اتىن اۋىزعا الۋعا نامىستانادى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە «كورەر ەم انا كۇنىن كورە الماي، ءبيتىن سىعىپ، قانىن جالاپ وتىرعان ۇيىندە وتىرساڭ. مول بايلىققا كۇپ ەتىپ تۇسە قالعان سوڭ شالقاقتايسىڭ عوي!» دەپ بايبىشە تارپا باس سالىپ، كەدەيلىگىن بەتىنە باسسا، تاستان وعان ارا ءتۇسىپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتپايدى. قايتا قاديشاعا بايبىشەدەن بەتەر تۇنەرە ءتۇسىپ، «وتىرىك پە، تاۋبەڭدى ۇمىتايىن دەگەن ەكەنسىڭ، جالشىنىڭ قىزى» دەپ كوزىنە زەكيدى. ەلىن، جۇرتىن ساعىنىپ، تۋعان باۋىرلارىن، اكە-شەشەسىن كورگىسى كەلگەن قاديشا ءبىر جولى بالا قۇساپ قىڭقىلداپ ەدى، تاستان بەتتەن الدى: «سەنى ىزدەپ وتىرعان شىعار ولار. كەرەك ەتسە، ءبىر رەت بولسا دا ات ءىزىن سالار ەدى عوي. انا شۇبىرعان بالالارىن اسىراي الماي، ميقاتا بوپ جۇرگەن بايعۇستى ساعىنىپ، سوعان دا شىنىمەن ءىشىڭ ەلجىرەي مە؟ بارارىم جوق. ال سەن بارام دەسەڭ، وسى ۇيدەن ءبىرجولا كەت!»
جاس كەلىنشەكتىڭ قازىرگى كۇيى مىنا ساياق جۇرگەن جىلقىنىڭ حالىندەي. باقتىباي جۇرتىندا ەڭ جاقىن تارتىپ سىر اشىساتىنى، وزىمەن قۇربى سياقتى ويناپ كۇلەتىن اقتوقتى عانا. ارالارىنداعى ايىرماشىلىقتا ءۇش-تورت جاس. ەندى وسى اقتوقتى كەتسە، قاديشانىڭ كۇنى نە بولماق. ون ەكىدە ءبىر گ ۇلى اشىلماي كەلگەن قىز، تۇڭعىش رەت شىن ەمىرەنىپ جاقسى كورۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن اقاننان ءبىلىپ ەدى. ول ءۇشىن اشەيىنگى بوزبالاشىلىقتىڭ اۋەنىندەي كورىنگەنمەن، قاديشاعا سول كەلىپ-كەتىپ تۇرعانىنىڭ ءوزى ءبىر ۇمىتىلماس قۋانىشتى ساتتەر ەدى.
ءجۇندى بالاق تاستاندى قانشا جاقتىرماي، قاراڭعى قاپاستا، ۋايىمدا جۇرگەنمەن، اقانمەن كەزدەسكەلى دۇنيەنىڭ ءبىر جارىق ساۋلەلى التىن ەسىگى الاۋلانا اشىلىپ، سول ساڭىلاۋدان بار الەمدى تەگىس كورگەندەي تىرشىلىگىنە شۋاق ءتۇسىپ، جادىراعان قاديشا ەندى قايتادان تۇڭعيىققا باتىپ بارا جاتقانداي سەزىنەدى. ءبىراق وعان اقاندى دا، اقتوقتىنى دا كىنالاۋدان اۋلاق. اقان تۇڭعىش رەت بال-شىرىندى ۇمىتىلماس ءتۇندى بىرگە وتكىزگەندە دە، قىز بەن جىگىت اراسىندا بولار قۇرعاق ۋاعدانى ايتىپ، ۇمىتتەندىرىپ، جالعان جۇباتىپ، يمەكسىتكەن جوق. ەكەۋى دە بىر-بىرىنە اۋاداي قاجەت ادامدار ەكەنىن ايتپاي-اق ءتۇسىندى. ۇرلانىپ كەلىپ، ءتاتتى مەرزىم، قىزىقتى، قۋانىشتى ساتتەردى بىرگە وتكىزۋ ەكەۋىنە دە جەتكىلىكتى ەدى. ەندى سول ءسات، ماحاببات بيلىگى جانىنداي جاقسى كورەتىن قايىن ءسىڭلىسىنىڭ قولىنا اۋدى. ارينە، اقتوقتى جەڭگەسى مەن اقان اراسىنداعى جاقىندىقتان بەيحابار. ول كەزدە تۇك تۇسىنبەيتىن ءسابي ەدى. جاڭا قىلتيىپ كورىنگەن قايىڭنىڭ ءبىر تال ساباعىنداي ەدى. ەندى بالا قايىڭداي تولىپ، بويلاپ جەتىلىپ، تامىرلانا دا، جاپىراعىنا دا كۇننىڭ جىلۋىن مول تىلەي باستاعان ءوسىمتال شاعى. وسە بەرسىن، ونە بەرسىن. اقتوقتىداي ادال قۇربىعا قاديشانىڭ تىلەرى شىن باقىت قانا. اتتەڭ كوز الدىنان كەتەتىنى عانا قاديشانىڭ جانىنا باتادى. ەرتەڭ اقتوقتى ۇزاتىلىپ كەتسە، ول دا بۇل جاققا جولامايدى. سوندا جۇرتتا، كوڭ-قوقىردىڭ اراسىندا ەلەۋسىز جاتقان كارلەن كەسەنىڭ سىنىعىنداي قاديشا جالعىز قالماق. تىم قۇرماسا ەرمەك قىلار، باسقا تىرشىلىك كۇيبەڭىن ۇمىتارلىق بويىنا نارەستە دە بىتپەي قويدى. ەكى جىلدىڭ ىشىندە اۋىل اراسىندا «بەدەۋ» دەگەن اتقا يە بولسا، بىلتىردان ءبارى جۇپ — جۇمىر بولىپ تولا باستاعانى دا ونى ۋايىمعا سالدى. ەرىككەن كولدەنەڭ جۇرت ونى دا ءسوز قىلىپ وسەككە تاڭدى.
ات تاعى پىسقىرىندى. ول دا قاديشانى ەلەمەي، جالعىز قالدىرىپ، ۇزاپ كەتكەن ەكەن. ون جاق بۇيىردەن بودەنە «بىتپىلدىق، بىتپىلدىق» دەپ ءتۇننىڭ اۋعان ءبىر مەزگىلىن حابارلاعانداي تىقىلدادى دا، ول دا جىم بولدى.
قالىڭ ويدان لەزدە ايىعىپ، بويى تەز سەرگىگەن قاديشا ورنىنان ۇشىپ تۇردى. ەسىنە ۇرىن كەلگەن كۇيەۋ، جوعالعان قىز جايلى قايتا ءتۇستى. «اپىرماي بۇلاي بولماسا يگى ەدى عوي. الدە مەن بۇرىس كەتتىم بە» دەپ ەلگە قاراي جۇگىرە باسقان قاديشانىڭ كوڭىلىنە مىنا تاستاي قاراڭعى تۇندە قورقىنىش پەن كۇدىك قاتار ەندى.
* * *
باقتىباي نامازدىگەر كەزىندە اق ۇيىنەن تالتاڭداي باسىپ شىققان. ورىستەن قايتقان مالدارىنا، جەلى باسىنداعى بيەنىڭ سوڭعى ءيىندىسىن ساۋىپ، قۇلىندارىن قوساقتاپ، تۇنگى وتقا اعىتىپ جاتقان مالايلارىنا ۇزاق قاراپ تۇردى دا، كولدىڭ باسىنا باردى. قامىستى كولدىڭ بۇل اراسى الاڭقى، اشىقتاۋ. از كۇندە كوپ مال سۋ ىشكەندىكتەن، ءبىر قارىس بولسا دا كەيىن شەگىنگەن كولدىڭ جاعاسى شۇرق-شۇرق. جىلقىنىڭ جالپاق تۇياقتارى مەن قويدىڭ ايىرباقاي جىڭىشكە، وتكىر اشا تۇياقتارى باتقان. قورىسقا اينالعان باتپاقتى سۋدان مال قيىنىڭ كۇلىمسى ءيىسى شىعادى.
— جارىقتىق مالدىڭ ءيىسى-اي، كەڭسىرىگىڭدى جارىپ، كوكىرەگىڭدى اشىپ جىبەرەدى-اۋ، — دەپ، ۇستىندە قوراساننان قالعان داعى بار، بورىقتاي دومالانعان مۇرنىن كوتەرىپ، الگى يىستەردى باقتىباي ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن مەيىرلەنە تارتىپ تۇردى دا، كولدىڭ جارقاباقتاۋ تۇسىنا كەلىپ، مال باسپاعان كوگالعا يىعىنداعى جاينامازىن جايدى.
— ال، ەندى دودەندى قاراڭدار، — دەپ ەكى قۇلاعىن ۇستاپ، باتىسقا قاراپ ناماز وقي باستادى.
بەس ۋاقىت نامازىن قازا قىلمايتىن باقتىباي ءار ۋاقىتتا نەشە باس بارىن ءالى كۇنگە بىلمەيدى. ايتەۋىر «اللاھاكپار، اللاھاكپار» دەپ باستاپ، شالا جاتتاعان «پايعامبار ءسوزىن» بىرنەشە قايتالاپ قۇدايىنا سيىنا بەرەدى. «شولاق قايىرماسا بولدى. قازاق وقىعاننان كۇنا بولماۋعا ءتيىس» دەپ ۇعادى.
ول بۇگىن كۇندەگىدەن ۇزاق وقىدى. قاس قارايىپ، اسپاندا جۇلدىزدار بادىرايىپ كورىنە باستاعاندا جاينامازىن جيىپ، مولدا شوقىنىپ وتىردى دا، كولگە قاراپ جىمىڭداي بەردى.
— و، باقتىباي، باقتىباي، — دەدى وڭاشا وتىرعان وزىنە-وزى. — سەنى عوي ءقازىر التى الاشتىڭ ازاماتى تۇگەل بىلەدى. سۇتەمگەنمەن قۇدا بولدى دەگەندى سوناۋ التاي-قارپىق مىنا جاعى تۇمەننىڭ كەرەيلەرى، ون جاقتاعى قىپشاقتار، سول جاقتاعى قوڭىرات، ماڭدايداعى قارجاس، شەكەدەگى قانجىعالى، جالپاق جاتقان قۋاندىق شالقىپ جاتقان سۇيىندىك، بەگەندىك، شەگەندىك، تۋ-تۋ ايدابول، باسەنتيىن، توبىقتى، مىنا تۇرعان قاراۋىل، انا تۇرعان اتىعاي — ەستىمەگەن ەل قالمادى. مىنا كولدىڭ قامىسىن تىڭداشى ءوزىڭ، قامىس ەكەش قامىسقا دەيىن نە دەپ سىبىرلايدى. ءا، تىڭداشى دەيمىن، تىڭداشى. ءا، بالەم، جاڭا ءتۇسىندىڭ بە، تۇسىنەرسىڭ ءالى. «باقتىبايعا ب ا ق قوندى، ب ا ق قوندى» دەپ سىبىرلايدى. ال، جۇلدىز نە دەپ جىمىڭدايدى. قاتىن ۇيدە كۇلىمدەيدى، جۇرت سىرتتا كۇبىرلەيدى، جاۋ كۇندەيدى. ءا، سولاي ما ەكەن. باقاڭ قاي شەشەنىڭنەن كەم. باقاڭنىڭ ءتىلى دە شىقتى، ءۇنى دە شىقتى. تۇرا تۇر ءالى، ءبارى دە شىعادى. ءوي، باقاڭ، جاسا. باقا. ءو-وي!
باقتىباي جاپادان-جالعىز وزىمەن — ءوزى بولىپ ايعايلاپ جىبەرىپ، ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىنعانداي تىيىلا قالدى:
— باقا، ساپ، ساپ! سەن سابىرلى ەدىڭ عوي. ەرتەڭ سۇتەمگەندەرمەن ءتوردىڭ ناق توبەسىندە تىزە قاعىستىرا وتىرعاندا جەڭىلتەكتىك جاساۋعا بولمايدى. جۇرت سىناي قارايدى، — ەندى سەن ساسىعان نادان باي ەمەسسىڭ، شالقىعان بايسىن. ە-ھە، — دەپ، باقتىباي ءوز سانىن ءوزى بۇراپ الىپ، ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلدى.
قۋانىشتان نە ىستەرىن بىلمەي بولدىرعانشا سويلەپ، ۇيگە قايتقان باقتىباي كيىز ءۇيدىڭ تورىنە تاعى ۇزاق وتىرىپ جاسيعى وقىدى. نامازىن اياقتاعان سوڭ شارۋامەن جۇرگەن كەمپىرىنە دە بۇرىلىپ قاراماي، تىزەرلەگەن كۇيى وتىرا بەردى. جاڭا جايلاۋعا كەلگەن سوڭ دامەلى اق زونتتان كەڭ كويلەك، دامبال تىگىپ كيگىزگەن. جەرگە تيگەن قولقىلداعان شاپانداي مول كويلەكتىڭ ەتەگىن باسىپ-باسىپ قويىپ ويعا كەتتى. تاعى سويلەيىن دەپ ەدى، كەمپىرىنەن قايمىقتى. ەكى تىزەسىنىڭ اراسىنداعى كۇيەكتەي كەڭ اۋىن شۇقىلاپ، جىندى ادامشا جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ وتىردى دا، كويلەگىنىڭ استىنا قولىن جۇگىرتىپ، دامبالىنىڭ باۋىن شىعاردى. كەڭ شالىپ بايلاعان سالاقتاعان دوبالداي باۋدىڭ ىزىندىسىنا بۇرىنعى ادەتىمەن ۇزاق تەسىلە قاراپ، ءبىر كەزدە بەلىن قيىپ بارا جاتقانداي بولعان سوڭ تارتىپ قالدى. باۋى بوساعان بەلدىگى كەڭ دامبال قاپ قۇساپ مايلى مىقىنىنان ءتۇسىپ كەتتى. تولقىندا تەربەلگەن اق شاعالاداي وسى وتىرىسى وزىنە قاتتى ۇناپ، كەۋدەسىن، يىعىن سيپاپ ورنىنان تاپجىلمادى.
الدەن ۋاقىتتى ونىڭ ەسىنە اقتوقتىعا كەلگەن قالىڭ مال ءتۇستى. ءوز مالىنان گورى ءبىر كۇندە اۋىل قوتانىنا تولىپ كەتكەن بالاۋلى قىرىق جەتى باقتىبايعا كوكتەن جاۋدىرعان قۇداي تاعالانىڭ قۇتىنداي كورىنگەن. ەندى ول سول مالدىڭ ون جىلدا قانشا بولاتىنىن ويشا ەسەپتەپ ەدى، ەرنى جىبىرلاپ، ساۋساقتارىن بۇگىپ ساناعانمەن شاتاسا بەردى. سوسىن بالاۋلى دەيتىن قۇلىن، تورپاقتارىن الىپ تاستاپ، قىرىق جەتىنىڭ ءوزىن جەكە ەسەپتەدى. ءبارىن ۇرعاشى مال ساناتىنا قوستى. سوندا دا ەسەبىن شىعارا المادى.
— ءاي، دامەلى، — دەدى ءبىر كەزدە، سالقىن قىمىزدى ۇلكەن شاراعا ءسۇزىپ وتىرعان ايەلىنە. — قىرىققا قىرىقتى قوسقاندا قانشا بولادى وسى؟
— ە، ونىڭ نە كەرەگى بار، نامازىڭ قازا بولدى عوي، جارىقتىق-اۋ، سويلەمەسەڭشى.
— نامازدى وقىپ بولعام، — دەدى بۇرىلماستان.
— سەكسەن بولادى، سونى دا شىعارا الماي وتىرسىڭ با؟!
— وعان جەتىنى قوسقاندا شە؟
— سەكسەن جەتى بولادى دا.
— وعان جەتىنى قوسقاندا؟
— سەكسەن جەتى دەمەدىم بە.
— جو-جوق، تاعى جەتىنى قوس.
— تاعى جەتى، — دەپ دامەلى دە ساۋساعىمەن ەسەپتەپ، تەز شىعاردى، — توقسان ءتورت.
— توقسان تورتكە توقسان ءتورتتى قوسقاندا شە؟
— ءوي، قوجاناسىر سول، باسقا ەرمەك تابىلمادى ما؟ قويشى ءارمان، سەن قۇساپ ەرىگىپ وتىرعام جوق.
— ءجارايدى، باتىرەكە، ەندىگىسىن ءوزىم دە شىعارام، — دەپ باقتىباي جىبىرلاپ، تاعى ساناي باستادى. «پوي-پوي، نە دەگەن كوپ مال. اقتوقتىنىڭ قالىڭى ەكى-ۇش جىلدا-اق مىڭعىرىپ تۇرەگەلەدى ەكەن-اۋ. قىز قۇت دەگەن ىپ-ىراس. توقسان ءتورت، توقسان ءتورت. وعان توقسان ءتورتتى قوسقاندا...» باقتىباي ناماز وقىعان ادامشا اۋزى جىبىرلاپ، كۇبىرلەپ وتىر.
وسى كەزدە ۇيگە اسىعىس كىرىپ كەلگەن تاستان قارا مۇرتى جىبىرلاپ جان-جاعىنا قارادى دا، بوزارىپ كەتتى. ءدىن جولىنان قاتتى قورقاتىن ول اعاسىنىڭ نامازىن بۇزبايىن دەپ، دامەلى جەڭگەسىنە سىبىرلاپ سويلەدى:
— اقتوقتى قايدا؟
— نەمەنە، تاعى بىردەمە بوپ قالدى ما، جۇرگەن شىعار التىباقان جاقتا، — دەپ دامەلى تاستاننىڭ ۇرەيلى وڭىنە ءمان بەرمەدى. قاديشانى زابىرلەپ، رەنجىتكەندە ىلعي اقتوقتىنى ىزدەپ كەلەتىن ادەتى. بىرگە وسكەن قۇربىداي اقتوقتى جەڭگەسىنىڭ كوڭىلىن تاۋىپ، ويناپ-كۇلىپ ۋاتاتىن. تاستاننىڭ دا سىباعاسىن بەرەتىن. — ول، ەندى قاديشاعا ۇرىسسا، بارمايمىن. جەتەر ەندى، — دەپ اشۋلانىپ جۇرگەن، بارار دەيمىسىڭ.
باقتىباي ءۇنسىز، ءوز ويىمەن وتىر.
— ويباي-اۋ، جەڭەشە-اۋ، كەيىن ايتام دەپ ەم، باعانا ىڭىردە كۇيەۋ بالا ۇرىن كەلگەن، ءبىزدىڭ ۇيدە، — دەگەندە، باقتىباي قۇلاعى ەلەڭ ەتىپ، قۋانعانىنان ۇشىپ كەتە جازداپ، ارەڭ شىدادى. «قوي، سابىرلىق ەتەيىن» دەپ جىمىڭداپ، تىڭداي بەردى.
— ە، وندا اقتوقتى قايدا كەتتى دەيسىڭ، جۇرگەن شىعار، ونى ىزدەپ قايتەسىڭ، جەڭگەسى بار ەمەس پە؟ سەن وسىندا وتىر، جاستار وزدەرى ەركىن ويناپ-كۇلسىن، — دەگەن دامەلىنىڭ اۋزىن قاققان تاستاننىڭ داۋسى قاتقىلداۋ شىقتى:
— قاديشانى جىبەرگەلى نە زامان. قاديشا دا، اقتوقتى دا جەر جۇتقانداي جوق. ىزدەمەگەن جەرىمىز شامالى. مەنىڭ جۇرەگىم بىردەڭە سەزەتىن سياقتى. بەتىن اۋلاق قىلسىن. باعانا جاستاردىڭ اراسىندا اش قاسقىرشا تىمىسكىلەپ اقان ءجۇر دەگەن. ول دا جوق... — دەي بەرگەندە كوزى اقيا باستاعان باقتىباي باج ەتىپ، اتىپ تۇردى.
— ويباي، قۇرىدىق، ويباي، اتتان! — دەپ ەسىككە قاراي ايعاي — سۇرەڭ سالا جۇگىرگەندە، اياعىنا سىپىرىلىپ تۇسكەن دامبالىنا ءسۇرىنىپ، قايتا تۇردى.
— تۇرا تۇر، داۋرىقپاي، جۇرت ەستىمەسىن، — دەپ كەۋدەسىنەن يتەرگەن تاستانعا بولار ەمەس. دومالانىپ ەسىككە قاراي، الىسا ۇمتىلعان باقتىباي، اياعىنا ورالعى بولعان دامبالىن دا باقايىمەن ءبىر سەرپىپ، لاقتىرىپ جىبەردى.
— اتتان، اتتان! ويبوي، ات-تا-ان!
تاستان اعاسىنىڭ اۋزىن باسىپ، دامەلى بايىنىڭ ەتەگىنەن تارتىپ ءجۇر. باقتىبايدىڭ ەسى شىعىپ كەتكەن، جوپشەندىگە كونەر ەمەس.
— ويباي، اتتان! جاۋ شاپتى، اتتان!
جازعى تۇندەگى داۋىس قانداي اششى. جۇقا ءۇيدىڭ شاڭىراعىنان كوتەرىلگەن ۇرەيلى داۋىسقا ەلەڭدەپ، جەر وشاق ماڭىندا ءسۇت قايناتىپ، قوي ساۋىپ جۇرگەن ايەلدەر «نە بوپ قالدىلاپ» باقتىبايدىڭ ۇيىنە قاراي ۇشتى.
ۇيگە الدىمەن كىرگەن جاس كەلىنشەك، اۋەلى دىم تۇسىنە الماي بەدىرەيىپ تۇردى دا، بەتىن باسىپ، اتا جونەلدى. تاستان اعاسىنىڭ قولتىعىنان سۇيرەپ توسەككە قاراي دىرىلداتا اكەتىپ بارا جاتقاندا تىر جالاڭاش ماي قۇيرىعىن كورگەن كەمپىرلەر «بەتىم-اۋ، بايەكەڭە نە بولعان ابۇيىرىن اشىپ» دەپ ەرىندەرىن سىلپ-سىلپ ەتكىزدى.
بەتىنە جاپقان كورپەنىڭ استىندا تىپىرلاپ: — اتتان، اتتان، اقتوقتى، اقتوقتى، قۇرىدىق، قۇرىدىق، — دەپ تۇنشىعا بارىپ، باقتىبايدىڭ ءۇنى ءوشتى.
* * *
اقان مەن اقتوقتى تۇنەۋگۇنى شوق اعاشتىڭ باۋىرىندا بىرگە بولعالى، بىر-بىرىنە ۇيرەنىسىپ، ساعىنىسىپ كورىسكەن جاقىن اعايىندى ادامدارداي، بىرگە وسكەن قۇربىلاردىڭ مىنەزىمەن شۇيىركەلەسە كەتتى.
ادەتتەگى اماندىق سۇراسۋ، حال-جاي بىلىسۋدەن سوڭ، اقتوقتى اقىندىق جايىنا كوشكەن:
— اقان اعا، بىزگە دەگەن تاعى قانداي جاڭا ولەڭدەرىڭىز بار. ەل جاستارى بۇل كۇندە قوسكول جاققا ەلەڭدەپ، جاڭا انگە قۇلاق تۇرەتىن بولىپتى. بۇرىن ءسىزدىڭ اۋىل جاقتان سارىكولدىڭ قامىسىنىڭ سىبدىرىن، قاراتالدىڭ شۋىلىن عانا ەستىسەك، ەندى تاماشا ءان سامالى ەسەتىن سياقتى.
اۋىل اراسىندا كوپ ۇشىرايتىن ءىلىپ-شالما تىلىمەن قالجىڭداساتىن قىزدارداي ەمەس، اقتوقتىمەن سويلەسۋ اقانعا جەنىل، ءارى كوڭىلدى. ءسوز اراسىنا كەيدە تۇرپايى، ۇشقارى سوزدەردى دە ءجيى ارالاستىرىپ، قيسىندى-قيسىنسىز جەرىندە دە ماقال-ماتەلدەپ، قىزىل ءتىلىن ورىندى-ورىنسىز بەزەي بەرەتىن كەيبىر كەلىنشەكتەردەن ىعىر اقىن ءسوزىنىڭ تىگىسىن جاتقىزا، بارىنشا مانەرلەپ، ورىندى سويلەۋگە تالپىناتىن اقتوقتىنى قىزىعا تىڭدايدى. جاس تا بولسا تۇيسىگى مول، جانى نازىك قىزدىڭ سالعان جەردەن سۇراعانى دا ولەڭ، ونەر. قازاق جۇرتىندا ەسەندىك-ساۋلىق سۇراسۋدىڭ ءتۇرى قيساپسىز مول بولعانمەن، تاپ ان-كۇي، اقىن كوڭىلىنەن كوكالا ۇيرەكتەي ۇشقان ولەڭ جايىن كوپ ادام سۇراي بەرمەيدى. اقتوقتىنىڭ مۇنىسى ءوز قۇربىلارىنان ەرەكشە، زەردەلى ەكەنىن كورسەتسە، اقىنعا جان-سەزىمىمەن دە ۇيلەسەتىن جاقىندىقتى بىلدىرەدى.
اقان كەيىنگى كەزدە شىعارعان تورت-بەس ولەڭىن اۋەلى سوزىمەن، اقتوقتى قولقالاعان سوڭ، باياۋ ىڭىلداپ انىمەن ايتىپ بەردى.
اۋىلدان الىسقا ۇزاپ، ەركىن كۇلىپ، ارا-تۇرا دابىرلاي سويلەسكەن ەكەۋ، ءتۇن تىنىشتىعىن بۇزىپ، ۇرلانىپ تابىسقان قىز بەن جىگىت ەكەنىن دە ۇمىتىپ كەتكەندەي.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا اقان:
— كوڭىلىمدە سايراعان، دومبىرا پەرنەسىنە تۇسپەگەن تاعى ءبىراز اندەرىم بار، ءبارى وزىڭە ارنالعان، قالقام، — دەپ اڭگىمە بەتىن بۇردى.
وسى كەزدە عانا ءۇيى ەسىنە تۇسكەن اقتوقتى ۇرەيلەنىپ:
— اقان اعا، قىز جولى جىڭىشكە ەكەنىن بىلەسىز عوي، بۇرىنعى ەركەكشورا كەز ەمەس، وسى كۇنى اڭدۋشىنىڭ تورىنا تۇسكەن قاماۋداعى قۇستاي كۇيىمىز بار، ەندى لۇقسات بولسا، مەن كەتەيىن، — دەدى.
بوزبالالىق قۇرىپ جۇرگەن كەزدەرىندە، قىز اتاۋلىنى وزىنە تەز بەيىمدەپ، قارشىعاداي ءىلىپ تۇسەتىن اقان اقتوقتى الدىندا ونداي وعاش مىنەزدەرىنەن توسىلىپ، ىڭعايسىزدانا بەرەدى.
— اقتوقتى، اينالايىن، اسىقپاشى، باراسىڭ عوي، ءبىراز جۇرە تۇرايىقشى، — دەپ قيىلعاننان بوتەن ءسوز تابا المادى.
— سىزبەن جەر شەتىنە دەيىن جۇرە بەرۋگە جالىقپاس ەم، ءبىراق... — دەپ اقتوقتى دا كومەيىنە تىرەلگەن ءسوزىن ايتا الماي بوگەلىپ قالدى.
— ءيا، ءيا، ءسوزىڭدى اياقتاشى، قالقام، توسىلماشى، از كورىسسەك تە كوپ بىلىسكەن ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا جاسىرىن سىر بولماسا ەكەن، ايتشى، جاسىرماشى.
— قورقامىن، اقان اعا، — دەدى اقتوقتى جۇرەكسىنىپ، داۋسى دىرىلدەپ.
— نەدەن قورقاسىڭ؟ ايتشى، تۇسىنبەدىم عوي. نەگە قورقاسىڭ؟..
— كۇن وتكەن سايىن، ۇزاق زارىعىپ، قىبىن تاۋىپ كەزدەسكەن سايىن مۇلدەم سىزگە باۋىر باسىپ، ۇيرەنىپ بارامىن. اۋەلدە اعا دەۋدىڭ دە، اقان دەۋدىڭ دە ەسەبىن تابا الماي كۇبىجىكتەپ، اۋزىما لايىقتى ات تۇسپەۋشى ەدى. ەندى ءتۇن بالاسىنا كوز ىلمەي جاتىپ، ىشتەي ايتا بەرەتىن، قايتالاپ جاتتاي بەرەتىن ءسوزىم دە باسقا. «يامان ۇيعى، يامان ۇيعى» دەپ ماحاببات دۇعاسىن ءۇش قايتارعاندا، ءسىزدىڭ اتىڭىزدى نەشە رەت ىشتەي ايتاتىنىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ەندى ىشتەي ەمەس، سول ءبىر دەمەۋ بولاتىن ءسوزدى سىرتتاي دا ايتىپ، تەك وزىڭىزگە عانا سىبىرلاپ جەتكىزگەنشە اسىق بولا بەردىم، اقان اعا، سەرىم، — دەپ اقتوقتى سوڭعى ءسوزىن جازدىڭ مايدا، جىلى جەلىنەن دە قىزعانعانداي سىبىرلاپ، تۇڭعىش رەت اۋىزدان شىققان لەبىزدەن ۇيالىپ، اقشا ماڭدايىن اقاننىڭ توسىنە باستى. — قىز بالا ءاۋ باستا جات جۇرتقا جاراتىلعاندىقتان با، ايتەۋىر ەرتە ەسەيىپ، وزىنەن مۇشەل جاس ۇلكەن اداممەن تەڭەسىپ، ەرەسەك تارتا قالاتىنىنا قايرانمىن. ءقازىر ءسىز ەكەۋىمىزدىڭ ارامىزدا شەك جوق سياقتى، قايتا مەن ءوزىمدى ۇلكەن سانايتىن سەكىلدىمىن، — اقتوقتى باسىن سۇيەگەن قالپى كۇلىپ جىبەردى.
— مەن دە تاڭمىن، كۇلكىڭنەن اينالدىم! — دەپ اقان دا ونىڭ قولاڭ شاشىنان ەركەلەتە سيپاپ، بالاشا اعىنان جارىلدى. — جاس بولسا بۇرىنعى جيىرما بەس ەمەس... قالعان عۇمىردى ەل ارالاپ، ات ۇستىندە ءجۇرىپ «احاحاۋمەن» وتكىزەتىن شىعارمىن، بوزبالالىق ەتسەم دە، شىن سۇيەرلىك جۇرەك جوق شىعار، جۇردەك تە، تىلەك تە شاۋ تارتىپ ەسەيىپ كەتكەن شىعار دەۋشى ەدىم. سەنى كورگەلى ءبىر تىرشىلىك قاسيەتىن جاڭا ۇققاندايمىن. سەن مەنى ۇياڭ، بالاڭ جاستىعىما قايتا شەگەردىڭ. مەندەگى جاستىق جۇرەك ىرقىنان ايرىلعان شىعار، كىسەندەلگەن بولار دەۋشى ەم. ەندى، مىنە، سول جۇرەكتىڭ تىزگىنىنەن ەندى ءوزىم ايىرىلىپ قالعاندايمىن.
اقان اقتوقتىنىڭ جۇمىر يىعىنان قۇشاقتاپ تۇرىپ، قارا تۇندە ەشتەمە كورىپ جاسقانباسا دا، وز-وزىنەن قىمسىنعانداي، ءوز سوزىنەن ءوزى قىسىلعانداي، ەكى كوزىن جۇمىپ، تەرەڭ تۇڭعيىق سەزىممەن ايتتى. ءوز ءسوزىن ءوزى ەستي العان جوق، تەك جۇرەك ءدۇرسىلى عانا تىم-تىرىس دالانى جالعىز كەزگەن ات تۇياعىنىڭ دۇرسىلىندەي اسىعىس سوعىپ تۇردى.
مۇنداي جاس جاندار مەرزىممەن ساناسا ما! جازدىڭ ءسۇت ءپىسىرىم قىسقا تاڭى جاقىنداسا دا، وزدەرىنىڭ قايدا ەكەنىن ۇمىتىپ، ءۇنسىز، ۇزاق تۇرىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ، كوپ، بۇلدىر ويدىڭ، راقات ءبىر سەزىمنىڭ قۇشاعىندا ماۋجىراعان اقان باعانا ءبىر ايتقان اقتوقتىنىڭ ءسوزى ەسىنە ەمىس-ەمىس ءتۇسىپ كەتكەندە باسىن كوتەرىپ الىپ، ونىڭ تۇنگى سالقىندا توڭازىعان بەتىن ەتسىز، ءسىڭىرلى الاقانىمەن قازدىڭ بالاپانىنداي ۇلبىرەتە ۇستاپ، وزىنە بۇردى دا، انىق كورمەسە دە، وزىنە تانىق قاراشىعى بالاپاداي تاپ-تازا كوزىنە ىنتىعا، قۇمارلانا قارادى. ءسال جىميا كۇلىپ، قايتادان قۇشىرلانا قۇشاعىنا قىستى دا:
— ايتشى، اققۇسىم، سەن وسى نەدەن قورقام دەدىڭ! بىر-بىرىمىزگە نە باۋىر باسىپ، ۇيرەنىسسەك ونىڭ نەسى قورقىنىش؟ — دەدى اقتوقتىنىڭ باعاناعى ءسوزىن قايتالاپ.
اقتوقتىنىڭ قاراڭعىدا كۇڭگىرت تارتقان سۇيرىكتەي اق ساۋساقتارى اقاننىڭ يىعىنان تومەن ءتۇسىپ، كەۋدە تۇسىنا كەلگەندە ءسال دىرىلدەپ تۇرىپ قالدى. ونى سەزدىرمەيىن دەگەندەي سەرىنىڭ ءوڭىرى اشىق شاپانىنىڭ تۇيمەسىن سالالى ساۋساقاترىمەن قوزعاپ، ىڭعايسىزدانعان اقتوقتى الدەنەگە باتىلى جەتپەي جۇرەكسىنىپ، تاعى دا سىبىرلاپ ءۇن قاتتى:
— مەنىڭ قورقاتىنىم... وڭ جاقتا وتىرىپ جات جۇرتقا بودان بولۋعا بەت بۇرعان قىزداردىڭ، كوپتىڭ ۇركۋى ەمەس. ول قورقىنىش ءارى كەتكەندە، جۇرەكسىنۋدەن اسپاس ەدى. مەنىڭ قورقىنىشىمدا ۇرەي بار. ول — تىنىشتىعى بۇزىلىپ، مازاسى كەتكەن جۇرەكتىڭ، بۇرىنعى اقتوقتىنىڭ ەمەس، جاڭا اقتوقتىداعى جۇرەكتىڭ ۇرەيى. ول جاڭا جۇرەك ءوزىڭىزدى كورگەن كۇننەن باستاپ پايدا بولعان. سودان بەرى بۇرىن ەشتەمەنى بىلمەيتىن، ايتەۋىر بوتەن ەلگە بارام عوي دەگەندى الىستاعى ءبىر ساعىمداي عانا سەزەتىن، ىرىقسىز، ىنجىق جۇرەك جاڭا تالپىنىپ، الىسقا ۇمتىلىپ، شارق ۇرعان قاناتتى جۇرەككە اينالعان. مەن ءقازىر سول قاناتپەن مۇدىرمەي ۇشىپ كەلەمىن، قايدا بارامىن، نە بولامىن؟ ونى ويلاۋعا مۇرشام جوق. ءوزىڭىز ايتاتىن، بەيىشتىڭ باعىندا تەك جانىم عانا ۇشىپ كەلە جاتقانداي، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى راقات ءبىر دۇنيە. وسىلايشا كەتە بارسام نە بولام. الدىمدا نە كۇتىپ تۇر. جارتاسقا سوعىلام با؟ قۇزعا قۇلايمىن با؟ مەن ودان ولەم دەپ قورىقپايمىن، الگى جاڭا جۇرەگىمنەن ايىرىلامىن، سودان قورقامىن. ەندىگى جەردە سىزدەن بوتەن ادام دا، بوتەن ۇيا دا جات... نە دەگەن ۇرەيلى ەدى. نەگە عانا كەزدەستىك ەكەن. بۇرىنعى قالپىمدا، كوپتىڭ ءبىرى بولىپ كەتە بارماس پا ەم! — اقتوقتىنىڭ تۇلا بويى قالتىراپ، ءۇزىپ-ۇزىپ كۇرسىندى.
— جاقسى ايتتىڭ-اۋ، جانىم! بۇرىن كوزسىز ءسۇيىپ، شاراپقا ماس بولعانداي ەلتىپ، ەسىم اۋىپ جۇرسە، ەندى سەن سول ماحابباتىما ماعىنا بەرە باستادىڭ. ءوز سەزىمىمنىڭ الدامشى ەمەس، ءنارلى سەزىم، بولجامى دۇرىس، ويلى سەزىم ەكەنىن تۇسىنگەندەيمىن. تەك سۇرارىم بولسىن، كەزدەسكەنىمىزگە وكىنبەشى.
اقتوقتى تاعى كۇرسىندى. بۇگىن ءوزىنىڭ اشىلا سويلەگەنىنە ىشتەي ريزا بوپ، كوڭىلىندەگى بار سىرىن اقتارعىسى كەلدى.
— قۇداي-اي، نەدەن عانا قىز بالانى وسىنشا شىدەرلەپ جاراتتى ەكەن. جۇرەگىڭ، جانىڭ كىمگە ءدارى، ول تۇگىلى، ءار قادامىڭ ساناۋلى. ءار اتتاعان سايىن جالتاقتاپ، قۇرى ادامشا جان-جاعىڭا قارانۋمەن بولاسىڭ، قارمانارىڭ جوق. بۇ دۇنيەگە بىرەۋ ءۇشىن، باسقانىڭ قىزىعى، مازاعى ءۇشىن عانا جاراتقان سياقتى. بالا-شاعانىڭ قولىنداعى قۋىرشاق نە، قىز نە. كۇنى بىردەي. ەستىپ، كورىپ بىلمەگەن ادامىڭنان جەتەگىندە جارمەڭكەدە العان جىلقىداي بۇلكەكتەپ كەتە باراسىڭ. جىندى ما، ناقۇرىس پا، ويلى ما، جىگەرلى مە، تاز با، سوقىر ما — ونى دا بىلمەيسىڭ. بىلسەڭ دە تۋلاۋعا دارمەنىم جوق. كونۋىڭ كەرەك، نە موينىڭا تۇسكەن بۇعالىققا قىلعىنىپ ءولۋىڭ كەرەك. ال ول سەنىڭ باس-اياعىڭ ءبۇتىن بە، كەمىس پە — قارامايدى، كەيدە ۇناماسا دا زورلىقشىل اكەنىڭ از تىرشىلىگىنىڭ كۇيكى ەسەبى ءۇشىن الا سالادى. كەيىن، تاعى ءبىرىن، تاعى ءبىرىن. ال سەن...
ەلدەن تىم ۇزاپ كەتكەن اقان اقتوقتىنىڭ يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ، كەرى بۇرىلىپ ءجۇرىپ كەلەدى. ءقازىر ءوز تاعدىرىن، سۇيگەنىنىڭ تاعدىرىن ويلاعان عاشىقتاي ەمەس، قىز اتاۋلىنىڭ ماڭدايىنا جازعان ايىقپاس سورىن ويلاپ، اقتوقتىمەن بىرگە قينالىپ، ەگىلىپ كەلە جاتقان قۇربىسى، نە اعاسى ءتارىزدى.
شىعىس جاق ەسىنەگەن جىلقىداي اق تاڭدايلانىپ، قاراڭعىلىق سەيىلە باستادى. ۇزاق، ءۇنسىز ءجۇرىپ كەلىپ، تاعى دا اقتوقتىنىڭ ءجۇزىن وزىنە بۇرعان اقان، قينالا تۇرىپ ويىن ايتتى:
— اقتوقتى، قالقام، كەتسەك قايتەدى بىرگە. اتتار دا دايىن.
اقتوقتى ءا دەگەندە توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي، ءلام دەمەي ءۇنسىز مەلشيىپ قالدى دا:
— نە دەيسىز، اقان؟ — دەپ ماعىناسىز قاراي بەردى.
باعانادان ەڭكەڭدەي باسىپ، جوق ىزدەگەن ادامداي ءجيى شوقاڭداپ، ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرىپ كەلە جاتقان اۋىل جىگىتى تاپ قاستارىنا كەلگەندە، بەتتەرىنە ۇڭىلە ءتۇسىپ:
— ءا، اقتوقتى مۇندا ەكەن عوي، باسە... — دەپ مىڭگىرلەپ، سويلەپ بارادى، — قاراڭداعانعا وتتاپ جۇرگەن مال ەكەن دەسەم...
ەكەۋى ءدال تۇسىنا جەتە بەرگەندە، ءبىر توپ ءشيدىڭ تۇبىنەن سوستيىپ شىعا كەلگەن اقساق ايەل كۇيبىجىكتەپ:
— بۇلارى كىم ەدى تاعى، جاپاننىڭ جالپاق تۇزىندە دە جوندەپ وتىرا المايسىڭ، — دەپ كەيىگەن بوپ، قيراڭ-قيراڭ ەتىپ اۋىلعا قاراي و دا ەلبەكتەي جونەلدى.
بۇل كەزگە دەيىن اۋىل كادىر ءتۇنىن كۇتكەندەي ۇيىقتاعان جوق ەدى. ۇرىن كەلگەن كۇيەۋدى تاستان جاسىرعانمەن باقتىبايدىڭ «اتتانداعان» ايعايىنان سوڭ-اق جۇرت تەگىس قۇلاقتانىپ، جايلاۋ ۇستىندە سىبىر-سىبىر ءسوز لەزدە سۋ جىلانداي ءجۇرىپ وتكەن.
— جالمۇقان كەلىپتى.
— اقتوقتى قايدا؟
— جوق دەيدى. تابا الماي ءجۇر.
— ءبىر جاققا قاشىپ كەتپەسە يگى ەدى.
— ويپىرىم-اي، ماسقارا بولدى-اۋ! — دەسكەن اۋىل ادامدارى ءىستىڭ ارتىن كۇتىپ، بىر-بىرىمەن ءجيى حابارلاسىپ جاتقان.
سۋىق ءسوز جالمۇقاندارعا دا جەتتى. قالىڭدىقتىڭ ۇزاق كەلمەۋىنەن سەكەم العان كۇيەۋ بالا جولداسىن جۇمساپ، اقتوقتىنىڭ قايدا ەكەنىن ءبىلىپ كەلۋگە جىبەرگەن. التىباقان باسىنا قاراڭعىدا كورىنبەي بارعان جىگىت جاستاردىڭ اۋزىنداعى ۇرەيلى ءسوزدى ەستىپ، جالمۇقاننان جاسقانا وتىرىپ ايتقان. اقتوقتىنى جوعالتقان تاستان دا قاشان تابىلعانشا بەتىنەن باسىپ، ۇيىنە كەلمەي قويدى. باعانا كورىنىپ كەتكەن جاس توقال دا جوق. جەر وشاق ماڭىنداعى ەكى جىگىت تە وتتى كوسەپ، ەسىنەپ وتىرىپ، جاس تالدان جاساعان ىستىككە جاس ەتتەن تۇيرەپ ءبىراز قۇيقالىق جەگەن دە، كەتىپ قالعان.
تاڭ بىلىنە كەلگەن تاستان مەن قاديشادا ءوڭ جوق. كۇيەۋلەردىڭ كوڭىلىن اۋلايىن دەگەندەي، كوزدەرى ۇرى مىسىقتىڭ كوزىنشە جىلتىڭداي كۇلىپ، قايداعى ءبىر قيسىنسىز سوزدەردى ايتىپ قالجىڭداعان بولادى. ءبىراق تۇستەرى كەلمەيدى.
قاديشا ءتۇنى بويى بۇرقىلداپ قايناپ، سۇيەگىنەن سىپىرىلىپ تۇسكەنشە جيدىگەن قوي ەتىن تاباققا سالىپ اكەلدى. سىعىرايعان ماي شامنىڭ استىندا باسەڭ ينەنى ساباقتاي الماعان سۋدى كوز كارىلەر قۇساپ ءۇي يەلەرىنە سىعالاپ قاراعان كۇيەۋ جىگىتتەر تاباققا قول سالماستان تىسقا شىقتى.
— كۇيەۋ بالا، ءبىر ءساتسىز كۇندە كەلۋىڭدى قاراشى. اقتوقتى قاتتى اۋىرىپ جاتقانى، جايلاۋعا كەلگەلى تىماۋ-سۇزبەدەن ايىعا الماي ءجۇر بايعۇس بالا. ايتەۋىر ارتىن قايىرلى قىلسىن، — دەپ قاديشا تاستانعا كوزىنىڭ استىمەن ۇرلانا قاراپ، وزىنشە تاپقىرلىق جاساعان.
جالمۇقان ءلام دەپ جاۋاپ قايىرمادى، تۇنەرگەن كۇيى بوساعادان اتتاپ، قولىن دا شايماستان اتتارىنا كەلدى. ءۇي ماڭىندا قىزىق كورۋگە جىلتىڭداپ جۇرگەن بىر-ەكى قىز بۇلارعا ادەيى ەستىرتە سويلەپ تۇر:
— الگى كۇيەۋ بالا عوي، سويى قايناپ، كيىز ۇيدە تاڭ كۇزەتىپ وتىر.
— ەندى قايتسىن بايعۇس، قالىڭدىقتىڭ قىزىعىنا باتام دەپ كەلگەن عوي. ءيا ساعان، قىزىققا بەلشەڭنەن باتارسىڭ.
— اقتوقتىنىڭ ءوز قىزىعى وزىندە. ءداۋ دە بولسا اقانمەن كەتتى، كويەيسىڭ. كەشە ۇيقى اشايدا قاتاي وتىيعان تۇيلەيى جامان ەدى.
— باسە، باسە، مەنىڭ دە مىنا جامان كوڭىلىمە سول كەلىپ ەدى. اقان اعاي تيگەن جەرىن ويىپ تۇسپەي، امان جىبەرەر مە.
— كۇيەۋ سويلىعا نەسى قالادى. قۇياماي قاپتى-اۋ، سويىڭ قۇيعىي، سۇتەمگەننىڭ جالعىزى. ءوزى دە ءتىرى پەندەنى مەنسىنبەي كەكىيەڭدەگەن جەل كەۋدە دەۋشى ەدى. سول كەيەك، شوق-شوق! ءوي، انا اتتايدىڭ قاسىندا بيەۋ قاياڭداي ما، — دەسىپ، اعاراڭداعان تاڭ ساۋلەسىندە انىق كورسە دە، تانىماعان بوپ سىقىلىقتاي كۇلگەن قىزدار ءۇيدى اينالىپ جۇگىرىپ كەتتى...
ەل قالىڭ ۇيقىدا شىعار دەپ، اقان مەن اقتوقتىنىڭ قاپەرلەرىنە تۇك كەلمەي، اۋىل تۇسىنا جاقىنداپ كەپ توقتاعاندا، تاڭ دا اپپاق بوپ اتقان.
اجىراسۋعا ءبىرىن-بىرى قيماعان ەكى جاس، كەتە الماي بوگەلە بەردى.
— اقتوقتىم، جانىم، نە ىستەيمىز! سەنى قاشان ۇزاتقانشا ءجىپسىز بايلانىپ، دارمەنسىز وتىرا بەرمەكپىز بە؟! — دەگەن اقانعا:
— اقان اعا، ءسال شىدايىقشى. كۇزگە دەيىن ءالى كوپ ۋاقىت بار ەمەس پە؟ مۇمكىن باسقا ءبىر شاراسى بولار، — دەپ اقتوقتى قيىلا قارادى.
— نە شارا، قالقام، مەندە ءقازىر باسقا شارا قالعان جوق. ەلگە سالىپ، اتا-انانىڭ الدىنان وتەتىن حال جوق. سەنىڭ تاعدىرىڭ سىرتتاي شەشىلگەن. بارار جەرىڭ انىق. ەندى، نە دە بولسا تاۋەكەلگە بەل بايلاپ، قول ۇستاسىپ، بىرگە كەتۋ عانا قالدى. ەگەر سەن وسىعان تۇرساڭ، مەن جازمىش سالعان اۋىرتپالىقتىڭ قاندايىن بولسا دا كوتەرۋگە بارمىن. ايانىپ، تارتىنىپ قالار جاي جوق. وق ءتيىپ ماڭگىرگەن قۇستاي سەندەلىپ وتەر ەندىگى ۋاقىتقا شىدار دارمەن جوق. تەك قانا سەنىڭ ءبىر-اق اۋىز ءسوزىڭ كەرەك.
— جان اعا، اقان اعا، ءبىر جولعا شىداڭىزشى. كۇزگە دەيىن ءوزىم ءبىر حابارىن بەرەم. بارام دەگەن الگى جولىڭىزدان دا قالماڭىز. ودان تارتىنساڭىز، رەنجيمىن. سىزبەن ءبىر تىلدەسپەي، ءۇنسىز كەتە بارسام، انت ۇرسىن. انتالاعان قاسقىرلاردىڭ ورتاسىنداعى سورلى اكەم مەن اياۋلى انامدى ايايمىن. تىم قۇرماسا، سولاردى ءيىپ كورەيىنشى، قانشا قورقىپ، ۇرەيلەنسە دە مۇمكىن ءوز بالاپانىن تۇسىنەر، يلىگەر. كونبەگەن كۇندە باسقا امالىن جاسارمىز. اسىقپاڭىزشى، اقان اعا! — دەپ كوزىنە جاس كەپ قالعان اقتوقتى اقاننىڭ مويىنىنان قۇشاقتاپ تۇرىپ قالدى.
تاپ وسى كەزگە دەيىن ءار كيىز جاپپانىڭ ىشىنەن سىعالاعان كوپ اڭدۋشى سارت-سۇرت ەتكىزىپ ەسىكتەرىن جاۋىپ العاندا بارىپ اقتوقتى مەن اقان سەلك ەتىپ، بويلارىن تۇزەدى.
— حوش بول، اقان اعا، ەندى قاشان كورەم، حوش، — دەپ اقتوقتى دا ۇزاي بەردى.
بۇلاردىڭ بار قيمىلىن الىستان بولجاپ تاستان ءۇيىنىڭ سىرتىندا تۇتىككەن جالمۇقاندار دا اتتارىنا قونىپ، قارا جامىلعانداي تۇنەرىپ، بەتتەرىن تەرىستىككە بۇرىپ، ءجۇرىپ كەتتى.
4
ەل ورىنعا وتىرعانشا كورشى اۋىلعا تىعىز شارۋامەن جۇگىرتىپ بارىپ كەلە قويايىن دەگەن ەركىمباي ايدالادا ەربيگەن بىرەۋدى كورىپ اتىن بۇردى: «تەگىندە، بولدىرعان كولىگىن شالدىرعان جولاۋشى بولسا كەرەك». Cap جەلدىرىپ جاقىنداي بەرگەن ەركىمباي تىزگىنىن تارتىپ، قاسىنا ارسالاڭداپ، لەكىتىپ كەلۋدى لايىقسىز ساناپ، بۇلاڭ قۇيرىقپەن تايانا بەردى. جولاۋشى ەلەڭ ەتەر ەمەس. باسى سالبىراپ كەتكەن. اتىنىڭ تىزگىنىن دە جيمايدى. بىرەۋ ءولتىرىپ جانسىز تۇلىپ دەنەنى ەر — توقىمعا شاندىپ، بايلاپ تاستاعانداي ءمىز باقپايدى.
ەركىمباي ۇرەيلەنىپ، نە دە بولسا كورەيىن دەپ، ەردىڭ قاسىنا ەڭكەيە قاراپ جەتكەندە ءبىر-اق تانىدى: سۋ قۇسايىن. جامباسى جالاق كارى شابدار ات. قانجىعاعا بايلاعان اتامزامانعى الا قورجىن، ۇستىندە تۇيە ءجۇن جىرتىق شەكپەن.
ءبارى باياعى قالپى. ءبارى سۋ قۇسايىننىڭ وزىمەن بىرگە جاساپ كەلەدى. ەركىمباي قۋانعاننان جارىلارداي بوپ: «اۋ، قۇسەكە» دەپ ايعايلاپ جىبەرگىسى كەپ، ءوزىن زورعا تەجەدى. سۋ قۇسايىن قالىڭ تاتگى ۇيقىدا ەكەن. اۋزىنان سىلەكەيى شۇبىرىپ، جاپان ءتۇزدى باسىنا كوتەرە قورىلداپ، ارا-اراسىندا «ايت، ايت» دەپ قويادى. بۇل قىزىقتى بۇرىننان بىلسە دە، ەركىمباي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
جاسىنان اكە-شەشەدەن جەتىم قالىپ، جوقشىلىق تاۋقىمەتىن تارتقان جەتىم بالا بايلاردىڭ قويىن باعىپ، قوزىسىن جايىپ كۇنەلتكەن. جىگىت بولىپ ەسەيگەنشە وسى كاسىبىن تالشىق ەتتى. مىنەزى مومىن قويشىنىڭ بويىنداعى ءبىر قاسيەتى اسا ەرتەگىشىل. ەرتەگىنىڭ نەشە اتاسىن بىلەدى. كەلە-كەلە ءوزى دە جانىنان شىعارىپ اڭگىمە دە ايتۋعا داعدىلانا باستاعان. اڭگىمەسى ءارى قىزىق، ءارى شىلعي وتىرىك. قىزىق وتىرىك ايتاتىن تازشا بالا قۇساپ، قيسىنىن كەلتىرىپ سوعاتىن قۇسايىندى جۇرت اۋزىن اشىپ، كوزىن جۇمىپ تىڭدايدى. ەل كۇزەمدە وتىرعان كەز بولاتىن. قارا سۋىقتا قوتانعا ءيىرىپ تاستايتىن قويدى كۇزەتەتىن دە وسى قۇسايىن. وزىندە قۇستىڭ ۇيقىسىنداي ۇيقى جوق. ءتۇن بالاسىنا كوزىنىڭ شىرىمىن الماي، قويدى اينالا ءجۇرىپ، دالا بورىسىنە سەس كورسەتىپ، ايعايلاپ شىعادى. «ايت، ايت» دەپ جاعى تىنىم تاپپايتىن قۇسايىن كۇندىز دە جامباسى جەرگە ءتيىپ، ۇيقتاپ كورگەن ەمەس. جۇرت تاڭ قالىپ، «قۇسايىن-اۋ، وسى سەنىڭ ۇيقىڭ قايدا، ءتۇن بولسا قوي كۇزەتىپ، يت ايتاقتاپ شىعاسىڭ، كۇندىز بولسا، تىنىم تاپپاي ەل اقتايسىڭ» دەسە، «ە، ۇيقى دەگەن ولىممەن تەڭ نارسە. ءولىم قايدا قاشار دەيسىڭ، مەن تىرشىلىككە اسا قۇشتار اداممىن، ءبىر كۇن ۇيىقتاسام ءوزىمدى ءتىرى ولىككە سانايمىن، ۇيقىنى سەندەرگە-اق بەردىم» دەپ كۇلەتىن. ءبىر كۇنى اۋىل جاستارى قوي ماڭىندا ۇيقى اشار جاساپ ءجۇرىپ، قۇسايىننىڭ وتىرىگىنىڭ ۇستىنەن شىعادى. بىر-ەكى قىز بەن جىگىت سىرلاسىپ، قويدى اينالا كەلە جاتسا، تاياعىنا سۇيەنىپ، سەلتيىپ تۇرعان قۇسايىندى كورەدى. ءتۇن قاراڭعىسىندا جاسىرىنىپ كەلىپ قورقىتپاقشى بولىپ قىلجاقباستاۋ جىگىت قاسىنا تايانسا، قويشى تۇك سەزبەيدى. سۇيتسە، ۇيقتاپ تۇر ەكەن. جانە ۇيقىسى ءبىر جوسىن. قاتتى ءبىر قور ەتە قالىپ، دەمىن العاندا، «ايت» دەپ قويادى، تاعى قورىلداپ، تاعى «ايت!» دەيدى. جاستاردىڭ ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلىپ، كەلەسى كۇنى جۇرتقا جايادى. سۇيتسە، جاسىنان قوي باعىپ، كوزى شىققان قۇسايىننىڭ كۇندەگى كاسىبى وسى ەكەن عوي. ۇيقتاپ جاتىپ تا، قالعىپ تۇرىپ تا يت ايتاقتاۋ ابدەن تەرىسىنە سىڭگەن ادەت ەكەن. ەل سودان بەرى بۇرىن دا وتىرىك اڭگىمەلەر ايتاتىن قۇسايىندى «سۋ قۇسايىن» اتاپ كەتەدى.
سۋ قۇسايىن — ءالى ۇيلەنبەگەن ادام. الدىندا ءبىر تۇياعى جوق جەتىمگە كىم قىزىن بەرۋشى ەدى. ءبىراق وعان قىڭاتىن ول جوق. ۇرعاشى زاتىنان گورى ءوزىنىڭ شابدار اتىن ارتىق كورەتىن سوپى ادام. ورتا جاسقا كەلگەندە بەلىنەن قۇياڭ بولىپ، الىس اعايىنىنىڭ قولىندا ءبىراز توسەك تارتىپ جاتىپ قالعان ول، كەيىن بايلاردىڭ مالىن باعۋدان دا قاعىلعان. سودان بەرى باسقا كاسىپكە اۋىستى. ەل اراسىنداعى وسەك-اياڭدى قاعىپ الىپ، قۇلاقتانباعان الىس اۋىلدارعا بارىپ مانەرلەپ، قيسىندىرىپ جەتكىزەتىن ونەر شىعاردى. كەلە-كەلە بۇعان دا جاتتىعىپ، ماشىقتانىپ الدى. ماڭدايىنا باسقان جالعىز اتىمەن قىدىراتىن. سۋ قۇسايىنعا ابدەن ۇيرەنىپ، جۇرت ساعىنىپ كورىسەتىن حالگە جەتكەن. ول كەلە جاتقاندا-اق قۇلاقتارى ەلەڭدەپ، ەلەگىزىپ وتىرعان وسەك قۇمارلار قولعا تيگىزبەي قاعىپ اكەتەدى.
ەركىمباي دا وسىنداي زەرىككەن وسەك قۇمارلاردىڭ ءبىرى. سۋ قۇسايىندى كورگەندە «قاپ!» دەپ، ءبىراز تۇردى دا، «قوي، شاpya ولگەندە عانا بىتەر، جاۋ شاۋىپ بارا جاتقان جوق، ەرتەڭ بارارمىن. بۇگىن مىنا ۇزىنقۇلاق قۋ كوسەنى ۇيگە اپارىپ، ءوز قۇلاعىممەن ەل جاڭالىعىن تىڭدايىن، كەيىن ەستىگەن وسەكتىڭ ءدامى جوق» دەپ ويعا كەتكەن ەركىمباي:
— اۋ، قۇسەكە، سۋەكە! — دەپ ايعاي سالدى.
سۋ قۇسايىن ويانار ەمەس. شابدار ات قانا، «قاراعىم ەرىكپەي، جونىڭە كەتسەيشى، ۇيقىداعى ادامنىڭ مازاسىن الىپ نە جۇمىسىڭ بار» دەگەندەي باسىن كوتەرە جاراتپاي ءبىر قارادى دا، بوتەن اتتىلى كەتە قويماعان سوڭ، «تفۋ، ۇياتىڭ جوق ساپپاس ەكەنسىڭ» دەپ، تاناۋى دەلديە قاتتى پىسقىرىپ، قايتادان وتتاي بەردى.
سۋ قۇسايىن ون شاقتى كۇن تىنىمسىز ەل كەزىپ، ولەردەي شارشاعان. قاراۋىل جايلاعان قالىڭ ەلدىڭ ءبىر شەتىنەن تۇرە تۇسكەن ول، ءقازىر ەكىنشى باسىنا زورعا جەتىپ، مال ورىستەن قايتا جەكەبوياق جايلاۋىنا قۇلادى. استىنداعى اربيعان بيىك جالقاۋ شابدار اتى توڭق-توڭق ەتىپ ءونىمسىز بۇلكىلدەپ، ءىشىن اۋىرتقان سوڭ اياڭعا تۇسىرگەن.
ون شاقتى كۇننەن بەرى سۋ قۇسايىننىڭ تاماعى توق. وسەك سوزگە، جاڭالىققا جانى قۇمار ەرىككەن جۇرت جول بويى قوناعاسىن مول بەرىپ، مەلدەگىنەن شىعارعان. كۇندە ات ۇستىندە جۇرگەن وندا ەش ۋايىم جوق، تەك اعاش ەر قاجاعان جەرى عانا ۋداي اشىپ، ۇزاق ۋاقىت ەكى جامباسىنا الما-كەزەك قيسايا وتىرىپ، مازاسىزدانىپ، ورىن اۋىستىرىپ كەلەدى. ءبىراز جۇرگەن سوڭ ەتى قىزعان سۋ قۇسايىن ول قايعىدان دا ارىلدى. ەندى ءجيى كەكىرىپ، كومەيىنەن كەلگەن ءتاتتى قىمىزدىڭ يىسىنە ماس بولىپ، سامايىنان تارامدانا تەر اعىپ، ماۋجىراي باستاعان. اياڭعا تۇسكەن ادىمى كەڭ شابداردىڭ ۇستىندە تۇيە وركەشىندەگى جازىداي ىرعالىپ، باسى سالبىراپ، قالعىپ كەتتى. يەسىنە سىرالعى ات وزىنە تانىس قورىل شىققاندا جالعىز اياق جول جيەگىندەگى قالىڭ كودەدەن جۇلا وتتاپ، قىل شىلبىر سۋسىپ الدىنا تۇسكەندە جولدان شىعىپ، قالىڭ قاۋعا جابىسا قالدى. اۋىزدىعىمەن وتتاپ ۇيرەنگەن شابدار بوزعىلت قاۋدانداي قالىڭ قياق جالى بارماقتاي نوعالاسى بار كوزىنە ءتۇسىپ، ءشوپتى تامىرىمەن جۇلا جايىلىپ، جولدان ۇزاي بەردى. جەلسىز تىنىق اۋادا كەشكى بوزتورعاي ۇزاق شىرىلداپ، اشىق اسپاندا قاناتى جىبىرلاپ، ءان سالادى. سارى گۇلدەردەي تيتىمدەي شىمشىقتار قالىڭ ءشوپ اراسىندا ءوزدى-وزى سويلەسكەندەي شيقىلداپ، تىپىڭ-تىپىڭ ەتكەن شيدەي اياقتارىمەن تىنىمسىز جورعالايدى. تارىداي كوزدەرىمەن شابدار اتقا قىزىعا قاراپ، ەتى ۇيرەنگەن سايىن تۇمسىعىنا جاقىنداي تۇسەدى. بەلىندە وتىرعان شۇيكەدەي يەسىنىڭ سالماعىنا ۇيرەنگەن ات ونى جاڭقا قۇرلى كورەر ەمەس. كەلەسى كۇنگە دەيىن جۇرە بەرسە اۋىرسىنار ءتۇرى جوق. بابىمەن ءمىنىپ، ءجيى وتتاتىپ، اۋزىنان جەم-سۋدى ايىرمايتىن يەسىنە ريزا شابدار ءجيى پىسقىرىپ، قارنىن بۇرىستىرگەن ارتقى قايىس ايىلدان عانا تىنىسى تارىلعانداي اندا-ساندا ىستىق لەپپەن ءىشىن تارتا كۇرسىنىپ، باسىن جەردەن كوتەرمەي، جىلجي بەردى. قاسىنا كەلگەن سالت اتتى ادامدى كەرەك قىلمادى. جاقىنداي بەرە وقىرانعان بوتەن اتقا دا موينىن بۇرىپ دىبىس بەرمەدى. شابدار ات ءوز قوجاسىنان باسقانى مەنسىنبەيتىن ماڭعاز. عۇمىرى ءۇيىرلى جىلقىعا قوسىلىپ كورمەگەن ساياق. جال- قۇيرىعىنىڭ تۇبىندەگى ازداعان قىشىماسى قوزعاندا عانا ءوزى سەكىلدى بوس جايىلعان جاۋىر اتتى تاۋىپ الىپ، ايقاسىپ تۇرىپ ۇزاق قاسىناتىنى بار. وندا دا قىشۋى قانعان سوڭ، «جارايدى، ءبىراز كۇنگە جەتەر» دەگەندەي، الگى اتقا قايرىلماستان كەتە باراتىن تاكاپپار.
اندا-ساندا مازاقتاعانداي «ايت-ايت!» دەپ قويىپ قورىلداعان سۋ قۇسايىن مەن كەرەناۋ شابدار اتتىڭ مىنا قىلىقتارىنا ىزا بولعان ەركىمباي ەندى اي دالانى باسىنا كوتەرە:
— قۇسايىن، سۋ قۇسايىن، سۋتاك قۇسايىن! — دەپ جارمەڭكەدە ورىستاردان ۇيرەنگەن ءسوزىن ارالاستىرا ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن باج ەتە قالدى.
بۇل جولى باسىن وقىس كوتەرىپ العان شابدار ات شىن جاراتپاي، «ءوي، جۇرەگىنىڭ قابىن جارايىن دەپ پە ەڭ، ەسىڭ دۇرىس پا ءوزىڭنىڭ، ۇيباي قايتەدى، شايقى بولارمىسىڭ، ءوزىڭدى تىستەپ الايىن با!» دەگەندەي نوعالالى ايران كوزىمەن ۇزاق ەدىرەيە قارادى دا، قۇلاعىن جىميتتى.
قاتارلاسا توقتاعان ەركىمباي سۋ قۇسايىندى يىعىنان سىلكىپ-سىلكىپ قالعاندا بارىپ قورىلىن باسقان. ءبىراز پىسىلداپ، ايتاعىنان جاڭىلعان ول ءسال بۇرىلىپ، ءبىر كوزىن اشتى. ءوزى ءالى ءۇنسىز وتىر. كەڭ اشىلعان كوك كوز كىرپىك قاقپاي وزىنە ۇزاق قادالعاندا ەركىمبايدىڭ زارەسى ۇشتى. جۇزىكتىڭ بەتىندەگى توزعان گاۋھارداي كوز وڭمەنىنەن ءوتىپ، ىشىپ-جەپ بارادى. ەركىمباي ساسقانىنان:
— وۋ، قۇسەكە، مەن عوي، ەركىمبايمىن، تانىماي تۇرسىز با! — دەدى.
ەندى سۋ قۇسايىننىڭ ەكىنشى كوزى اشىلدى. ءبىراق ءالى ماڭگىرىپ، تۇك تۇسىنبەي ءۇنسىز قادالىپ وتىر.
— اسسالاۋماعالەيكۇم، — دەدى ەركىمباي.
ۇزاق وتىرىپ، الدەن ۋاقىتتا اۋزىن كەرە ەسىنەگەن سۋ قۇسايىن:
— الىكىمسالام، — دەدى...
ەركىمباي ۇيىنە كەلگەن سوڭ سۋ قۇسايىن شيراپ كەتتى. اۋىل ادامدارىنىڭ ءبىرازى جينالىپ قالعان. كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنا توسەنىش جايعىزىپ، ءدال ورتاعا مولداس قۇرىپ جايعاسقان سۋ قۇسايىن اۋەلى ءبىراز بۇلدانىپ شيراتىلا ءتۇستى:
— ەركىمباي، سەن انا ايەلىڭە الدىمەن قازان كوتەرت، تاماقتىڭ ءيىسى مۇرنىما كەلمەي، ءسوزىمنىڭ ءناشى دە كەلمەيدى؛ سوسىن ساماۋىر قويعىز، مىنا كۇننىڭ ىستىعىندا بارلىعىپ، ماڭدايىم كەۋىپ وتىر. كىرپىش شايلارىڭ بار ما ەدى، ەت پىسكەنشە جەڭىل-جەلپى قۇيماق قۇيعىزا قويساڭ دا جامان بولماس ەدى. ە-ە، وزدەرىڭ تاۋىق تا ۇستايدى ەكەنسىڭدەر عوي، — دەپ، ۇيدەن الىسىراق جەرگە توككەن كۇلگە اۋناپ جاتقان قارالا-تورالا اق تاۋىقتارعا قارادى. — ساماۋىر ىشىنە ون شاقتى جۇمىرتقا تاستاي سالىڭدار. ءبىراق تىم قاتتى ءپىسىپ كەتپەسىن، سول بالەكەتتىڭ ارشۋى قيىن. بارىنەن وڭايى — سونى قايماق قايناتىپ پىسىرگەندەرىڭ ءجون بولار. سوسىن انا شابدار اتتى وتقا قويعىزساڭ. جارىقتىق وزىمە تارتقان تاماقساۋلاۋ نەمە.
ەركىمباي — اقتوقتىنىڭ اپاسى اقبوتانىڭ كۇيەۋى. شارۋاسى مىعىم بۇل ءۇيدىڭ يەلەرى قوناققا دا بارىن بەرەتىن قولى اشىق، قوناقجاي جاندار. بۇل اۋىل ۇستىنەن وتكەن ادام مۇندا ات باسىن تىرەمەي كەتپەيدى. كەر مارالداي كەرىلگەن اپپاق اقبوتا اق جىبەك جاۋلىعى، كوك اتىلاس كەڭ ەتەك كويلەگى كولبەڭدەپ بايەك بولىپ ءجۇر. سىقپا قۇرت، ىرىمشىك جايعان ءشيدىڭ بيىك قازىقتارىنا قاقتاعان قويدىڭ جاس ەتىن قازانعا جۋىپ سالىپ، استىنا دالادان تەرگە قاڭىلشىق تەزەكتى قالاپ، اپ-ساتتە دۋ ەتكىزدى. سىرتىنا ورىس پاتشالارىنىڭ سۋرەتى ويمىشتالعان جەز ساماۋىر دا وتتىعىنان قىزىل جالىنى شىعىپ، كەبۋ تۇيمىشتەر شىتىرلاي جانىپ، گۇجىلدەي جونەلدى.
تەر سىڭگەن اتامزامانعى سىرمالى تاقياسىن الشىسىنان كيىپ، ماساتتانعان سۋ قۇسايىن ءالى دە ماڭعازدانىپ، شابدار اتىن تارماق قادادان شەشىپ، ۇزەڭگىگە اياق ارتىپ جاتقان جالاڭ اياق بالاعا ءامىر ەتتى:
— ءاي، بالاقاي، مىنا تۇرعان كولگە جەتەكتەپ بارساڭ دا بولماي ما؟ الىستان كەلگەن اتتى قيناپ قايتەسىڭ. اۋىزدىعىمەن سۋ ىشكىزىپ جۇرمە. ەردى بايقاپ ال. شوقتىعىندا جاراسى بار، بەتى الىنىپ قالماسىن. انا جىرىمدا بايلاۋلى تۇسامىستى كورەمىسىڭ، تىم الىسقا ۇزاماي-اق كولدىڭ بەرگى قاباعىنا جىبەرسەڭ دە بولادى. سۋارعان سوڭ اۋناتىپ ال، تۇندە اۋنايمىن دەپ ۇيەلەپ قاپ، كوزىمدى اعارتىپ جۇرمەسىن. قۇنىن تولەيتىن اكەڭنىڭ ارتىق اتى بار ما ەدى، — دەپ شىلبىرىنان جەتەلەگەن قوناقۋار بالاعا قاراپ، باسىن شايقادى، — ءوزىنىڭ ات جاندىسىنا نە بەرەرسىڭ، قۇيتىمداي بوپ اپ.
ەل اراسىندا ەركىن سويلەپ، ەركە بوپ العان سۋ قۇسايىننىڭ اۋزىنا شال-كەمپىرلەر جۇتىنىپ قويىپ قاراپ وتىر. بيىل قىستا اقاننىڭ بىرىشەك جايىنداعى اڭگىمەسىنە جاماۋ-جاسقاۋدى كوبىرەك قوسىپ، نۇرتازالاردى وڭدىرماي سىلەيتىپ، ءاجۋالاعانى بۇل ماڭنىڭ ادامدارى اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ جۇرەتىن. ءبىر كەزدە ول ەرنىنە ناسىباي سالىپ اڭگىمەسىن باستاماققا قوزعالاقتادى دا، جەر وشاق باسىندا كۇيبەڭدەگەن اقبوتاعا تاعى قارادى:
— اينالايىن، انا ساماۋىردىڭ ءتۇيمىشى قايىڭ-اۋ دەيمىن. كەيىن وتتىعىن قاعاردا كۇلىن توگە كورمە. وسى ۇيدە ۇككىش بار ما ەدى. ناسىبايىم تاۋسىلىپ قالىپتى.
— بار، بار. مىنا كورشى ءۇي الىپ كەتكەن، الدىرامىز عوي، — دەپ ەركىمباي دا جوپپەلەتىپ جاتىر.
— ال، ەندى تىڭداڭدار، — دەپ، بار مۇقتاجىن جايعاستىرىپ العان سۋ قۇسايىن سوزگە كىرىستى، — اپىراي دەيمىن-اۋ، بۇلاي بولار دەپ كىم ويلاعان. تاپ سۇتەمگەن بۇلاي ماسقارا بولام دەمەك تۇگىلى، ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن شىعار. اۋزى كۇنشىعىستان ءبىر-اق كەلدى. مەيماناسى تاسىپ، قارا قازاقتى مەنسىنبەي، تورەلەردەي اسقاقتاعان نەمە بەلى شويىرىلعان قاسقىرشا شوڭقيىپ قالدى. بالەمگە سول كەرەك. ونىمەن يىق تەڭەستىرەر قازاق تۋمادى دەپ جۇرگەن شىعار. ەندى كورسىن قالاي ەكەنىن».
اقتوقتىنىڭ بولاشاق اتاسى سۇتەمگەن قۇدا جايىنداعى سۋىق حابارعا ەركىمبايدىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى. «وعان يت بوپ قالدى. توقتىم امان بولسا يگى ەتتى» دەپ ەلەڭدەگەن اقبوتا دا كەبىسىن ۇشىمەن باسىپ، اياق استىندا تاپتالعان سارعىش شوپتەسىنگە ءبىر جامباستاي سىلق ەتىپ وتىرا كەتتى.
— ەركىمباي، سەن دە بوتەن ەمەسسىڭ. اقتوقتىعا ءبىر ادامنىڭ جانى اشىسا، سەنىڭ جانىڭ اشىر. جاسى باليعاعا تولار-تولماستا انا سۇتەمگەننىڭ قاتىنسىز جۇرگەن جالمۇقانىنا اتاستىرىپ، قارتايعاندا باقتىباي دا الجىدى عوي. ءبىراق ول بايعۇس تا ءقايتسىن، كۇشتىنىڭ ارتى ديىرمەن تارتار دەپ، انا سۇتەمگەن ەكى قۇلاعىن باسىپ وتىرىپ زورلىقپەن كوندىرگەن جوق پا؟ جانە مال دا كوزدىڭ قۇرتى عوي، قىزىقپايتىن پەندە پار ما! — دەپ سۋ قۇسايىن ەرنىندەگى ناسىبايىن باپپەن الىپ شەرتىپ جىبەردى دە، سىزدىقتاتا ءبىر تۇكىرىپ، ەرنىنە تاعى دا ساقا ناسىباي سالدى.
— وسى ءبىر ناسىبايدىڭ اشۋى جوق پا، الدە كۇلىنەن بولدى ما، قوعا تاتيدى.
— ايتساڭىزشى، تەزىرەك، اقتوقتىم امان با، قۇداي-اي، تاعى نە بوپ قالدى، — جاۋلىعىنىڭ شەتىمەن جاسىن سۇرتە بەرگەن كەلىنشەككە كۇلە قاراعان سۋ قۇسايىن:
— ەھ، اقتوقتىعا نە بولسىن، قاعاناعى قارىق، ساعاناعى سارىق، قاسىندا اي مەن كۇندەي جىگىتى بار، — دەپ شىرت تۇكىردى، — اسىقپا ءالى قىزىعى الدا. جاقىندا سۇتەمگەننىڭ بالاسى ۇرىن كەلگەن. سول كۇنى اقتوقتى جوق بوپ شىقتى.
— ءيا، قايدا كەتىپتى؟!
— قاشىپ كەتكەننەن ساۋ ما؟! — دەسىپ كەميەك كەمپىرلەردىڭ يەكتەرى بۇلكىلدەدى.
— قاشىپ كەتىپ قايدا بارسىن. اتتانداپ، بۇكىل اۋىلدى تىك تۇرعىزعان باقتىباي اكەڭ ەل بولىپ ىزدەۋ سالادى. الدىندا عانا التىباقانعا تەربەلىپ ءان سالعان قىز ءۇشتى — كۇيلى جوق. باسقا اۋىل قىزدارى تۇگەل. باقاڭ قايتا-قايتا كەلىپ، قىز-قىرقىن، كەلىنشەكتەردى شەتىنەن ءتىزىپ سانايدى ءبارى تۇگەل. زارەسى ۇشقان جۇرتقا ۇرىن كەلگەن ۇرى كۇيەۋ دە قوسىلىپ ىزدەۋ سالادى. ايسىز تۇندە كوزگە تۇرتسە كورگىسىز ەكەن. اۋىل مالىن تورىپ، ماڭايدا ءورىپ جۇرگەن قاسقىرلاردى كورگەندە ۇرەيلەرى ۇشىپ، جۇرت جىلاپ-سىقتاپ، داۋىس قىلىپ، اقتوقتىدان كۇدەر ۇزە باستايدى، — دەپ، سۋ قۇسايىن اڭگىمەسىن ازداپ قورقىنىشتىلاۋ ەتىپ قويدى، — كەيبىر قىزدار «اقتوقتى تىسقا ۇنەمى جالعىز شىعاتىن» دەگەن سايىن باقاڭدا ەس قالمايدى. «ويبوي، دالانى كەزىپ جۇرگەن بورىلەر قاعىپ اكەتكەن ەكەن عوي» دەپ، دامەلى دە ويبايىن سالىپ، شاشىن جۇلادى. سول ەكى ارادا تاڭ دا اتادى. قاربالاسىپ جۇرگەن اۋىل ادامدارىمەن بىرگە جالمۇقان دا اقىرى قالىڭدىعىن تابادى عوي. تاپقاندا قايدان تاپتى دەيسىڭدەر عوي... ال وزدەرىڭ تابىڭدارشى.
سۋ قۇسايىن كۇلىمدەپ، ماڭىنداعىلارعا قاراپ، وتىرىپ قالدى. اقبوتا «ۋھ، امان ەكەن عوي ايتەۋىر» دەپ اۋىر ءبىر كۇرسىندى. شال-كەمپىرلەر كوزدەرى الاقتاپ، «قايدان بىلەيىك» دەگەندەي يىقتارىن قوزعايدى.
— قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەن بە؟ — دەدى سۋ قۇسايىن. — الدە سۋعا كەتكەن بە؟ ايۋ الىپ كەتكەن بە؟
اقبوتا قايتا ۇرەيلەندى.
— قاسقىر جەپ، سۇيەگىن قالدىرعان با؟.. الدە ات تەۋىپ مەرتىكتىرىپ كەتكەن بە؟
ابدەن ىزاسى كەلگەن اقبوتا:
— ويپىرماي، ايتساڭىزشى، ءتىرى مە؟! — دەدى.
— امان-ساۋىن ءبىر قۇدايىم ءبىلسىن، — دەپ ءالى دە جۇمباقتاپ وتىردى دا، توق ەتەرىن ءبىر-اق ايتتى، — ونداي سۇلۋ قىز قۇدايعا جانىن تەگىن بەرسىن بە؟ سۇيتسە، بۇرىننان كوڭىل قوسقان جىگىتىمەن بىرگە جۇرگەن اقتوقتىنى تەرەڭ ساي ىشىندەگى قالىڭ قۋرايدىڭ اراسىنان تاۋىپ الىپتى.
— نە دەپ وتىرسىز؟! — دەپ اقبوتانىڭ جانداۋسى شىقتى. ەركىمباي قىزاراقتاپ، جەر شۇقىدى.
— جىگىتى كىم ەكەن؟
— ول ماڭدا تاپ ونداي جۇرەك جۇتقان كىم بولدى؟ — دەسىپ، شالداردىڭ كوزى جىلتىڭداپ، قۇمارتا ءتۇستى.
— ول كىم بولۋشى ەدى. قاراۋىلدىڭ ارداگەرى اقان، — دەدى سۋ قۇسايىن.
— اقان؟
— ونىمەن قاشاننان بەرى كوڭىل قوستى ەكەن؟
— اپىراي، اقان دا قىران-اۋ الىستاعىنى كوزى شالاتىن، تەگى كوپتەن-اق ىلگەن-اۋ قۇسىن.
— ءيتىم ءبىلسىن ول جاعىن. ايتەۋىر بىلتىر قىستان بەرى بip — بىرىمەن تابىسىپ، شاريعات جولىنا تۇسكەن دەسەدى عوي، — دەپ سۋ قۇسايىن قاباعىن كەردى.
— وندا بويىنا بىردەمە ءبىتىپ قالعان شىعار-اۋ؟ — دەپ ءبىر كەمپىر سىبىرلاپ، كۇلىم قاعىپ، شيق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— ە، بىتپەگەندە، جىگىت پەن قىز ساي ىشىندە ومپى ويناپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟ ءقازىر شەرميىپ، قاماۋدا وتىر. اقانعا ەندى قالاي بەرمەس ەكەن.
— ەندىگى ەندى، دوعارىڭىز ءسوزدى. وسىنى ايتۋعا كەلىپ پە ەدىڭىز، — دەپ اقبوتا تاماعى كەبەرسىپ، داۋسىنا بۋلىقتى.
— ءالى جەتكەن جوق. قىزىعى بار. قارعام، انا ساماۋىرىڭ ءسونىپ قالدى ما، ودان دا وت سالعانىڭ ءجون بولار ەدى.
— ەندى قىزىعىڭنىڭ كەرەگى جوق، ەستىمەيمىن. سىزدەر دە تاراڭىزدار، — دەپ اقبوتا اشۋ شاقىرىپ، ماڭىنداعىلارعا ۇلكەن كوزىمەن وت شاشا قاراعاندا ءاۋىل-ۇي ادامدارى ورىندارىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، جىلىستاي بەردى. ميىقتارىنان كۇلىپ بارادى.
— قالعانىن كەيىن ايتام، — دەپ جالعىز شوقيىپ قالا بەرگەن سۋ قۇسايىن، سولقىلداپ جىلاپ ۇيگە كىرگەن اقبوتانى ۋاتۋعا كەتكەن ەركىمبايعا ءۇي سىرتىنان ايعاي سالدى، — ءاي، ەركىمباي، مىندا كەل، باسقا ءبىر قىزىق ايتايىن. قاراعىم اقبوتا، قىز كۇنىندە سەن دە سونداي بولعان شىعارسىڭ. ەسىڭە ءتۇسىپ كەتتى-اۋ، شىراعىم! اقانداي جىگىتكە كىم قۇشتار ەمەس دەيسىڭ. باعى اشىلىپ قوسىلىپ كەتسە جارار ەدى.
— نامىستان ولەردەي بوپ، وكسىپ-وكسىپ جىلاعان اقبوتانىڭ داۋسى كۇشەيە تۇسكەندە سۋ قۇسايىن قازاندىق استىنداعى سونە باستاعان وتقا قاراپ كۇبىرلەي بەردى:
— قاراعىم-اۋ، سوعان دا جىلايدى ەكەن-اۋ. شىن ءسوزدى ايتقانعا كىنالى بوپ قالدىم با؟ ە، ءبىراق ونىڭ نەسى ايىپ. جىگىتپەن تۇندە سايران قۇرعان قىز جۇكتى بولماعاندا ءقايتۋشى ەدى. وڭ جاقتا وتىر دەمەسەڭ، اقاننان التىن اسىقتاپ ۇل تۋسا، دايىرشاسى ولگەن باقتىباي دا نەمەرەلى بولماي ما؟ ءاۋ، قاراقتارىم، — دەدى ەندى سۋ قۇسايىن داۋىسىن كوتەرىپ،-قازاندىق، قازاندى-ى-ىق ءسونى-پ قالدى. ساماۋىردا دا دىبىس جوق.- ءاۋ، قاراقتارىم! وزدەرىڭنەن گورى ساماۋىردى ىزىڭداتىڭدار!
سۋ قۇسايىن كۇيگەن تومارداي شوقيىپ، قاس قارايعانشا وتىردى. وتى سونە باستاعان جەر وشاق ماڭى دا، شام جاعىلماعان كيىز ءۇي ءىشى دە ۇڭىرەيىپ سۋىق تارتا بەردى. الگىندە عانا جارقىلداپ وتىرعان ءۇي يەلەرىن دە قاراڭعى ءتۇن باستى. ويناپ جۇرگەن بالالارىن ەرتە جاتقىزعان ءۇي ماڭى تىم-تىرىس. قوناقتىڭ بارىن دا ۇمىتقان سياقتى.
سۋ قۇسايىننىڭ بۇل ەكىنشى رەت كورگەن تاۋقىمەتى. بيىل «بىرىشەك» اڭگىمەسىن ءوسىرىپ ايتام دەپ، سوڭىنا سالىپ قويعان نۇرتازا بولىستىڭ اۋمەسەر ءبىر جىگىتىنەن تاياق جەگەن. پىسەيىن دەپ تۇرعان مىنا استان ءبىرىنشى قاعىلۋى.
الدەن ۋاقىتتا بارىپ ورنىنان زورعا تۇرعان سۋ قۇسايىن اشىق ەسىگىنەن وت كورىنگەن باسقا كيىز ۇيگە قاراي ءۇنسىز اياڭدادى.
5
كۇن ەتەككە قاراي ەڭكەيىپ، بايي باستاعان. شالا سارعايعان دالا سىلتىدەي تىنىپ تۇر.
اتاقتى ءزىلقارانىڭ الىبەگىنىڭ اۋلى. اتى شۋلى باتىردىڭ اۋىلى. اراسىن ەل كوشكەندەي ەتىپ الشاق-الشاق داليتا تىككەن قاراسى جيىرما شاقتى اق شاڭقان ۇيلەردىڭ ماڭىندا بەيساۋات جۇرگەن ادام، جايىلعان مال جوق. قوتانى كەڭ اۋىل كوشەسىنىڭ قالىڭ ءشوبى دە ءالى جاپىرىلماعان.
قىركۇيەككە قاراي اۋعان تامىزدىڭ سوڭعى كۇندەرى ەكىندىدەن بىلاي كۇز نىشانىن ءبىلدىرىپ، سالقىن تارتا قالادى.
قۇرعاق تاباعا قۋىرعان بيدايداي كۇنۇزاق كودە اراسىندا دامىلسىز ىرشىعان كوكالا، قوڭىر شەگىرتكەلەر، تىنىمسىز جورتقان قۇرت-قۇمىرسقا، كوبەلەك اتاۋلى بۇل كەزدە ءشوپ اراسىنداعى جىلى ورنىنا جايعاسىپ، تىم-تىرىس كۇيگە ەنەدى. مال ورىستەن قايتاتىن كەز بولسا دا، موڭىرەگەن سيىر، كىسىنەگەن جىلقى داۋسى ەستىلمەيدى. ولارعا بۇل اۋىل قوتانىندا ورىن جوق. الىبەك اۋلى تىنىشتىقتى سۇيەدى. داڭعازا-ايعاي عۇمىرى ەستىلىپ كورگەن ەمەس. باتىردىڭ قاباعى قالاي كوتەرىلەدى، سولاي اۋىل تۇندىگى اشىلادى. قالاي قاباعى تۇسەدى، سولاي دا جابىلادى. اسىرەسە باتىر باس قوستى دەگەنشە، ەل اياعىنىڭ ۇشىمەن، اسىرا ايتقانعا توبەسىمەن جۇرەدى. بۇل ادەتكە جازداعى تابيعات جاندىكتەرى دە ۇيرەنگەندەي. ءقازىر شوق — شوق اعاشى بار اسەم، ەن دالا — بار تابيعات جىم-جىرت. اۋىل تۇبىندەگى جاتاعان كوك توبەدە اڭگىمە دۇكەنىن قۇرعان بەس-التى ادامنىڭ ءسوزىن تىڭداۋ، اۋزىنا قاراپ، ۇيىپ قالعانداي.
وتىرعاندار موسقال ادامدار. ۇزاق، قىسىر كەڭەستەن سوڭ، ءسوز اياعى بۇل ارادان شالعاي جاتقان جات ەلدە وتەر ءبىر اسقا كەپ تىرەلگە. ەرىندەرىنە شيراتىلعان كوك بۇيرا ناسىباي سالىپ تۇكىرگەن، وڭكەي بارقىت شاپان كيگەن ەلدىڭ ءوزىم دەگەن بەكتەرى بۇل ارادا قاتەلەسىپ كەتپەيىن دەگەندەي اڭداپ سويلەيدى. وزدەرىنىڭ ۇستىنەن قاراعان، وڭكيگەن الىبەك باتىردىڭ الدىندا قىمسىنا بەرەدى. سوزگە دوعالداۋ بولسا دا، قيسىق ءسوزدى، كوكەيگە قونبايتىن بىلجىر اقىلدى تەز اڭعارعىش الىبەك كۇندەي كۇركىرەپ، «ءوي، ءىشىڭدى ۇرايىن، اقىلىڭدى دا...» دەپ ۇلكەن-كىشىگە قاراماي زەكىپ تاستاۋىنا شەك جوق. سوندىقتان دا ءبارى باس يزەسىپ:
— دۇرىس قوي ول، مۇنىڭىز تاپقان اقىل، — دەگەننەن بوتەن ەشتەمە الىپ-قوسارلارى جوق. وتىرعاندا انا-مىنا تۇرەگەپ تۇرعان تاپال ادامنىڭ بويىمەن بارابار الىپ الىبەكتىڭ سول جاق تىزەسىنىڭ ۇستىندە كولدەنەڭ ءتۇسىپ «پاتشادان العان» سارالا قىلىشى جاتىر. ول قىنىنان سۋىرىلىپ شىعىپ، بىرەۋدىڭ جازىقسىز باسىن قاعىپ تۇسپەسە دە، الىبەك ايتەۋىر وسى ءبىر سۋىق قارۋىن قاسىنان استە تاستامايدى. باۋىرىن كوتەرگەننەن بەرى، ءتىرى پەندەنىڭ ەتەگىنەن الىپ كورمەسە دە، تىكتەپ قاراعاندا قىزىل كوزى وڭمەننەن وتەتىن تايىنشاداي سارالا ءيتى وڭ جاق تىزەسىنە باسىن سالىپ ول جاتىر. وسىنىن ءبارى الىبەكتى ەرتەگىنىڭ باتىرىنان دا سۇستىلاۋ ەتىپ كورسەتەدى.
سونىمەن ءسوزدىڭ توق ەتەرى، بۇل اسقا ەشكىمنەن جىلۋ جيناماي-اق ءوزىم-اق جەكە ساۋىن اپارامىن، — دەدى الىبەك كۇرەكتەي الاقانىمەن سارالاسىنىڭ باسىن سيپاپ. — ءىشىڭدى ۇرايىن، اتىعاي-قاراۋىلدىڭ شىرىگەن بايلارىنا سالىق سالىپ قايتەمىن. شاقىرعان ەكەن اتىمدى اتاپ، ەندىگى سالماقتى الىبەك قاراقان باسى جەكە كوتەرەدى.
— ول دۇرىس قوي، ءبىراق، الەكە، ەلدىڭ ەلدىگى، قازاقتىڭ قازاقشىلىعى بولماۋشى ما ەدى، — دەپ كۇلىمسىرەدى وتىرعانداردىڭ ءبىرى، — ءسىز ەكى ەلدىڭ اتىنان ۇزاق ساپارعا اتتانعالى وتىرسىز، جاراكىم اللا، ينشاللا جولىڭىز بولادى ەكەن. — باعانادان بەرى ءبىر تال ءشوپتىڭ ساباعىمەن ءتىسىن شۇقىپ وتىرعان كەميەك، شارقى شال ەندى مۇرنىنا جۇگىرتىپ جىبەرگەندە بىرس ەتكىزىپ تۇشكىرىپ سالدى دا، «ءيا، ءيا، مەن دە ءبىر قارتايعاندا ءسابيمىن عوي، جولىڭ بولادى ەكەن، قاراعىم» دەپ كوزى جاساۋراي قالدى. — ءيا، ايتپاعىم سول، الەكە، جالعىز سىزگە اۋىرتپالىق ءتۇسىرىپ، ءبىزدىڭ دە بەيعام قالعانىمىز جاراماس، ايتىڭىز، ازانىڭ مالىن ءبىزدىڭ دە قوسقانىمىز ءجون عوي.
— كەرەك ەمەس! مەن ول ءۇشىن شاقىرىپ وتىرعانىم جوق، ءوز بايلىعىم وزىمە جەتەدى بىرەۋدىڭ قالتاسىنا قول سالماي-اق. مەنىڭ كەڭەسەيىن دەگەنىم باسقا، — دەپ الىبەك ءسال بوگەلدى.
جاڭاعى ءبىر ءشوپتىڭ قىرسىعىنان ءالى دە مۇرنى جىبىرلاپ، اۋزىن اشىپ، ماڭدايى تەرشىگەن كەميەك تۇشكىرىگىن باسايىن دەپ، جوپپەلەتە سويلەپ، قىستىرىلا كەتتى.
— ءيا، قاراعىم الىبەك دۇرىس ايتادى. ءولىم «باردىڭ اتىن شىعارام، جوقتىڭ ارتىن اشام» دەپ كەلەدى ەكەن، س-س-سول ا- ايت-قان-دا-اي، ا-اھ-اتپشۋ!
— ءاي، شال، تۇكىرىگىڭدى جۇرتقا شاشپاي، ءارى قاراپ وتىرشى ءوزىن، — دەپ الىبەك تىجىرىنىپ، جاقتىرماي قالدى. سارالا دا باسىن كوتەرىپ، شالعا ءبىر قاراپ قويدى، — مەنىڭ سەندەردەن سۇرايىن دەگەنىم — وسى اسقا اپاراتىن جىگىتتەر جايى، جۇيرىكتەر جايى. كۇرەسكە كىمدى، بايگەگە نەنى اپارامىز. ارينە، جىگىت تە، ات تا كوپ، ءبىراق انا جىلعى ىشتەگى استاي ماسقارا بوپ قالماۋىمىز كەرەك. ويلانىڭدارشى، ال سەن قاعازىڭدى الىپ، جازىپ وتىر.
الىبەكتىڭ قاسىنداعى جىگىت ءتوس قالتاسىنان بۇكتەۋلى سارى قاعازىن شىعاردى. ءبارى قاباقتارىن ءتۇيىپ ويلانىپ، تاڭداۋلى-تاڭداۋلى دەگەن اتىعاي-قاراۋىلدىڭ جىگىتتەرىن ەسىنە تۇسىرە باستادى.
تىم — تىرىس مۇلگىگەن دالا وسى كەزدە ءبىر ءسات سەلت ەتكەندەي ەلەڭ ەتىپ، قايتادان دەمىن ىشىنە تارتىپ، الدەنەگە قۇلاق تۇرە قالعانداي بولدى. وتىرعاندار دا باستارىن وقىس كوتەرىسىپ، باتىپ بارا جاتقان قىزىل الا شار جاققا قولدارىن كوتەرىسىپ، باتىپ بارا جاتقان قىزىل الا شار جاققا قولدارىن كولەگەيلەپ، «بۇل كىم؟» دەسكەندەي قاراستى. الىستان اسەم ءان ەستىلدى. جانعا جايلى، جايماشۋاق ءان قوڭىر، جۇمساق داۋىسپەن ەركىن باستالىپ، كەشكى اۋادا تولقىپ بارادى. جازىق دالانىڭ قالتارىس-بۇلتارىسى از داڭعىل جولىنا سالىپ جىبەرگەندەي، ءوزى دە كەڭ جازىلعان جازىق ءان كومەيدەن ەركىن شىعىپ، بىرتە-بىرتە كۇشەيىپ، جاقىنداپ كەلەدى. بالا قايىڭنىڭ قوجىرسىز قابىعىنان قايناتقان قايماق-ساعىزداي سوزىلعان قايىرماسىندا كوتەرىلگەن كوڭىلدىڭ، تاۋى شاعىلماعان البىرت جاستىقتىڭ كۇيى اڭعارىلعانداي. نە دەگەن كەلىستى اسەم ءان، نە دەگەن انگە لايىق سۇلۋ ءۇن. قىسىلمايدى دا، اپتىقپايدى دا، بەتەگەنىڭ شاشاعىنداي جايقالىپ وسى ءوڭىردى تەربەپ كەلەدى. ءانشى ات ۇستىندە سياقتى، ىرعاعى اتتىڭ ىرعاعىمەن بىرگە باياۋ شايقالىپ تا قويادى.
الدەن ۋاقىتتا اۋىلدان ءبىر شاقىرىمداي جەردەگى قىزىلدىڭ قالتارىسىنان قىلت ەتىپ اتتىڭ باسى كورىندى، ات تىزگىنىن بوس قويا بەرىپ، كوگىلدىر اسپانعا قاراپ، كەلىستى شىرقاعان ءانشى كورىندى. سوڭىندا جۇگەن-نوقتاسىز ەكى قۇر ات قۇلىن قۇساپ ەرىپ كەلەدى. بار الاپ، بار اعاش، كوك كۇمبەزگە قۇلاق بىتكەندەي. قىبىرسىز تىڭداپ قاپتى. اۋىل ۇيلەرىنەن اسىعا شىققان قاتىن-قالاش كيىز ەسىكتەرىن كوتەرگەن قالپى اۋىزدارى اشىلىپ، ءۇي سىرتىندا ۋىققا الا قۇرتتاپ اياق باۋ ەسىپ وتىرعان كارى-قۇرتاڭ بەلىن جازىپ، ساماۋىر تۇتاتقان بويجەتكەن ءتۇيمىشىن وتتىققا اپارعان كۇيى قولىن قايتىپ الماي، تۇرىپ قالىپتى. اڭگىمەلەرى ۇزىلگەن الىبەكتەر دە ءۇنسىز. كەميەك تە تۇشكىرۋدى ۇمىتىپ، ناسىباي سالعان ەرنىنەن سىلەكەيى شۇبىرىپ وتىر. قايىقتاي قالقىعان ات، سول جۇرىسكە اينالعان ءان. جاقىنداي بەرە، ءانشىنىڭ قايتالاپ سالعان ءسوزى دە ەستىلە باستادى:
«ماڭماڭگەر، كەكىلىڭ كەلتە، جالىڭ مايدا،
جۇيرىك جوق سەنەن وزعان قۇنان، تايدا.
ءجۇرىسىڭ جەلماياداي، جانۋارىم،
كورەيىن قىزىعىڭدى وسىندايدا».
— وۋ، مىناۋ اقان عوي، — دەدى وتىرعانداردىڭ ءبىرى.
جۇرت گۋىلدەسە جونەلدى.
— باسە، باسە، بۇل كىم دەسەم قورامسانىڭ اقجىگىتى ەكەن عوي. انا سوڭىنداعى اتتارىنا جول بولسىن. مەن اردا ەمىپ جۇرگەن تاي ەكەن دەسەم، ەرەسەك جىلقىلار عوي.
— ە، ولار قۇر اتتار. اقان ۇيرەتىپ قويعان ەكى ات قايدا بارسا دا سوڭىنان سالپاقتاپ ەرىپ جۇرەدى دەۋشى ەدى، راس ەكەن-اۋ.
— باسە، باسە، ەل ءىشى اقان دەگەن اتىنا سەرى دەگەندى قوسا باستاپتى. ءوزى دە سەرى جىگىت ەكەن-اۋ.
— اقاننىڭ كيىم كيىسى، بار قالپى جۇرتتان ەرەك. اقىندىق تا قونعان عوي، تەگى. ءوزىنىڭ ارۋاعى بار دەسەدى قوزىپ كەتەتىن.
— ءاي، ءوزى دە سەرى دەسە، سەرى-اۋ. انادا ءبىر جيىندا كورىپ ەم.
— بۇكىل قاراۋىلدىڭ ماڭدايىنا بىتكەن اسىلى بولايىن دەپ تۇر.
— قاراۋىلىڭ نە، بۇكىل ارعىنعا دەسەيشى.
— بۇكىل قازاققا دەسەڭ دە سيادى، اشەيىن ءسوزدىڭ راسىمىمەن ايتىپ جاتقانىم عوي.
ۇندەمەگەن الىبەك قانا. ول نە دەسىن. اقاندى ءالى كورگەن جوق. ونىڭ ۇستىنە اشەيىندە سىپايىشىلىق ساقتاپ باتىر الدىندا ۇندەرى شىقپايتىن ماڭىنداعىلاردىڭ قارعاشا شۋلاي قالعاندارى شامىنا ءتيىپ وتىر. ءانشى اۋىلعا جاقىنداپ قالدى. ءانى توقتالمايدى، ۇدەي تۇسەدى، پىسىقتاپ كەلە جاتقانداي قايتالاپ-قايتالاپ ايتادى. جاڭا ءان-اۋ، تەگى...
«ءباتىر-اۋ، مۇنىسى نەسى؟ قانشا ءانشى، سەرى بولسا دا، الەكەڭنىڭ قوتانىنا ايعايلاپ ءان ايتىپ كىرگەنى قالاي؟ اپىر-اۋ، توقتاتار ەمەس. اۋىلدىڭ شەتىنە كىردى!» مانادان بەرى ءان ىرعاعىمەن بىرگە ىرعالىپ، ەلتىپ وتىرعاندار، ەندى شوشىپ ويانعانداي كوزدەرىن اشىپ الىپ، الىبەككە ۇرەيلەنە قارادى. وسى ءساتتى كۇتكەندەي، جالپاق تەرىسى قالىڭ شويىن بەتى ودان سايىن كۇرەڭىتىپ، ءارقايسىسىنا قويدىڭ توبىعى ەركىن سياتىن قوس تاناۋى جەلپىلدەپ، باتىر ورنىنان گۇر ەتىپ تۇرەگەلدى. ماڭعاز توبەت تە «ع-عىر» ەتىپ ۇشىپ تۇردى.
— بۇ نە دەگەن ادەپسىز، باسسىز نەمە ەدى، شاۋىپ تاستايىن باسىن! — دەپ الىبەك تە ۇمتىلا بەردى.
بۇعان ەرەگەسكەندەي، ءانشى دە:
— Ax-a-ay، جىگىت epi،
دەرسىڭ مەنى،
دەپ سالعان
ماڭماڭگەرگە
اقان سەرى»، —
دەپ قوتاندا تايپالتىپ، تۋرا الىبەكتىڭ اق ۇيىنە كەلىپ تىرەلدى دە، اتىن بەلدەۋگە بايلاي سالىپ، جىپ ەتىپ ۇيگە ەنىپ كەتتى. ەكى بوس ات باسىن تومەن سالىپ، اينالىپ ءجۇر. «مايماڭگەر، ءان قوسايىن جۇرىسىڭە، دەر ەكەن قالقا قالاي كەلىسىمە» دەگەن ءانشى جالعىز وتىرعان اقشاباقتىڭ ۇستىنە كىرگەندە، الىبەكتىڭ تىنىسى تارىلىپ، بۋلىعىپ، جۇرىسىنەن جاڭىلدى. اياعى العا ەمەس، ارتقا سۇيرەگەندەي، شالىسىپ كەلەدى. ۇيگە جاقىنداي بەرە، قىناپقا سالدى قولدى. كوكجيەكتە ماڭدايى عانا كورىنگەن قىزىل كۇننىڭ سوڭعى ساۋلەسىنە الماس قىلىشتىڭ ءجۇزى جارق ەتتى. سوڭىنان ىلەسە بەرە ىركىلگەن ءماجىلىسقورلاردىڭ دا كوزدەرىنىڭ وتى جارق ەتكەندەي زارەلەرى ۇشىپ، ۇرپيىسە-ۇرپيىسە تۇرىپ قالدى.
جاسىنان اتجاندى، اڭشى، ساياتشى الىبەك بەلدەۋدەگى اتقا قاراماي وتە المادى. تۇرقى ۇزىن كەر ات يەگىن دودەگەگە سالىپ، تاناۋى دەلديىپ، كەرىلىپ تۇر. قاسىنا تايانعان سۇستى ادامعا وتتى كوزىنىڭ قيىعىمەن توسىرقاي، ۇركە قارادى. ءبىراق يەگىن دودەگەدەن العان جوق. تالتايىپ تۇرعان قۇلابەستىنىڭ بۇتىنا كوزى تۇسكەندە الىبەك تاڭدايىن قاقتى. سالبىراعان ۇمادا قاتقان قان ءىزى بار، جاقىندا عانا پىشتىرگەن ەكەن جانۋاردى.
اتتىڭ تۇرىسىنان-اق شىن جۇيرىكتى تانىعان سۇڭعىلا باتىر: «اھ، اتاڭا نالەت، سەندەي تۇلپارلار تۇقىم الماي قالعان ەلىڭنىڭ ەكى دۇنيەدە تاڭدايى اعارماس» دەپ تىستەنىپ، باسىن شايقادى.
اقان ەسىكتەن اتتاي بەرگەندە-اق، الىستان سالعان داۋسىنان تانىپ، قاشان جەتكەنشە دەگبىرى كەتىپ، جۇرەگى لۇپىلدەگەن ۇزىن بويلى، قىزىل شىرايلى، كوزى ءسال بادىرايعانداۋ، ون جەتى — ون سەگىزدەردەگى قىز الدىنان شىعىپ باس سالعان. موينىنا اسىلىپ، قاتتى قىسقان قارۋلى، ەركە قىزدىڭ قۇشاعىنان بوساي الماي، قاپىدا قاقپانعا تۇسكەن اڭداي، ءا دەگەندە، اقان ساسىپ قالدى. قارا كولەڭكە ءۇيدىڭ ىشىندە ەشكىم جوعىن اڭعارعان سوڭ عانا جۇرەگى ورنىنا تۇسكەندەي بوپ:
— اقشاباق، اينالايىن، جىبەرشى، — دەپ، ءبىراق ءوزى دەنەسى تولىسىپ، نايقالىپ تۇرعان اردا ەمگەن قۇلىنداي ۋىز قىزدىڭ ەكى يىعىنان قاپسىرا قۇشاقتاپ، باۋىرىنا باستى.
اقشاباق اقاندى بەرتىن عانا بىلەدى. بىلتىر بەكقۇلىدا كۇزەمدە وتىرعان ناعاشىلارىنا بارعاندا تۇنگى كۇزەتتەگى قىز-قىرقىننىڭ ۇيقى اشارىندا كورگەن-دى. سودان بەرى قايدا كەزدەسە قالسا-اق اشىق، تەنتەك قىز اقاندى «اعالاپ» باس سالادى. ءبىراق وزگە اعالارىنداي ەمەس، اقىن اعاسىنىڭ «تۋىستىعى» بولەك سەكىلدى. قۇشاقتاي العاندا-اق اقشاباق تۇلا بويىنىڭ قالاي ءدىر ەتە قالعانىن سەزىپ، بەتىنە ىستىق قان جايىلا بەرەدى. اقان قۇشاعىندا ءوزىن جىپ-جىلى ۇياعا كىرگەن بالاپانداي سەزىنەدى، سول ۇيادا بۇيىعىپ، تۇرا بەرگىسى دە كەلەدى. قازاق جۇرتىنداعى «اعا»، «قارىنداس» دەگەن ءسوزدىڭ سەپتىگىنىڭ تيەتىن جەرى كوپ-اۋ!
قىلىشىن جالاقتاتىپ الىبەك كىرىپ كەلگەندە ەكەۋى قۇشاقتارىن اجىراتىپ، سەسكەنىپ، شەگىنشەكتەي بەردى. سىرتتا قاندى بۇت قۇلاگەردى كورگەندە العاشقى رايىنان قايتىپ قالعان الىبەك قوتانىندا ءان سالىپ باسىنعانى ازداي ەندى ءوز تابالدىرىعىنان ۋىزداي قىزىن ەلىكتىرىپ تۇرعان وتىزدارعا تايانعان كەلبەتتى جىگىتتى كورگەندە قايتا اشۋعا ءمىندى. ءتىسىن قايراپ، قىلىشىن كوتەرە بەرگەندە «كوكە» دەپ اقشاباق شار ەتە ءتۇستى. ءبىراق اكەنىڭ مورت مىنەزىنە قانىق قىزى، شامىنا تيەرمىن دەپ جاقىندامادى. ۇستىنە قارا بۇلت جامىلعان الباستىداي تونگەن باتىردان شىن زارەسى ۇشقان اقان قىز داۋسى شىققاندا بارىپ بويىن جيناپ الدى:
— اعاسى، دات! دات، تاقسىر!
باسى تومەن سالبىراپ، ۇرلىق جاساعان كىنالى ادامداي شەگىنشەكتەگەن جىگىت ەندى باسىن كوتەرىپ الىپ، وتكىر كوزىن قاداي قالعاندا الىبەك قىلىشىن كوتەرگەن قالپى ىركىلە بەردى.
— نە ايتارىڭ بار ەدى. بول، تەز!
— ايتارىم ەمەس، سۇرارىم بار. سوسىن، تالشا موينىم قىلشا.
— سۇرا، بول!
— مەنى نە ءۇشىن ولتىرمەكشىسىز؟
«ءيا، نە ءۇشىن ولتىرمەكشى». باتىر اعاتتاۋ كەتكەنىن جاڭا اڭعاردى، ايتسە دە ءبىر توسىلتىپ، بەتىن قايتارىپ العىسى دا كەلدى.
— بەيباستاقتىعىڭ ءۇشىن!
— بەيباستاقتىعىم ءۇشىن. تۇزدەگى مە، ۇيدەگى مە؟
— تۇزدەگىڭ ءۇشىن دە، ۇيدەگىڭ ءۇشىن دە.
— تىم ارزان ەمەس پە؟
— نەگە ارزان؟
— نەگە ەكەنىن ايتايىن.
— ءاي، سەنىڭ سۇراعىڭ دا، جاۋابىڭ دا كوبەيىپ بارادى عوي. — الىبەك قىلىشىن تومەن ءتۇسىردى. ەندىگىسى بالانىڭ ويىنىنداي كورىنە بەردى.
دەگەنمەن، جۇرتتىڭ اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ جۇرگەن اقىن نە ايتار ەكەن دەپ تىڭداعىسى دا كەلدى.
— ۇلكەن ادام «نەگە؟» دەپ سۇراپ تۇرعاندا، ءسوزىن جاۋاپسىز قالدىرىپ، شاھيت بوپ كەتسەم، ۇيات قوي. ءسىز دە ارتىمدا ارمانسىز قالارسىز، — اقشاباق مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— تۇزدەگى بەيباستاقتىعىم — قوتانىڭىزعا ولەڭ ايتىپ كىرگەنىم شىعار، — دەپ، ەندى سەرى جىگىت ءقاۋىپ بۇلتىنىڭ سەيىلگەنىن سەزىپ، ەركىن كوسىلە جونەلدى. — مەن ءسىزدىڭ قوتانىڭىزعا داۋىس ايتىپ، ءۇن سالىپ، قارالى حابارمەن ەنگەنىم جوق، انمەن ەندىم. سوعىسسىز جاتقان باتىردىڭ بەيبىت اۋلىنا ءان، دۋمان جات ەمەس شىعار دەپ ءبىلدىم. قالا بەردى، التى الاشقا ءوزىنىڭ بيلىگىمەن قوسا «جيىرما بەس»، «توقسان بەس» سياقتى اسەم اندەرىمەن ءمالىم ءزىلعارا الىبەگىنىڭ اۋلى اننەن ۇرىكپەيتىن شىعار، شوشىمايتىن شىعار دەدىم. ونىڭ ۇستىنە، مەنىڭ ماڭماڭگەرىمدەي جىلقىعا مىنگەن ادام ءوزىن پىراققا مىنگەندەي اينالاسىندا اۋزىنان جالىن شاشقان ءابجىلاندار ەمەس، جەمىسىن كوتەرە الماي ساباعىنان ۇزىلەردەي مايىسقان ميۋالى ب ا ق ىشىندەگى حور قىزدارى جۇرگەندەي سەزىنەر ەدى، سونداي پەيىشتىڭ ىشىندە، پىراق ۇستىندە كەلە جاتقان پەندە جار استىنان شىعار جاۋ بولار دەپ كاپەرىنە دە الماسا كەرەك.
— جەتتى، ەكىنشى بەيباستاقتىعىڭدى ايت! — الىبەك اقىن سوزىنە قىزىعا ءتۇستى.
— ەكىنشى، ۇيدەگى بەيباستاقتىعىم — اقشاباقتى باۋىرىما تارتىپ قۇشاقتاعانىم شىعار. جالعىز وتىرعان قىزعا جىگىت قۇشتارلىعى بوزبالالىق اۋەنى بولسا بولار، بەيباستاقتىق بولماس. «قىزعا ءسوزدى كىم ايتپايدى، قىمىزدى كىم ىشپەيدى» دەيتىن بوزبالا اڭدۋشىنى اكەدەن كۇتپەۋشى ەدى. ەگەر اكە كورە قالعاندا، كوپ بولسا، جىگىت قۇلاعىن ءبىر بۇراپ جىبەرەر ەدى، ءبىراق قىنابىنان قىلىش سۋىرماس ەدى. جانە، ءسوزدىڭ شىنىنا كەلسەك، اقشاباق الدىمەن قىز قىلىعىمەن نازدانىپ شىقپاي، قارىنداس مىنەزىمەن ەركەلەپ كەلىپ، اعالاپ قۇشاقتاسا، قوسكولدىڭ سۇيرىگىندەي قارىنداس بىلەگىن شالقاردىڭ جەل وتىندەگى قارا قوعاسىنداي مايىستىرىپ، اعاسى قالاي كەرى قايتارماق.
— نوبايىڭا قاراعاندا تىرشىلىگىڭ جامان ەمەس سياقتى. ەندەشە ءولىمىڭدى ارزانعا بايلايتىنىڭ قالاي؟
— جوق، مەن ءوز ەلىمدى ەش ۋاقىتتا ارزانعا باعالاماق ەمەسپىن. ءسىز ءۇشىن ارزانعا تۇسپەي مە دەگەنىم عوي. ەگەر جاڭاعى ءوزىڭىز ايتقان «بەيباستاقتىقتى» حازىرەتى عالى ىستەپ، سونىڭ باسىن الام دەپ ۇمتىلساڭىز، ءسىزدىڭ باتىر اتاعىڭىزعا لايىق: ەرلىك پەن قىمباتقا تۇسكەن ءولىم بولار ەدى. ءسىز ءۇشىن مەنى ولتىرە سالۋ نە ءتايىرى. ارزان ءولىم بولماي ما دەۋىم وسى ەدى.
— ءا، جىگىتىم، جار-رايدى... جاررايسىڭ، ءىشىڭدى ۇرايىن. قورامسانىڭ اقىن، ءانشى اقجىگىت دەگەن ۇلى بار دەپ ەستىگەلى ءبىر كورسەم بە دەپ ءجۇرۋشى ەم، ايتسا ايتقانداي ەكەنسىڭ، بەتىڭنەن جارىلقاسىن، وتىر، قوناعىم بول، ايىبىمدى ارقالاۋعا ءازىرمىن، ءىشىڭدى ۇرايىن! — دەپ الىبەك وزىنە ۇسىنعان اقاننىڭ قولىن الدى.
ءۇي سىرتىندا ۇزىكتىڭ ەتەگىن قايىرىپ، سۋلى كوزى جىلتىڭداپ، جابىقتان سىعالاعان كەميەك شال باسقالارىن ىشكە باستاپ كىردى.
قازاق دالاسىندا حاندىق جويىلىپ، سۇلتاندىق ءداۋىردىڭ كۇنى وتكەندە بۇرىنعى ەل باتىرلارىنىڭ دا دارەجەسى تومەندەگەن. باتىر دەگەن ات «مىقتى، جۇرەكتى» دەگەن سوزگە اينالا باستاعان. الىبەك — سول وتكەن باتىرلاردىڭ جۇرناعى. ەل جاۋعا سالىپ قايراتىن كورمەسە دە، بۇرىنعى راسىممەن — باتىر دەيدى. الىبەككە دە وسى ات ۇناۋشى ەدى. ءتۇس، تۇلعاسى، وجار تىك مىنەزى باتىرعا لايىق ول دا ءوزىن باتىرلارشا ۇستايدى. وسى مىنەزىنە سىرتتاي قانىق اقان دا ونىڭ ىق جاعىنا كەلىپ، كوڭىلىن داۋالادى.
سەرى جىگىتتىڭ جاۋابىنا، باتىرعا ءتاجىم ەتكەندەي سىپايى، ءارى العىر سويلەگەن سوزىنە مەيلىنشە ريزا بولعان الىبەك دونەن قوي سويدىرىپ، اقىندى قولىنا تۇسىرە الماي جۇرگەن سىيلى قوناعىنداي كۇتتى.
ەل ورىنعا وتىرا جينالعان اۋىل اقساقالدارى اقانعا ءان سالدىرىپ، دۋىلداسىپ، تاڭعا دەيىن تاراعان جوق.
جيىن سوڭىندا، ەلگە اتتانار كەزدە اقان الىبەككە كەلگەن سەبەبىن ايتتى:
— الەكە، الىس ساپارعا جۇرگەلى قامدانىپ جاتقان كورىنەسىز. «اسقا بارساڭ، اسىپ بار» دەيدى، تەگىندە، ازاعا اپارعان مال، اس — سۋدىڭ مولدىعى عانا ەمەس، بۇل ءسوزدىڭ توركىنىندە «ءسان — سالتاناتىڭ، ايتار ءان، تارتار كۇيىڭ دە وزىق بولسىن، جينالعان جۇرتتان كەم قالما، كەم تۇسەرىڭ بار — بەكەرگە تىراشتانبا» دەگەن ءمان جاتسا كەرەك. «كورگەن جەرگە بوي سىي، كورمەگەن جەرگە تون سىي» دەگەندەي، كيگەن كيىم، ءجۇرىس-تۇرىس تا بوتەن ەلدە سىن بولسا كەرەك. سىرتتاي باعدارلاۋىم بويىنشا، تويعا، اسقا بارام دەپ كوڭىلىڭىز ورەكپىگەنمەن، تويعا جىبەرەتىندەر جىبەرسە بارارسىز، — دەپ سالماقپەن سويلەپ، ەزۋ تارتا قارادى.
— ايتقانىڭنىڭ ءبارى دۇرىس. بۇگىن مىنا شالداردىڭ باسىن قوسىپ، اقىلداسقانىم دا استىڭ جايى ەدى. كوكتەمدە توپتانىپ ۇشقان قۇزعىندارشا باس شۇلعىسقاننان باسقا قوسارى جوق وڭشەڭ مەڭىرەۋلەردەن ءبىر اتالى ءسوز، اقىلدى كەڭەس ەستي الماي قور بوپ ەم. جاس تا بولساڭ كوپتى اڭعاراتىن جىگىتسىڭ عوي، ءسوزىڭ ۇناپ بارادى. He اقىلىڭ بار قوسار؟ تويعا جىبەرەتىندەرىڭ كىم؟ سونىڭدى تۇسىنە الماي قالدىم. ءىشىڭدى ۇرايىن، مەنى ۇستاپ تۇراتىن كىم بار. و نە دەگەنىڭ؟ — دەپ الىبەك تە سوڭعى ءسوزدى اۋىر الىپ قالعان سىڭاي ءبىلدىردى.
— اسقا بارامىن دەيسىز، — دەدى اقان، — كوپ بولسا، بىر-ەكى جۇيرىگىڭىز، ءبىر ءۇيىر جىلقى، اشىتىپ جاتقان قىمىزىڭىز بار شىعار. كوكشە وڭىرىنەن ءزىلعارانىڭ الىبەگى كەلدى دەگەندە كەز كەلگەن ساسىق بايلاردىڭ جەمىمەن عانا كەلگەن ءسىزدى كورىپ، ەل نە دەيدى. كوكشەنىڭ ءانى قايدا، بۋرابايدىڭ ءسانى قايدا دەمەي مە؟ سىنمەن قاراعان ەلدەن مىنمەن قايتپاي، ۇلگى-ۇلاعات كورسەتىپ، ارتىڭىزعا بەلگى قالدىرىپ، مەرەيمەن ورالعانىڭىزدى تىلەر ەم.
— Miنe، مىنە، ەي، ءىشىڭدى ۇرايىن، وسى ەمەس پە ەدى كوڭىلىمدە سايراعان. تاپ ۇستىنەن ءتۇستىڭ، باسە، اي، سەرىم-اي، ادامنىڭ قۇيقا تامىرىن شىمىرلاتار پەرىسىڭ بە، جىنسىڭ با؟! — دەپ قارقىلدادى الىبەك:
— ولاي بولسا، وسى جولعا مەن دە جاقسىنىڭ شاشپاۋىن كوتەرىپ بارسام با دەپ ەم. قۇنان، تاي جارىسىندا ۇزدىك شىعىپ جۇرگەن كەربەستىنىڭ باعىن سىناپ، ۇلى تويعا سالسام با دەپ ەم. انشى-كۇيشى، بالۋان — جيىرما جىگىتىم بار. قالجىڭعا، ازىلگە الماستاي وتكىر، وتىرسا وتىرىسقا جارايتىن، جۇرسە جۇرىسكە شىدايتىن بەس اسپاپ قىلشىلداعان جاستار. قۇران شىعارىپ، باس شۇلعىپ قانا قايتاتىن ولەكسەلەر ەمەس، كوكشەنىڭ ءانى مەن جىرىن تاراتىپ، جات ەلدىڭ ونەرىن ەلىنە اكەپ جاياتىن، ەزدىكتى كوتەرمەي، ەرلىكتى ءسوز قىلاتىن ارداگەر ازاماتتار. اسقا بارىپ باس جەپ قانا قايتپاي، جاقسىنى، ۇلاعاتتى ءىستى پاش ەتەتىن ورەندەر. مەن سولاردىڭ اتىنان كەلىپ وتىرمىن، — دەگەندە:
— پا، پا!
— قالاي، قالاي سىلتەيدى!
— ءوي، اينالىپ كەتەيىن! — دەپ وتىرعاندار دۋىلداسىپ كەتتى.
— جارايدى، اقان، كوڭىلىمدى ءبىر سەرگىتتىڭ. ىلايىم بارار، قايتار جولىمىز وسىلاي بولسىن. ەندى ءوز كوڭىلىندە نە بار، ايت، تارتىنبا. تاعى كىمدەرىڭ بار، ەرتەتىن. بەردىم تىزگىندى قولىڭا، — دەپ الىبەك جادىراپ، شاتتانا ءتۇستى.
— باسقا اپارار ازىرگە ويىمدا ەشكىمىم جوق. ال تىزگىندى ءوز قولىڭىزدان شىعارماساڭىز دا بولادى. باتىر قولى قۋاتتىراق قوي، — دەپ الدەنەگە مەگزەپ تۇسپالداعان اقان ەندى باسقا ءبىر توسىن ءسوز ايتىپ، اسقا بارامىز دەپ كۇمپىلدەپ دامەلەنگەن ەل اقساقالدارىن، بايلاردى رەنجىتە سويلەدى، — سىزدەن سۇرار ءبىر عانا تىلەگىم بار. الەكە، ەگەر ماعان سالساڭىز، «ءولىمدى جەردە مولدا سەمىرەدى» دەگەندەي، اس دەسە قالمايتىن، «اس ءىشىپ، اياق بوساتارلاردى»، قۇران شىعارىپ، ايات وقىپ، شاريعات ايتاتىن قوجا-مولدالاردى، كىسەسى ۇزىلگەنشە شىرەنىپ، ارقانداي شيراتىلعان دۇڭگىرلەگەن قۋىس كەۋدە باي-ماناپتاردى ەرتپەسەڭىز. وندايلار قىپشاق ەلىنەن دە تابىلادى. سىزدەي باتىر وسى ولكەدە بىرەۋ-اق بولسا، سوڭىڭىزعا ەرتكەن توپ تا سونداي ەلدەن ەرەك بولسا ەكەن. جاڭا تىلەك، جاڭا مىنەز كورسەتىپ قايتساق ەكەن دەگەن ويىمدى قابىل ەتسەڭىز، ودان باسقا قوسارىم جوق. قالعان بيلىكتى ەل اعاسى ءوزىڭىز-اق شەشە بەرەرسىز.
قۇتى تۇسكەن باتىر ماڭىنداعىلارعا قاراپ ويلانعان دا جوق، قوڭق ەتتى:
— ءىشىڭدى ۇرايىن، قىپشاق شاقىرسا، وسىناۋ اتىعاي-قاراۋىلدان باسقا بىرەۋدى كورمەپ پە. ەندەشە مەن ەرتكەن بارادى، ەرتپەگەننىڭ ءىشىن ۇرايىن! بولدى، ماقۇل! باتىردا ەكى ايتۋ جوق...
ارادا بip جۇما وتكەن سوڭ ۋاعدالى كۇنى اقان cepi جيىرما جىگىتپەن اۋىل قوتانىن دۇرلىكتىرىپ، شىرقاتا ءان سالىپ، الىبەكتىڭ ءۇيىنىڭ الدىنا كەپ ءتۇستى.
بۇرىن قوتانىندا ءان سالدىرماق تۇگىلى، جۇرتتى اياعىنىڭ ۇشىمەن جۇرگىزەتىن، جالعان سىپايىلىقپەن باسى جەرگە جەتكەنشە جاستاردى ءتاجىم ەتكىزەتىن تورەلەردىڭ سالتىنداعى مەڭىرەۋ، ءولى اۋىلدىڭ ۇستىنە جاڭا جارىق ساۋلە قۇيىلعانداي، مۇلگىگەن سىلبىر جۇرتتىڭ ەنجار كوڭىلى سەرگىپ، شىرت ۇيقىدان ويانعانداي بولدى.
ۇيدەن اتىلا شىققان الىبەك تە ءتىسى اقسيىپ كۇلىپ تۇر. Aنادايدان قاراعاندا جيىرما اق بوز اتقا مىنگەن جيىرما جىگىتتىڭ ءتۇرى — ءتۇسى، ۇستىندەگى كيىمدەرى بىركەلكى. وڭكەي قاراكوك شاپان، باستارىندا پۇشپاق بورىك. قولدارىندا ۇكىلى دومبىرا. جەتەكتەرىندە جۇيرىك ات. اقان تاربيەسىنەن وتكەن جاس انشىلەر سۇلتانمۇرات، اياعان، ءباتجان، نۇرالىلار سىرنايدى قۇلاشتاي تارتىپ، انگە سالعاندا داۋىستارى ءبىر كىسىدەي سىڭعىرلايدى. ات ۇستىندە اياقتارى جەرگە سالبىراعان وجىمباي، قويكۇزەت بالۋاندار دا بەتتەرىنەن نۇرى شىعىپ، جايناڭ قاعادى. جاستاردىڭ ىشىندە سۋ قۇسايىن دا ءجۇر.
ەرتەڭىندە الىبەك تە اكەسى ءزىلعارانىڭ سارى الا وقالى وفيسەرلىك كيىمىن كيىپ، قىلىشىن تاعىپ شىعا كەلدى. پولكوۆنيك ەپولەتى كۇنگە شاعىلىسىپ جارق-جۇرق ەتەدى. قالا كيىمىمەن ءساندى كيىنگەن اقان سەرى ەكەۋى قوس كۇرەڭ قاسقا ارعىماق جەككەن قارا پاۋەسكەگە وتىردى. اسقا باراتىنداي ادەتتەگى كارى-قۇرتاڭ، باي-ماناپ ەمەس، جيىن-تويعا، ساۋىققا باراتىن كىلەڭ جاستار كوكشە اسپانىن انگە بولەپ، ارتىندا قول بۇلعاعاندارعا بيىكتەن قوشتاسىپ ۇزاي بەردى.
اقان باستاعان جاڭا توپ الىستاعى قىپشاق ەلىنە قاراي جاڭا سالتاناتپەن اتتانىپ بارادى.
6
جايلاۋداعى باقتىباي، تاستان، شاعاتاي اۋىلدارى ۇيقى-كۇلكىدەن قالعالى نە زامان.
اقتوقتى قارالى كەلىنشەكتەي ۇيدەن شىقپاي، جۇرت كوزىنە كورىنۋگە بەتىنەن باسىپ، جاتىپ الدى. قاسىنا اندا-ساندا اتا — اناسى كەلىپ، اقىل ايتىپ، قىز كوڭىلىن اۋلايىن دەسە دە، ماڭىنا جۋىتپايدى.
— سوزدەرىڭ كەرەك ەمەس، مەنى اياماي-اق قويىڭدار. ۇل ورنىنا ۇستاپ ءجۇر ەكەن دەسەم مال ورنىنا ۇستاعان ەكەنسىڭدەر، ارماندارىڭا جەتتىڭدەر ەندى. نەسىنە مۇسىركەيسىڭدەر، — دەپ جانىنداي جاقسى كورەتىن شەشەسى دامەلىنىڭ دە بەتىن قايىرىپ تاستادى.
Heشe كۇندەي ءنار تاتپاي جاتقان كەزدەرى دە بولدى. جەڭگەسى كەلگەندە عانا باسىن كوتەرىپ الىپ، «نە حابار بار، ايتسايشى» دەگەندەي مۇڭايىپ، قاديشانىڭ جۇزىنە جالبارىنعانداي قارايدى، ءۇي ىشىندەگى ادامداردان قايمىققان جەڭگە ءتىس جارىپ ەشتەمە ايتا الماي باسىن شايقاعاندا، دارمەنسىز مۇگەدەك جاننىڭ مۇشكىل حالىندەگى اقتوقتى قايتا قيسايادى. قاديشا ءبىر قاعا بەرىستە سىبىر ەتىپ، اقاننىڭ الىستاعى ءبىر اسقا كەتكەنىن ايتقان. ودان باسقا حابار جوق. تاستان قولىنان جەتەلەپ، توقالىن الىپ كەتتى. كوپ ارالاستىرمايدى.
باقتىباي ءۇيىنىڭ ماڭى كۇنى-تۇنى كۇزەتتە. ءۇش اۋىلدىڭ ەر ازاماتتارى كەش تۇسسە-اق قوي كۇزەتكەن بوپ، قولدارىنا قارۋ aپ، باي ءۇيىن كەزەكپەن تورۋىلدايدى. ۇيىقتار كەزدە دامەلى قىزىن ايمالاپ، سۇيگەن بوپ، ىرگەسىنە الىپ جاتادى.
ەڭ ارتى ءتۇن ىشىندە تىسقا شىقسا دا ءار جەردە قىلتيىپ، سوستيىپ جۇرگەن قاراۋىلشىلاردان اقتوقتى ابدەن ىعىر بولدى. اشۋعا بۋلىعىپ تالاي رەت جىلارمانعا كەلىپ، قىبىن تاۋىپ قاشىپ كەتەيىن دەسە دە قىز بالانىڭ قىلداي جولى جىبەرمەيدى. جانە قاشقاندا قايدا بارماق؟ اقان اۋلىنا ءوزى ىزدەپ جەتپەك پە؟ جوق، مۇنداي وي ءالى باسىنا كەلگەن ەمەس.
قاماۋداعى باسىر كۇندەر كەرەناۋ جىلجىپ وتپەيدى. ءۇي ىشىندە اياق-تاباق تا سالدىراماي، قۇربى قىزدارى دا قاتىناي الماي، نە سىرتتان، نە ىشتەن جىلى قاباق كورمەگەن اقتوقتى از كۇندە سارى اۋرۋعا شالدىققانداي كوزى كىرتيىپ، ءوڭى جاداۋ تارتتى.
كۇندە تىستا سەلتيىپ، سۇتەمگەن اۋلىنا كوزى تالعانشا سىعىرايا قارايتىن باقتىباي كەشكە اھىلاپ-ۋھىلەپ كەلىپ، قۇمالاق تارتادى. وز-وزىنەن كۇبىرلەي وتىرىپ، دامەلىنى قاسىنا شاقىرىپ الىپ ايتاتىنى ءبىر ءسوز:
— مىنا قاراشى، قۇمالاقتىڭ جاتىسى قانداي جاقسى. وڭ جاعى دا، سول جاعى دا تۇيىق، ماڭدايى اشىق، بوساعاسى بەرىك، — دەپ قۇمالاعىن ۋىستاپ الىپ قايتا شاشادى.
— اھ، بارەكەلدە، قۇداي جارىلقادى عوي، قاتىن، مىنا قارا، اتتىڭ باسىن بوساعاعا تىرەدى، قۇيىسقانى بەرىك، ەندى ار جاعىن ايتىپ كەرەگى جوق، كۇيەۋ بالا كەلە جاتىر، قامدانا بەر. تۇرا تۇر، تۇرا تۇر، مىنا بىرەۋ كىم بولدى ەكەن، اپىراي ءوزى اتىن قارا تەرگە مالىندىرىپ، جانۇشىرىپ كەلەدى عوي.
اقتوقتى قۇمالاققا دا، ساۋەگەي اكەگە دە سەنبەسە دە، تاپ وسى تۇستا «اقان بولماسا يگى ەدى» دەپ بولىمسىز ۇمىتپەن باسىن كوتەرىپ الادى. ءبىراق باقتىباي تاعى دا ونىڭ كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي باسادى.
— ە — ە، ءبىلدىم، ءبىلدىم، بۇل كەلە جاتقان قۇدالاردىڭ حابارشىسى ەكەن عوي. پوي-پوي، جۇرىسىنە بولايىن، قۇيىسقانىنىڭ سارتىلداۋىن قاراشى، ءاي قاتىن، ءوزى شولدەپ كەلە جاتىر ەكەن، تاڭدايى كەبەرسىپتى بايعۇستىڭ، قىمىز ازىرلە، قىمىز، — دەپ جىندانعان ادامداي ىشتەگى ارمانىن قۇمالاققا ايتقىزعان شالىنا ايانىشپەن قارايتىن دامەلى:
— بايعۇس-اۋ، اۋەلى كەلسىنشى، كانە، كەبەرسىگەن تاڭدايى قايسى؟ — دەپ شالىنىڭ كوڭىلىن جىقپاي، قۇمالاققا ۇڭىلەدى.
— دامەلى-اۋ، سەن دە قىز كۇنىندە قۇمالاقشى ەدىڭ، قارتايايىن دەگەنبىسىڭ. مىنا ورتاداعى تاڭدايى، مىنا ەكى جاقتاعى سىڭار قۇمالاقتار ات ۇستىندە سالبىراعان ەكى اياعى ەمەس پە؟ ءوزىنىڭ جانى جايلاۋ، جاعاسى بوس. پوي-پوي، ءوزى دە سەرەيگەن ۇزىن ادام ەكەن... ءاي، ول ەلدە مۇنداي ۇزىن بويلى كىم بار ەدى؟.. ە-ە، ءبىلدىم، تاپتىم، بۇل تۋلاق بولدى، تۋلاق. ۇستا تۋلاقتى بىلمەۋشى مە ەڭ. ءاي، ەرىن-اي، ەكى وكپەسىن قولىنا الىپ ۇشقان ەكەن-اۋ، ءقايتسىن... دامەلى، دامەلى، مىنا قاراشى، مىنا جاتقان قۇمالاق كۇيەۋ بالانىڭ جۇرەگى. ءوي، اينالايىن، جۇرەگىڭنەن. ءوزى جۇرەگى كۇپتىلەۋ مە قالاي... ە، ەندى قايتسىن، العاشقى قىزىعىنا كەلە جاتقان بالانىڭ جۇرەگى كۇپتى بولماعاندا، ءقايتسىن. باياعىدا سەنى الاردا مەنىڭ جۇرەگىم اياق قاپتاي بولعان.... جارايسىڭ، قۇمالاعىم، جارايسىڭ. ەندى جيناپ قويايىن. قايتالاپ تارتا بەرسەڭ، قۇمالاق الجىپ كەتەدى، — دەپ ءوزى دە الجي باستاعان باقتىباي ءبىر — بىرلەپ تەرىپ، جيناي باستايدى.
ءبىراق كەلەدى دەگەن كۇيەۋ دە جوق، قۇدا جاعىنان ەستىلەر حابار دا جوق. قوس جايلاۋدىڭ ەكى اراسىن اسپان مەن جەرگە تىرەسكەن كوك شىمىلدىقپەن ءبولىپ تاستاعانداي قىبىرلاعان ادام كورىنبەيدى، كىسىنەگەن جىلقى ءۇنى ەستىلمەيدى. قۇدا جاعى ءولى دالاداي تىم-تىرىس.
ءبىر كۇنى باقتىباي ۇزاق قايعىعا ءتۇسىپ، ەگىلىپ جىلادى. ءتۇن ءىشى ەدى. دامەلى دە، اقتوقتى دا ءۇن-تۇنسىز. ءارقايسىسى ءوز ويىمەن الەك بوپ تۇندىگى جابۋلى تاستاي قاراڭعى كيىز ءۇي ىشىندە ۇيىقتاي الماي جاتقان. وز-وزىنەن سىڭسىپ جىلاعان باقتىبايدىڭ ۇنىنەن ەكەۋى دە شوشىپ كەتتى. العاشقىدا، ۇيقىسىراپ جاتقان بولار دەپ ۇندەمەگەن دامەلى كۇيەۋىنىڭ ءۇنى ۇدەي تۇسكەندە، «باستىعىرىلىپ قالعان ەكەن» دەپ:
— ءبىسمىللا، ءبىسمىللا، سۋحان اللا، سۋحان اللا، ءسۇفۋ، ءسۇفۋ، كەت، بالەكەت، كەت! — دەپ جىن-شايتانعا الىستان ايبات شەگىپ ۇشكىرىپ، — باقتىباي، باقتىباي! — دەدى.
باقتىباي جانى اشىعان كەمپىرىنىڭ داۋسىن ەستىگەندە ودان سايىن ۇدەي ءتۇستى:
— قۇداي-اي، مىنا بايعۇسقا نە بوپ قالدى، — دەپ جىلى ورنىنان ءىش كيىمى اعاراڭداپ تۇرا جۇگىرگەن دامەلى جۇمارلانعان كورپەگە اياعى ءىلىنىپ، ۇشىپ ءتۇستى. قاراڭعىدا سەرەڭ ەتىپ قۇلاعان ايەل ودان سايىن زارەسى كەتىپ قايتا-قايتا جەرگە تۇكىرىنىپ، دۇعا وقىپ جاتىر.
— يننا اعىتاينا كالكاۋسار، ءپاساللي ليراپبيكا، ونىحار يننا شانياكا ءوللا ءبىتار. ءسۇفۋ، ءسۇفۋ!
اقتوقتى مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى دە، قايتا تومسىرايدى. جاسىنان اۋىل موللالارىنان نەشە ءتۇرلى دۇعانى جاتتاپ وسكەن ول بيىل اقاننىڭ: «ءسىزدىڭ اۋىل موللاسى كوپ اۋىل دەۋشى ەدى: قاعاز، قالام تابىلماعانى قيىن بولعان ەكەن»، — دەپ ءوزىمسىنىپ، وكپەلەگەنى ەسىنە ءتۇسىپ، قايتادان قالىڭ تۇمان ويعا كەتتى.
دامەلى ءار جەردى سيپالاپ، جىپىلىق شامدى تابا الماعان سوڭ، بوزداي باستاعان شالىنىڭ قاسىنا بارىپ:
— باقتىباي، باقتىباي، ساعان نە بولدى، — دەپ يىعىنان جۇلقىلاپ ەدى، مۇرنى بىرس-بىرس ەتكەن باقتىباي:
— ج-ج-جاتشى ق-ق-قاسىما، ج-جاتشى، — دەپ ىقىلىق اتتى.
— نە قورقىپ جاتىرسىڭ با؟
— ق-ق-قورقىپ مەنى ق-قۇ-داي ا-ا-الار دەيسىڭ بە؟
باقتىباي كوپكە دەيىن وكسىگىن باسا الماي، ءۇنسىز جاتتى دا، الدەن ۋاقىتتا بارىپ، باسىن كوتەرىپ، كورپەگە كوزىن ءسۇرتتى.
— ءوزىم دە ءبىلىپ ەم، — دەدى سوسىن، جىلاعان داۋسى ءالى دە تۇزەلمەي كەمسەڭدەپ.
— نەنى ءبىلدىڭ؟
— بۇكىل مالىمدى جاۋداي شاۋىپ، ءوزىمدى جۇرداي عىپ توناپ كەتەرىن بىلگەم. ولەتىن بالا مولاعا قاراي قاشادى دەپ، قوجاحمەتتىڭ اۋلەتىنە قايدان كيلىگىپ ەم.
ەرتەڭ اناۋ بايمۇرزاسى، جالمۇرزا، ەسمۇرزاسى اياعىنان تىك كوتەرىلىپ، جاۋداي شاۋىپ الماي ما؟ شەتىنەن شىرەنگەن باي، بولىس تا، بي دە سولاردان. قالىڭدىعىنا كەلمەي جاتقانىندا سىر بار. ءبىر-اق كۇندە اتوي ساپ، ءتۇپ-تۇياناعىمدى قويماي ورتشە جالاپ كەتەتىن الاپات ەمەس پە؟ قىز تۋمادىڭ، قىرسىق تۋعان ەكەنسىڭ عوي!
— تەك، قايداعىنى ايتپاي. سونداي سوزگە اۋزىڭ قالاي بارادى. قايداعى جوق سۇمدىقتى قايدان شىعارىپ وتىرسىڭ. بيىل كۇزدە توي جاسايمىز دەگەن. قامدانىپ جاتقان شىعار. نەسىنە اسىعاسىڭ. اقتوقتىنىڭ دا كوڭىلى اقاننان سۋىعان سياقتى. شىداساڭشى، باقىر-اۋ، بايبالامدى سالا بەرمەي.
— مەن شىدامايمىن دەيدى دەيسىڭ بە؟ ءبىراق شىدامنىڭ دا شىدامى بار. تۇسىمنەن قورقام. جاڭا جامان ءتۇس كوردىم.
— ە، ءتۇس تۇلكىنىڭ قيى ەمەس پە؟ نە كوردىڭ سونشاما؟ — دەپ تۇسكە سەنگىش، ىرىمشىل دامەلى دە باسىن كوتەرىپ وتىردى.
— تۇسىمدە... وڭىمدە دەيىنشى...
— قوي، جامان ءتۇس بولسا، وڭىمدە دەمە.
— ءيا، ايتقانداي تۇسىمدە، اسپان قاپ-قارا قۇرىمداي بۇلت ەكەن دەيمىن. كۇن جارق ەتە قالعاندا جالباي ەتىپ، اق ساقالى جەلكىلدەگەن ءبىر قاراقۇس قۇلديلاپ كەلەدى ەكەن. تۇمسىعى قوڭقيعان توبان اياق ءبىر كارى اتەش قۇرقىلداپ قاشىپ بارادى. قاراقۇس نايزاعايداي جارقىلداپ، ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر جاناپ ءوتىپ، قاعىپ اكەتەيىن دەپ ءجۇر. اتەش جان ۇشىرىپ، شىبىن-شىركەي بوپ جانتالاسىپ، قايدا تىعىلارىن بىلمەيدى. ءبىر كەزدە قاراقۇس سورعالاپ كەپ، ءىلىپ كەتتى. اتەش بايعۇستىڭ قيق ەتكەن عانا داۋسى شىقتى. ەكى اياعى سالبىراپ، اسپانداپ كەتىپ بارادى. ءجۇنى ۇشىپ، قارشا جاۋادى. استاعىپىراللا، ساعان وتىرىك، ماعان شىن، الدەن ۋاقىتتا بايقاسام، اتەش ءوزىم ەكەم دە، قاراقۇس سۇتەمگەن ەكەن... «ءوي، اكەڭنىڭ» دەپ اششى تىرناعىن باتىرعاندا، قابىرعام سىتىرلاپ، ەكى وكپەم قىسا ءتۇستى. اۋزىمدى اشىپ، بىردەمە دەيىن دەسەم، ءتىلىم كۇرمەلىپ سوزگە كەلمەيدى. ءبىر كەزدە، ەكى-ۇش رەت شىر اينالىپ، اسپاننان تاستاپ-اق جىبەردى. ەندى ءولدىم-اۋ، ءولدىم-اۋ دەپ جاتقاندا شوشىپ وياندىم.
دامەلى كۇلگەن جوق:
— قويشى ءارى، مەن ودان باسقا بىردەمە تۇسىڭە ەنگەن ەكەن دەسەم... مىنا بۇلتتى كۇننىڭ امالىنا كورىنگەن عوي، — دەپ جۋىپ-شايىپ جاتىر.
اقتوقتى كۇلەرىن دە، جىلارىن دا بىلمەيدى. ءوز قىزىناپ ءوزى قۇتىلا الماي، اۋرە-سارساڭعا تۇسكەن سورلى اكە مىنەزىنە اشۋلانا دا الماي، ءوزىنىڭ قىز بوپ تۋعان باقىتسىزدىعىنا ىشتەي كۇيىندى.
ءوز ءۇيى وزىنە جات بولا باستاعان جاس قىز ىستىق ءتانىن پىسىناتقان اۋىر كورپەنى سەرپىپ تاستاپ، اۋىر دەم الدى. جان-جاعىن تۇمشالاپ، بۇركەگەن تاس قاپاستاي قاپىرىق ءۇيدىڭ ىشىندە تىنىسى تارىلىپ بارادى. كەۋدەسىندە دىرىلدەگەن ىپ-ىستىق باۋىرداي تىپ-تىعىز قوس انارىن سىعىمداي ۇستاپ: «قۇداي-اي، بۇل قاپاستان قاشان كەتەم. جىلى ۇيا ەمەس، ازىناعان كوردەي بولدى عوي. تەنتىرەپ كەتسەم ەكەم»، — دەپ قاراڭعىدا كوزىنە جاس الدى...
كوپ ۇزاماي اقتوقتىنىڭ تىلەگەنى بولدى.
ءتۇن ورتاسىنا دەيىن جاسىرىن باس قوسقان اتا-انا، تۋىستارى كەپ قىزىن كيىندىرىپ الدى. ەسىك الدىنا قوس ارعىماق جەككەن تالدان توقىعان جايلى قورابى بار تراشپەنكە توقتاعان. ەشقايسىسى ءتىل قاتپاستان قىزدى قالىڭ ءشوپ سالعان جەڭىل ارباعا وتىرعىزدى. اقتوقتى «قايدا بارامىن» دەپ سۇراعىسى كەلدى دە، تاستاننىڭ سۇستى ءجۇزىن كورگەندە، قارا اسپان جامىلىپ جۇرگەن پاسىق اعامەن ءتىل قاتىسىپ سويلەسۋگە نامىستاندى. «مەيلى، ايتەۋىر، وسى ءبىر بەيباقتاردان، وڭشەڭ ۇركەك ەلدەن كەتسەم بولدى قايدا بارسام دا مەيلى!» — دەپ اقتوقتى ءۇنسىز كەپ تراشپەنكەگە وتىردى.
اربا ماڭىندا سويىل سۇيرەتكەن تورت-بەس سالت اتتى جىگىت بار. ءلام دەپ ولار دا اۋزىنىڭ جىگىن اشقان جوق. ۇيقىداعى اۋىلعا دا سىبىسىن بىلدىرمەي اتتانعان جولاۋشىلار ءتۇن جامىلىپ، بەلگىسىز ءبىر جاققا قاراي شوپتەسىن سۇرلەۋمەن ۇزاي بەردى.
7
سۇتەمگەن اۋىلى. نۋ ورماننىڭ ۇزىلگەن جەرىندەگى ايدىن كولدىڭ جاعاسىن جايلاعان قالىڭ ەلدە جىلداعىداي سالتانات جوق. مالشى ءتولىن اياقتاندىرىپ، مالىن جايىپ، قويىن قۇرتتاپ، ۇرعاشى اتاۋلى قۇرتىن قايناتىپ، ءجىبىن ءيىرىپ، جەر وشاق ماڭىندا كۇنۇزاق ءۇنسىز شوقيىپ، ءار ادام ءوز شارۋاسىنىڭ كۇيبەڭىمەن اۋرە. جاستار جاعى دا بۇرىنعىداي ءان ايتىپ، ساۋىق قۇرۋدان قالعان. بىر-ەكى رەت التىباقان تەۋىپ، اقسۇيەك وينايمىز دەگەن قىز-قىرقىندى ۇلكەندەر جاعى تىيىپ تاستاعان. اۋىل قارالى اۋىل سياقتى.
تۇنەۋكۇنگى جالمۇقاننىڭ قاينىنا ۇرىن بارىپ، ماسقارا بوپ قايتقان سول ءتۇنى اقتوقتىنىڭ اقانمەن سەرۋەن قۇرعانىن ەستىگەن اتالاستار نامىستان جارىلىپ كەتە جازداپ، ىشتەن تىنىپ ءجۇر. از كۇندە بۇكىل اتىعاي-قاراۋىلعا، قالا بەردى ىرگەلەس وتىرعان كەرەي جۇرتىنا تەگىس تاراپ، ءۇرىم مەن قىتايعا جايىلىپ بارا جاتقان بۇل قورلىق — جالعىز سۇتەمگەن ەمەس، قوجامبەتتەن تاراعان بۇكىل بايمۇرزا، جالمۇرزا، ەسمۇرزا اۋلەتىنە تۇسكەن جارا. ەلدىڭ ەركەك كىندىك ازاماتى قورلانىپ، تۇنەرىپ العان. بيىلعى قان جايلاۋدا وسى ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرىپ وتىرعان ۇيىتقىسى، پايعامبارداي سۇتەمگەن اقساقالدىڭ بالاسىن ۇيلەندىرىپ، قاشان قىستاۋعا قايتقانشا قىرىق كۇن ويىن، قىرىق ءتۇن تويىن وتكىزەمىز دەپ لەپىرگەن جەل كوڭىل سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، جايلاۋ ۇستىنەن ءتىلسىز جاۋ — ءورت الاپاتى وتكەندەي.
جالمۇقان بولسا باقتىباي اۋلىنان قايتقالى ەلىنە كورىنۋگە بەتىنەن باسىپ، باسى اۋعان جاققا كەتىپ قالعان. ءوز ەلىندە الدىنان ەشكىم شىقپاي ەركە توتاي بوپ وسكەن بۇلا جىگىت وق ءتيىپ قانسىراعان جارالى اڭداي سەندەلىپ، بوتەن ەلدە ءجۇر. جۇيرىك ات تا، العىر قىران، سۇلۋ قىز دا وزىنىكى بولىپ، ەركىن يەمدەنىپ، ەشكىمنەن قاعاجۋ كورمەگەن جالمۇقان ەسەيگەنشە ۇيلەنبەگەن. ەشتەمەدەن بەتى قايتىپ، تاۋى شاعىلماعان بوزبالاعا قىز اتاۋلى ۇنامادى. اقىرى ءبىر تويدا وسى اقتوقتىنى كورىپ، ەسى شىعىپ قۇلاي سۇيگەن. بۇرىن سۇيۋ-كۇيۋ دەگەنگە كۇلە قاراپ، مىسقىل، اجۋامەن ايتىپ، «شىنىمەن عاشىقتىق دەگەن بولا ما ەكەن؟ الدە كۇيرەك، وسال جانداردىڭ بۇل دا ءبىر بويىنا بىتكەن ايىقپاس دەرتى، اۋرۋى ما ەكەن» دەيتىن. ەل اراسىندا ايتىلاتىن ەرتەگى، حيسسالاردى ەستىگەندە عاشىقتىق جولىندا وپات بولعان قىز بەن جىگىت جايىنداعى داستانداردىڭ اشەيىن قىزىقتى وقيعاسىنا ەلىكپەسە، ولاردىڭ جاستىق سەزىمىنە البىرت كوڭىلى ونشا ۇيي قويمايتىن. اشەيىن ءبىر اۋسارلىق، ەسسىز قۇمارلىق دەپ قانا ۇعاتىن. ال اقتوقتىنى ءبىر-اق رەت، وندا دا الىس وتىرىپ كورگەن جالمۇقان سول حيسسالارداعى البىرت جىگىتتەردەي وزگەرىپ، كۇننەن كۇنگە كۇلكى ەتەتىن دەرتكە شالىنا باستاعانىن سەزگەندەي. بۇرىنعىداي الدىڭ-دۇلدىڭ بوس سەلتەكباي ويسىز كەزبەلىك جوق، جاتسا-تۇرسا ءبىر كورگەن اقتوقتىنى ويلاۋمەن اۋرە. باسىندا «قىز ەمەس جىن، پەرى شىعار مەنىڭ باسىما پالە بوپ جابىسقان» دەپ، ويلاماۋعا تىرىسسا دا، كۇن وتكەن سايىن ول دەرتىنە داۋا تابا المايتىن كۇيگە ۇشىراعان. ءجۇزىن قايدا بۇرسا دا، تەك اقتوقتىنىڭ اۋلى، اقتوقتى جۇرگەن، اقتوقتى كۇلگەن جاق قانا قىزىقتى، ىستىق كورىنىپ سول جاققا بارعىسى كەلەدى دە تۇرادى. ءبىراق ءوزى بارىپ سويلەسۋدىڭ قىبىن تابا الماي، اقىرى ۇياتتى قويىپ اعايىندارىنا ءسوز سالىپ ەدى، ولار بىردەن ماقۇلداپ، كوپ ۇزاماي قۇدالىققا بارىپ، باقتىبايمەن وپ-وڭاي كەلىسكەن. ولاي بولماس دەپ جالمۇقان دا ويلاعان جوق. ءبىراق تاپ مىناداي سۇرىنەرمىن دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەپ ەدى. قۇدالىق تۇسكەن سوڭ كوڭىلى جاي تاۋىپ، اتاستىرعان قىزدى ءوزىنىڭ مەنشىگىندەي كورگەن جىگىت، وڭ جاقتا وتىرىپ سايران سالعان قالىڭدىعىنىڭ قىلىعىنا قارا جەردەي بوپ ءولىپ كەتە جازدادى. بۇدان كەيىن ەلىن كورىپ، اركىمنىڭ سىرتتان ايتقان پىش-پىش وسەگىن تىڭداپ، ءوزى مەنسىنبەي جۇرگەن قىزدارىنىڭ الدىندا ماسقارا بولعانشا، قاڭعىرىپ ولگەندى ارتىق كوردى.
سۇتەمگەن بولسا بالاسىنان ءارى قان جۇتىپ توسەك تارتىپ جاتىپ العان. سارىارقانى جايلاعان ءيىسى قازاققا ءمالىم مىڭعىرعان مالىندا، ءسان-سالتاناتىندا قيساپ جوق، تاسى ورگە دومالاعان اتاقتى باي قارتايعاندا كورگەن بالاسىنىڭ قىزىعى ۇستىندە وسىنداي قازاعا ۇشىرارمىن دەپ ويلاپ پا؟! ونىڭ ءۇستىن كىم باسىنىپ وتىر. ەل ىشىندە مازاققا اينالىپ، توپاس، نادان اتانعان، جامان باقتىباي. نە دەگەن ماسقارا! قازاقتا ەڭ كوپ داۋ نە — جەسىر داۋى، جەر داۋى. جەر ءۇشىن نەشە ءبىر قىرعىن قان توگىستى باسىنان وتكەرمەدى. سول قاسيەتتى جەرگە دە تارىلماي، ءوزىم دەگەنگە كەڭ قول سۇتەمگەن جامان باقتىبايمەن قۇدا بولعان سوڭ، جات جۇرتقا قىر كورسەتكەندەي ءىنىسىنىڭ جايلاۋىن بەرىپ، كورشى قونىپ ەدى. ەندى ىرگەسىنە كەلىپ الىپ قىزىن باسقانىڭ قۇشاعىنا قوسىپ، ويناقتى ءوز جايلاۋىندا سالىپ وتىر. ەكى اياعىمەن جەر تىرەپ، توبەسىمەن كوك تىرەپ جۇرگەن سۇتەمگەنگە بۇدان ارتىق قورلىق، بۇدان اسقان مازاق بار ما؟!
تابيعاتىندا مىنەزى سابىرلى، ءار نارسەنىڭ قىبىن اقىلمەن تاۋىپ، اپتىقپاي پىشەتىن ساياساتقا جۇيرىك باي وسى تۇستا سەڭ سوققانداي قاتتى الدىرىپ قالدى. ءسوز كوتەرە المايتىن كىسى، قايعىنى جەڭە المايتىن كۇيرەك بوپ، كۇننەن-كۇنگە تومەندەي بەردى. ءۇيىنىڭ ماڭىنان بالا سويلەپ وتسە دە، الىستا بىرەۋلەر كۇلسە دە، قاباعىن تىرجيتىپ، اشۋ شاقىرادى. ءتىپتى بوساعاسىندا تۇرعان سابانى دا شىعارتىپ تاستادى. كورشى كيىز ۇيدەن كۇمپىلدەگەن پىسپەك داۋسى شىقسا دا، «توقتاتىڭدار، ميىمدى شاعىپ بارا جاتىر» دەپ كەييدى.
جاقىندا بايدىڭ كوڭىلىن سۇراپ، سالەم بەرە كەلگەن بەكبولات، كوبەن بيلەر سۇتەمگەننىڭ قايعى وتىنا ماي قۇيعانداي، بۇرىنعىدان بەتەر ەسەلەپ كەتتى.
ەلدىڭ يگى جاقسىلارى ادەيى ات باسىن تىرەگەن سوڭ سۇتەمگەن اسا سىر بىلدىرمەي، جىلى ۇشىراپ قارسى العان.
قىلدى قاراۋىل كوبەن باس قوسقان جەردە كورىنگەنگە ءتيىسىپ، اۋزىمەن وراق ورىپ ۇرىنىپ وتىراتىن ۇشقالاقتاۋ ەدى. اۋرۋدىڭ كوڭىلىن سۇراپ، ەل اراسىنىڭ جايىن ءبىراز اڭگىمەلەگەن سوڭ ەندى سۇتەمگەندى كوڭىلدەندىرەيىن دەدى مە، الدە اشەيىندەگى الاڭعاسارلىعى ۇستادى ما، ۇرىنارعا قارا تابا الماي بوس سوزگە كوپ ۇيىرلىگى جوق بايسالدى بەكبولات بيگە تيىسە باستادى. رەتتى، رەتسىز جەردە سوزبەن ءىلىپ-قاعىپ سايقىمازاققا سالىپ، مومىن بەكبولاتتىڭ ابدەن موينىنا ءمىنىپ الدى.
ەل اراسىندا ءتۇتىن شىقسا ەلەڭدەپ، سىلتاۋ ىزدەپ قىمىز ىشەتىن، توق جەردى ساعالايتىن بىر-ەكى قارتاڭ ادامدار سۇتەمگەن اۋىرعالى ءجيى كەلۋگە باتا الماي ءجۇر ەدى. قوناقتاردى سىلتاۋراتىپ، وسى ۇيگە باس سۇعىپ، تاماق اڭدىپ اينالشىقتاپ وتىرعان. كوبەيدىڭ ۋىتتى سوزدەرىنە ءماز بوپ، كوزدەرى جىرتيا كۇلىپ، قولپاشتاپ قويادى.
كوبەي ءبىر كەزدە بەكبولاتتىڭ وتكەن قىستا ءىش تاستاپ، جۇتقا ۇشىراعان مالىنا ءتيىستى. بىلتىر كوك سالپاقتا، قارا جاۋىن جاۋىپ، ارتىنان ءبىراز كۇن ۇسكىرىك سوعىپ، سوقتالانعان قالىڭ قار كوك مۇزداققا اينالعان. تەبىندە جۇرگەن ۇركەردەي از جىلقى شاشاسى قيىلىپ، اۋزى جارىپ وتتاي الماي جۇدەپ، بۋاز بيەلەر شەتىنەن قۇلىن تاستاعان. شاعىن شارۋالى بەكبولات ەلدەن الا-بوتەن جۇتاپ، كەدەيلىككە تاپ بولدى. كوبەن وسىنى تابالاي سويلەدى.
— بەكە-ay، بەكە، — دەپ ىرجالاقتاي كۇلگەن كوبەن سورى قايناپ بەكبولاتتى اششى مىسقىلدادى، — بيىل ءوزىڭىز تىم جاقسىسىز. قىس ىشىندە قىمىز ءىشىپ شەكەڭىز قىزارىپتى. بيەلەرىڭىز ەرتە قۇلىنداعان سوڭ سەمىرەيىن دەگەنسىز بە قالاي؟!
بەكبولاتتا شىداي الماي مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. قانشا اشۋعا مىنسە دە، بيازى تىلمەن، جۇمساق سويلەي وتىرىپ، قانىن شىعارماي باۋىزدايتىن تاپقىر شەشەن بي باسىن وقىس كوتەرىپ الىپ:
— دۇرىس ايتاسىڭ، كوبەن، — دەپ وتكىر كوزىن قاداپ، تاقپاقتاي جونەلدى، — جەر قارادا دالانىڭ سىزى بولدى، قار كەتەردە ەكى ەلى مۇزى بولدى. مۇز بولعان سوڭ بيەدە ءىش بولا ما، ءىشتى بولعان جالعىز-اق قىلدىنىڭ قىزى بولدى.
شالدار جىمىڭ ەتىپ تىيىلدى. كوبەن توبەسىنەن جاي تۇسكەندەي كوگەرىپ كەتتى: وسى وتكەن قىستا كۇلايىم دەگەن قىزى وڭ جاقتا وتىرىپ جۇكتى بولىپ، ءوز ءۇيىنىڭ شىمىلدىعىندا بوسانعان. جۇرت مۇنى تۇگەل بىلەدى. بەكبولات تاپ وسى ماسقارانى ايتار دەپ ويلاماپ ەدى، كوبەن بي قارا جەردەي بوپ تۇتىگىپ، باسقا جاۋاپ قايتارا الماي، اسقا دا قاراماي، تەز ارادا اتتانىپ كەتتى. تۋرا سوزگە داۋ ايتا الماي، ىشتەي كۇيىنىپ، كەكتەنىپ كەتتى.
بەكبولاتتىڭ مىسقىلى سۇتەمگەنگە دە تۋرالاپ اتقان وقتاي، جاندى جەرىنە ءتيدى... بولاشاق كەلىنىن تۇسپالداپ ايتقانداي كورىنىپ، جۇرەگى ورتەنىپ، بۇل دا سىزدانعان قالپىندا قالدى.
قوناقتار جونەلىسىمەن سۇتەمگەن ەكى-ۇش جىگىتتى جان-جاققا اتتاندىرىپ، بالاسىنا ىزدەۋ سالعان. ونىڭ ۇستىنە قوسكول جاقتان كەلگەن جانسىز ادام جەتكىزگەن سۋىق حابارعا مازاسىزدانىپ، ۇيقى-كۇلكىدەن قالعان.
بۇگىن ورنىنان اق بالاق كارى بۇركىتشە تۇرەگەلىپ، تۇنەرىپ الىپتى. مۇيىزبەن ويۋلاعان اعاش توسەكتە، ارتىنا ءۇش-تورت جاستىق تاستاپ، شالقالاي وتىر. ۇشى قىپ-قىزىل بەتىنىڭ قانى سۇيىلعان، جاعى سۋالىپ، ۇلكەن قوي كوزى شۇڭىرەيىپ، ەرتە اعارعان كۇمىستەي اق ساقالى سيرەي تۇسكەن سياقتى. ءىرى، سۇلۋ دەنەسى دە كىشىرەيىپ، ەتى تارالعان. كوزىنىڭ قيىعىمەن عانا قاراپ، بوساعا جاقتا مالداس قۇرىپ جەر شۇقىعان بالاسىنا زەكي سويلەپ وتىر.
— Miنe، تابانى جالپاق ءۇش اي بولدى، ءۇيىڭنىڭ قاراسىن كورمەي كەتتىڭ. بۇكىل ەلگە بوبىلىق جاريالاپ، ات شاپتىرىپ، ءتىنتۋ سالىپ زورعا تاۋىپ الدىق. ءوزىڭدى ويلاماساڭ دا، جالعىز اكەڭدى، اتا-باباڭدى سىيلاساڭ ەدى. كىم بار بۇل ارقادا مەنىڭ ارۋاعىمدى اتتاپ، بەتىمە كەلگەن. سەن عانا ات اتاندىرىپ، سۇيەك سىندىرىپ وتىرعان، — دەگەندە توردەگى اعاسى شالتىك باي، ونىڭ ۇلكەن بالاسى ساپا، اۋىلدىڭ ەكى-ۇش اقساقالى جالمۇقانعا كوزىنىڭ استىمەن ءۇنسىز ءتۇيىلدى. اكەسىنەن اۋمايتىن ات جاقتى، قىزىل شىرايلى، شالعىسى ۇزىن قياق مۇرتتى جالمۇقان باسىن كوتەرمەدى. اشەيىندە اكەسىنە ەركە سويلەپ، ەركىن جۇرسە دە، مۇنداي اشۋ ۇستىندە قارسىلاسپاۋدى ءجون كوردى.
— جامان باقتىبايدىڭ قىزىن تاپقان ءوزىڭ. مەن زورلاپپىن با سەنى. «اق توقتىدان، اق لاقتان باسقانى المايمىن» دەپ قۇدايدىڭ زارىن قىلىپ كوككە ۇشىپ، جەرگە تۇسكەن ءوزىڭ ەمەس پە ەدىڭ. ايتپەسە انا شىڭعىس اۋلەتىنەن ءجۇسىپ تورەنىڭ قىزىن دا، بولىسىڭنىڭ، ويازىڭنىڭ قىزىن دا اپەرمەس پە ەم. ەندى توردەگى باسىمدى ەسىككە سۇيرەدىڭ. باقتىباي كىم؟ قاشان ونىڭ تەرەزەسى مەنىمەن تەڭ كەلىپ ەدى. ءقايبىر ول كىسى تانىپ، ءقادىر بىلەتىن ادام. قولىنداعى جالعىز قىزىنا بيلىگى جۇرمەگەن سۇمپايى سورلى مەنىمەن قۇدا بوپ قالاي تەڭەسپەك.
جالمۇقان قوزعالاقتاپ، قىزاراقتاي باستادى.
— قىز قۇتىردى ەكەن دەپ، اۋىل سىرتىنان قايتىپ تەنتىرەپ كەتتىڭ. كوتەنگە وكپەلەگەن قۇل بولارمىسىڭ.
— سوندا تارتىپ اكەل دەپ وتىرسىز با، اكە؟
جوق، تارتىپ اكەل، الىپ قاش دەگەن كىم بار. سامەن تۇقىمىنا كەزىندە قىزدارىن جۇرت ءوزى اكەپ بەرەتىن. ال، سەن بولساڭ، قۇسا بوپ، ەل كەزىپ كەتتىڭ. ءلايلى مەن ءماجنۇن بولارمىسىڭدار. سەنى مەن ىنجىق، جاسىق ەتىپ وسىرگەن جوق ەم. قورامسانىڭ ۇلى قىرىندادى ەكەن دەپ قۇيرىعىن شابىنا تىققان ءۇي كۇشىكشە اۋىلعا زىتتىڭ. جۇيرىك ات ورگە سالعان سايىن ورشەلەنە شابۋشى ەدى. شىن بولات قايراعان سايىن وتەدى. پايعامبار جاسىنا جەتكەنشە ساعىم سىنباپ ەدى، ەندى سۇتەمگەننىڭ كەلىنى وڭ جاعىندا جۇكتى بولىپتى دەگەن اتاققا سەن قالدىرايىن دەپ پە ەڭ!
— اكە! — دەپ قالعان بالاسىنىڭ جۇزىنە دە قاراماعان سۇتەمگەن ۇنىنەن بۋلىعىپ، ءوڭى قۋارىپ، قاھارلانا ءتۇستى:
— سەندەي قىلشىلداعان جىگىت كۇنىم بولسا، تىزگىنىمنەن تارتقىزىپ، كەۋدەمدى باسقىزباق تۇگىلى، الا شىلبىرىمنان، اتىمنىڭ قىل قۇيرىعىنان ۇستاتپاس ەم ءتىرى جانعا. ەندى قالىڭدىعىڭا مەن بارۋىم كەرەك پە؟ انا، اقان دەي مە، كوكىگەن ەكەن. ەل ءانىن ايتىپ، ءسوزىن سويلەگەنگە بويى جەتپەيتىن جەرگە اۋىز سالا باستاعان ەكەن. ونىڭ ءانى دە، تۇقىم-جۇراعاتى دا ەندى مەن كوز جۇمعانشا بۇل اۋىلدىڭ جاۋى. قارتايعانشا كورەم بە دەگەن قىزىعىمدى ويرانداماققا قاساقانا كيلىگىپ وتىر. بۇدان وتكەن دۇشپاندىق بار ما؟ قورامسانىڭ ۇلى باسىناتىنداي جالمۇقان شىرىك بولسا دا، مەن الدىما شىعارا المادىم. باسىندىرارمىن. ءتىرى بولسام، ەسەسىن قايتارماي قويماسپىن. ال سەن، قۇداي قوسقان قوساعىڭ، قىرىق جەتىنى قىرقا ماتاپ بەرگەن قالىڭدىعىڭدى وسى بوساعادان اتتاتپاي كوزىمە كورىنبە. سودان سوڭ كوك ەسەككە كولدەنەڭ سالىپ، تور توبەلگە تەرىس قاراتىپ توركىن جۇرتىنا قايتارىپ جىبەرسەڭ دە ءوز ەركىڭ.
— ەندى ماعان قايت دەيسىز. ەرتەڭ اكەلەيىن بە؟ — دەپ دۇڭك ەتە قالدى ءوزى دە نامىستان جارىلارداي بوپ جۇرگەن بالاسى.
— ماعان ەرتەڭىن كەرەگى جوق. كۇيەۋ بوپ بارىپ، قۇداي جولىمەن كۇيەۋ بوپ اكەل. سۇتەمگەننىڭ بالاسى دالادا قاڭعىرىپ جۇرگەن بىرەۋدى كولدەنەڭ باسىپ، اتقا وڭگەرىپ اكەلمەيدى. اۋەلى مىنا جىگىتتى تىڭدا. سەنى تاپتىرىپ العانىم دا وسى حابارشىنىڭ سوزىنەن. ءاي، جىگىت، مىنا ىنجىق كۇيەۋگە ايتشى، نە سۇمدىق ەستىپ كەلدىڭ.
جالمۇقان باسىن كوتەرىپ الدى. اقتوقتىعا بىردەمە بوپ قالعان جوق پا دەپ ۇرەيلەنىپ وتىر.
سوپاق بەت سارى جىگىت — وسى اۋىلدىڭ تىڭشىسى. قورامسانىڭ اۋىلىنا بارىپ، جانسىز ءجۇرىپ، بۇگىن سۋىق حابار اكەپ وتىر. جىگىت سايراي جونەلدى.
— اقتوقتى كوپتەن بەرى ەركىمباي دەگەن جەزدەسىنىڭ ۇيىندە، تۋ، تۋ اششىلى، جەكەبوياق جايلاۋىندا ەكەن. باقتىباي اقانداردان زاپىس بولعان سوڭ، ەشكىمگە سەزدىرمەي سول جاققا جىبەرىپتى. جانىندا اڭدۋشىلارى دا بار دەيدى. سونى اقاندار ەستىپ، ءقازىر جولىن توسىپ جۇرگەن كورىنەدى. وسى ەرتەڭ، ارعى كۇندەر اقتوقتىلار ەلگە قايتادى دەپ ەستىدىم. اقاندار جولدا الىپ قاشپاقشى كورىنەدى. جىگىتتەرى ونشا كوپ ەمەس، سوسىن...
— جارايدى، جەتتى. بار ەندى، جۇرە بەر... ەستىدىڭ بە؟ ەگەر قالىڭدىعىڭدى جولدا الىپ كەتسە — قولىڭنان تارتىپ اكەتكەنمەن بىردەي. باقتىباي سەن ءۇشىن قىزىن ۇستاپ وتىرا المايدى، وعان قۇدىرەتى دە جوق. بۇگىن ەل ازاماتتارىن جيىپ، سايلاپ قويدىق. تۇندەلەتىپ جەتىڭدەر. ەگەر قىزدان ايىرىلساڭدار، بۇكىل اۋىلىن شابىڭدار. اۋزىڭدى اشىپ اي قاراپ وتىرعاندا جۇرت سەنى تىرىدەي كومىپ، باسىڭا ناماز وقۋدان تايمايدى. نامىسىڭدى قورعا. اكەڭدى دۇشپاننىڭ تابانىنا سالما. باستاعان ەكەنسىڭ ءبىر ويىندى، قىزىعىن ءوزىڭ كور، ءوزىڭ اياقتا. قالعانىن كورە جاتارمىز. بار، جولىڭ بولسىن!
جالمۇقان بىردەڭە دەيىن دەپ وقتالا بەرىپ ەدى، شال ءسىڭىرلى قولىن ءبىر سىلتەپ، تەرىس قاراپ جاتىپ الدى. باسقالارى دا ءسوز قوسقان جوق. «بايلاۋ وسى دەگەندەي» ءۇنسىز تۇنەرىپ شىعىپ كەتتى.
8
ءتۇنى بويى سۋىت ءجۇرىپ وتىرىپ، جولدا ءۇش-تورت جەرگە ايالداپ، قالىڭ اعاش باۋىرىندا ات شالدىرىپ، قورجىندارىنداعى توڭجەلىن ەتپەن تاماقتانعان جولاۋشىلار ەش اۋىلعا بۇرىلماستان كەلەسى تۇندە جەكەبوياقتاعى ەركىمبايدىكىنە جەتكەن.
تاستان، باقتىباي، دامەلىلەردىڭ اقىل قوسىپ، تاپقان امالدارى ەدى بۇل: «بىلتىرعى بىرىشەك سياقتى جالعىز شاشاباتىن قاسقىر اقان ءبىر قاپىسىن تاۋىپ، اقتوقتىنى الىپ قاشۋدان تايمايدى»، — دەپ ۇرەيلەرى ۇشقان ولار قۇدا جاقتان حابار بولماعان سوڭ، «اقتوقتى دا مۇلدەم قاجىپ، جۇدەپ كەتتى. بۇيتە بەرسە، اۋرۋعا شالدىعار. ءبىراز ۋاقىت كوز كورمەس، ەركىمباي اۋىلىنا جاسىرىن جىبەرە تۇرايىق. اقبوتانى سىيلاۋشى ەدى. اپاسى بىزدەن كورى سىر ايتىسىپ، قويان قولتىق سويلەسە الادى. مۇمكىن، رايىنان قايتارىپ، اقىل سالىپ بالالىقپەن جەلىككەن جەل كوڭىلىن تيار. اقتوقتى دا بوتەن ەلدە سەرگىپ، ءبىراز جەلپىنسىن»، — دەپ ۇيعارعان.
اقتوقتىعا جەلپىنۋ قايدا... كورەسىنى وسى اۋىلدان كوردى. جالمۇقاننىڭ ۇرىن كەلىپ، ماسقارا بوپ كەتكەنىن تۇگەل ەستىگەن اقشاسوردان موينى الىس ەل باقتىبايدىڭ قىزى كەلىسىمەن پىش-پىش اڭگىمەنى گۋلەتىپ جىبەردى. «ويباي-اۋ، الگى اقتوقتى كەلىپتى»، «ءوڭى جۇدەۋ كورىنەدى، مۇرنىنىڭ ۇستىنە نوقتا ءتۇسىپتى»، «ءوزىنىڭ ءىشى كورىنبەيدى، ءباتىر-اۋ»، «ءبىرىنشى بالادا كوبىنشە سولاي بولادى. ءالى تار قۇرساق ەمەس پە»، «مۇمكىن تۇسىك تاستاعان شىعار»، «مۇندا نەگە كەلدى ەكەن، تەگى، سۇتەمگەننىڭ بالاسى المايتىن بولعان عوي»، «ءاي، ءوزى دە اقتوقتى دەسەڭ دەگەندەي-اق، ەسىلدىڭ تالىنداي تارالىپ، سۇلۋ بوپ وسكەن ەكەن»، «سورلى بالانى اقان دا مازاقتاپ، تاستاپ كەتكەن ەكەن-اۋ، شىركىن، سەرىنىڭ سەرىگى بولار-اق ادام» دەسكەن جۇرت، كۇنى-تۇنى جوقتى سىلتاۋراتىپ ەركىمبايدىڭ ۇيىنە اعىلدى. وزىنە سىناي قاراعان، تۇلا بويىن تىمىسكىپ تىنتە قاراعان نەشە ءبىر سۇم كوزدەردەن قورلانعان اقتوقتى ەل ىشىندەگى بوزبالالاردان دا كوردى كورەسىنى. بۇرىن قوس تۇلىمى جەلكىلدەگەن تيتىمدەي كۇنىندە تالاي رەت جەزدەسىنىڭ ۇيىنە كەلگەن قىزعا اۋىل بالالارى قوناق دەپ قادىرلەپ قاراۋشى ەدى، ەندى بىر-ەكى رەت باستاڭعى، التىباقانعا بارعانىندا ەل ىشىندەگى وسەككە قانعان كەز كەلگەن قىلجاقباس جىگىت ورىندى، ورىنسىز قالجىڭداسىپ، اقمارالداي سۇلۋ قىزدىڭ بويىنان ءبىر جەڭىلتەكتىك ىزدەيدى. ءبارى دە وزدەرىنشە ۇمىتكەر، دامەلى. وتىرا قالعان جەردە الاڭعاسار بوزبالالار تارقىلداپ كۇلىپ، ءجون-جوسىقسىز ءتيىسىپ، ءتىپتى كەيدە قولىن جۇگىرتىپ ويناعىسى دا كەلەدى.
اقتوقتى وتكىر تىلىمەن بەتتەرىنەن قايىرىپ تاستايىن دەسە دە، ءسوزدى قور قىلىپ، ۋشىقتىرعىسى كەلمەي، كوپ ءبورىنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن توقتىداي كوزى جاۋدىراپ ىشتەن تىنادى. اقىرى كوپ تالكەككە ءتۇسىپ، مازاققا شىداماعان ابۇيىرلى، نامىسقور قىز بۇل اۋىل كوشەسىنە دە قايتىپ شىقپاي قويدى.
كەلگەن بەتتە ءوزىنىڭ بويىنان بالەندەي وزگەرىس تاپپاي كوڭىلى ورنىققان اپاسىنا جەكە وتىرىپ بار سىرىن جاسىرماي تۇگەل اقتارعان.
— ءونىڭ جۇدەۋ عوي، ءبىر جەرىڭ اۋىرا ما؟ — دەپ الىستان وراعىتقان اقبوتاعا:
— ءوڭىم جۇدەۋ بولماي قايتەيىن. وڭشەڭ بالىق كوز نادانداردىڭ ورتاسىنا قامالعان سوڭ، امالىم نە؟ ءبىراق ءوڭىم جۇدەۋ بولعانمەن، جۇرەگىمدە تۇتانعان ءۇمىت وتى سونگەن جوق، اقبوتا، — دەپ ءسوز سىڭايىن تۇسىنگەن اقتوقتى دا تۋرا جاۋاپ بەردى.
— توقتىم مەنىڭ، قايتەيىن، ءالى بالاسىڭ عوي، سەندەي كەزىمدە مەن دە ءبىراز اۋرەگە ءتۇسىپ، عاشىقتىق جولىندا وزىمشە ولەردەي بولعامىن، ءالى ءبارى ۇمىت بولادى، — دەپ اكە-شەشەسىنىڭ تاپسىرماسىن ءا دەگەننەن ورىنداۋعا كوشكەن اقبوتا، اقىن، سەرىلەرشە ايشىقتاپ سويلەگەن ءسىڭلىسىنىڭ سوزىنە ونشا ءمان بەرمەگەنسىدى.
— جوق، اقبوتا، مەن ولە-ولگەنشە ۇمىتارمىن دەپ ويلامايمىن. ءتىپتى ودان باسقاعا بارارمىن دەگەن وي دا جوق مەندە. ءوزىڭ ەسىڭە ءتۇسىرشى، عاشىقتىق دەگەن قانداي بولادى. Meن بۇرىن تۇك تۇسىنبەۋشى ەدىم. ءالى دە سوزبەن ايتىپ جەتكىزەر مۇرشا جوق. نەگە ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەيمىن، اقاننىڭ قاسىنا ەرسەم، بار دۇنيەنى ۇمىتىپ، جۇرتتىڭ وسەگىن دە ەلەمەي، بىرگە جۇرە بەرگىم كەلەدى. قايتا ەل كورسە ەكەن دەپ كوڭىلىمە ءبىر ماقتانىش، قۋانىش ورالادى. ول كوزىمە تۇسپەگەلى ءبىر كۇننەن بip كۇن ۇزاق كورىنىپ، بۇگىنگى ساعىنىشىم كەشەگىدەن باسىم تارتىپ، بىردە ونىڭ كوزى، بىردە قاسى، كىرپىگى، مۇرتى، كۇلگەندە كورىنەر ءتىسى كوز الدىما ەلەستەپ، سونى ويلاۋمەن جاقسى كۇندى وتكىزەم. ەر ادامعا مۇنشا قىزىعارمىن، سۇيەرمىن دەپ ويلاپپىن با؟ — دەپ ەكى كوزى مولدىرەپ، اپپاق جۇزىنە قان جۇگىرىپ، اقاننىڭ بۇراما ساقيناسىن سيپاپ وتىرىپ قالدى.
تۇسىنەمىن، جانىم، سەنىڭ جانىڭدى مەن تۇسىنبەگەندە كىم تۇسىنەدى، توقتىم، — دەپ بىردەن شوشىتپاي، ءسىڭلىسىنىڭ كوڭىلىن جىقپاعان اقىلدى، ءادىسقوي كەلىنشەك اقتوقتىنى قۇشاقتاپ ماڭدايىنان سيپادى. — ءبىراق سەن مىنانى ويلاپ كوردىڭ بە؟ سول اقاندى نە ءۇشىن وسىنشا ءسۇيدىڭ، نەسىمەن ءقادىرلى ول ساعان. راس، اقان سەرىدەي كورىكتى، سوزگە دە، انگە دە ۇستا، سەگىز قىرلى جىگىت ىلۋدە بىرەۋ بولماسا، ءجيى كەزدەسە بەرمەيدى.
— مەن ءتىپتى سونىڭ كوركىن دە، ونەرىن دە باسقامەن سالىستىرىپ كورگەن ەمەن. ونىڭ بويىنداعى بار قاسيەتى ايتەۋىر، ماعان جۇعىمدى، ۇنامدى. ءبارى-بارى ءوزىمدى شىن باۋراپ العان جۇمباق سىر. كەيىن ءبىر جايلاۋدا جەكە كەزدەسكەنىمىزدە اقان: ەسىڭدە مە، جانىم، سەن ەكەۋمىز تاستان ۇيىندەگى شىلدەحانادا قاتار وتىرعاندا قالىڭ قاراعاي ىشىندە بىر-بىرىنە سۇيەنە وسكەن قوس قايىنداي ەدىك. تەك سەنىمەن وتىرعاندا عانا ءوزىمدى بۇرىن بولماعان ءبىر سيقىرلى كۇيگە، جايساڭ كۇيگە ەنىپ، كوڭىلىم كوكشەنىڭ كۇنىندەي ءوسىپ وتىرادى» دەيدى. مەنىڭ كوڭىلىمدە دە تىلمەن جەتكىزگىسىز وسى وي بار ەدى، سونىڭ ءدال ۇستىنەن ءتۇستى. ەندىگى جەردە قاتار بۇرشىك جارار ەگىز قايىڭ سول اقانداي عانا كورىنەدى.
بۇدان ءارى اقبوتا تالاي قيقالاققا سالىپ، كوڭىلىن سۋىتاتىن تالاي ءادىستى سوزدەرگە اۋىستى.
«ەگەر سەن ۇزاتىلىپ قويماساڭ، جاعداي باسقا. سۇتەمگەن ەلى، قالا بەردى قازاق عۇرپى مۇنىڭدى دۇرىس دەي مە»، — دەپ ءبىر كوردى دە:
— اقان سەرى سەنىمەن عۇمىرلىق جار دا بولمايدى، كەيىن جەل كوڭىل اقىن باسقا سۇلۋعا اۋىسىپ، ساعان سالقىن تارتارى حاق. وعان جازعىرۋعا بولمايدى. ۇيتپەسە ءانشى، سەرى دە بولماس ەدى.
باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ايەلى ءولىپ، ەكى بالامەن قالعان ادام قالاي، سۇتەمگەندەي شالقىپ وتىرعان بايدىڭ ۇلىنا بارىپ، دۇنيەنى ساپىرىپ وتىرعان قالاي، عاشىقتىق تا جاقسى، ءبىراق ءتۇبىن دە ويلاعان تەرىس ەمەس. بۇل جەردە ەشكىم جوق، انا شەشەمىز بەن اكەمىز تەڭ بە؟ ءبىراق ودان انامىز نە قىساستىق كوردى، ءومىر بويى ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، قۇدايعا شۇكىر بىزدەي ۇرپاق ءوسىرىپ، ءورىسىن كەڭ جايىپ وتىر.
ەگەر ولاي-بۇلاي بولىپ كەتىپ، جالمۇقان سەنى الماسا، اكەڭنىڭ قالعان عۇمىرى يتشىلىكپەن وتەدى. سۇتەمگەن جۇرتى كەك الماي تۇرماق ەمەس. تىم قۇرماسا، سورلى اكەڭدى اياساڭ ەتتى.
سوسىن، جالمۇقان كىمنەن كەم... جىگىتتىڭ تورەسى. ءتۇر دەسەڭ ءتۇر، اقىل دەسەڭ اقىل بار. بويعا دا، ويعا دا قوراش ەمەس. ول دا قىز مەنسىنبەي، تاڭداپ جۇرگەن جىگىتتىڭ ءبىرى. اقىلى بولماسا، تۇنەۋگۇنى قالىڭىن تولەگەن باسى بايلى قالىڭدىعىم ەدى دەپ، سەنى باسقا-كوزگە توپەلەپ الىپ كەتپەس پە ەدى. ونداي اۋسار، ەسالاڭدار دا كوپ. كوزى سوقىر، باسى تاز ەمەس، تاپ-تازا مۇرسىندەي بالا. وسىندا ءجانابىل دەگەننىڭ قىزى قىپشاق ەلىنىڭ ءبىر بايىنىڭ بەز تاماق ۇلىنا دا بارىپ وتىر. ايتا بەرسەڭ وندايلار كوپ. ارينە، ونداي جارىمجان، جارىمەستەرگە سەنى ەشۋاقىتتا قيماس ەم. ءوزىم-اق ارا تۇرار ەم. ال مىناداي ەردىڭ باسىن قورلاماس بولار. «استى قورلاما، قۇستىرار» دەگەن ءسوز بار.
ەسىڭدە بولسىن، بۇل — قورقىتقانىم ەمەس. جاقىندا ءبىر سۋىق حابار ەستىدىم. قوجامبەتتەن تاراعان بۇكىل مىقتى ەلدىڭ اتقا مىنەر ەركەك كىندىكتى ەر-ازاماتى زىعىرى قايناپ، اقانعا كىجىنىپ وتىرعان كورىنەدى. ءبىر ءساتسىز كۇنى زاقىم قىلۋى دا مۇمكىن. سەن ەكەۋىڭدى قوسىپ، قول قۋسىرىپ وتىرار دەيسىڭ بە؟ تىم قۇرماسا، وسىنى ويلا، اقان — ساعان عانا ەمەس، بار جۇرتقا كەرەك اقان. شىن سۇيگەنىڭ راس بولسا، سەرىنى ايا. ونىڭ ءالى دە تالاي ايتىپ، ەلىنە، ناسىلىنە قالدىرار ءانى، ولەڭى مەرت بولماسىن. مەزگىلسىز قازا بار ونەردى، بار جاقسىلىقتى ەشكىمگە بۇيىرتپاي سۋىق كورگە الا كەتەرىن بىلەسىڭ عوي. تەك بەتىن اۋلاق قىلسىن. كۇيەۋ ەلىنىڭ سۇسى جامان دەسەدى. پىشاق جۇزىمەن تىلدەرىن ءتىلىپ انت ەتىسكەن نامىسقوي جىگىتتەر بار كورىنەدى، سەنەن اۋليە قىزدار دا قازاق سالتىنا تۇك قىلا الماي ارماندا ولگەن. ايعا شاۋىپ، مەرت بوپ قايتەسىڭ، — دەپ اقبوتا بۇگىنشە وسى دا جەتەر دەگەندەي، اقتوقتىنى از سويلەتىپ، ءسوزدى داۋعا اينالدىرماي عانا، تالاسسىز دوعارىپ، تىسقا شىعىپ كەتكەن.
سودان بەرى ءسىڭلىسىنىڭ ميىنا اقىلدى سىزدىقتاپ قۇيىپ، كۇندە ءبىر كۇدەر ۇزەر سوزدەر ايتىپ ءسىڭىرىپ قويادى.
اقىرى اقتوقتى قارسى سويلەر دارمەنى بولماي، كوپ سوزدەن، كوپ كەڭەستەن باسى اينالىپ، ەسالاڭ كۇيگە تۇسە باستادى. اقبوتا ءۇيى دە، جايلاۋداعى بوتەن ەل دە جونىن تەرىس بۇرعان جات مىنەزگە اۋىسىپ، ون جەتىدەگى جاس قىزدى جابىرقاڭقى كۇيگە ۇشىراتتى. ەندى قايدا بارىپ پانالار.
بۇل كەزدە كوكشە دالاسى دا كوركىنەن ايرىلىپ، كەڭ دالادا كۇز جەلى ازىناي باستاعان. اۋىل ماڭىنىڭ سارعايعان ءشوبى جاپىرىلىپ، كوپ تۇسى تاقىرعا اينالىپتى. ۇيىلگەن تەزەك، كۇل ارالاس كوشەنىڭ شاڭىن سۋىرا سوققان قارا جەل، كەيدە داۋىلداتىپ، قۇيىنداتىپ، اشىق ەسىكتەن ۇيگە كىرىپ، جىن-ويناق سالىپ وتەدى. باۋىرى سيىردىڭ قۇيقاسىنداي بۇيرالانعان قارالا بۇلتتار تىرس-تىرس ەتكىزىپ، ءىرى تامشىلارىمەن جەلپىلدەگەن تۇندىكتەردى شەرتىپ، جاقىندا ۇزاق جاۋامىن، قامسىز بولعانىڭا راحىمىم جوق دەگەندەي تۇنەرە تۇسەدى. اقتوقتىنىڭ دا كوكتەم بازارى تارقاپ، كوڭىلىنە جالبىر بۇلتتى، ىزعارلى كۇز تۇسكەندەي قامىعىپ، «نە بولسا دا، ەندى وسى اۋرەشىلىك تەز بىتسە ەكەن» دەپ ومىردەن، قىزىقتان تورىعا بەردى.
ءۇستىپ جۇرگەندە قىپشاق ەلىنە بارىپ، استان ۇلكەن اتاق، زور ابىرويمەن ورالعان اقان سەرى، الىبەكتىڭ جەر جارعان داڭقى اۋىل-اۋىلعا لەزدە تاpaپ، جەكەبوياققا دا جەتتى. Yش ءجۇز اتتان وزىپ سەرىنىڭ قۇلاگەرى ۇزدىك كەلىپتى. وعان «ۇركەككەر» دەپ ات قويىپتى. ونىسى نەسى ەكەن؟ كوكشەنىڭ بالۋاندارى دا بەلدەسكەنىن شەتىنەن جىعىپتى دەپ گۋ-گۋ ەتەدى. بۇل حاباردى وسىندا جەتكىزگەن سۋ قۇسايىن. بۇل جولى اسىعىس جەتكەن ول، «اۋەلى وسى اۋىلدان باستايمىن، تۇنەۋگۇنى ەركىمبايدىڭ قوناعاسىن جەي الماي كەتىپ ەدىم، ەندى سونىڭ ۇيىندە وتىرىپ تۇگەل قىزىقتى ايتامىن. ەركىمبايداي تىڭداي المايسىڭدار، ول وتىرعان جەردە ءسوز وز-وزىنەن تۋىنداپ، يەسىن تابادى» دەپ شەتكى ءبىر ۇيدەن سالەم ايتىپ جىبەرىپتى. «ەركىمبايدىڭ قۇلاعىنىڭ قۇيما التىنى بار ما ەكەن، ونىڭ قۇلاعى دا قالقيعان كادىمگى جۇقا شەمىرشەك» دەگەندەرگە، «سولايى سولاي-اۋ، ءبىراق تاماقتى اقبوتاداي ەتىپ دامدەپ بەرەتىن بۇل وڭىردە ايەل زاتى جوق» دەپ سىرتتان كوپشىك قويا سويلەپ، جول تاۋىپتى.
سۋ قۇسايىننىڭ بۇل سوزىندە دە ەسەپ بار. ونى ەشكىم سەزبەيدى، ىشكى پىكىرى ىشىندە: اقتوقتىنىڭ وسى قايتاتىنىن ەستىپ، ءبىراق تاپ قاي كۇنى شىعاتىنىن بىلە الماسا كەرەك. سودان وسى سۋ قۇسايىندى «سەن ەل ارالاپ، ۇيرەنشىكتى بولعان سەزىكسىز ادامسىڭ، بۇگىن بارىپ، قاشان قايتاتىنىن، قاسىندا نەشە جىگىت بارىن قىبىن تاۋىپ ءبىل. ءبىز جول توسىپ جاتا تۇرامىز» دەپ جىبەرگەن. اقاننان ءسوز ۇيرەنىپ، ونى جانىنداي جاقسى كورەتىن سۋ قۇسايىن وعان ءسوز قايىرعان جوق. ونىڭ ۇستىنە اقتوقتى جايىندا ءبىراز عايبات سويلەگەنىنە ىشتەي ۇيالىپ، نەمەن جۋىپ-شايارىن بىلمەي جۇرەتىن. «ەكەۋىنىڭ قوسىلۋىنا ورتكە قاناتىمەن سۋ سەپكەن قارلىعاشتاي سەبەبىم تيسە جارار ەدى» دەپ قۋانعان سۋ قۇسايىن كارى شابدارىن تەبىنىپ بۇگىن جەتكەن. باسقا جۇردەك ات مىنۋگە كوزى ۇيرەنگەن جۇرتقا سەزىكتى بولار دەپ قورىقتى.
اقتوقتىنىڭ كەيىنگى كەزدە اقاندى دا، باسقانى دا اۋىزعا الماي، ءۇنسىز جۇرگەنىنە «ە، كۇدەر ۇزگەن ەكەن، ءالى بالا عوي، العاشىندا تۇسىنبەگەن عوي، ەندى ۇققان ەكەن» دەپ قۋانعان اقبوتا، ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسىپ ءجۇرىپ، سىڭلىسىنە ەرتەڭ كەلىن بوپ تۇسكەندەگى نەشە ءتۇرلى قۇيتىرقىلاردى، ەنەگە، اتاعا، كۇيەۋ، قايىندارعا قانداي ينابات كورسەتۋ كەرەك ەكەنىن ۇيرەتىپ، سالت-سانا ادەتكە سىڭگەن كوپ جورالعىلاردى ۇعىندىرۋمەن الەك.
«ءبىر جىلداي اتا-ەنەڭە ءجۇزىڭدى كورسەتە بەرمەي، دالاعا شىققاندا باسىڭا ىلعي سارت شاپان جامىلىپ شىعاسىڭ»؛
«ۇيدەگىدەي ەركىڭمەن ۇزاق ۇيىقتاماي، ەرىڭنەن قاشان دا بۇرىن ويانىپ، شارۋاڭا تۇرىپ كەتەسىڭ»؛
«توسەك جيعاندا بارىنەن دە اياق قابىنا ۇقىپتى بول. شۇلىعىڭ، نە ءىش كيىمىڭ شاشىلىپ جاتپاسىن. ارتىعى بولسا اياق قاپقا سالىپ، مۇقيات بول»؛
«قايىندارىڭا ءوزىڭ لايىقتاپ ات قوي. بادىرايتىپ اتىمەن اتاپ جۇرمە. اتاڭ اتى سۇتەمگەن ەكەنىن بىلەسىڭ عوي. ونىڭ ەسىمىن اڭداۋسىزدا اتاپ قالما. ءسۇت دەگەن ءسوزدى ايتقىڭ كەلسە قاشاندا «اق» نەمەسە «سۇمە» دەپ، «بۇزاۋ ەمدى»، «قۇلىن ەمگەن» دەگەندى «بۇزاۋ سوردى، قۇلىن جۇتتى» دەگەن سياقتى سوزدەرمەن جاتتىعا بەر».
«جات جەرگە كەلىن بوپ تۇسكەن سوڭ ءبارى، ءبارى سىن: سويلەگەن ءسوزىڭ، ارتىق كۇلكىڭ، بىرەۋگە قاراسىڭ، شاي قۇيىسىڭ، ەڭ ارتى ءجۇرىس-تۇرىسىڭا دەيىن سىن. اقتوقتىم، ۇلگى-ونەگەدەن كەمسىن ەمەسسىڭ. ايتسە دە، قاشان ۇيرەنىسىپ كەتكەنشە «اقىرىن ءجۇرىپ، اڭداپ باس...».
اشەيىندە ۇعىمتال اقتوقتى تالاي رەت شەشەسىنەن ەستىگەن مىنا سوزدەرگە قۇلاق قويماسا دا، اشەيىن باس يزەي بەرەدى.
تاڭدا اقتوقتى ەلىنە جۇرمەك. بۇگىن جونەلۋ جورالعىسىنا ەركىمباي سەمىز تاي سويعان. كوڭىل جاقىن تۋىستاردى شاقىرماق. جايراپ جاتقان ەتكە شاڭ تۇسپەسىن دەپ، شاعىن قوس — اس ۇيدە ەتتى مۇشەلەپ بولعان اقبوتا اقتوقتىنى جەتەلەپ اكەپ، سوڭعى ساباعىن پىسىقتاپ وتىر:
— مىناۋ قازى، قارتا، جال، جايا — بۇلاردى بىلەسىڭ عوي. جىلقىنىڭ ەڭ ءقادىرلى مۇشەلەرى. ون ەكى قازى ىشەككە سالعاندا التى قوس قازى دەلىنەدى. مىناۋ — جىعىلار جاعى. مىناۋ-بەلدەمە — ومىرتقا مەن جايانىڭ اراسى، بۇل — التىعا بولىنەدى. مىنا جاتقان ەكى تالدان ءتورت كىشى قابىرعا — تاستى. كەيدە بۇل قازى ورنىنا سالىنادى. مىنە — بۇعانا. بۇل دا ەتى قاتتىلاۋ بولعانمەن ءقادىرلى مۇشە — قۇداعا سالادى. ال مىناۋ - ومىرتقا. جىلقىدا ون جەتى ومىرتقا بولادى. بۇلاردى قاشاندا ىركىپ، سىيلى قوناققا بىر-بىردەن سالىپ وتىرادى. كوپتەن ءدام تاتپاي وكپەلەگەن ادامنىڭ «ۇيىڭنەن ءبىر ومىرتقا جەگەم جوق» دەيتىنى وسىدان شىققان. ومىرتقا تاۋسىلسا، ونى توسپەن الماستىرادى. مىنا قابىرعانىڭ باسى قازىنىڭ ومىرتقادان شىعاتىن جاعى، مۇنى قاتاعان باسى دەيدى. قاتاعان باسىن ىشەككە قازىمەن بىرگە سالادى. ال جىلىك ساندا ۇشەۋ، قولدا ۇشەۋ. سانداعى ورتان جىلىك، اسىقتى جىلىك، جامباس. جامباستى دا جىلىك دەپ ساناپ، تاباققا جەكە سالادى. قولداعى — توقباس، كارى جىلىك، جاۋىرىن. جاۋىرىن دا جىلىككە سانالادى. بۇل مۇشەگە جۇرەدى، ءبىراق ەتتى كوبەيتۋ ءۇشىن سالاتىن جاناما مۇشە. قازىنىڭ شەتىن تەلشىك دەيدى. مۇنى جىلقى سويعان كۇنى سالادى. تەلشىكتىڭ ۇشىن كەسىپ الادى. ونى مىقىن دەيدى. مىناۋ ءتوس قازى. جاس مالدا، ارىق مالدا ەتەگى بولمايدى. سەمىز جىلقى بولماسا بۇعان ماي ىلىكپەيدى. سوندىقتان قوناققا جارامايدى. مىناۋ قارىن، مىنا جاتقان بۇدىرماقسىز ءتاتتىسىن قارا قارىن، بۇدىرماقتىسىن جاي قارىن دەيدى. قارتاعا تاياۋ ءقادىرلى قارىندى جىڭىشكە قارىن دەيدى. ىشەك — جۋان ىشەك، جىڭىشكە ىشەك بولىپ ەكىگە بولىنەدى. جۋان ىشەككە قازى اينالدىرادى. جىڭىشكە ىشەكتەن شۇجىق ىستەيدى. باۋىرعا جابىسىپ تۇراتىن مىنا ءبىر جۇمساق ەتتى جەتىم باۋىر دەيدى. مىناۋ قولقا. ساباعى بارىن تۇزداپ، اينالدىرىپ، قۇداندالى ادامعا ساقتايدى. ال ساباعى جوق جۇرەك قولقاسى — بالا مۇشەسى. ايتقانداي، جامباس ۇشكە بولىنەدى. ورتادا شۇقىرشاعى قالادى. ەكى جاق كەمىك باسىن ءقادىرلى قوناققا بەرەدى. كارى جىلىكتىڭ باسىن بىلەسىڭ بە؟ مۇنى تولارساق باسى دەيدى. مۇنى «ەتىگىڭ قيسايادى» دەپ بالالارعا، «تولعاعىڭ قاتتى بولادى» دەپ ايەلدەرگە بەرمەيدى. مىنا جاتقان وكپە. «وكپە جەتەر كوپكە» دەيتىن وسى. بۇل قۋىرداقتان باسقاعا جارامايدى. سوندىقتان سويعان كۇنى كەلگەن ادامعا مول عىپ قۋىرادى. مۇشەلى تاماق ەمەس. مىناۋ — جالبىرشاق قارىن. مۇنى ءقازىر يتكە تاستايمىن. جالبىرشاق، كوكباۋىردىڭ ءبارىن «جاۋ جۇمىر» دەگەن ءسوز سودان شىققان، — دەپ كەلىن بوپ تۇسەر اقتوقتىعا اس-سۋ ۇستاۋداعى ءجون-جوسىقتى ۇيرەتىپ جاتقاندا، تىستان كۇيەۋى كىردى.
سۋ قۇسايىننىڭ وسى ۇيگە قوناق بولعىسى كەلەتىنىن ەركىمباي وسى ەتتىكتە وتىرىپ، ايەلىنە جۇمسارتا جەتكىزگەن.
اقبوتا سۋ قۇسايىننىڭ اتىن ەستىگەندە ىتىرىنىپ، كوككە ۇشىپ جەرگە ءتۇستى:
— ساعىنىپ وتىر ەم جامانعاتتى. ول سۋايتتى ەندى ءتورىم تۇگىلى، وسى ءۇيدىڭ ماڭىنا جولاتارمىن با؟ كەتسىن ءارى. قاراي گور، ۇيالماي تاعى كەلەم دەۋىن، — دەپ كۇيەۋىنە ۇرسىپ تاستادى.- سەن دە جەلىگەسىڭ دە وتىراسىڭ، بار، تىڭداعىڭ كەلسە. وتىرىككە جانىڭ قۇمار عوي.
اراعا اقتوقتى ءتۇستى. سۋ قۇسايىن اقانمەن بىرگە اسقا بارىپتى دەگەندى ەستىگەندە، «اپىرماي، سەرىم تۋرالى بىردەمە ايتار ما ەكەن» دەپ ەلەگىزىپ، اپاسىنا جالىندى:
— اقبوتا، سۋ قۇسايىن ەل اقتاپ، تىلىمەن كۇن كورىپ جۇرگەن جەتىم ادام عوي. ونىڭ ءسوزىن اۋىر الىپ كەرەگى نە. ايتسا ول، شىندىقتى ايتادى. ازداپ تۇزدىقتايتىن شىعار، ءقايتسىن بايعۇس. وسىندا كەلگەلى ابدەن زەرىگىپ ولەتىن بولدىم. تىم قۇرماسا، ءسوزىن تىڭداپ كوڭىل كوتەرەيىنشى. كەلسىن، ەرتەڭ كەتەتىن اداممىن عوي. مەنى دە رەنجىتپە، ەندى ءبىر-بىرىمىزدى كورىسكەنشە كىم بار، كىم جوق، — دەپ ءسوزىنىڭ اياعىن اۋىر بىتىرگەن سوڭ:
— تەك ولاي دەمە. جارايدى، ەركىمباي، شاقىر. ءبىراق ول سۋايتقا قالاي قولىمنان اس بەرەم. قاپ، سەن بولماعاندا، — دەپ قىنجىلدى.
شام جاعا ۇيگە «كەش جارىق، قويىڭ سارىق، توقتىڭ ارىق، اسسالاۋماعالايكۇم» دەپ كۇلىمدەپ كىرگەن سۋ قۇسايىن، كوتەرىپ كەلگەن ەر-توقىمىن بوساعاعا گۇرس ەتكىزىپ تاستاپ، تورگە ءوتتى.
— قويىڭ سارىعى نەس! — دەپ جاقتىرماي تەرىس بۇرىلدى ىدىس-اياق ءسۇرتىپ وتىرعان اقبوتا.
— بۇل جاڭا شىققان ءسوز. سارىق دەگەن قويدىڭ جاڭا ءتۇرى بار، اتباسار بازارىنا كازاك-ورىستار اكەلەدى ەكەن. كەيبىر جۇرت «سارىك» دەيدى. ءيتىم ءبىلسىن. ايتەۋىر جاڭا شىققان ءسوز. ءوي، سەن قايدان ءجۇرسىڭ، — دەپ قارا كولەڭكەدە جاڭا اڭعارعان قۇلماققا تاڭىرقاي قارادى. قاسىندا ءۇش-تورت جىگىت بار قۇلماق اقتوقتىنى الىپ كەتۋگە كەلگەن.
— قاراۋىلدىڭ قاراۋىلدارى، — دەپ اقتوقتى كەكەتە كۇلىپ ەدى، سۋ قۇسايىن تۇسىنبەي قالدى.
— قاراۋىل ەكەنىن بىلەم عوي، بۇل جاقتا نە عىپ ءجۇر دەگەنىم دە.
— ءسىز نەعىپ ءجۇرسىز، ءسىز جۇرگەن جەردە ءبىز جۇرە المايمىز با؟ — دەپ ءبىر جىگىت ءجونىن ايتقىسى كەلمەي جالتاردى.
— ە، اينالايىن، جۇرە بەر، جەر دە، ەل دە كوتەرەدى. مەن بولسام ەل جاڭالىعىن ايتا كەلگەن اداممىن. جۇمىسسىز قۇر سەلتەڭدەۋلەرىڭ كەلىسپەيدى دەگەنىم دە.
سۋ قۇسايىننىڭ بۇرىنعىسىن ۇمىتىپ، تاعى دا ەركىنسىپ وتىرعان قىشىما تىلىنە زىعىرى قايناعان اقبوتا ءبىر تۇقىرتپاي كوڭىلى كونشىمەدى:
— سۋەكە، ءسىزدى وسى ۇيگە شاقىرتقان مىنا اقتوقتى، ايتپەسە سىباعاڭىزدى ءبىر وڭداپ بەرەم عوي دەپ ءجۇر ەدىم، — دەپ ىزالانا كۇلدى. سۋ قۇسايىن دا ەسەسىن جىبەرگەن جوق.
— بىلەم عوي، كۇنىم، سەنىڭ سىباعانى وڭداپ بەرەتىنىڭدى. اۋەلى، وندا، اقتوقتىنىڭ سىباعاسىن جەيىك، اسىقپا، سوسىن سەنىڭ سىباعاڭدى جەرمىن بۇيىرتسا، — دەپ ءۇيدى ءبىر كۇلدىرىپ جەلپىنتىپ الدى...
كەشكە تاي سويعان ۇيگە كوپ ادام جينالعان. شاقىرىلماعان كەيبىر پىسىقشا سۇعاناقتار دا كەلىپتى. قازاق جۇرتىندا مۇنىڭ ايىبى جوق.
— ارادا ءۇش-تورت قونىپ تاۋلى، تاستى جىلانشىققا دا جەتتىك. وڭشەڭ كوك قىل-قىبىردان شاپان، قۇندىز بورىك كيگەن، كىلەڭ اق بوز اتقا مىنگەن ورىمدەي سال جىگىتتەر سىرناي-كەرنەيلەتىپ، شوق قاراعايدىڭ باۋىرىنا قاز-قاتار تىككەن ۇيلەردىڭ ەڭ ورتاسىنداعىسىنا كىلەم ۇستىمەن وتكەندە، ون ەكى دۋاننىڭ ازاماتى تامسانىپ، اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىدى، — دەپ ماساتتانا سويلەگەن سۋ قۇسايىن، قاراسال دەگەن مارقۇمنىڭ قاجىلىققا سەگىز جىل قاتارىنان بارعانىن، ارتىندا توعىز ۇلى، جەر قايىسقان مالى قالعان بايلىعىن، ءجۇز ون ءۇش جاسقا كەلگەن حاكىم اقساقالدىڭ استى باسقارىپ، كورسەتكەن سىي-سىيپات تاربيەسىن، اقانعا ەرگەن سۇلتانمۇرات، ءباتجان، اياعان، ءجاندىلدا، شاكەي، نۇرالىلاردىڭ ەلدى اۋزىنا قاراتقان انشىلىگىن ۇزاق جىر عىپ، كۇرەستى ءبىراز باياندادى:
— بىزدەن، بارعان جەرىن ورىپ تاستايتىن مالتابار وجىمباي، دوڭگەلەك، كوركەم كوبەي قويكۇزەت، اق تابان اتانعان بالۋان وشاندار ورتاعا شىعىپ وتىردى. ءبىر كەزدە ون جىگىتتىڭ ورتاسىندا جۇلىنىپ، وكىرىپ، ءۇستى-باسى قاپ-قارا ءجۇن ءداۋ شىقتى. بۇل قارابۇقا دەگەن قىپشاق ەلىنىڭ بالۋانى ەكەن. قارسى قاراپ وجىمبايدى كورگەندە ءبىر كەزدە ايۋ العان باتىر اتانعان قارابۇقا ماڭىنداعىلارعا «اپىر-اي، دەنەم قالتىراپ بارا جاتقانى نەسى» دەپتى. باس بالۋان دا وسى ەكەۋى ەدى. ول جاقتىڭ كۇرەسى دە قىزىق ەكەن. كەزەكپەن ۇستاسىپ، كۇش سىناسادى ەكەن. ءبىرىنشى كەزەك قارابۇقاعا ءتيدى. وجىمبايدى كەلە بۇرگەن الپاۋىت ولاي لاقتىردى، بۇلاي لاقتىردى. وجىمباي دىك-دىك ءتۇسىپ بوي الدىرمادى. كەزەك وجىمبايعا ءتيدى. قارابۇقا دا سىرەسىپ ءمىز باعار ەمەس. ەكەۋىنىڭ دە مەرزىمدى ۋاقىتى ءبىتىپ، ەندى بىردەي قيمىلعا كوشتى. بيەنىڭ ەكى ساۋىمىنداي الىسقان ەكەۋى ابدەن تيتىققاندا، وجىمباي «مالتابار» دەپ اقىرىپ كەپ، كوتەرىپ اكەپ يىقتان اسىرا بەرگەندە قارابۇقانىڭ جامباسى سىندى... ودان كەيىن شىققان قويكۇزەت تە، وشان دا جىقتى، — دەپ تاعى دا ءبىراز سىرلاپ، تويدى مانەرلەگەن سۋ قۇسايىن كەلەسى كۇنگى ات جارىستى ۇزاق جىرلادى...
— سونىمەن نە كەرەك ءۇش ءجۇز اتتىڭ الدى بوپ، قۇلاگەر كەلدى. ءبىراق ءبىر كەسەلى سول، جاپا-تارماعاي ۇمتىلعان قالىڭ نوپىردەن ۇرىككەن ات، باسىنا مىنگەن الپامساداي شاكەيگە بوي بەرمەي، قاراقشىدان ءارى بۇرىلىپ، تاۋعا قاراي الا قاشتى. الىبەكتىڭ ۇشقىر قارا بەدەۋىنە مىنگەن اقان جانامالاي سالىپ، ىسقىرىپ شاقىرادى. قۇلاگەر ءۇش كەلىپ، ءۇش كەتتى. جۇرت شۋلاپ تۇر. سول كەزدە ۇران ساپ ەكىنشى ات، ودان كەيىندە دە بەرگەن ءۇيدىڭ قىزبەل دەگەن اتى، قارابۋرىل قاراشىدان ءوتتى، قىپ-قىزىل داۋ وسىدان باستالدى. جۇرتتىڭ جارىمى «باس بايگە كەرى اتتىكى» دەسە، جارىمى بوي بەرمەيدى: «جوق، ول قاراقشىدان وتكەن جوق، قيىس لاعىپ كەتتى» دەپ جوسىقسىز قيانات سالىپ، دۇرلىگە جونەلدى. قىپ-قىزىل توبەلەس. سارت-سۇرت ەتىپ، ءبىرىن-بىرى ساباعان ەل شاڭدى اسپانعا كوتەردى. ءبىردى ءبىر ايىرىپ بولار ەمەس. كىمدى كىم ۇرىپ جاتقانىن دا اڭعارۋ قيىن. قىم-قۋىت قىزىل كەڭىردەككە سالىپ، توي ىشىنە مەن دە قويىپ كەتكەم. قىلىشتارىن جالاڭداتىپ ستراجنيك، ورەدنيكتەر دە شىرىلداپ ءجۇر. بايقايمىن، ءبارى دە پاتشا كيىمىن كيگەن الىبەكتى جاقتايتىن سىڭايلارى بار. الىبەكتە شىداي الماي، بىلەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، دىراۋ قامشىمەن ات ۇستىندە كەز كەلگەنىن شىقپىرتىپ، ىسقىرىپ كەلەدى. عۇمىرىمدا توبەلەسىپ كورمەگەن مەن دە قيعىلىقتى سالىپ، الىبەكتى ارقالانىپ، الدىما تۇسكەنىن تىماقشا لاقتىرىپ، باۋداي تۇسىرە بەردىم. الدەن ۋاقىتتا تۋرا قارا قۇسىمنان ديىرمەننىڭ تاسىنداي بىردەمە سارت ەتە قالعاندا، ەسىمدى جيا كەلسەم، كيىز ۇيدە اينالا قورشاعان ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر وتىر. كوزىمدى اشىپ العاندا ءبارى دۋ كۇلدى. سۇيتسەم، ەت قىزۋىمەن كەز كەلگەندى باسقا-كوزگە توبەلەپ كەلە جاتقان الىبەك ەكەن، مەنى بوتەن بىرەۋ دەپ گۇرزىدەي جۇدىرىعىمەن ۇرعان. ەسىم كىرە سۇراعانىم، «قۇلاگەر بايگەنى الدى ما؟» بوپتى عوي. «الدى، الدى» دەپ شۋ ەتە قالدى. تاعى دا تالىقسىپ، قۇلاي بەردىم. كەلەسى كۇنى جۇرت قۇلاگەردىڭ اتىن «ۇركەككەر» قويىپ كەتتى. قاراقشىعا تايانا بەرگەن شاكەي قىزبالىقپەن قامشى باسقاندا، بايقاماي قاندى بۇتقا ۇرعان ەكەن. جاڭا كەستىرىلگەن قۇلاگەردىڭ الا قاشىپ، باسىنا بوي بەرمەي تۋلاعانى سول ەكەن. سودان نە كەرەك، بار باس بايگە بىزدىكى بوپ مەرەيىمىز ءوستى. باتىر الىبەك بولماعاندا قۇلاگەرگە باس بايگەنى بەرۋى نەعايبىل ەدى. كورىنە كوزگە قيانات جاساماق. ءسۇيتىپ، وجىمباي مەدال بالۋان اتاندى. قۇلاگەردىڭ كەكىلىنە جارقىراعان التىن مەدال تاعىلىپ، حۇكىمەتتەن اتتى كۇتىپ باپتاۋ قازنادان بولسىن دەگەن قاعاز الىپ، ەكى-ۇش كۇن تاعى دا توي-دۋمانداتقان سوڭ، ولەڭدەتىپ ەلگە ورالدىق.
— قازنادان دەيمىسىز. ونىسى كىم؟
— قازنا دەگەنى قازىرگى بولىس، ويازدار دا.
— ءاي، قويىڭىزشى، قۇسەكە، ازداپ قوسىپ جىبەرەسىز-اۋ.
— قوسقانى نەسى! اينالايىن، سەنبەسەڭ مەن سەنى سەندىرەيىن دەپ زورلاپ وتىرعانىم جوق. تىڭدامايدى ەكەنسىڭ، جونىڭمەن جۇرە بەر. شىرق بۇزبا، قاراعىم! — دەپ سۋ قۇسايىن شامدانىپ قالعان سوڭ، جاس جىگىت كەشىرىم سۇراپ، ءالحالداپ زورعا قۇتىلدى.
سۋ قۇسايىننىڭ ءتۇن ورتاسىنا دەيىن ايتقان قىزىق، ءدامدى اڭگىمەسىن ءۇنسىز تىڭداپ، باس شۇلعىسقاندار ەندى جاپا-تارماعاي سۇراق جاۋدىرىپ جاتىر:
— ءاي، بايگەنى قايتتىڭدەر، كىم الدى!
— بايگە ءبىر ءۇيىرلى جىلقى ەدى. اقان مەن الىبەك «اسقا مال جيا كەلگەمىز جوق» دەپ؛ ءۇش تۋ بيەنى ءۇش ءجۇزدىڭ ءۇش اقساقالىنا بەردى دە، قالعانىن ءباتجاننىڭ الدىنا سالدى. ءباتجان ءتورت جىل بويى سۇيگەن قالىڭىن الا الماي، قايىن جۇرتى قىزىن «باسقا بىرەۋگە بەرەمىز» دەپ ءجۇر ەكەن. اقان: «قالىپ بەرىپ قىز العاندى سۋحانىم سۇيمەۋشى ەدى، امال نە، سۇيگەنىننەن ايىرىلىپ، ارماندا قالما» دەدى.
— پاۋ، شىركىن، cepi دەسەڭ cepi-ay!
— ءبىر ءۇيىرلى جىلقىنى جالىنان ۇستاتا بەردى مە، اي؟
— ە، ۇستاتپاعاندا شە؟ ول تۇگىل سوڭىنان ەرگەن سال جىگىتتەر كيىمدى قايدان كيدى دەيسىڭ. قورامسا ساۋدا ادامى. ۇيىندە قىزىلجاردان اكەلگەن تاي-تاي ماتا كوپتەن جاتادى ەكەن. اقان اكەسىنە قولقا سالىپ، شۇڭعىرشانىڭ تامام قىزىن وتىرعىزىپ قويىپ، ءبىر كۇن، ءبىر تۇندە تىكتىرىپتى.
— ال ساعان كەرەك دەسەڭ!
— ءوزى دۇنيەنىڭ اجارىنا قارامايدى ەكەن-اۋ!
— وندايى جومارت بولماسا، cepi بولا ما؟
اقتوقتى وسى تۇستا قىزاراقتاپ، سابا تۇبىندەگى اپاسىنىڭ قاسىندا ىڭعايسىزدانىپ، ۇيالىپ وتىرعان. ەركىمبايدىڭ تۋىستارى اقان اتى ەستىلگەندە جوتكىرىنىپ، قوزعالاقتاپ، اڭگىمە بەتىن باسقاعا بۇرعىسى كەلىپ قيبىجىقتاعان. الگى سۇراقتى بەرىپ وتىرعاندار، سەرىنى ماقتاسقاندار — توتەدەن قوسىلعان كەلگىنبايلار. سولاردىڭ ءبىرى تاعى دا سۋ قۇسايىندى تاقىمداپ، اقتوقتىعا كوزىنىڭ استىمەن ۇرلانا قاراپ قويىپ:
— Aقان سەرىنىڭ كوڭىلى كوتەرىڭكى ەكەن عوي. ەلگە شالقىپ، تولقىپ كەلگەن ەكەن سابازىڭ سول. ءقازىر قالاي، قۋانىشتى ما؟ – دەپ ءسوزدى تىرىلتە ءتۇستى.
— ە، بايگەدەن اتى كەلىپ، ءۇش جۇزگە ماعلۇم بولعان ادامنىڭ كوڭىلى وسپەۋشى مە ەدى.
— قۇلگەردىڭ تۇلپار شىعايىن دەپ تۇر ەكەن، وتكەن قىستا بىرىشەكتى العانىنان-اق سەزىپ ەم، — دەپ ەركىمباي جاعى ءسوزدى تاعى باسقاعا بۇرىپ ەدى، سۋ قۇسايىن وسى ارادا قىزدىڭ جۇرەگىن دە بۇلك ەتكىزەيىن دەپ، اڭگىمەنى قايتادان ءيىپ اكەلدى.
— قۇلاگەرگە ءبارىمىزدىڭ دە كوڭىلىمىز تاسىدى-اۋ. ءبىراق اقان استان قايتقاندا ءبىر ءتۇرلى ۇنجىرعاسى ءتۇسىپ، كوڭىلسىز ورالدى، — دەپ باستاپ:
— اس ءپىسىپ قالدى، ەندىگىسىن كەيىن ايتارسىز، — دەپ ورنىنان تۇرا بەرگەن اقبوتاعا قاراماي سىدىرتا جونەلدى.
— جولدا ۇيقى جوق، ۋھىلەي بەرەدى. جۇزىندە قايعى بار. جولدا تۇسكەن جەردە مۇڭايىپ، ايدالاعا جەكە تەنتىرەپ كەتەدى. ءبىر كۇنى كەشكى مەزگىل ەدى، ورتاسى قالىڭ قوعا، شەتى ايدىن ءبىر كولدىڭ قاسىنا كەپ تۇنەگەنبىز. اتتاردى وتقا قويا بەرىپ، بيەلەردى ساۋىپ جۇرگەندە، اقان تاعى دا قول جاعاسىنا شاپانىن جامىلىپ جالعىز كەتتى. ءبىرازدان سوڭ الىبەك ىمداعان سوڭ، ەكەۋمىز سوڭىنان باردىق. تۋ سىرتىنان كەلگەن ءبىزدى اڭعارمادى. كول جاعاسىنداعى ۇساق مالتا تاستاردى ۋىستاپ الىپ، ءبىر — بىرلەپ سۋعا سەكىرتە تاستاپ، ىڭىلداپ وتىر ەكەن. ۋىلدەگەن داۋسىندا مۇڭ بار. تىمىق كولدىڭ بەتى دە شولپ ەتكەن تاسقا شىمىرقانىپ ءدىر ەتە قالادى. تاس تۇسكەن جەر دە جاسىن سىعىپ العان بوتانىڭ كوزىندەي ساقينالانىپ بارىپ جۇمىلاتىن سياقتى. قاسىنا كەپ وتىرعان الىبەك: «شىراعىم، اقان، سەندە وسى نە سىر بار، تىم تۇنجىراپ كەتتىڭ عوي، ايتساڭشى»، — دەدى. ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ءىلبي باسىپ، باسقا جىگىتتەر دە جەتكەن ەكەن. ءبارى دە ىشتەن تىنىپ اقانعا ءۇنسىز ەگىلە قارايدى. ءبارىنىڭ دە جاندارى اشيتىن سياقتى. اقان ۇزاق ءۇنسىز وتىرىپ، «شاكەي، دومبىرامدى اكەلشى. الەكە، كوپتەن بەرى كوڭىلىمدى ءبىر ءان مازالاپ جۇرگەنى» دەپ جابىرقاڭقى ءجۇزى كۇلىپ، ءسال جىميعانداي بولدى. ءبارىمىز دە اقاندى قورشاپ، كول جاعاسىنا وتىرا كەتتىك. سەرى دومبىراسىن بوس بۇراپ، شەرلى باياۋ ۇنمەن «تاعىبىرىڭ» دەگەن ءبايىتتى كۇن باتقانشا ۇزاق ايتىپ بەردى. جاس جىگىتتىڭ عاشىعىنا قولى جەتپەي جۇرگەندەگى زارلى ارمانى ەكەن. كۇرسىنە ءتۇسىپ قوڭىراۋلاتقاندا، مايدا جۇمساق ءۇن جۇرەگىڭدى قوزعاعانداي. كۇن باتا جىگىتتەردىڭ كۇرەڭىتكەن ءجۇزى جاداۋ تارتىپ، ءبارى دە مۇڭعا باتتى. جولبارىس جۇرەكتى الىبەككە دەيىن ءۇنسىز تىڭداپ، ءبايىت اياقتالعاندا ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتتى.
الىستاعى بەلگىسىز ءبىر ايدىننىڭ جاعاسىندا كۇرسىنگەن سەرىنىڭ، سۋعا باسىن ءيىپ مۇڭايعان قالىڭ قوعانىڭ ءتۇسى كوز الدىنا كەلگەندە، اقتوقتىنىڭ كوزىنەن دە ءبىر تامشى جاس ءۇزىلىپ ءتۇسىپ، سىرت اينالدى.
— ولەڭى قالاي سوندا، ءسوزىن بىلەسىز بە، ايتىڭىزشى، — دەدى ءۇنسىز تىڭداعان كەلگىنبايدىڭ ءبىرى.
— ءسوزىنىڭ جالپى سۇيەگى ەسىمدە. ءبىراق بۇزىپ ايتقىم كەلمەيدى. اقان وندايدى ۇناتپايتىن اقىن عوي. كەيىن جازىپ الىپ، تاراتارمىن. ال، بىرەر اۋىزى جادىمدا، ايتىپ كورەيىن.
سۋ قۇسايىن اقانشا ىڭىلداپ وتىرىپ، ورتا تۇسىنان باستادى:
رايحانداي بەزىپ ءوستىڭ گۇل باۋ شارباق،
گۇل ءجۇزىڭ، زيفا بويىڭ، ەتىڭ ءشاربات.
اۋەلدەن كوڭىلىمدى بەردىم ساعان،
نازىك بەل، قيعاش قاستى، قالام بارماق...
ساۋلەم ەڭ جات پيعىلدان امان جۇرگەن،
جوق بولسىن ۋاعدالى سوزدەن قالماق.
اشەيىن اناۋ-مىناۋ سۇيمەسىڭدى
جىبەرگەن ەمەس پە ەدىڭ سوزبەن الداپ،
تۇڭعيىق شىعا الماساق كەتتىك سۋعا،
تاۋەكەل دارياسىنا تۇستىك جالداپ،
جاس كۇندە قىزىلعا قول كوپ سەرمەدىم،
ءبىر جەۋگە ولەكسەنى دەرت كورىپ ەم...
بۇل كۇندە كوڭىل سۋىپ، قىزىق توزىپ،
تازا جۇرەك، شىن سوزبەن سەرت بەرىپ ەم.
ناپسىمە جۇرەگىمدى سۇلتان قىلىپ،
توقتاتىپ ءوز بويىما ەرىك بەرىپ ەم.
جولىققان تاڭداپ ءجۇرىپ تاڭداعانىم،
سەن ەدىڭ بويعا لايىق قامداعانىم...
كورىكتى ءسىزدىڭ گۇلدى بەك جاراتىپ،
باسقاعا وزىڭە ايان قونباعانىم،
زات ءبىلىپ، ىرىق بەرسەڭ مەن دە سەندىك.
كورگەم جوق پيعىلىڭنان ءقازىر كەمدىك.
سىزدەن سوڭ باسقا قىزىق كەرەك ەمەس،
ەگەردە وسى جولى كەتسە تەڭدىك.
— وسى تۇستارى عانا ەستە قالىپتى.
— ويپىرماي، مىنا سوزىڭە قاراعاندا، شىن قۇمارتقان ادام عوي!
— ومىرلىك جار ەتۋدى قالاعان عاشىقتىڭ ءسوزى، — دەپ ۇيدەگىلەر سىبىرلاسىپ كەتتى.
— سودان ەلگە كەلگەن سوڭ، الىبەك «اينالايىن اقان-اي، مەنىڭ اقشاباعىم دا، عاينيجانىم دا ءبىر ادامعا تاتيتىن، ەpگe سەرىك بولاتىن-اق قىزدار. قايتەيىن، انت-سۋ ءىشىپ، اتا جولىمەن بەرىپ قويعان جەرلەرىم بار. ايتپەگەندە تاڭداعانىڭدى الار ەڭ، ەندى تىم قۇرماسا وكىل كۇيەۋ بول» دەپ، ۇشقىر قارا بەدەۋىن، قاراتورعاي دەگەن قىران بۇركىتىن الدىنا تارتتى.
— وي، ەرىم-اي!
— باتىر عوي.
— ءبىراق قىزدارىنا بيلىگى جۇرمەگەنى قالاي؟
اتا جولىن، قازاق سالتىن بۇزاتىن اقىماق دەپ پە ەڭ. جانە باتىر ءبىر ايتقانىنان قايتقان با؟
— جارايدى، تۇرا تۇرىڭدار، اقاننىڭ ول قىزداردى الا قوياتىنىن قايدان بىلدىڭدەر، — دەپ گۇپىلدەسكەندەردى توقتاتقان سۋ قۇسايىن اقتوقتىعا اڭداۋسىز عانا ءبىر قاراپ قويدى. — اقان الىبەك ۇيىندە وتىرىپ، اتىعاي شالدارىنا، «ىشىندە ورتا ءجۇزدىڭ ءجۇرمىن شالقىپ» دەگەن ولەڭىن ايتىپ بەردى. قۇلاگەرىن سيپاتتاي كەپ:
بايگەدە ءۇش ءجۇز اتتان وزىپ كەلدىڭ،
ارتىڭنان جەتە الماعان تالاي تۇلپار.
استىنان سەن جالاۋدىڭ وتپەگەن سوڭ،
ات قويعان ۇركەككەر دەپ ءتامام جۇرتتار،
ءزىلعارا الىبەگى ىرزا بولىپ،
ءبىر بەدەۋ سىيعا بەردى جانە سۇڭقار...
اتتانىپ سونىمەنەن كەيىن قايتتىق،
ءان سالىپ، سىرناي تارتىپ، قىزىققا ىڭكار، —
دەپ جۇرتتى انگە تويدىردى. ال ەندى استارىڭدى اكەلە بەر، — دەپ اڭگىمەسىن ءتامامداعان سۋ قۇسايىن جاستىققا قيسايا كەتتى.
سۋ قۇسايىننىڭ اۋزىنان كوپتەن بەرى شىن اڭگىمە ەستىپ، الىس ەلدە مەرەيى ۇستەم بولعان اعىتاي-قاراۋىل ەلىنىڭ ونەرىنە سۇيسىنگەن جۇرت اس ءىشىپ، كەش تارادى...
ءتۇن جارىمدا سۋ قۇسايىنعا قالىڭ قۇس توسەكتى كوپىرتە سالىپ، كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا جاتقىزعان. قاشاندا ولىك شىعاراتىن جاققا ۇيىقتاعىسى كەلمەي زىرىلداپ تۇراتىن كوسە، بۇل جولى قارسىلىق بىلدىرگەن جوق. اقتوقتىمەن قالاي وڭاشا سويلەسۋدىڭ قىبىن ويلاۋمەن بولدى.
ءۇي ءىشىنىڭ ءالى جاتاتىن ءتۇرى جوق. كەلگەن قوناقتارعا دا توسەك سالىنبادى. باقتىباي اۋىلىنىڭ جىگىتتەرى دالاداعى اتتارىنا كەتكەن. ەركىمباي، اقبوتا، اقتوقتىلار دا كورشى اس ۇيگە كىرىپ-شىعىپ ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن كەلمەدى.
بۇگىن ءبىر جاقسى اڭگىمەگە ءوزىنىڭ دە ايىزى قانىپ، تاماققا مەلدەگىنەن كەلە تويىپ العان سۋ قۇسايىن كەبەجە ۇستىندەگى ماي شامعا قاراپ جاتىپ، كوزى ءىلىنىپ بارادى ەكەن. اقىرىن كۇڭكىلدەگەن داۋىستان ويانىپ كەتتى. كوزىن اشىپ العاندا بايقاعانى ەركىمباي ايەلىمەن ەكەۋى ەكى-ۇش قورجىندى ورتاعا قويىپ، اقتوقتىعا سوڭعى اقىلدارىن ايتىپ جاتىر.
سۋ قۇسايىن كوزىن تارس جۇمىپ، ىڭىرانا اۋناپ، تەرىس قاراپ جاتتى. كۇڭكىلدەگەن سوزدەر انىق ەستىلەدى. تىڭداعان سايىن جۇرەگى مۇزداي بەردى: اقتوقتى تاڭ جارىعىمەن ەلىنە ءجۇرىپ كەتپەكشى.
ءبىر كەزدە ەسىكتى سىقىرلاتىپ سىرتتان قۇلماق كىرىپ ەدى:
— اتتارىڭدى اكەلدىڭدەر مە؟ — دەدى ەركىمباي.
سۋ قۇسايىننىڭ جۇرەگى زىرك ەتتى.
— الىسقا ۇزاپ كەتكەن ەكەن، جاقىن اكەپ، كولدىڭ قاباعىنا تۇساپ جىبەردىك، — دەپ قۇلماق بوساعادا ءىلۋلى قامشىسىن الدى. سىرتتا باسقا جىگىتتەر قامىت-سايمانداردى سالدىراتىپ، اربانى ەسىك الدىنا قاراي سۇيرەتىپ، دابىرلاسىپ ءجۇر.
كەشە دە ۇيىقتاماپ ەدىم. كوزىمە ۇيقى تىعىلىپ تۇرعانى. ەرتەڭ جايلانىپ جۇرمەيمىز بە، تاڭ قاراڭعىسىندا وت الا كەلگەندەي اسىعىپ نە اكەتىپ بارادى وسى، — دەپ قۇلماق كەيىپ ەدى.
— ەشتەمە ەتپەيدى، اينالايىن. جاس جىگىتكە ۇيقى دەگەن يت؟ مىناۋ اۋىل يتتەرىن بورىكتىرمەي-اق، ەشكىمگە كورىنبەي جونەلگەندەرىڭ دۇرىس قوي. اتتارىن تىڭ، اللا اماندىق بەرسە ەرتەڭ-اق ەل ورىنعا وتىرا جەتىپ قالمايسىڭدار ما؟ جۇردەك اتتارعا قونالقى جەر. انا جاقتاعىلاردىڭ دا جۇرەگى كۇپتى بوپ وتىرعان شىعار، — دەپ اقبوتا قيىلعانداي سىبىرلاپ سويلەدى.
«اۋىل يتتەرى» دەگەنى اۋىل ادامدارى ما، «انا جاقتاعىلارى» باقتىبايلار ما، الدە سۇتەمگەندەر مە — ونى ويلاپ جاتۋعا مۇرشام كەلمەدى، «ويباي، جەگەن ەتكە، ۇيقىعا ءماز بوپ اۋىزىمدى اشىپ جاتىر ەكەم عوي، ەندى قالاي ۇلگەردىم» دەگەن سۋ قۇسايىن شوشىپ ويانعانداي، جالما-جان اتىپ تۇردى. كورپەسىن سەرپىپ تاستاپ، شالبارىن، اياق جاقتاعى ەتىگىن اسىعىپ-ۇسىگىپ، جاۋ كەپ قالعانداي كيىپ جاتىر.
كوزدەرى باقىرايعان ءۇي ءىشى تۇك تۇسىنەر ەمەس. سۋ قۇسايىننىڭ ويىنان دا بەيحابار.
— اۋ، قۇسەكە، تۇسىڭىزدەن شوشىپ وياندىڭىز با، مۇنىڭىز نە؟! — دەپ تاڭىرقاعان ەركىمبايعا ءۇن قاتپاستان، مۇرنى پىسىلداپ ءجۇرىپ مۇزداي كيىنگەن سۋ قۇسايىن:
— ويباي، سۇراما، كوپتەن جاس ەتتى ساعىنىپ ءجۇر ەدىم، تايدىڭ ەتىن كوپ جەپ جىبەرسەم كەرەك، ءىشىم ءبۇرىپ اكەتىپ بارادى، — دەگەندە، ۇيقى قىسقان باسقالارى دا، ءۇيدى باسىنا كوتەرە كۇلدى.
— ءىشىڭىز اۋىرسا، شاپانىڭىزدى جامىلىپ، جەلبەگەي-اق شىقساڭىز دا بولماي ما؟
— جوق، قاراعىم، مەن الىسقا بارىپ وتىرامىن. ءىشىمدى جەل قارماپ قالادى، — دەپ، بەلبەۋىن شىرەنە تارتىپ، تىماعىن باستىرا كيدى دە، بوساعادا جاتقان ەر-توقىمىن الدى.
ءۇي ىشىندەگىلەر ودان سايىن كۇلدى.
— قۇسەكە-اۋ، ۇيقىسىراپ جۇرگەن جوقسىز با؟ ەر-توقىمنىڭ كەرەگى نە، جاياۋ-اق باراتىن جەر ەمەس پە؟ — دەپ ەركىمباي ءۇنسىز بۇكشەڭدەگەن قوناعىنا قاراپ، تۇك تۇسىنبەي، كوزى جىپىلىق اتتى.
بۇعان قالاي جاۋاپ بەرۋدى ويلانباپ ەدى، سۋ قۇسايىن دا كوزى جىپىلىقتاپ، ەرنى الدىنا وڭگەرگەن كۇيى ىرجالاقتاي بەردى. سۇيتە تۇرىپ تابان اۋزىندا سىلتاۋ تابا قويدى:
— جاڭا جاتقاندا ەسىمە ءتۇستى. تۇنەۋگى اسقا بارعاندا قىپشاقتىڭ ءبىر جىگىتىنە كوپ ەرتەك ايتىپ، ءبىر اتتىڭ قۇنىنداي كۇمىستەتكەن ادەمى شاقشاسىن قالاپ الىپ ەم. سول ءتۇسىپ قالىپتى.
— ويبوي-اۋ، ونى ەندى قاراڭعى تۇندە قايدان تاباسىز. ءىشىم اۋىردى دەگەنشە سونىڭىزدى ايتپايسىز با؟
— بىلەم تۇسكەن جەرىن. جولدا اتىمدى شالدىرىپ، دالادا ءبىراز مىزعىپ العان ەم، سول جەردە قالتامنان سۋسىپ ءتۇسىپتى.
— ە، وندا ەرتەڭ كۇن جارىقتا بارىپ الارسىز.
— ءا، قۋىن قاراشى، مەنەن بۇرىن بارىپ تاۋىپ الايىن دەپ تۇرسىڭ عوي، — دەپ كوزى كۇلىمدەگەن سۋ قۇسايىن ۇيدەن شىعىپ كەتتى.
— ءقايتسىن بايعۇس، قاتىن الا الماي جۇرگەن سالت باستى ادامدار دۇنيەقور كەلەدى. جەتىم بەيباق قوي، — دەپ قالا بەرگەن ەركىمباي كوڭىلىنە ەش تۇيتكىل العان جوق.
* * *
سۋ قۇسايىن تاڭ قاراڭعىسىندا جەكەبوياقتان شىعىسىمەن جالقاۋ اتىن بوربايلاپ، قامشى باستى.
جايلاۋداعى اۋىلدان ءبىر نارسە ۇرلاپ، قاشىپ بارا جاتقانداي ارتىنا دامىلسىز جالتاق-جالتاق قارايدى. تاڭقىلداعان كۇزگى قارا جول دا «كەتىپ بارادى، قاشىپ بارادى» دەپ تىنىش اۋىلعا ۇرەيلى حابار بەرگەندەي. قايراقتاي جولعا تيگەن ات تۇياعىنىڭ تارسىلىمەن بىرگە سۋ قۇسايىننىڭ جۇرەگى دە قاشان اۋىلدان ۇزاعانشا ءدۇرس-دۇرس ەتەدى.
بۇرىن-سوڭدى مۇنداي ءۇردىس قيمىلدى كورمەگەن شابدار ات قايتا-قايتا پىسقىرىنىپ، باسىن شايقاپ، كوپكە دەيىن كونىگە المادى. اقىرى يەسى العا قاراي قولپاڭداپ، قويماستان-قويماستان بۇيىرلەي بەرگەن سوڭ، بۋى بۇرقىراعان ءبىراز جىلى قۇمالاق تاستاپ، تايلاق قۇساپ تايراڭعا باستى. كۇن شىعا ەتى قىزىپ العان اق كەز شابدار بۇرىن-سوڭدى بولماعان جەلىسكە سالىپ، جەل وتىنە قارسى تايپالتىپ كەلەدى.
جالعىز اتىن بار زاتىنان ارتىق كورەتىن سۋ قۇسايىننىڭ ءدال وسى جولى ەسى شىعىپ ەلىرگەن جانداي اياۋسىز قامشىلاۋىندا ۇلكەن گاپ بار. وسى سارىالا كۇزگە دەيىن زورعا شىداپ، ءتوزىمى تاۋسىلعان اقان سەرى قۇلماق دوستارى ارقىلى اقتوقتىعا جانسىز ادام سالعان.
اقتوقتى، جانىم، مەندە ەندى ءتوزىم تاۋسىلدى. عاشىقتىق وتى دەگەندى سەزسەم دە، انىق بىلمەگەن، كوزبەن كورمەگەن بيماعلۇم قۇپيا سىر سياقتى تالىپ ەستىلگەن ءۇنى، نە ءبىر ەرتەگىدە ايتاتىن تاڭعاجايىپ جۇمباق دۇنيەدەي عانا بۇلدىر ەلەسى عانا تۇلا بويىمدى شارپىعانداي بولۋشى ەدى. ال قازىرگى كۇنى، سول شارپىعان جالىننىڭ، كۇيدىرگەن وتتىڭ ىشىندە ءجۇرمىن، ساعان دەگەن جانىم كۇندە ماحاببات شوعىندا تىجىلداي جانىپ بارادى. بۇل وت مەزگىلسىز ولتىرەتىن، ءتانىڭدى كۇلگە اينالدىراتىن وت ەمەس، اۋرۋعا شالدىقتىرار، دەرتكە اينالدىرار، ءتىلسىز جاۋعا اۋىسىپ كەلەدى. ەندى شىدار مەندە كۇش، قاۋقار، ءتىپتى ۇيات تا جوق. مەن ءبارىنىڭ شەگىن بۇزىپ، ورەسكەل ءبىر قيمىلعا باسارمىن، ەل الدىندا سەنىڭ دە، اتا-اناڭنىڭ دا ابۇيىرىن توگەرمىن دەپ قورقام. بۇل بىرەۋدى قورقىتقانىم ەمەس. ەگەر ەندى ەكەۋىمىز قىبىن تاۋىپ قوسىلماساق، بايلام بىرەۋ-اق!
بۇل اقاننىڭ اقتوقتىعا جەتكىزگەن سالەمى ەدى.
اقتوقتى زارەسى ۇشتى. اقان جازىم بولار دەپ ۇرەيلەندى. ول ءۇشىن ەشكىمدى جازعىرا دا المادى. ءبىراق توسىننان تاۋىپ كەتەر ايلا، امالى دا جوق. كوپ ويلانىپ، تولعانار دا ۋاقىت جوق. سەرى جىبەرگەن جانسىزعا ايتقان بار جاۋابى:
— اقان اعا، مەنىڭ كۇيىم دە ءقايبىر كۇي دەيسىز. مەن ءسىز ايتقان وتقا جانىپ بولعانمىن. مەندە قالعان سۇلدەر عانا. سول سۇلدەردە تيتىمدەي عانا جالعىز جۇرەك قالعان. قوس قاناتى سىنعان ولمەشى كوبەلەكتەي. ءبىر توقتاپ، ءبىر سوعىپ تالماۋراعان ءالسىز جۇرەك — ءسىز دەپ سوعار جۇرەك. ول دا قاجىدى، ءبىتتى. ەندى ارەكەت ەتسەڭىز دە، قارسىلىق ەتەر مەندە دارمەن جوق. تەك، بۇرىن ايتقانىمداي، ءالى دە ءبىر سۇرارىم: دالا كەڭ عوي، ۇيدەن اكەتكەنشە، تۇزدەن اكەتسەڭىز ەكەن. قاشىپ كەتكەن قىزداي بولماي، الىپ قاشقان قالىڭدىقتاي بولسام ەتتى. سورلى اتا-انامدى سورماڭداي ەتپەيىك دەگەن تىلەك قانا! ال ونىڭ رەتى كەلمەگەن كۇندە نە سالساڭىز دا كوندىم. مەندە ءىس شىدار شىدام جوق!
اقتوقتى ىلعي سۇراي بەرەتىن وسى ءبىر تىلەگىنىڭ رەتى وسى جولى كەلىپ-اق تۇر. قىز ءوزى سۇراعان جوق. جەزدەسىنىڭ ۇيىنە اپارعان باسقالار. ەگەر سودان قايتار جولدا الىپ قاشسا، اقتوقتى مەن اقان سەرىنىڭ ەرتەدەن ويلاعان ءادىسى ەكەن، كەلىسىمى ەكەن دەپ ەشكىم ءدۇدامالدانىپ بوس جورامال ايتپاسا كەرەك.
مىنە، وسى جولى اقتوقتىلاردىڭ قاشان قايتاتىنىن انىقتاۋعا ەل اراسىنداعى سەزىكسىز. سۋ قۇسايىندى جىبەرۋى دە وسىدان. تاپ وسى جولى اقان سەرىنىڭ ءبىر ءوتىنىشىن، ۇلكەن تاپسىرىسىن ورىنداۋ سۋ قۇسايىنعا دا وزىنشە ورنى تولماس، عۇمىرى ۇمىتىلماس ارمانىنداي ەدى...
يمانتاۋ ماڭىنداعى قالىڭ توعايعا جەتە بەرگەندە سۋ قۇسايىننان ەس كەتتى. اعاش باۋىرىنان قىلت ەتىپ كورىنگەن جالعىز سالت اتتىدان ايىرىلىپ قالاتىننان جامان، جاماۋلى، مولاق قۇلاق مالاقايىن شەشىپ اپ بۇلعاپ، ايعايعا سالىپ كەلەدى.
— اھ-ەي، اھە-ەي!
قاسقىر تارتقانداي جان داۋسى شىققان ادامدى الىستاعى اتتىلى اعاش باۋىرىندا تۇرىپ توسىپ الدى.
— ماسقارا بولعاندا ۇيىقتاپ قالا جازداپپىن. اقتوقتىلار بۇگىن شىعايىن دەپ جاتىر، — دەپ دابىرلاپ سويلەي جەتكەن سۋ قۇسايىن جىگىتتىڭ وڭىنە دە كوز توقتاتىپ قاراعان جوق،-اقان قايدا، تەز سايلانىڭدار.
بوتەن جىگىت العاشقىدا اڭتارىلىپ قالدى دا، سۋ قۇسايىننىڭ اقاندار جىبەرگەن جانسىز ەكەنىن ءسوز ىڭعايىنان تەز ۇعىپ:
— مىنا جالعىز اياق جولعا ءجۇرىڭىز، — دەپ الدىنا سۋ قۇسايىندى سالدى.
— قۇدانىڭ قۇدىرەتى، مىنا تۇرلەرىڭمەن اقتوقتىلاردى اڭداماي وتكىزىپ الادى ەكەنسىڭدەر. مەن بولماعاندا... اي، ءوزىم دە تاپقىشپىن-اۋ: شاقشامدى سىلتاۋراتىپ تايىپ بەردىم. شابدارىم دا ەستى ات قوي. مەنىڭ اسىققانىمدى ءتۇسىنىپ، جەلماياداي ەستى. عۇمىرى مۇنداي سۇرقىلتايدى كورمەپ ەدى. قان-جىنى ارالاسىپ كەتەر مە ەكەن. تەك ەت قوي. ءبىراق اقاننان اياعان مالدى يت جەسىن. ءتاۋبا، ءتاۋبا! وۋ، اقان، تۇرىڭدار، — دەپ اعاش اراسىمەن دىبدىرلاپ سويلەپ كەلە جاتقان اڭعال سۋ قۇسايىن وتاۋ ورنىنداي قارا كولەڭكە قۋىستا وت جاعىپ وتىرعان ءبىر توپ جىگىتتىڭ ۇستىنەن شىققاندا دا ەشتەمە اڭعارمادى. اتىنان ءتۇسىپ:
— ءاي، بالاقاي، مىنا اتتى جەكە اپارىپ بايلا، باسقا اتتارمەن تەبىسىپ قالماسىن، اتتارىڭدى مەرتىكتىرىپ تاستار، مۇنىڭ تەگەۋرىنى تىم قاتتى. ۋھ، اۋەلى جىلىنىپ الايىنشى، — دەپ، شابدار اتتىڭ ۇستىندە قوقاڭداپ، پىسىناپ جەتسە نە، قاننەن-قاپەرسىز ماڭعازسىپ كەپ قىزىل شوقتانىپ سونە باستاعان وتقا قاقتاندى.
— اقتوقتىنى بۇگىن اللا جازىپ قاراتالعا اپارىپ، وتاۋعا ەنگىزسەك تويدىڭ قاق ءتورى مەنىكى شىعار. سولاي ەمەس پە، اقان، ەڭبەگىم ءسىڭدى عوي، — دەپ، بەتىن شارپىعان ىستىق قولامتادان كىرجيگەن سۋ قۇسايىن ەر-توقىمعا شىنتاقتاي ءتۇسىپ، سىزدانىپ جاتقان جىگىتكە بۇرىلعاندا، قيسايعان جاق سۇيەگى ودان سايىن قيسايا ءتۇستى. كوزى جاساۋراپ:
— ءوي! — دەپ، جىلايىن دەپ تۇرعان بالاداي، يەگى دىرىلدەدى.
— ءيا، ايتا بەر، اقتوقتىنى قاشان اپارامىز؟ — دەدى الگى جىگىت قاباعىن شىتىنىپ.
بۇل جالمۇقان ەدى.
— سەنى ەلشىلىككە جىبەردى مە، تىڭشىلىققا جىبەردى مە؟ جاڭا اقانداي كەلدىڭ. ال، نە حابارىڭ بار، ايتا وتىر، ءبىز دە تىڭدايىق، — دەپ كۇيەۋ جىگىت جارىلارداي تىرسيا ءتۇستى.
جان-جاعىنا الاقتاپ، اعاشتارعا سۇيەۋلى تۇرعان سويىل، شوقپارلاردى كورىپ، ءوزىن جەپ جىبەرەردەي تونگەن قاراقشىلارداي تۇنەك جىگىتتەردەن زارەسى ۇشقان سۋ قۇسايىن كىمدەرگە تاپ بولعانىن جاڭا ءتۇسىنىپ، جىندى ادامداي ىرجالاقتاي بەرەدى.
بەلىندە وقشانتايى بار ەڭگەزەردەي بىرەۋ ورنىنان اۋىر قوزعالىپ سۋ قۇسايىنعا كەلدى دە، ءار ساۋساعى كەلىنىڭ سابىنداي جۇندەس قولىمەن تاماعىنان قىلعىندىرا ۇستاپ، تىك كوتەرىپ الدى:
— ايت، جانىڭ بارىندا، اقتوقتى قاشان شىعادى؟ اقاندار قايدا؟
بۇل كۇمىستەن مىلتىق سوعاتىن اتى شۋلى ۇستا تۋلاق ەدى.
كوزى الاقتاپ قىلعىنعان سۋ قۇسايىن كوگەرىپ-سازارىپ قالدى. تۋلاق قولىن بوساتىپ جىبەرىپ ەدى، سىلق ەتىپ قۇلاپ ءتۇستى. كوزى الارىپ، جاتىپ الىپ، ەندى جىمىسقى ايلاعا دا كوشتى. ءوزىنىڭ ءبۇلدىرىپ العانىنا وكىنىپ، قاتەلىگىن جوندەمەك.
تالىپ قالعان بوپ ءۇنسىز جاتا بەرمەك ەدى ويى. ءبىراق تۋلاق جاتقىزبادى، قۇيرىقتان ءبىر تەۋىپ، تۇرعىزىپ الدى:
— قايارسىما، ولمەيسىڭ. ايت بول!
— ءوي! — دەپ ورنىنان اتىپ تۇرعان سۋ قۇسايىن اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي سويلەي جونەلدى. ەندىگى ويى — بۇلاردى سوزبەن بوگەمەك. «اقتوقتىلاردىڭ قارا جولمەن وتكەنىن كورمەي قالسىن» دەگەن ارام وي. — قانە سەنى قىلعىندىرىپ كورەيىن — ولەر مە ەكەنسىڭ، ولمەس پە ەكەنسىڭ. ونەسى-ەي، مەنى شۇرەگەي دەپ تۇرمىسىڭ موينىمنان تۇزاقتاپ قانجىعاعا بايلاي سالاتىن. ءۇيباي-اي، قۇيرىقتان تەپكەنى نەسى ءوزى قانجالاق بوپ قاجالعان نەمەنى ودان سايىن ايعىزداپ. ويباي-اي، ويباي!
— ءاي، ءسوزدى بۇرما، تۋرا اتىپ تاستايمىن وسى ارادا، — دەپ تۋلاق سۇيەۋلى مىلتىعىن يەگىمەن نۇسقادى.
— تۋەكە، سەنىڭ مەرگەن ەكەنىڭدى ايداي الەم بىلەدى. ەكى ساجىن جەردە تۇرىپ مەنى اتىپ ولتىرسەڭ، ەرتەڭ ساعان جۇرت قاشىپ كۇلمەي مە. ودان دا مەن ءبىر شاقىرىم جەرگە شىعىپ قاشايىن، ەر ەكەنسىڭ، مالاقايىمدى اتىپ ءتۇسىرشى.
جىگىتتەر شىداي الماي مىرس-مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— نەمەنەگە كۇلەسىڭدەر، بۇل جامان وعان داندايسىپ، قۇتىرا بەرەدى، — دەپ تۋلاق تاعى دا بۇرە ءتۇستى.
وسى كەزدە حابارشى جىگىت جەتتى:
— جەكەبوياق جاقتان اتتىلى اربالىلار شىقتى!- جىگىتتەر الاس-كۇلەس تۇرىپ، اتتارىنا جۇگىرىسىپ بارادى.
— ءاي، جىگىتىم، مەنىڭ اتىمدى اكەپ بەر، — دەپ تۋلاقتىڭ قۋاتتى قولىنان بوساعان سۋ قۇسايىن وتتىڭ قاسىنا وتىرا كەتتى.
* * *
ءتۇس مەزگىلىندە جىلاندىعا جەتە بەرەر تۇستاعى جالپاق جازىقتىڭ ءۇستىن قيقۋ باستى.
— اكەتتى، اكەتتى.
— قۋىڭدار، ۇستاڭدار!
— ە-ەي! ە-ەي!
تاڭەرتەڭنەن بەرى ماڭايىندا ءۇش-تورت اتتىلى تورۋىلشىسى بار جالعىز اربالىنى الىستان باعىپ، ءار بۇتا، جىلعانى، شوق-شوق اعاشتاردى، قىراتتاردى بۇركەنىپ، كوز جازباي باسپالاپ كەلە جاتقان جالمۇقاننىڭ جىگىتتەرى ءار تۇستان قاپتاي شىعىپ، كۇزگى سۇرقاي دالانى قويۋ شاڭعا كومىپ جىبەردى.
بۇلاردى سەزبەي بەيعام جورتقان ءبىر توپ اتتىلى توسىننان شىققان ايعايدان ۇرىككەن ءۇيىرلى كيىكتەي تۇرا شاپتى. ءا دەگەندە-اق وقشا اتىلىپ، سىتىلىپ شىعا بەرگەن قارا بيە قۇلدىراي تارتقان. ۇستىندە ەكى ادام. بۇل — قاراۋىلشى جىگىتتەردى ۇرماي-سوقپاي بايلاتىپ تاستاپ، اقتوقتىنى الدىنا وتىرعىزىپ الىپ قاشقان اقان ەدى.
العاشقىدا قالىڭ توعايعا قاراي سالعان اقان ول بەتتەن نە سويىل سۇيرەتكەن بەس التى اتتى شىعا كەلگەن سوڭ، قيىس بۇرىلىپ، جالت بەرگەن. ءبىراق بۇل جولى دا ءساتسىز بولدى. قارسى بەتتەن اڭىراتا شاپقان ون شاقتى اتتىلى ۇشىرتىپ كەلەدى. اقان تاعى دا جالت بۇرىلدى. بۇل جولى ەندى ەكى جاقتان قاپتالداي شىققان ەكى توپتىڭ قىسپاعىنا ءتۇستى. جەر استىنان شىققانداي كولدەنەڭدەي سالىپ تاعى ءبىر توپ تاسىرلاتىپ كەلەدى. قاشاعان اتتاي جان-جاعىنا ءجيى بۇلتاقتاپ، ساڭىلاۋ ىزدەگەن سەرى ول قىسپاقتان دا امان ءوتتى. اقاننىڭ استىنداعى الىبەكتىڭ قارابەدەۋى ەدى. قۋعىنشى بىرەۋ-مىرەۋ بولا قالسا، اقپا، ۇشقىر بيە قۇتىلۋعا جاقسى دەپ ادەيى مىنگەن. دەگەنىندەي بولدى. قارابەدەۋ نايزاعايداي جارقىلداپ، تار قىسپاقتان جايدىڭ وعىنداي وتە شىقتى.
قارۋسىز، ءقاۋىپسىز جايباراقات جورتقان سەرىنىڭ سەرىكتەرى شوقپارلارىن باسىنان اسىرا ويناتىپ، باستىرمالاتقان تۇتقيىل قۋعىنشىدان زارەلەرى ۇشىپ، جان-جاققا بىتىراي قاشقان. ءار بۇتانىڭ ءتۇبىن پانالاپ، جاسىرىنىپ قالا بەردى. قارسىلىق كورسەتپەگەن سوڭ ولارعا قۋعىنشىلار دا ايالداعان جوق. ءدۇريا كويلەگىنىڭ ەتەگى جەلبىرەپ، اقاننىڭ قۇشاعىندا بارا جاتقان اقتوقتىنىڭ سوڭىنا ءتۇستى.
كيىكشە زىمىراعان قارابەدەۋ كوزدەن بۇلدىراپ ۇزاپ كەتتى. قۋعىنشى ارتى سۇيىلىپ، شاشىراي بەردى. تەك ۇزەڭگى قاعىستىرىپ قاتار اققان ەكى بۋرىل عانا العاشقى قارقىننان ۇدەپ، ءبىر قىر استى. بۇلار — جالمۇقان مەن تۋلاق.
كەڭ جازىقتا ەسىلدى بەتكە ۇستاپ قۇيىنداي ۇشقان اقان وكىنىپ كەلەدى. اقتوقتىنىڭ ماڭىنداعى ادامدارىنىڭ از ەكەنىن ەستىگەن سوڭ، وڭاي الىپ كەتەتىندەرىنە كوزى جەتكەن. قوسار ات الىپ شىقپاي، قازاق عۇرپىمەن اقتوقتىنى الدىنا وڭگەرىپ اكەتپەك ەدى ويى. بۇل — ەرىكسىز كەتكەن قىزدىڭ بەلگىسى: اقتوقتىعا جابىلار جالادان قۇتقارار جالعىز جول. ءار توسپادان تۇرىپ توسىننان شىعار جاۋ بولارىن كۇتپەپ ەدى. ەندى ۇشقىر قارابەدەۋ ۇزاق شابىسقا جاراماي، ۇستىندەگى ەكى ادامدى اۋىرلاي بەردى. بىرنەشە قىر اسىپ، ۇزاعان سايىن ادىمى تارىلىپ، قالجىراي باستادى.
قاتار شاپقان جالمۇقان مەن تۋلاق تا بارعان سايىن قاشقىنداردىڭ بويىن كورىپ شىم-شىمداپ جاقىنداي ءتۇستى. ەندى ءبىرازدان سوڭ، بولدىرتىپ سوققان تۇلكىدەي، جەلىپ وتىرىپ-اق جەتپەك.
جوق، جالمۇقاننىڭ جۇرەگى اۋزىنا تىعىلىپ، زارەسى ۇشتى. كوز ۇشىندا بەلدەۋلەنىپ سارى مي جاتىر. بالانىڭ ەڭبەگىندەي بىلقىلداعان سارى ميعا جەتتى دەگەنشە، ايىرىلدىم دەي بەر. تولارساقتان كەلەر اششىلى جەر ات تۇگىلى، ادامدى زورعا كوتەرەدى. قارعا ادىم جەر جۇرە المايتىن اتتى تاستاي بەرىپ اقان مەن اقتوقتى جاياۋلاپ كەتۋىندە شەك جوق. جاياۋدى جاياۋدىڭ قۋىپ جەتە الماۋى حاق. ونىڭ ۇستىنە، سارى ميدىڭ ار جاعىندا قول سوزىم جەردە ەسىلدىڭ جىڭىشكە ءبىر سالاسى اعىپ جاتىر. جاعالاۋى يت مۇرىنى وتپەيتىن قالىڭ تال. ونىڭ قاي تۇسىنان وتكەنىن، قايدا جاسىرىنعانىن تابۋ قيامەتتىڭ قيامەتى. وعان جەتتى دەگەن ءسوز — قىزدان ايىرىلىپ، بۇكىل اتىعاي-قاراۋىلعا ماڭگى ماسقارا بولۋمەن، اكە اتىن قارا جەرگە تىرىدەي كومۋمەن بارابار.
جالمۇقان جىلارمانعا كەلىپ قامشى باستى. قاباعى قارس جابىلعان تۋلاق تا لەكىتىپ، باستىرمالاتا ءتۇستى. قارابەدەۋ تيتىقتاي باستاعان. كوزىنە ساۋلاپ تەر قۇيىلىپ، شاتقاياقتاي بەردى. ءتورت اياعى جان-جاققا بىتىراپ، وگىز شابىسقا، ودان سوڭ يت بۇلكەككە ءتۇستى. «قاپ، اساۋ قايىراتىن عانا تىز ەتپە تىعىرىق ەكەن عوي» دەپ تىستەنگەن اقان قوس وكپەگە تەپكىلەسە دە، قارابەدەۋ قارقىنىنان اينىعان ۇستىنە ايني بەردى. الدا جارىقتىق سارى مي جاتىر كولدەنەڭ ءتۇسىپ. ەندى ءبىر از عانا قارابەدەۋدىڭ قاۋقارى بولسا، وعان دا جەتەدى. ار جاعى اقانعا دا ءمالىم.
مىنە، مىنە جەتىپ تە قالدى. قارعا ادىم جەر – قىل كوپىردىڭ ۇستىندەي. «قۇداي-اي، جەتكىزە كور» دەپ اقتوقتى دا كوزى جاۋدىراپ، بار تىلەكتى قارابەدەۋدەن تىلەپ، سارى ميعا ۇمىتتەنە قاراپ كەلە جاتقاندا، ۇستەرىنەن جاي تۇسكەندەي بولدى. سوڭدارىنان شاڭق ەتكەن مىلتىق ۇنىمەن بىرگە، قارابەدەۋ دە وماقاسا قۇلادى. اقان مەن اقتوقتى مۇرتتاي ۇشتى.
ەندى قۇتىلىپ كەتەتىن بولدى، ات! — دەپ قالعاندا، جالمۇقاننىڭ بۇيرىعىن كۇتكەن قولمەرگەن تۋلاق بۋرىل اتتى وقىس قارعىتىپ توقتاتقان دا، قارابەدەۋدىڭ تىلەرسەگىنەن الا اق مىلتىقپەن باسىپ سالعان. ورنىنان اقساڭداي باسىپ تۇرعان اقان اقتوقتىعا جەتىپ، باسىن سۇيەي بەردى.
— توقتىم، جانىم، ءبىر جەرىڭ اۋىرىپ قالدى ما؟!
— جوق، سەرىم، ءوزىڭ امانسىڭ با؟! — دەپ كوزىنىڭ جاسى سورعالاعان اقتوقتى اقاننىڭ كەۋدەسىنە باسىن سالىپ جىلاپ جىبەردى. — شىن باعى اشىلماعان سور ماڭداي ەكەنمىن. بۇدان دا مەرت بولىپ ءولىپ كەتسەمشى.
سەرى عاشىعىنىڭ ماپ-مايدا سالقىن بەتىن بەتىنە باسىپ قاتتى قىسىپ وتىرىپ قالدى. دۇنيەدە نە بوپ جاتىر — وندا شارۋاسى جوق. مەڭ-زەڭ. اقتوقتىنىڭ كوزىنەن اققان اششى جاس جىلاي اعىپ، اقاننىڭ ەرنىنە قۇيىلا بەردى...
ارادا بيە ساۋىم ۋاقىت وتكەن، جالمۇقاننىڭ جىگىتتەرى تەگىس جەتىپ، قورشاپ الىپتى. اقاننىڭ سەرىكتەرى دە الىستان تورۋىلداپ ءجۇر. سەرىنى مەرت قىلار ما ەكەن دەپ ۇرەيلەنىپ، بىر-ەكەۋى جاقىنداعى اۋىلدارعا شاپقىنشىلاپ كەتكەن.
— جىگىتتەر، ەكەۋىن ەكى ايىرىپ، بايلاپ تاستاڭدار! — دەگەن جالمۇقاننىڭ ءۇنى ءزارلى شىقتى.
ورنىنان ۇشىپ تۇرعان اقان قىنىنان سارى كەزدىگىن سۋىرىپ الدى:
— وسىدان ماڭىما ءبىر تابان جاقىنداساڭدار، اقتوقتىعا دا، وزىمە دە پىشاق سالام. جالمۇقان، اقتوقتى ساعان دا، ماعان دا جوق، تىلەگەنىڭ سول بولسا!..
اقتوقتى دا ورنىنان تۇرىپ اقانعا جابىسا ءتۇستى. اتتارىنان تۇسكەن جىگىتتەر باتا الماي، جالمۇقاننىڭ قاس قاعىسىن اڭدىپ، وشارىلىپ تۇرىپ قالدى. ءبارى دە وندىردەي-وندىردەي وڭشەڭ جاس. ءبارى دە اقاننىڭ ءانىن ايتىپ، جاتتاپ وسكەن بوزبالالار. ءقايسىبىرى ءانىن سىرتتاي ەستىگەنمەن ءوزىن ءبىر كورۋگە قۇمارتىپ جۇرگەن ەل سەرىلەرى. كومەيلەرىندە كۇمبىرلەپ، كوكەيىندە سايراعان سول ءان يەسى ءقازىر سىنىق قاناتىمەن بالاپانىن قاراعۇستان قورعاعان دارمەنسىز قۇستاي ورتالارىندا تۇر. اقان سەرىنى بۇلاي كەزدەستىرەمىز دەپ ويلاپ پا. ءقازىر بايمۇرزا، ەسمۇرزا، جالمۇرزا اۋلەتىنەن تاراعان ساناسىزدار باياعىدا قاڭقاسى قۇرىپ قالعان اتالارىنىڭ نامىسى ءۇشىن كەك جۇتىپ، سۇتەمگەننىڭ ءوز قولىمەن قايراعان ۇستاراداي لىپىپ تۇر. شاش ال دەسەڭ، باس العالى تۇر. ءبىر قاراۋىلدى سەگىزگە، سەگىزدى ون التىعا، ون التىنى وتىز ەكىگە كوبەيتىپ، تاراتىپ، باستارى بىرىگە قالسا جاق-جاق بوپ بولىمسىز ايتىسپەن قىرىق بولەك قىرىق رۋعا ءبولىنىپ ولىسپەي بەرىسپەيتىن ۇساق، پاسىق سالتتىڭ مۇراگەرلەرى اتا داقپىرتى ءۇشىن ءوز اسىلىن قيىپ جىبەرۋگە دايار. ەرتەڭ وكىنە بىلسە دە، بۇگىن ويلاي بىلمەيتىن شەل كوزدەر تارپا باس سالىپ، ءوز ءانىن، ءوز ءسانىن قاسقىرشا تالاماققا دايار. ولار ءقازىر ءوز جۇرەگى قالاعان عاشىعى ءۇشىن كۇيگەن اقان سەرى دەگەندى ۇمىتقان. رۋ، اتا نامىسى لايلاعان جاۋ تۇر دەپ قانا تۇسىنەدى. بولتىرىكشە باۋلىنعان جاۋجۇرەكتەر ءقازىر قىل ارقاندى جازىقسىز جانداردىڭ موينىنا بۇعالىق ەتىپ تاستاپ، قاراۋىل قوتانىندا اۋلەكىلەنىپ، دىرىلداتا سۇيرەتۋى دە ىقتيمال. اتا نامىسى دەگەندى ەل نامىسى دەپ تۇسىنگەن زاعيپتار، اينالا قورشاعان ازۋلى بورىلەردىڭ ورتاسىندا ەرتەڭ وزدەرىنىڭ دە وسىلاي تۇراتىنىن ويلاماي، وزبىرلىقتىڭ جىرتىسىن جىرتا جۇرگەنى كاپەرلەرىنە كىرىپ شىقپايدى. قاباقتارىنان قان جاۋىپ، اتا-بۇتاسىنان قالعان اسىل مۇراسىن اقان ۇرلاپ اكەتكەندەي قۋىپ كەلىپ، مەنشىكتى دۇنيەسىن قولتىقتارىنا قىسىپ، تاقىمدارىنا باسىپ كەتپەك. اقان — بۇكىل قاراۋىل اتىن، قالا بەردى قازاق اتىن اسپانعا شىعارار ارداگەر ەمەس، ءارقايسىسىنىڭ اكەسىن ولتىرگەن قانىپەزەر سياقتى. ءتونىپ تۇرعان كوپ توبىر، قاپىسىن تاۋىپ ايدالادا جالعىز اقاندى قانعا بوياماق.
اقتوقتى كوپتىڭ كوزىنەن وسىنى كوردى. جان-جاقتان ساداقتىڭ وعىنشا قادالعان مەيىرىمسىز كوزدەر ادامدىق جاناردان جۇرداي، ءبارى دە قاندى اۋىز قاسقىردىڭ كوزىندەي اجال شاشادى.
اقتوقتىنىڭ زارەسى ۇشتى. قاپىلىستا قازا تابار اقانىنىڭ تاعدىرىن ويلاپ، مىنا قارا ءنوپىردىڭ، قارا كۇشتىڭ الدىندا امالسىز جۋاسىپ، باس ءيدى. اقبوتا اپاسىنىڭ «اقاندى شىن سۇيسەڭ، باسىن سىيلا، تەككە اياق استىندا مەرت بولماسىن، اقان كوپتىڭ اقانى، ەلدىڭ اقانى» دەپ باسۋ ايتسا دا اسىل ايتقان ەستى ءسوزى ەسىنە ءتۇسىپ:
— اقان اعا، كەزدىگىڭىزدى ماعان بەرىڭىزشى، — دەدى. اقتوقتىنىڭ بەتىن قايتارىپ كورمەگەن اقان ەشتەمە ويلاماستان قولىنا ۇستاتا سالعانىن دا بايقامادى. اقتوقتى كەزدىكتى شاپانىنىڭ ىشىنە تىقتى. — اقان اعا، حاق تاعالا ءسىز ەكەۋىمىزدى قوسىلۋعا جازباعان ەكەن. مەن ءۇشىن جۇدەپ، مىناداي ەسسىزدەردىڭ الدىندا قور بولماڭىز. اقتوقتىلار كوپ، اقان سەرى بىرەۋ قاراۋىلدا. مەن سىزگە تاتىمايتىن سول كوپ اقتوقتىلاردان اسا الماعان ءبىر بەيباق ەكەنمىن. سىزبەن بىرگە بولۋ قولىمنان كەلمەدى. بۇعالىققا مويىنسۇنار كوپ جاسىق جانداردىڭ ءبىرى عانامىن. ءومىر بويى ەندى ءسىزدىڭ ادال جۇرەگىڭىزدىڭ، ماحاببات پەرىشتەسىنىڭ قارعىسى اتسىن مەنى. مەن ەندى سىزبەن ەركىن سەرۋەن قۇرار ازات اقتوقتى ەمەسپىن، كوگەندەگى باسىبايلى قارا توقتىمىن، — دەپ سوڭعى ءسوزىن ارەڭ قۇراپ جىلاپ جىبەرگەن اقتوقتى اقاننىڭ موينىنا اسىلىپ، كوكىرەگىنە سوڭعى جاسىن توگىپ-توگىپ جىبەردى.
ەندى كوزىنەن ۇشقىن اتىپ كەيىن بۇرىلدى دا، تۋرا قاراي الماي جاسقانشاقتاپ تۇرعان جالمۇقاننىڭ الدىنا باردى:
— سەن جەڭدىڭ، جالمۇقان، ءتۇس اتىڭنان!
جالمۇقان اتتان قالاي تۇسكەنىن دە اڭعارماي قالدى.
تىزگىندى قولىنا الا بەرىپ، ۇزەڭگىگە اياعى تيەر-تيمەستە بۋرىل ايعىرعا لىپ ەتىپ قونعان اقتوقتى:
— ال ەندى كەرەكتەرىڭ اقان سەرى ەمەس، اقتوقتى عوي. ەرىڭدەر سوڭىمنان، وڭكەي ۇيىققان ۇيالاس بورىلەس، — دەپ وقشا اتىلىپ، شابا جونەلدى.
9
سالقىن تۇسە كۇزەمنەن قىستاۋىنا ەرتە ورالعان باقتىباي اۋىلىنىڭ ءۇستى ابىر-سابىر. كۇيەۋلەر كەلگەن. اقتوقتى ۇزاتىلايىن دەپ جاتىر.
باقتىبايدىڭ ويى وتكەن-كەتكەن كىناسىن، قىزىنىڭ جەڭىلتەكتىك جاساپ، قىلتىڭ-سىلتىڭ جاستىقتىڭ اۋەنىمەن بۇكىل ەلگە سالعان قارا تاڭباسىن جۋىپ-شايۋ ءۇشىن ۇزاتۋ تويىن ايتا قالعانداي ەتىپ جاساۋ ەدى. كۇنى بۇرىن ەت جاقىن تۋىستارىنا، كورشى-قولاڭ، اۋىلداستارعا، موينى قاشىق قىزىلجار، اتباسار جاعىنداعى قۇداندالىلارىنا، ات جەتەر جەرگە تۇگەل حابار سالىپ اتىعاي-قاراۋىلدىڭ يگى جاقسىلارىن تۇگەل جيىپ، قىزىنىڭ دا، ەلىنىڭ دە ساعىن سىندىرماي جونەلتۋ ەدى عوي. بۇلاي كەڭەس بەرگەن الدىمەن، ءىنىسى تاستان! ونى جاماعاتى دامەلى دە قوستاپ، «توقتىمنان اياعان مال مەن جانى قۇرىسىن. جات جۇرتقا بارعاندا جۇدەمەسىن قۇلىنىم، تىم قۇرىماسا تويىن جاقسىلاپ اتقارايىق دەگەنىڭ اۋزىڭنان شىققان ءبىر ءتاۋىر اتالى ءسوزىڭ ەكەن، شالىم. ەندى بارىڭدى اياما. شاشىپ قال، جۇرتتى ريزا ەت. تىم قۇرىماسا اشىلعان ابۇيىردى شاشىلعان ريزىقپەن جابايىق» دەپ كوزىنە جاس العان. وسى ويدى باقتىباي اۋىلىنىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارى دا قۇپتاپ، «ەلدەن ۇزاتىلار قىزدىڭ اتتانۋ سالماعى بارىمىزگە ورتاق» دەپ تورت-بەس كۇن ويىن-توي وتكىزۋدى ۇيعارىسىپ، اتتارىن جاراتىپ، بالۋاندارىن دايىنداپ، كول جاعاسىنا قاز-قاتار جەر وشاقتار قازىپ تاستاعان. سويىلاتىن مالدار دا ءتىزىلدى. قۇدالارمەن ويناپ-كۇلەتىن قىز-جەلەڭدەر بىلەكتەرىن سىبانىپ، ادەتكە ەنگەن سان-ساپالاق ىرىم-جىرىمنىڭ سالتىنا دايىندالا باستاعان.
ءبارى اياق استىنان وزگەردى.
كۇن تۇسكە تارماسا كۇيەۋ بالا جالمۇقان ەلۋ شاقتى جىگىتپەن كەلىپ ءتۇستى. باسىندا كوپ ادامنىڭ قاراسىنىن كورگەن باقتىبايلار قۋانىسىپ: «بارەكەلدە، باسە، وسىلاي بولسا كەرەك ەدى. مىنا كەلە جاتقان سالتاناتتى قۇدالار عوي. ال، ەندى قۇدالاردى اتتان تۇسىرىسىمەن قولعا الىڭدار. ەستەرىن شىعارىپ جىبەرەيىك» دەپ، كەلىنشەكتەر جاعى قالتا اقتارىپ كادە الۋعا اسىعىپ، ەل جىگىتتەرى اياقتارىن اسۋعا، شيكى قوي تەرىلەرىنىڭ اراسىنا ايران قۇيىپ ۇيگە كىرەردە قۇلاتۋعا، ارباعا جەگىپ اۋرەلەۋگە دايىندالىپ تۇر ەدى. ولارى بولمادى.
كۇيەۋ جىگىتتەرى وڭكەي «مەن اتايىن، سەن تۇر» دەيتىن ىعاي مەن سىعاي. شەتىنەن ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلداعان جاستار. ىشىندە شوقشا ساقال بىرەۋى عانا بار. جۇپتارىن جازباي cap جەلدىرىپ كەلەدى.
قارسى الۋشى توپ الدىنان جۇگىرىپ شىعىپ، ىركىلە بەردى. جاس قۇدالاردىڭ ءتۇسى سۋىق. قىز الۋعا كەلە جاتقانداي ەمەس، ءورت سوندىرگەندەي تۇنەرىپ، اۋىلدى شابايىن دەگەن بارىمتاشىلار سياقتى. اۋىلدىڭ ەر-ازاماتى باس شۇلعىسىپ سالقىن امانداسقان قۇدا جىگىتتەردى اتتارىنىڭ شىلبىرىنان الىپ ءتۇسىردى دە، جەكە تىگىلگەن سەگىز قانات اق ۇيگە ەنگىزدى:
— بۇلارى نەسى، وڭدەرى جامان عوي؟
— قىز الۋعا كەلگەن ادامداردىڭ سىڭايى جوق.
— بىرەۋلەرى ءولىپ، قارالى بولعان شىعار، كىم بىلەدى.
— ە-ە، وندا كەيىنىرەك كەلمەس پە ەدى.
— ۋاعدالى كۇن بولعان سوڭ، امالسىز كەلگەن عوي.
— قوي، وندا شاپقىنشى جىبەرىپ، حابارلاسپاس پا ەدى.
— ەندى بۇلارعا نە بولدى؟
— نە بولدى دەرىڭ بار ما؟ تىرشىلىكتە نە بولمايدى.
— ءبارىمىز وڭ جاقتا وتىرىپ قىلمىس جاساعان قالىڭدىعى بولارمىز با؟ ءتىپتى سالەمدەرى ءتۇزۋ ەمەس.
— سالەمدى قايتەيىن دەپ ەڭ. اماندىقتى بىلمەگەن ناداندىقتىڭ بەلگىسى. ودان ءبىزدىڭ نەمىز كەتەدى، ءىشىن ۇرايىن.
— ءاي، تەككە تاۋسىلمايىق. ءبىزدىڭ دە ءقايبىر ايدارىمىزدان جەل ەسىپ تۇر. جازىقتى ەكەنسىڭ، جۇرتتى جازعىرما. نە دە بولسا ارتىن كۇتەيىك: بۇل — ونشا جاقسى كەلىس ەمەس... — دەسىپ كۇيەۋلەردىڭ كەلىسىن قىرىق ساققا جۇگىرتتى. اشەيىندە ونشا سىيلاي قويماعانمەن، توي يەسى — اقتوقتىنىڭ اتا-اناسىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، ەشكىم ەستىرتىپ ەشتەمە دەمەيدى. ءبارى سىبىر ءسوز.
قىزىل شىرايلى شوقشا ساقالدىڭ اتى ساپا. بۇل — سۇتەمگەنمەن بىرگە تۋعان شالتىكتىڭ ۇلكەن بالاسى. جالمۇقاننىڭ نەمەرە اعاسى. اقتوقتىعا قۇدا تۇسكەندە باس قۇدا بولىپ كەلگەن. سۇتەمگەن دە، شالتىك تە باقتىبايعا كەپ ۇلكەن باستارىن يۋگە قورلانىپ، ساپا دا جەتەر دەگەن.
ءقازىر دە، وتىرار-وتىرماستا ساپا باقتىبايدى شاقىرتىپ الىپ، اۋىل سىرتىنا اياڭداپ كەتتى.
ۇلى ءجۇز ءۇيسىن ەلىندە قىزىل بورىك دەگەن ەل بار. ول ەلدە قۇپيا-سىر ايتىسقاندا توپتانباي، ەكەۋ-ەكەۋ باس قوسىپ، اۋىلدان جىراق ءبىر دوڭەسكە شىعىپ الىپ وڭاشا سۇقباتتاساتىن كورىنەدى. ونى قىزىل بورىكشىلەۋ دەيدى ەكەن. سول سياقتى، قۇدا وزىڭىزبەن قىزىل بورىكشىلەۋگە تۋرا كەلىپ تۇر.
— ايت، ايت! قىزىق ەكى جاققا دا بىردەي. كوڭىلدەرىڭدە نە بار، جاسىرماڭدار. ءبىز بارىنە دايىنبىز، ايت، ايت، — دەپ تۇسىنە بەرمەيتىن باقتىبايدىڭ «ايت، ايت» دەپ ايتاقتاعانداي بولعانىن جاراتپاي قالعان ساپا كوپ مايموڭكەنى قويىپ توق ەتەرىنە كوشتى.
— باقا، وزىڭىزگە ءمالىم، قۇدالىق جاساپ، سان-سالتاناتپەن جۇرەتىن جاراستىقتان ەكى جاق تا ايىرىلىپ وتىر.
— تەك، قاراعىم، ولاي دەمە، قۇدا مىڭ جىلدىق دەگەن. سۇتەكەڭ ەكەۋىمىزدى قۇداي ايىرماسا، ادام ايىرا المايدى ەندى.
— ونى بولاشاق كورسەتەر. تاپ وسى اۋقىمدا قىزدىڭ ۇزاتار تويىن دا، قالىڭدىق تۇسىرەر تويىن دا ماداقتاپ وتكىزەر سىزدەردە دە، بىزدەردە دە بەت جوق.
— بەت كۇيىڭكىرەپ قالدى، ءيا!
باقتىبايدىڭ مۇنى سالقىن ايتا سالعانىنا ساپانىڭ جىنى كەلدى.
— كۇيىڭكىرەگەنى نە، بىرىسىپ قالدى دەمەيسىز بە؟ كىمگە قارايتىن بەت بار؟!
— ءيا، ءيا، ءسوزىڭ دۇرىس، مەندە بەت جوق. مىناۋ اشەيىن جانسىز كوڭ تەرى عوي تۇزعا پىسكەن، — دەپ باقتىباي ەكى بەتىن شىمشىپ-شىمشىپ الدى.
— ەندەشە، ءبىز اسىعىسپىز. وسى كەشتە اقتوقتىنى اكەتەمىز. ءسان-سالتاناتتىڭ قاجەتى از — بۇل سۇتەكەڭنىڭ بۇيرىعى. سوسىن، ەسىڭىزدە بولسىن، قاشان اقتوقتىنى ۇزاتقانشا بۇل ماڭعا اناۋ ۇلكەنكول، قوسكول جاقتان ءتىرى پەندە كەلمەسىن. اقان مۇندا اياعىن قيا باسپاق تۇگىلى، اتى اتالماسىن، ءبىر ولەڭى ايتىلماسىن.
— جوق، ايتىلمايدى، ايتىلمايدى، و نە دەگەنىڭ.
— ولاي بولسا، ۋادە! قىزدىڭ جاساۋىن ازىرلەي بەرىڭىز. تۇندەلەتىپ ءجۇرىپ كەتەمىز. ماگاركىم، وسى ۋادەنىڭ ءبىرى ورىندالمادى، وكپەلەمەڭىز!..
«توقپاعى مىقتى بولسا كيىز قازىق تا جەرگە كىرەدى». باقتىباي دا توبەسىنەن گۇرزىمەن ۇرعانداي ماڭگىرىپ، مىجىرايىپ تۇرىپ قالدى. سالماعىمەن جەر ويعانداي بوپ، كەڭ نىعارلاي ادىمداپ، ساپا كەتىپ بارادى. «سەن جاماندى ما، تۇرا-تۇر، قالىڭدىقتى ەلگە اپارايىق، سودان كەيىن الدىڭا تالاي كەلتىرەرمىن. كىسى سىيلاي بىلمەيتىن، ءقادىر تۇسىنبەيتىن نادان!» دەپ بارا جاتقانىن باقتىباي كۇدىرەيگەن جەلكەسىنەن اڭعاردى.
ساپانىڭ حابارىن ايەلىنە ۇرەيلەندىرە ايتايىن دەسە، ودان قايمىعىپ، جاي-جاپسارلاپ جىپتىكتەي عىپ جەتكىزەيىن دەسە، وندايعا قىبى جوق باقتىباي نە جاۋماي، نە قويماي تۇرعان كۇزدىڭ مىنا بەيمازا جەلدى، بۇلتتى كۇنىندەي ءىشى الاي-تۇلەي بوپ اۋلاقتا جالعىز ءوزى سەلتيىپ قاپتى. كۇزدىڭ قارا سۋىق جەلى تىنىمسىز سوعىپ، بۇرىنەن ايىرىلعان جۋساندى، سۇمبىلەنىڭ ۇزاق جاۋىنىنان ءتۇبى ءشىري باستاعان بەتەگەنى ەتپەتىنەن جىعىپ، ۇرلەپ تۇر. باۋىرىندا قوي بۇلدىرگەننىڭ جاپىراقتارى، سارعايعان قۋراي ارالاس ءبىر ءتۇپ قالىڭ سەلەۋ سيرەپ، سيداڭ تارتىپتى. جەل وتىندە ءدىر-دىر ەتەدى. ءبىرىن-بىرى قۋىپ ەن دالادا رابايسىز توڭقاڭداپ، جوسىلا جوڭكىلگەن ءىرىلى، ۇساقتى قاڭباقتاردىڭ ءبىرى وسى سەلەۋگە كەلىپ، ىلىگىپ تۇرىپ قالدى. تاربيعان ءالسىز اياق-قولىنان ۇستاپ، جالباڭداعان ەتەگىنەن تارتقانداي، جىبەرمەيدى. قاڭباق قالتىراپ، ىشقىنىپ، بۇلقىنعانداي بولادى. توسقاۋىلعا كەپ تىرەلىپ، قاڭباقتاي اڭىرىپ دارمەنسىز كۇيدە تۇرعان باقتىباي دا شاپانىنىڭ وڭىرىنەن، جەڭىنەن ۇرلەگەن سۋىق جەلگە توڭازىپ، قالتىراپ كەتتى. قۋراعان ەبەدەيسىز قاڭباقتى ءبىر تەۋىپ بوساتتى دا، مىقىنىن ءبىر كوتەرىپ، وتاۋعا قاراي تومپاڭداي جونەلدى.
وقشاۋىراق تىگىلگەن وتاۋ ۇيدە اۋىلدىڭ بەتكە ۇستار قىزدارى حانشانىڭ نوكەرلەرىنشە جيىلىپ، اقتوقتىنى كيىندىرۋ قامىندا ەدى. دامەلى، قاديشالار دا بىرنەشە پىسىقشا قاتىندارمەن بىرگە قىز جاساۋىن دايىنداپ، قۇدالارعا كورسەتەتىن كيىم-كەشەك، كىلەم-الاشالاردى تاۋ-تەڭىز عىپ ورتاعا ءۇيىپ، ساناپ سالىپ جاتىر. ءقايسىبىر كەلىنشەكتەر جۇك اياق ۇستىندەگى سارى الا ابدىرادان اقتوقتىنىڭ كيىمدەرىن العاندا، جايىپ، كوتەرىپ قاراپ، تامسانىپ تۇرىپ قالادى.
— اپىرماي، مىنا پۇشپاق ىشىكتىڭ تاماشاسىن-اي. وڭكەي قىزىل تۇلكىنىڭ جونىنان تىككەن-اۋ! — دەپ تاڭىرقاسا:
— مىنا قيمال ىشىگى قانداي ادەمى ەدى، — دەپ ەتەگىنە ءتورت ەلى قۇندىز ۇستالعان، ونىڭ ۇستىنەن وقا جۇرگىزگەن بوي ىشىكتى تاماشالايدى. — مىنا التىن قاپتىرمالاردىڭ جارقىراۋىن-اي.
— ءوزى، نەشە ىشىك تىكتىرگەنسىزدەر؟
— ويپىر-اۋ، مىنا بۇرسا كويلەكتەرى نە دەگەن كوپ ەدى؟! — دەپ، بىرەسە جالت-جۇلت ەتىپ سۋدىراعان قاتتى جىبەكتەن تىگىلگەن سارى، كوك، قوڭىر كويلەكتەرىن سوزبالايدى.
ءتۇس كيىز، الاشا، تەكەمەت، كىلەمدەردى ۇيگەندە ءتىپتى اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ:
— شىركىن-اي، اقتوقتىنىڭ دا ارمانى بار ما ەكەن، — دەپ كەيبىر داراقى ايەلدەر دۇنيە جاڭىلدىعىن كورسەتسە، اقتوقتى جاراتپاي قاراپ، تىيىپ تاستادى.
— اقانداي جارى، جالمۇقانداي كۇيەۋى بار ادامنىڭ ارمانى بولۋشى ما ەدى؟!
— ءاي، قويىڭدارشى سەندەر، جوق جەردە ءسوز شىعارماي، — دەپ شەشەسى دە ايەلدەرگە ۇرسىپ تاستايدى، — ودان دا انا اس جاققا بارىڭدارشى وزدەرىڭ اياققا ورالعى بولماي!
دۇنيەنىڭ ءىسىن تىندىرىپ كەلگەندەي باقتىباي سىرتتان ايعايلاي كىردى. «قىزىڭ كيىنىپ جاتىر، تۇرا تۇر» دەگەنگە قاراماي، «ە، ءوزىمنىڭ بالام ەمەس پە، كيىنە بەرسىن» دەپ باسا-كوكتەي كىرىپ، كۇيىپ-پىستى.
— ويبوي، جاۋ العىر قاتىندار! ءالى ىرعالىپ-جىرعالىپ، تۇك بىتىرمەپسىڭدەر عوي.
— ەھ، نە ءبىتىرىۋىمىز كەرەك، سەن ەدىڭ ەندىگى جەتپەگەنى، — دەگەن دامەلىگە باقتىباي باس سالىپ، قارا اسپاندى جاۋدىرا جونەلدى.
— نە ءبىتىرۋىمىز كەرەك، نە ءبىتىرۋىمىز كەرەك. سەندەر بىتىرگەنشە انالار ءبىزدىڭ شارۋامىزدى بىتىرەدى.
— نە بوپ قالدى تاعى؟!
— ساپا قۇدا بۇگىن تۇندە جۇرەمىز، تەزدەتىڭدەر، «ەشقانداي قىزىق-شىجىق، توي-موي كەرەك ەمەس» دەپ جاتىر.
— سوندا نە؟ وت الا كەلىپ پە؟ نە ساندىراقتارى ول. كەرگىمەسىن ءارى. سول دا ءسوز بولىپتى-اۋ. اپاش-قۇپاش اتتاندىرىپ، قانجىعاسىنا بايلاپ جىبەرەتىن قوياننىڭ كوجەگى دەپ وتىر ما؟! سەن دە بايبالامدى سالىپ، دامبالىڭدى قولىڭا الا جۇگىرگەنىڭ نە سونشا! — دەپ كوپ اشۋلانبايتىن بيازى دامەلى شىن اشىنىپ تەسىلە سويلەدى. «دامبالىڭدى» دەگەندە جازداعى باقتىبايدىڭ دامبالسىز قالعان قىزىعىن ەستىگەن قىزدار جۇزدەرىن بۇرىپ، ەرىكسىز مىرس-مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى.
— وي، جۋاس تۇيە جۇندەۋگە جاقسى. سورلى-اۋ، مەنى تومپەشتەي بەرگەنشە، انالارعا نەگە ايتپايسىڭ؟
— سەن ەركەك ەمەسسىڭ بە؟ اكە ەمەسسىڭ بە؟
— ولارىڭ بولايىن دەپ تۇر ما؟ ەركەك-ەركەك دەيسىن قيت ەتسە، سول ەركەكتى ساعان-اق بەردىم، شىراعىم، قىزىققانىڭ سول بولسا. ەركەك تە سەن، اكە دە سەن. بار، ايتشى، ءتىلىڭ جەتسە.
— باسىنباسىن ءارى. قىز ۇيدەن اتتاماي جاتىپ، و نەعىلعان قوقان-لوقى.
— سەن ونى ايتاسىڭ، تويدا اقان بولماسىن، ءانى ايتىلماسىن، ول ەلدىڭ ازاماتى كەلمەسىن دەيدى.
— ءاي، اقان دەگەن سوزدەرىن قويسىن ەندى. ول بايعۇس تا قۇسا بوپ جاتقان كورىنەدى. ونداعى شارۋالارى قانشا.
تويعا اناۋ كەلسىن، مىناۋ كەلمەسىن دەگەن و نە بيلىك. بار، ايت، قىزدى قالاي ۇزاتامىز — ول ءبىزدىڭ ەركىمىز! و نەسى ەكەن-اي، ەلدە-كۇندە جوق بۇيرەكتەن سيراق شىعارعاندارى.
— مەن بارمايمىن. ال نە ىستەيسىڭ. مىقتى بولساڭ ءوزىڭ بارىپ كور... ويباي-اۋ، ولار ەرتەڭ شاۋىپ الۋدان تايمايدى، ساقالىمنىڭ سوراسىن اعىزىپ... ەندىگى كورمەگەنىم سول ەدى، — دەپ باقتىباي جىلامسىراپ وتىرا كەتتى.
— اكە، — دەدى اقتوقتى، — سەنىڭ جانىڭ مەنەن قالسا، ءوزىم-اق سويلەسەيىن. قورىقپاي-اق قوي. قاديشا، سوڭعى جاقسىلىعىڭ بولسىن، الگى جالمۇقانىن شاقىرىپ بەرشى. شاقىرشى!
— كۇنىم-اۋ، كۇيەۋ بالانى شاقىرتقانىڭ رەتكە كەلمەس. قازاق عۇرپىندا، جوق نارسە. ءوز راسىمىمەن كەلگەندە، ءبىر-بىرىڭدى كورە المادىڭدار...
— اپا، مەن ءقايبىر عۇرىپ ىزدەپ تۇر دەيسىڭ. جارايدى، بارىڭدار. ۇيدەن شىعا تۇرىڭدار. سويلەسەتىن ءسوزىم بار، — دەپ اقتوقتى ۇيدەن شىعا قويماعاندارعا زەكىپ تاستادى. — سەندەر نە، كۇيەۋىممەن سويلەستىرمەيىن دەپ پە ەڭدەر!
— ە، ءسۇيتشى، ءسۇيتشى، قارعام، كۇيەۋىڭمەن سويلەسشى، — دەپ باقتىباي ءتىبىن بەلبەۋى مىقىنىنان ءتۇسىپ، بۇكشەڭدەپ شىعا بەردى.
جالمۇقان اقتوقتىنىڭ حابارىن ەستىگەندە شىن ساسايىن دەدى. قىز قىلىعى ەسىنە تۇسكەندە نامىسى قوزىپ، «تۇرا تۇر، قولىما تۇسەرسىن» دەپ كىجىنىپ، ەلىنىڭ، اكەسىنىڭ مىقتىلىعىن ارقالانىپ، بۇرىنعىنىڭ باتىرلارىنشا سايلانىپ جەتكەن جىگىت ەندى قالىڭدىعىن كورەرگە كەلگەندە ىڭعايسىزدانىپ، نە ىستەرىن بىلمەدى. ساپامەن اقىلداسىپ ەدى، ول:
— قايدام... ءوزىڭ قالاي كورەسىڭ. نەگە شاقىرتقانىن قۇدايىم ءبىلسىن. بارساڭ بار، تىعىلىپ وتىرا بەرۋشى مە ەڭ. قايتا ەركىن ءجۇرىپ، ەركىن ۇستا ءوزىڭدى. سەن نەسىنە قايمىعاسىڭ، قىلمىس جاساعان سەن ەمەس... — دەپ نەشە تولقىپ، ەكى ۇشتى جاۋاپ بەردى.
تەك جىگىتتەردىڭ ءسوزى شىن شيراتىپ جىبەردى.
— ءاي، جالمۇقان، بايقا، ءوزىڭدى وڭاشادا جارىپ تاستاماسىن، كىم بىلەدى، — دەپ ءبىرى قالجىڭداپ، شامىنا تيسە:
— نە بولسا و بولسىن، ءوزىن جەكە جەردە ءبىر جاۋكەمدەپ الشى، — دەپ ەكىنشى دورەكىلەۋ ءبىرى ءتىسىن قايرايدى.
— جانە ءوزى جەكە كەلسىن دە پە اي؟! زارىعىپ وتىرعان عوي. ءقايتسىن، — دەپ قىزعا رەنىشتى جىگىتتەر الاقانىنا تۇكىرىپ سىرتتاي مىقتاپ جاتىر.
جالمۇقان مەڭ-زەڭ بوپ اعاش ۇيدەن وتاۋعا قالاي جەتكەنىن بىلمەدى. ويى ون ساقتا. «نەگە شاقىردى؟ ءسوزدى نەدەن باستار ەكەن؟ مەن نە دەيىم؟» دەگەن وي مازالاپ كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە اۋىل ادامدارىنىڭ ءبارى ماسقارا بولعان كۇيەۋگە سۇزىلە قاراپ، ءار جەردە ۇدىرەيىپ، كوزدەرىمەن ۇزاتىپ تۇر. تۇلا بويىن ايازداعى قىراۋلى تەمىردەي قارىعان مىسقىلدى، اجۋالى، كەكەسىن كوزدەردەن ءوتىپ، جالمۇقان كيىز ۇيگە كىردى.
اقتوقتى وڭ جاققا سالعان توسەگىنىڭ ۇستىندە مامىق جاستىققا بەتىن باسىپ، قيسايىپ وتىرعان. ويۋلى قوس ەسىكتىڭ توپساسى سىقىرلاپ اشىلعاندا دا تاپجىلعان جوق. جالمۇقان جوتكىرىنگەندە بارىپ باسىن كوتەردى.
— اقتوقتى، امانسىز با؟
— ءا، سالاماتسىز با، — دەپ قاباعىن كەرىپ، تۋرا قاراعان اقتوقتىنىڭ ءجۇزى اشۋلى ەدى. بارىنشا بىلدىرمەۋگە تىرىسىپ، يناباتپەن سويلەدى: — تورلەتىڭىز. وتىرىڭىز.
ءوزىن-وزى قايراي كەلگەن جىگىت ۇيىلگەن كيىمدەردىڭ اراسىمەن اتتاي ءوتىپ، توردە توسەۋلى بىتپەستىڭ ۇستىنە قالاي وتىرا كەتكەنىن بايقاماي قالدى. ەندى اڭعارسا، قىز بيىكتە، ءوزى تومەندە قالعان. باسىن كوتەرىپ سويلەسۋ قانداي ىڭعايسىز. قايتىپ تۇرۋدىڭ رەتى جوق، قىبىن تابا المادى.
— اقتوقتى، ءسىزدىڭ بۇيرىعىڭىزبەن كەلدىك. نە ايتپاعىڭىز بار ەدى. ايتىپ قالىڭىز...
— كەيىن كەش بولادى دەمەكسىز عوي!
— جو-جوق، ەندى ءوز بوساعاڭىزدا ايتقانىڭىز دۇرىس قوي، — دەپ جالمۇقان كۇمىلجىپ قالدى. اشەيىندە اۋىل قىزدارىنا ايتپاعاندى ايتىپ، ءتىلىن دە، قولىن دا جۇمساپ ەستەرىن شىعاراتىن ەركە جىگىت اقتوقتىنىڭ الدىندا توسىلا بەردى. قىزدىڭ مىسى باساتىن سياقتى.
— قاي بوساعادا قالاي سويلەسەتىنىمىزدى بولاشاق كورسەتەر. ال ءقازىر ءبىر سۇراعىم بار ەدى.
جالمۇقان ءۇنسىز قۇلاق ءتۇردى.
— سىزدەر وسىندا نەگە كەلدىڭىزدەر؟!
كۇيەۋ سەلك ەتتى: «بۇل نە، كەكەتكەنى مە، مازاعى ما؟»
«سەنى قاتىن ەتىپ الۋعا كەلدىم» دەمەككە وقتالا بەرگەن جالمۇقان قالىڭدىعىنىڭ ەلىكتىڭ كوزىندەي مولدىرەگەن سۇلۋ كوزى قادالعاندا ءوزىن تەجەپ، زورلانا وتىرىپ، قالجىڭمەن جاۋاپ بەردى:
— وسىندا كوپتەن الا الماي جۇرگەن توقتىم بار ەدى، سوعان كەلدىم.
— بولسا بولار. ادام ەمەس، مال الا كەلگەندەرىڭ كورىنىپ تۇر.
— اقتوقتى، تۇسپالداماي-اق تۋرا سويلەسەتىن كەزىمىز جەتكەن جوق پا وسى. مەن دە ءبىر ەلدىڭ قولقانداي جىگىتىمىن، قاشانعى قورلاي بەرەسىڭ.
— كىم كىمدى قورلاپتى؟ تۋرا سويلەسكىڭ كەلسە، اۋىل شەتىنەن تۇسپەي جاتىپ، نە بۇل باسىنعاندارىڭ. مەنىڭ اكەم ساعان قولجاۋلىق بولىپ پا. اكە، اكە دەپ اكەڭدى ارقالانىپ جۇرگەنىڭ ادامعا دا، قۇدايعا دا ايان. اركىمنىڭ ءوز اكەسى وزىنە.
— كىم قولجاۋلىق ەتىپتى؟
— ونى مەنەن سۇراعانشا، سەبەبىن ءوزىڭ نەگە ايتپايسىڭ؟ قالىڭدىقتىڭ اتتانار جورالعىسىن اتا-اناسى بيلەمەي، كۇيەۋ، قۇدا بيلەگەندى قاي زاماندا كورىپ ەڭ!
— بىزدە ءقايبىر جەتىسكەن جورالعى قالىپ ەدى. جورالعى جاسايمىن دەگەن جولىم ىڭعاي قىرىن كەتىپ، اق جولمەن كەلىپ، قارا جولمەن قايتقانىم وزىڭە ايان ەمەس پە. ونى ەسكە سالىپ قايتەمىز.
— ايتارىڭدى ىرىكپەي تۇگەلدەي وسى ارادا ايتىپ ارىلىپ قال. ءىشىڭدى كۇيدىرگەن شالا بولسا، وتەپ ال. كەيىن بىقسىماۋعا جاقسى بولادى.
— مەندەگى شالا ورتەنىپ بولعان، ءقازىر ءىشىم تولعان قاپ-قارا ءتۇتىن. بەتىم كۇيە، جۇرەگىم جارا.
— سونشاما قارا اسپاندى جاۋدىراتىنداي نە كۇن تۋىپتى باسىڭىزعا، — دەپ اقتوقتى جۇمسارا سويلەدى، — كەتىپ بارا جاتقان قىزدى قالىڭ توپ قارا كۇشپەن تارتىپ الدىڭدار. Miنe، بۇگىن اياق-قولىن جەرگە تيگىزبەي اكەتەيىن دەپ وتىرسىڭدار. ەندى نە ارماندارىڭ بار؟!
— ءيا، ەل كوزىنە مازاق بولعان جىگىتتە نە ارمان بار ەكەن؟ — دەپ جالمۇقان قياق مۇرتى دىرىلدەپ، سۇرلانا ءتۇستى.
— وندا ەڭ الدىمەن مازاق بولعان سەن ەمەس، مەن ەمەسپىن بە؟ ونداي قىزدى نەسىنە الاسىڭ، ەكىنشى رەت مازاق ەتىپ، ءوز مازاعىڭنان ارىلعىڭ كەلە مە؟
جالمۇقان نە دەرىن بىلمەي توسىلا بەردى. «شىنىندا دا، ءقازىر بارمايمىن، سۇيگەن ادامىم بار دەپ وتىرىپ السا، قالاي ەرىكسىز وڭگەرىپ اكەتپەك. وندا ەكىنشى قورلىققا ۇشىراۋ عانا قالادى. بۇرىن بەرگەن قالىڭىنا قالىڭ قوسىپ، باقتىبايدى شاۋىپ كەتكەندە نە ونبەك. بارىنەن بۇرىن اقتوقتى، قايران اقتوقتى. مۇنداي پەرىشتەنى تۇستە عانا كورەرسىڭ. شىنىمەن تاعى ايىرىلام با» دەگەن جالمۇقان قالىڭدىعىنا قيىلا قاراپ، وز-وزىنەن جاسىپ، جەر شۇقىدى.
— بايقايمىن، قيمايسىڭ-اۋ دەيمىن؟ ايتشى شىنىڭدى.
تەرگەۋگە العانداي باتىل سويلەگەن، قاجىرلى اق مارالدىڭ الدىندا مويىنداماسقا دارمەن جوق.
— راس، باسقاعا قيمايمىن، اقتوقتى، — دەپ جالمۇقاننىڭ داۋسى دا دىرىلدەپ شىقتى.
— ولاي بولسا، باسقاعا قيماعاندا، بولاشاق جارىڭدى وسەككە قالاي قياسىڭ؟ — دەپ، ءۇنسىز قۇلاق ءتۇرىپ، قىزدىڭ ءسوزى جاعىمدى ەستىلگەن. جالمۇقاننان بەتىن بۇرىپ، اقتوقتى جاسىنا بۋلىعا وتىرىپ ۇزاق سويلەدى. — مەن جىگىت باسىندى كەمىتپەيمىن، قورلامايمىن. ساعان دا ۇناعان شىعارمىن. سودان بولار، قانشا وقتالىپ كەلگەنمەن، ءالىڭ جەتسە دە، ماعان دا، اقان اعاعا دا قيانات جاساعان جوقسىڭ، ونىڭا راحمەت! ءبىراق قاي ونەرىڭمەن، قاي قىلىعىڭمەن ماعان بازىنا ايتاسىڭ. سىرتتان ءبىر كوردىم ەكەن دەپ اكەڭنىڭ بەدەلىن سالىپ، قۇدا ءتۇسىرتتىڭ. ءبىراز كورىپ، سويلەسىپ نە مەن، نە سەن بىر-بىرىمىزگە سىرالعى بولعان جوقپىز. ايتەۋىر، سىرتتان ەن تاقتىڭ دا، باقتىباي اۋىلىندا قۇلاعى كەسىلگەن ءبىر توقتىم بار، پىسكەسىن الام، الدارىڭا جايراتىپ سالام دەپ بار عالامعا جار سالدىڭ. مەن دە تاعدىردىڭ جازۋىنا، قازاقتىڭ سالتىنا مويىن سۇنىپ جۇرە بەردىم. مالدىڭ تولەمىنە باراتىن كوپ قىزدىڭ ءبىرى ەدىم. اۋىلىما اقان كەلدى، اق پەيىلدى، اق جۇرەكتى اقان كەلدى. ۇيقىلى-وياۋ، مەڭ-زەڭ بوپ، الدىم دا، ارتىم دا قاراڭعى دۋاداقشا قۇر دالباقتاپ، اتقا شاۋىپ، سوقىر جاپالاقشا جارباڭداپ جۇرگەن كەزىم ەدى. اقان جارىققا الىپ شىقتى، كوزىمدى اشتى، قىز ەرتەڭ باسىنا جاۋلىق سالار قالىڭدىق قانا ەمەس، ەردىڭ قاسىندا سەرىگى، كىسى سۇيەر جۇرەگى، تەبىرەنە بىلەر سەزىمى بار ادام ەكەنىن ۇيرەتتى. مەن اقاننان قىز قالاي اۋناتساڭ كونە بەرەتىن كۇلدى كومەش ەمەس، كۇننىڭ ساۋلەسىن، جازدىڭ شۋاعىن سۇيەتىن، ايالايتىن الاقانعا، ۇرىق شاشار ۇرپاققا جاراتىلعان نازىك گۇل ەكەنىن ءتۇسىندىم. جىگىتكە ەرلىك، ونەرلىگە تالاپ، اقىنعا جىر، انشىگە كۇي بەرەتىن قىز ەكەنىن ءتۇسىندىم. قىز ادام ەكەن، قۇداعا، كۇيەۋگە، سىيلى قوناققا تارتار سوعىمنىڭ مۇشەسى ەمەس، جالپاق ەل، قالىڭ جۇرتتىڭ بەلدى ءبىر مۇشەسى ەكەن. اقان شىن ءسۇيدى. سول سەبەپتى ول ءوز سۇيگەنىن جاماندىققا بۇيىرمادى. ول عاشىقتىق جاراسىن جانعا سالعانمەن، تانگە سالعان جوق.
جالمۇقان وسى تۇستا باسىن كوتەرىپ الىپ، شىن با، راس پا، نە ايتىپ وتىرسىڭ دەگەندەي، كوزى جاساۋراپ كەتتى.
— سەن بولساڭ الماي جاتىپ، ەلدەگى ساسىق اۋىزدارعا قوسىلىپ، بىرگە بايبالام سالدىڭ. مەنى سىيلاماساڭ دا، ءوزىڭدى سىيلاساڭ ەتتى. نامىسىڭا تيگەن ەكەم، نامىسىڭا تيمەيتىن باسقانى ىزدەۋىڭ كەرەك ەدى. نامىس جولىندا كەگىڭدى الاتىن مەن جاۋىڭ ەمەس، ەگەسكە تۇراتىن جىگىت ەمەسپىن. مەنىڭ اتىم قىز ەمەس پە؟ اقاننىڭ اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ءجۇردىم. ول نە دەسە دە تارتىنار مەندە حال قالماپ ەدى. قىز ابۇيىرىن سەن ءۇشىن ساقتايىن دەگەن وي بولعان جوق. مەنى ساقتاعان اقان — اقىن جۇرەگى. ونىڭ سەندەردىڭ بارىڭنەن ارتىقتىعى سوندا. تىم قۇرماسا، سونىڭ جۇرەگىن، ادال جۇرەكتى جارالاماساڭدار ەتتى. جاسىرمايمىن، تاعى دا ايتام، سەنى كەمسىتكەنىم ەمەس، ءبىراق ساعان شىن ءسۇيىپ قوسىلىپ وتىرعام جوق. ولاي ەكەن دەپ كەيىن قورلاساڭ ونىڭا دا كونبەيمىن. اكەڭنىڭ، قاراڭعى اكەڭنىڭ، بۇرىنعى سالعان ەسكى سالتتىڭ قۇربانىمىن. سول ءۇشىن عانا كەتىپ بارام. ايتارىمدى ايتتىم. باسقاڭمەن سويلەسپەيمىن. مەنى الاتىن سەنسىڭ، سەنىمەن عانا سويلەستىم. بار ءقاۋپىڭ، جانىڭنىڭ جاراسى — قىز ءتانىنىڭ جاراسى ەكەن. ەگەر وعان اقان جازىقتى بولسا، ەرتەڭ كوك ەسەككە تەرىس قاراتىپ جىبەرسەڭ، رەنجىمەيمىن. ال، اتتانار تويىمدا، مەن نە ىستەسەم، سوعان كونەسىڭ. اقىلسىز توپاس قالىڭدىعىمنىڭ ايتقانىنا كونبەيمىن دەپ شىرەنسەڭ، ونىڭدى ءقازىر ايت.
جالمۇقان وسى ءسوزدى كۇتىپ وتىر ەدى.
— اقتوقتى، اينالايىن، مەن قايتەيىن، ەل كوپ قوي. كوپ ايتقان سوڭ وسەككە ەرگەنىم دە شىن ەدى. ونىمدى كەشىرە گور. كوزىم جاڭا جەتتى. ەندى نە دە بولسىن كونەيىن، اقتوقتى. ءبىراق وتىنەرىم سول بولسىن، بۇگىن انا جاقتاعى ەل دە كۇتىپ وتىر. مۇمكىن بولسا تويدان سوڭ اتتانىپ كەتكەنىمىز ءجون بولار.
— مەن دە بۇل ارادا ساۋىق-سايران قۇرىپ جاتقىم كەلمەيدى. مەندە دە ماسايراعان كوڭىل جوق. ءبىراق ءوز ەلىمنەن قىز كۇنىمدە، اقتوقتى اتىممەن كەتسەم دەيمىن. ەگەر، ەسىڭدە بولسىن، انا اۋمەسەر جىگىتتەرىڭ قارا نيەتتىك جاساپ، شىرق بۇزسا، مەنى بۇل ارادان ەندى كۇشپەن اكەتە المايسىڭ. وعان مىنا اقاننىڭ كەزدىگى كۋا، — دەپ اقتوقتى جاستىق استىنداعى انادا ءوزى اكەتكەن سارى كەزدىكتى شىعاردى،- ۋادە وسى! كەلگەنىڭە مىڭ دا ءبىر راحمەت!
...جالمۇقان ورنىنان شۇباتىلا تۇرىپ، كۇنادان پاك اقتوقتىنى قۇشاقتاعىسى كەپ وقتالدى دا، باتا الماي، شىدامىن تەجەپ شىعىپ كەتتى. «مەن نە ىستەسەم دە كونەسىڭ» دەگەنى نەسى؟ ونى اقتوقتىدان سۇراعان جوق.
10
كۇن كوزى وتپەيتىن قالىڭ قاراعايدىڭ ساڭىلاۋ-ساڭىلاۋىن قۋالاي، جىلانداي يرەلەڭدەگەن جالعىز اياق بىلقىلداق جولمەن اقان قۇلاگەرىنىڭ تىزگىنىن بوس جىبەرىپ تىكە ورمەلەپ كەلەدى.
وسى جولمەن سوناۋ جىلدارى بالا كەزىندە جۇرەگى دۇرسىلدەپ الدەنەگە قۋانعانداي، قاشان تاۋ توبەسىنە شىققانشا اسىعا جۇگىرگەنى بار. وندا قىزىلجاردان ەلگە ورالعان بەتى ەدى. قورامسا مەن جاڭىل بارىپ الىپ قايتقان.
قىزىلجاردا ءۋالي-احۋن مەدرەسەسىندە وقىعان ءۇش جىلدىڭ سوڭعى جىلى اقجىگىتكە شۇيكەدەي سوزىلعان بىتپەيتىن ۇزاق سەرگەلدەڭدەي كورىنگەن. جاراتىلىسىندا ءبىر ايتقاندى ەكى ايتقىزباي قاعىپ الاتىن ۇعىمتال، زەرەك بالا مۇسىلمان وقۋىن مەدرەسە دارىسىندە تەز يگەرىپ، مۋريدتەردىڭ الدى بولدى. كەلە-كەلە كۇندە قايتالايتىن جاتتاندى ساباقتان جالىعىپ، قۇجىرالار عانا ەمەس، بۇكىل مەدرەسە ءىشى ەل تىرلىگىنەن اۋلاقتا قالعان سۋىر ىنىندەي سۇرقاي تارتىپ، قاپاس ءۇيدىڭ ىرگەسى قابىرعاسىن قىسقانداي تىنىسى تارىلا بەردى. بۇرىن ءوزى جاسيا ەتىپ، تارز تۇتاتىن حالفەلەردىڭ ءبىلىمى ەندى وزىنەن ساياز كورىنىپ، مەدرەسەدەگى تىرشىلىك تامامدالعانداي سياقتاندى. كىشكەنتايىنان ءان قۇمار، دومبىراشى اقجىگىت قۇجىرادا شالقاسىنان جاتىپ الىپ، ولەڭ شىعارىپ، ءان ايتاتىن مىنەزگە باستى. بۇل مىنەزىن حالفەلەر ۇناتپاپ ەدى، ءانشى بوزبالا ۇلىقساتسىز قالا ارالاپ، تالاي كۇندەر مەدرەسە بەتىن كورمەي كەتتى. قازاق قىزدارىنداي ەمەس، وزدەرىن ەركىنىرەك ۇستايتىن تاتار بويجەتكەندەرىمەن ساۋىق قۇرىپ، سىرنايعا قوسىلىپ، قازاقشا، تاتارشا ءان سالىپ، سىلقىم كەلىنشەكتەرمەن تەڭ ايتىسىپ، قىزىلجار ءىشىن اۋزىنا قاراتا باستادى. كوپ ۇزاماي بۇل دا جالىقتىرىپ، اقجىگىت ەلىن ساعىنا بەردى. مەدرەسە ءتارتىبىن بۇزعان شاكىرتتى ءۋالي-احۋن شاقىرىپ الىپ جازالاماقشى دا بولعان. ءبىراق تىلگە شەشەن، قۇران-سۇرەلەرىنە، پايعامبار حاديستەرىنە جۇيرىك شاكىرت قاسقيىپ تۇرىپ، شالدىرماعان.
— ...مەن الماعان قاي ساباعىڭىز قالدى. ەندى مەدرەسەدە ءتىرى ولىكتەي سالبىراپ، قۇر سالپاقپەن جۇرەرىم جوق. ءتىپتى مولدا بولار جايىم دا جوق. بۇدان بىلاي زىركىلدەمەڭىز. مەدرەسەڭنەن دە، مەشىتىڭنەن دە ءبىرجولا كەتتىم! — دەپ اقجىگىت تەرىس اينالىپ جۇرە بەرگەن.
قالاعا ساۋدامەن ءجيى كەلىپ تۇراتىن قورامسادان بالاسىنىڭ وقۋ-جامباس اقىسىن، جىل بويعى جۇمالىق ەسەبىن مالداي دا، اقشالاي دا مول الاتىن ءۋالي-احۋن پايدالى شاكىرتتەن قانشا ايىرىلعىسى كەلمەگەنمەن، اقجىگىت بۇدان بىلاي مۇلدەم وزگەرىپ، تىڭداۋدان كەتكەن. ەندى ءوز ابۇيىرىنان ايىرىلماۋدى كوزدەگەن ول قولى اشىق اۋىل ساۋداگەرلەرىنەن دە ءبىرجولا اجىراسپاۋدىڭ قامىن ويلاپ، قورامسانى حاتپەن شاقىرتىپ العان.
— اقجىگىت زۋر-زەردەلى مالاي! ۇزەڭنەن گىيلەمگا حيرەسلەگە، سۇزگە وستالىعى، مونازارالاردا ءۇزى ءداراسلار العان وستازدارىنان وستەنلاك الا. ءايتسادا، كۇنىلىڭىزگا كيلماسىن، ادان مۋللا شىكمي، مامكان تۇگەل. كوڭىلى باشكادا. ير، ۋلانگا كۇڭىلى بيك اۋعان. تاتارچا ءھام كازاكچا گىنا تۇگەل، گاراپچا دا، فارسىچا دا زۋر-زۋر ءاسارلار يجات يتارىنە كۇمانىم يۋك. ءنيسى بار، الاي يتارگا دە بۋلار، قۋلىن قاقپاعىز! — دەپ قورامسا مەن جاڭىلدى ۇيىندە قوناق ەتىپ، اقجىگىتتى وقىتقان ۇستاز ءۋالي-احۋن تاعى دا كوپ اقشا الىپ، كوپ كوپشىكپەن شىعارىپ سالعان.
اقاننىڭ سىڭايىن بايقاعان قورامسا دا ودان موللا شىقپاسىن سەزىپ، ەندىگى ورنىن باسار ساۋداعا باۋلۋ ەدى. ءبىر جۇماداي ۇلىن قاسىنا ەرتىپ، قىزىلجار ساۋداگەرلەرىنىڭ دۇكەندەرىن ارالاتقان. اكە بالاسىن بايلىققا قىزىقتىرماق بولدى. ءبىراق ودان دا ەشتەڭە ونەتىن ەمەس. اڭىزاقتاي تىنشۋ قالا تىرشىلىگىنەن تەز قۇتىلىپ، اۋاسى كەڭ ساحاراعا اسىققان اقان بىردە:
— اكە، اتا-بابامىز وسى ساۋدامەن بايىعان جوق. قور تىرشىلىك قوي مىناۋ. ءجىبى ءتۇزۋ ءبىر دوسىڭدى كورە المادىم.
وڭشەڭ كوزدەرى جىلتىڭداپ، ءجۇزى كۇلىپ، ءىشى جىبىمەيتىن تاس جۇرەكتەر؛ قايتسەم ارتىق الام، الداپ الام دەپ تۇرعان قۋ ءمۇيىز سۇرقيالار عوي، تامۇق وتىن كوسەگەن ازىرەيىلدەر عوي مىنالارىڭ، — دەپ، ءبىر دۇكەن ىشىندەگى ماتالارىن جايىپ، بىلعارى بۇيىمدارىن سوزبايلاپ، قورامسانىڭ استى-ۇستىنە تۇسكەن ساۋداگەرلەردىڭ قىلىقتارىن بەتتەرىنە باسقان.
سوندا دا ءۇمىتىن ۇزبەگەن اكە ەندى باسقا جولىن قاراستىرىپ، ەلدەن كەلگەن ءبىر توپ جولداس-جورالارىنىڭ كوزىنشە:
— اقانجان، ەندى جاس ەمەسسىڭ، ەر بالالارىمنىڭ تۇڭعىشىسىڭ. وسى جولى ءبىر ءدويدىڭ قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ كەتسەك قايتەدى، — دەپ قىزىلجارداعى اتى شۋلى تاتار بايلارىن ساناپ شىققان.
كوبىنىڭ قىزىن اقان بىلەدى. بىلەدى دە، بارىنەن تۇڭىلەدى. قازاق قىزدارىن پايدالى جەرگە اتا-ەنە يكەمدەسە، تاتار قىزدارى ونداي بولاشاعى زور اتاقتى جەرگە وزدەرى يكەمدەلىپ، جىگىتتەردى وزدەرىنىڭ اۋلايتىنى بار. كەيىنگى جىلدارى اۋىل بايلارىنىڭ، اتاقتى ساۋداگەردەردىڭ نە ءبىر جاقسى ۇلدارى قارماققا تۇسە باستاعان. اقان مۇنداي كۇيكى تىرلىكتەن دە جيرەندى.
— جوق، اكە، ول ايتقان تاتار ساۋداگەرلەرىڭىزدىڭ قىزىن الارىم جوق، — دەپ سالدى.
— ويباي-اۋ ەرتەڭ مىنا قالادا شىلقىعان باي اتاڭ بولسا، ارمانىڭ نە؟ جىگىتتىڭ ءۇش جۇرتى بولادى. سونىڭ ءبىرى — قايىن جۇرتىڭ ەمەس پە؟ اشەيىن شالجيە-ە-ەپ جاتاسىڭ، — دەپ ەل جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى قوسىلىپ ەدى.
— شالجيىپ جاتام با، قالجيىپ جاتام با، ونى سەندەردەن سۇرامايمىن. ەرتەڭ بىرەۋدىڭ دۇكەنىندە ەسەپ شوتىن سىرتىلداتىپ، ماتانى دار-دار ايىرىپ، تۇز ولشەپ تۇرسىن دەيسىڭ عوي، — دەپ اقجىگىت بالالىق كوڭىلىمەن اعىنان جارىلدى.
— ە، ءوزىڭ دۇكەنشى بولام دەپ قورقادى ەكەنسىڭ عوي. قاتىنىڭ جاقسى بولسا، تاتار ساۋداگەرىنىڭ بار يەلىگى ءوز قولىڭدا، — دەپ الگى جىگىت تاقىمداپ قويماعان سوڭ، اقجىگىت:
— ءيا، بىلەم، بىلەم، تاتار قىزدارىن. تاتار ساۋداگەرلەرىنىڭ قىزدارى قازاق جىگىتىنە تيگەنشە قوينىنا قۇمارتادى، ءتيىپ العان سوڭ موينىنا قۇم ارتادى، — دەپ ماقالداپ، ءبارىنىڭ شەك-سىلەسىن قاتىردى.
ءسوز وسىمەن تامامدالىپ، بۇلار اۋىلعا ءجۇرىپ كەتكەن...
كۇن شىعا سىرىمبەتكە جەتكەن جولاۋشىلار شىڭعىس اۋىلىنا بۇرىلۋعا ءداتى بارماي، تاۋ باۋىرىندا اتتارىن شالدىرعان. كۇيمەلى اربادان قارعىپ تۇسكەن اقجىگىت الدى-ارتىنا قاراماي، سىرىمبەتتىڭ بيىگىنە ورمەلەي جۇگىرىپ ەدى. جولىنداعى قالىڭ قاراعايدى سىرعانداي ەكى قولىمەن الما-كەزەك جاسقاپ، جالعىز اياق جولمەن ەڭكەڭدەي باسىپ جان ۇشىرعان تالدىرماش بالا جالاڭاش شوقىعا شىعا كەلگەندە كوزى جايناپ سالا بەرگەن.
سىرىمبەت - انداعايلاپ الىستان كوز تارتار اسا بيىك بولماعانمەن، ەتەگىندە جارقىراعان كول، باۋرىندا سىلدىراپ اققان كاۋسار بۇلاق، سىڭسىعان قالىڭ جىنىستى اسەم شوقى. ەڭ بيىگىنەن قاراعاندا كوكشە دالاسىنىڭ كوپ تۇسى الاقانعا سالعانداي انىق كورىنەدى. ەكى وكپەسىن قىسقانداي ەڭسەسىن باسقان قالا قاپىرىعىنان، اياداي جەردە ايات وقىپ، كۇنى-تۇنى سارناپ، كۇڭىرەنگەن مەشىت تىرشىلىگىنەن اقجىگىت جالاڭاش توسكەيگە شىعا كەلگەندە، بار ازاپتان قۇتىلعان قاماۋداعى ادامداي تىنىسى كەڭىپ سالا بەردى. ەنتىگىن باسقان بالا اينا كولدەرگە، قالىڭ ورمانعا، الىستان مۇنارتقان كوگىلدىر تۋ نارعا دەيىن تويىمسىزدانا قاراپ، ارقان بويى كوتەرىلگەن جازعى كۇندەي ءجۇزى جايناپ:
— اھا-ھەي، ا-ھەي! — دەپ قالاي ايعايلاپ جىبەرگەنىن اڭعارماي قالدى. بار الاپ ساڭقىلداعان بالا داۋىسىمەن جاڭعىرىپ، ورمان ىشىندە، كول بەتىندە سىڭسىعان بۇكىل قۇس اتاۋلى دۇرلىگە ۇشقانداي بولدى.
كوڭىلى تاسىعان بالا ءوزىن وسى ولكەنىڭ يەسىندەي، تاڭىرىسىندەي ساناپ، قۇلاق كۇيى كەلگەن شەشەن دومبىراداي كۇمبىرلەپ:
— اھا-ھەي، ا-ھەي... جاڭعىرىپ ايقاي دەسە، بىرگە ۇرانداپ، جۇيرىگىن توسقان توسپادان ات كوپىر بوپ جينالعان قالىڭ جۇرتتاي، دەلەبەسى قوزعان، العا ۇمتىلىپ كيمەلەپ، تۇلپارىن كۇتىپ موينىن سوزعان قازاعىمداي قالىڭ جىنىس قايىڭ، تەرەك، قاراعايىڭنان اينالدىم، ايحاي، دالا! — دەپ از كىبىرىكتەپ تۇردى دا، شەشىلە جونەلدى. — ايدىنىڭنان شالقارىڭنان قۇس جىرتىلا ايرىلعان، سۇلۋ كولدەر، اسەم وزەن، كوك بەلدەر تار قاپاستان شىققان مۇڭلى-شەرلى ۇلىڭدى ايىقتىرار الىپ باتپان، زىلدەي زۇلمات قايعىدان. كوك زەڭگىردەي ءمولدىر اسپان، كۇمبەزىندە ءجۇز قۇبىلتىپ، سۇڭقىلداپ، انگە سالىپ كۇن استىندا قيقۋلاپ، جۇيكە تامىر تۇلا بويدى بالبىراتىپ، سىڭعىرلاپ ۇشىپ جۇرگەن اققۋ، قازىڭ ءتىلىن باسساڭ سىبىزعىداي سىزىلتىپ، كۇي توگىلتكەن كومەيىنەن سىرنايداي، تاساسىندا قوعاجايدىڭ جاسىرىنىپ، تىعىلىپ، قىرعي، لاشىن، قارشىعادان ۇرەيلەنىپ بۇيىعىپ، بالدىر سۇزگەن مومىن، جۋاس قۇستارىڭ اق مونشاعىن اسپانعا اتىپ، سۋ استىندا ساۋلە قۋىپ وزدى-وزىمەن ويناعان، جاساعاننىڭ اق كۇنىنە، جاسىل جازداي جاس كۇيىنە تويماعان، اق شاباقتاي اق بالتىرلى، ارشىن ءتوستى قىزدارداي. ايحاي، دالا، قايقاڭ بەل، وركەش-وركەش مۇنارتقان كوك توبەلەر، كيىز ۇيدەي، كوك تۇبىتتەي سونادايدان كورىنگەن، ساعىمدا ويناپ، قاتار جۇزگەن كەمەدەي — انە كوكشە، انە يمانتاۋ، مىنە ايىرتاۋ، ىرگەمدە ساندىقتاۋىم، زەرەندىم، ار جاعىندا جىلاندى، اقان تاۋى، جالعىز تاۋ، اينالايىن كوكشەم سەنىڭ جەرىڭنەن، كۇنشىلىكتەن جولاۋشىعا قول بۇلعاپ، باسىن ءيىپ، قول قۋسىرىپ قارسى الار مەيماندوستى، قولى اشىق قارتتارداي، قايدان كەلدىڭ؟ كىمسىڭ ءوزىڭ؟ — ءاتى-جونىڭدى، مەكەنىڭدى سۇراماي، ورىن بەرەر ەڭ اۋەلى قاسيەتتى يمانىنداي تورىنەن. ايحاي، دالا، قايقاڭ بەل، شىقتان كۇمىس تاعىنان، گۇلدەر جۇپار جاعىنعان. ءار بەتەگەن، ءار ءشوبىن، كۇنمەن ويناپ شاعىلىسقان ايناداي ءار وزەنىڭ، ءار كولىڭ، جيعان جۇكتەي ءار اعاشىڭ، ءار تاسىڭ شەتىن باسساڭ كۇمبىر ەتىپ كۇي شەرتكەن تۇنىپ تۇرعان، ۇيىپ تۇرعان ءانسىڭ-اۋ! ءتاتتى ءومىر، جاستىق شاق بۇدان بىلاي بىرگە وتەر سەنىمەن، يت جۇگىرتىپ، قۇس سالىپ جازىعىندا، بەلىندە، اۋپىلدەگەن جۇدىرىقتاي قۇسىنداي جۇرەگىمدى الىپ ۇشىپ قاشان دەمىم بىتكەنشە، بوساعاندا، تورىندە، سۇڭقىلداعان اققۋىنداي، بۇل-بۇلىنداي سايراعان ءتاتتى انىنە بار ءانىمدى قوسارمىن. ماڭدايىمنان، كەكىلىمنەن سيپايتىن اناشىمنىڭ جىلى الاقانىنداي سامالىڭا، جىبەك تورعىن جەلىڭە كۇي تەربەتكەن دومبىرامنىڭ قوس ىشەگىن توسارمىن. ايحاي، دالا، قايقاڭ بەل، جەرى جومارت، قۇشاعى كەڭ اسىل ەل!
وسىلايشا سوناۋ جىلدارى ساعىنىپ، جەتكەندە ارناسىنا سىيماي تاسىعان اندەي بار سۇلۋ كەلبەتىمەن قارسى الىپ، جاس اقىندى تەبىرەنتكەن كوكشە جەرى ءقازىر سالقىن سۇستى. اسپاندى تورلاعان قارا الا، تورى الا بۇلتتان باسقا بيىكتە قانات سەرىپكەن ءتىرى قۇس تا جوق. الىستان مۇنارتاتىن اسەم تاۋلار، سۇلۋ شوقىلار دا سۇر دالادا ەڭسەسى ءتۇسىپ بۇعىپ قالعانداي. جاپىراعىن جايعان جاسىل ورمان دا ءقازىر ءۇستى-باسىن قىراۋ باسىپ، تۇنەرىپ سۋىق قارايدى. كۇزگى ىمىرتتاعى قاراعايلى قالىڭ ورمان نايزالارىن شوشايتىپ قاباق ءتۇسىپ، مۇز قۇرسانعان قالىڭ قول سياقتى. سۇتەمگەن اۋلىنان بەلگى بولسا-اق نايزالارىن وقتانىپ، اتوي سالىپ، قورشاپ الار ءيىن تىرەسكەن قالىڭ قارۋلى عاسكەردەي. ىزىڭداعان جەل وتىندە، سىرىمبەتتىڭ توبەسىندەگى جالاڭاش تاستا وتىرعان اقاننىڭ بويى توڭازىپ، قالتىراعانداي بولدى. اۋىق-اۋىق كۇرسىنگەن سەرى سوندا دا اعاش ىشىنە ىقتاسىنعا كىرمەي، جەل ىزىڭىنا دومبىراسىن قوستى. سۇيگەنىنە قوسىلا الماي، جالعىزسىراپ، يەسىز تاۋدا وڭاشا وتىرعان ءانشى ساۋساعى دومبىرا پەرنەلەرىن بويلاپ، تومەنگى ساعاقتا ۇزاق دىرىلدەپ تۇرىپ قالادى. قوڭىر بۇرالعان قوس ىشەك تە، اقىن قايعىسىن بولىسكەندەي مۇڭدى ۇنمەن ەگىلىپ، باياۋ كۇرسىنىپ، سىڭسىعانداي بولادى. اقان ءۇزىپ-ۇزىپ، تالىقسىعان شەرلى ءان ايتىپ وتىر، شاراسىز دارمەنسىزدىك ءىشىن ورتەپ، ىزادان بۋلىعىپ:
اۋلىم قونعان سىرىمبەت سالاسىنا،
بولدىم عاشىق اق سۇڭقار بالاسىنا-اي،
ەركەم-اي...
اۋلىم قونعان سىرىمبەت جەل جاعىنا،
ارتىق تۋعان بالا ەدىڭ ەل باعىنا-اي،
ەركەم-اي، —
دەپ كەلىپ «قارىنداس-اي، ەندى ەسەن بول» دەگەندە كوز جاسى توگىلىپ-توگىلىپ كەتەدى.
بۇگىن كەشكە اقتوقتىنىڭ ۇزاتىلۋ تويى. «تويعا اقان اعا كەلسىن. اۋجارىمدى ءوزى ايتسىن. تىم قۇرماسا سوڭعى ءانىن الىس ساپارعا جىلى قىمتاپ الىپ كەتەيىن. سول دا بولسا، داتكە قۋات، كوڭىلگە مەدەۋ. قايعىلى شاعىمدا دا، قۋانىشتى كەزىمدە دە جەبەۋشىم، دەمەۋشىم بولسىن»، دەپ اقتوقتى قۇلماقتان سالەم ايتىپ جىبەرگەن.
اقتوقتى ءسوزىن قيماسا دا، ءوزى كوزىنەن اتتاندىرىپ سالۋعا ءداتى بارماي، سەڭ سوققانداي سەندەلگەن اقىن قۇلاگەرىنە ءمىنىپ، سىرىمبەتتى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتكەن.
الگىندە قاڭتارۋلى قۇلاگەر الدەنەنى كورگەندەي وقىرانىپ ەدى، ارتىنشا اعاش ىشىنەن سىبدىر ەستىلدى. دومبىراسىن قۇشاقتاپ ىڭىلداعان شەرلى اقان قۇلاق قويعان جوق. جوتكىرىنىپ بەلگى بەرىپ، ءۇش-تورت جىگىت قاراعاي ىشىنەن شىقتى. بۇلار اقاننىڭ ىزىمەن ءجۇرىپ، ىزدەپ كەلگەن وجىمباي، سۇلتانمۇرات، شاكەي، ءباتجاندار ەدى. ءانشىنىڭ جەكە كۇڭىرەنگەن مۇڭلى ءۇنىن، دومبىرانىڭ وكسىگىن ەستىپ، اعاش اراسىندا بوگەلىپ، ۇزاق وتىرعان.
بۇلار قاسىنا كەپ، ىمىرتتاي تۇنەرىپ، ءۇنسىز جايعاسقاندا دا اقان سەلت ەتكەن جوق. موينىنا جاعىن سۇيەپ قۇشاقتاعان دومبىراسىن الدىنا قايتا الىپ، الگى ءانىن باياۋ تارتا بەردى.
قاراڭعى تۇسە بار تۇلعاسى بۇرىنعىدان دا ىرىلەنە كورىنگەن وجىمباي، قيادا قومدانعان الىپ بۇركىتشە، ەكى يىعىن قوزعاپ قويىپ ءسوز باستادى:
— اقان اعا، — دەدى كۇمىلجىپ، — ءسىزدى اقتوقتىنىڭ تويىنا شاقىرعانىن ەستىدىك. جالعىز بارىپ قالا ما دەپ، سوڭىڭىزدان ەرىپ مازالاعانىمىزدى cوگe كورمەڭىز.
— تويعا بارۋ كادىك. بۇكىل ەسمۇرزا اۋلەتىنىڭ سويىل سوعار جىگىتى جينالىپ كەلىپتى، — دەپ، شاكەي دە قوسىلىپ ەدى، ىزالى اقان بەتىنەن الىپ تاستادى.
— سوندا نەعىل دەيسىڭ، ءىن تۇبىندە قاراپ جاتار اق تىشقانشا ومالىپ، ەلگە كورىنبە دەيسىڭ بە، الدە ءىن اۋزىندا بەتىن تىرناپ جىلار سۋىرشا الىستان زارلا دەمەكسىڭ بە. ودان باسقا سەندەردىڭ قولدارىڭنان نە كەلەدى؟!
جىگىتتەر ءۇنسىز توسىلىپ، جەر شۇقىدى. اقان جازىقسىز جولداستارىنا زەكىپ، ءبارى اشۋىن تىرنادان الادىنىڭ كەبىن كيگەنىنە نازالانىپ، ەندى ساباسىنا ءتۇسىپ، جۇمسارا سويلەدى.
— ءوزىم دە بىلمەي وتىرمىن نە ىستەرىمدى. اتتاندىرىپ سالىپ، ارتىندا سىڭسىعان جەڭگەسىندەي قالا بەرگەنىمشە كورىنبەگەنىم دە ابزال عوي.
— ءيا، اقان اعا، ءبىز ايتەۋىر سوڭىڭىزدان بوس سالپاقتاعان قۋىس قۋراي ەكەنبىز. اتتەڭ نە كەرەك، — دەپ باسىن كوتەرگەن وجىمباي وكىنىشپەن ءتىسىن قايرادى، — اقان اعا، ءبىزدى دە ءبىر تىڭداڭىز. ءسىز بارماڭىز، ءبىز بارايىق، ەگەر قول كوتەرەر بولسا، بىر-ەكەۋىن الا ولەرىمدە شاك جوق. سالەمىڭىزدى ءبىز جەتكىزەيىك. باس كورسەتپەگەنىمىز قورلىق بولار.
— ارانداپ قالار بولساڭدار، سەندەرگە دە لۇقسات جوق.
— بىزدەگى شارۋاسى قانداي ولاردىڭ؟! — دەپ سۇلتانمۇرات اقانعا قارادى. — جاڭاعى ءانىڭىزدى ەرتەڭ سوڭىنان جەل جەتكىزگەنشە، توي ۇستىندە ءوزىم جەتكىزەيىن...
* * *
تاڭ قىلاڭ بەرە ەلىنەن اتتانعان اقتوقتى اكە-شەشەسىمەن دە، ەل جۇرتىمەن دە قالىڭدىق عۇرپىمەن قوشتاسىپ، جىلاپ-سىقتاعان جوق. اقان سەرىنىڭ جولداستارىمەن، قاديشا جەڭگەسىمەن عانا ءۇنسىز قۇشاقتاسىپ، جالمۇقاننىڭ قارا كۇيمەسىنە ءوزى كەلىپ وتىردى.
كۇزگى قاتقاق جولمەن اۋلىنان ۇزاپ، جات ەلگە قاراي بەت بۇرعاندا عانا ىرقىنان ايىرىلىپ، كوز جاسىن تيا المادى. كۇيمە جاقتاۋىنا جاعىن تايانىپ، ءۇنسىز ەگىلگەن اقتوقتىنىڭ ەسىنەن اقان ايتقىزعان اۋجار كەتەر ەمەس. تاڭ الدىندا سەرىدەن كۇدەر ءۇزىپ وتىرعاندا ساۋ ەتىپ كىرىپ كەلگەن وجىمبايلار، جۇرتتى باسا-كوكتەي تورگە وتكەن دە، اقتوقتىنى قورشاي وتىرىپ اۋجارعا قوسىلا سالعان:
«كەتكەنىڭ بە، اقتوقتى، شىنىڭمەنەن، جار-جار،
تالاي مەيىز بەرۋشى ەڭ تىلىڭمەنەن، جار-جار،
الىسقان قول بار ەدى، ايتىسقان سەرت، جار-جار،
انت ەتىپ ەڭ اينىماس دىنىڭمەنەن، جار-جار!» —
دەگەندە، انتىندا تۇرا الماعان وسالدىعىنا، جاسىقتىعىنا كۇيىنسە،
«ءوز ۇيىندە پاتشاداي قارىنداسىم، جار-جار،
ءشاھيزاعا باسىڭدى بالاۋشى ەدىم، جار-جار،
كۇمىس تۇرمان، التىن ەر، بوز جورعامەن، جار-جار،
قىرىق اۋىلدان كوشىڭدى جاناۋشى ەدىم، جار-جار!» —
دەگەندە، جاز جايلاۋدا اقانمەن كەزدەسكەن جاستىق شاعى، باقىتتى كۇندەرى ماڭگى كەلمەسكە كەتەرىن ويلاعاندا، سەرىنى كۇتىپ ەسىككە الاڭداعان بوتا كوزدەرىنەن جاس سورعالاعان.
جالمۇقاننىڭ قيمىلىن باعىپ، ىشتەرىنەن تىنعان كۇيەۋ جىگىتتەردەن جاسقانباي سۇلتانمۇرات دومبىراسىن وكسىتە تارتىپ:
— ال، اقتوقتى، اقان اعاڭ كەلمەسە دە، ساعان ارناعان ءانىن جىبەردى تويىڭا، — دەپ ساعىنىش زارمەن، قيماس مۇڭمەن «سىرىمبەت» ءانىن سالعاندا، تويداعىلار دا كۇرسىنىپ، تەبىرەنىپ كەتتى...
ەندى مىنا اق تاڭداق دالا دا، سىڭسىعان ورمان، گۋلەگەن جەل دە سول ءاندى سالعانداي اقتوقتى قۇلاعىنان «سىرىمبەت» كەتەر ەمەس. بوزامىق تارتقان اسپاندا قالىڭ قارا بۇلت اراسىندا شۋدالانىپ كوشكەن ءبىر اق بۇلت ىلەسىپ، قالماي كەلە جاتىر ەدى. اقتوقتى سوعان قاراپ، كوزىنەن جاس پارلادى. اق بۇلت ىشىندە قۇلاگەرىن جەلدىرىپ، الىستان ويقاستاپ، «سىرىمبەتكە» سالىپ اقان كەلە جاتقانداي. اق بۇلت تۇنەرگەن قارا بۇلتقا كىرىپ، بىردە جوعالىپ، بىردە قايتا شىعادى. ءان بىردە الىستاپ، بىردە تاپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن ەستىلەدى. اسەم قوڭىر ءۇندى اقان داۋسى. تالاي رەت قاسىندا وتىرىپ تىڭداعان سەرىسىنىڭ شەرلى ءۇنى...
قىلامىقتاپ العاشقى قار ۇشقىندادى. اق بۇلت الىستاپ بارادى. الدەن ۋاقىتتا اسپان استى جىبىرلاپ، اق كوبەلەكتەر ساۋلاپ قۇيىلا بەردى. جاپالاقتاپ قار جاۋىپ كەتتى. اق بۇلت بار تىلەۋىن اقتوقتىنىڭ الدىنا شاشۋداي شاشىپ، كوزدەن عايىپ بولدى. اقان دا، قۇلاگەر دە جوق. الدان جات تىرشىلىكتىڭ سۋىق جەلى عانا ەسەدى. اقتوقتى ەندى باسىن تۇمشالاپ اپ، كۇيمەنىڭ بۇرىشىنا قيسايعان. اقان ءانىن ىشتەي ايتىپ، كوز جاسىن بۇلاپ كەلەدى.
ات ۇستىندە ءۇنسىز جورتقان كۇيەۋ جىگىتتەردىڭ دە قۇلاعىندا اقان ءانى. قانشا ۇمىتايىن دەگەنمەن، ەستەرىنەن شىقپاي قايتا-قايتا تۇسە بەرەتىن قۇدىرەتى كۇشتى «سىرىمبەت» جۇرگەن سايىن ءار كوكەيدە جاتتالىپ كەلەدى. قالىڭدىق اقتوقتى بولسا، جاساۋى «سىرىمبەت». ەسمۇرزا اۋلەتى بىر-بىرىنەن اجىراتا الماي ەكى اسىلدى اۋلىنا بىرگە اكەلە كەلە جاتىر. اقتوقتى كۇيمەدە، «سىرىمبەت» كوڭىلدە:
«اۋلىم قونعان سىرىمبەت سالاسىنا
عاشىق بولدىم اقسۇڭقار بالاسىنا...
قارىنداس-اي، ەندى ەسەن بول»، —
دەپ امالسىز ءان ىرقىنان شىعا الماي، ىشتەي قوسىلىپ سالعان قالىڭدىق كوشى ءبىر بەلدەن اسىپ، سۇتەمگەن اۋلىنا قۇلاي بەردى.
ەكىنشى ءبولىم
قاراتال قوينىندا
...باستى عوي قايعى-قاسىرەت مەن پاقىردى،
دۇنيەدەن ارماندا بوپ ساۋلەم كەتىپ»اقان سەرى
1
كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا كەڭ قارا جولعا تالاسىپ، قىزىلجاردان تاڭ سارىدە شىعا جارىسقان وڭكەي سۇلىكتەي قوس قارا ارعىماقتى تورت-بەس پاۋەسكە جولدا ءبىر قونىپ، مال ورىستەن قايتار مەزگىلدە سۇلەيمەن اۋلىنىڭ قىرقاسىنان قوڭىراۋلاتىپ سالتاناتپەن تۇسە بەردى. قالىڭ قاراعايدىڭ باۋىرىنا قاز-قاتار سالعان اعاش ۇيلەردەن ماڭق-ماڭق ءۇرىپ ورە شاپقان وڭكەي ۇزىن قۇيرىق ۇيالاس قىزىل يتتەر الدىڭعى كۇيمەنى تانىپ، قاپتالداي شاۋىپ، ارسالاڭداپ كەلەدى. ءار ۇيدەن جۇگىرە شىققان قىز-جەلەڭ، بالا-شاعا ەسىك الدىندا ءۇيىرىلىپ، كەنەتتەن قايتقان جولاۋشىلاردى الىستان كۇتىپ تۇر. ەسكى بورەنەلەرى سۇرلانىپ، شوگە باستاعان شاتىرلى جالپاق ءۇيدىڭ الدىنداعى تاربيعان قالىڭ بۇتاقتى، قابىعى ارشىلعان اپپاق ماما اعاشقا قوس ات ۇشىرتىپ كەپ كۇرت توقتاعاندا، پاۋەسكە ىشىنەن قوڭىر ماۋىتى كەڭ شاپانى جەلبىرەگەن ۇزىن بويلى بىرەۋ ءتۇستى. جاڭاعى يتتەر جاپىرلاسىپ توسىنە، ارقاسىنا اسىلىپ، ەركەلەپ جاتىر.
— ءوي، قايتەدى، مىنا مۇندار! — دەپ يتتەردى ەتەگىمەن جاسقاعان ەڭگەزەردەي سارى كىسى شاپانىن شەشىپ، شاڭىن قاقتى دا، قايتا كيدى. يەسىنە جەڭسىگى باسىلعان ۇيالاستار ەندى جان-جاعىنا شوقيىپ بىردەمە دامەتكەندەي جولاۋشىنىڭ ءار قيمىلىن باعىپ، جۇتىنىپ وتىر. جولاۋشى ءتوس قالتاسىنان التىن باۋى سالاقتاعان قاقپالى ساعاتىن الىپ، وزىنەن الىستاتا قارادى.
— پوي-پوي، جانۋارلار-اي، مىنا جۇرىسپەن جەر شىدامايدى ەكەن-اۋ، — دەپ، قايتادان سالدى دا، ۇيىعان اياعىن باسا الماي تالتىرەكتەي تۇسكەن، جاسىل بارقىت شاپاندى ايەلىنە «ۇيگە بارا بەر» دەگەندەي ىم قاعىپ، سوڭىنان لەكىتە جەتكەن باسقا پاۋەسكەلەرگە قارسى ءجۇردى. كەرەگە كوز بەلدەۋلەرى جارقىراعان شاعىن قول ساندىقتى الا ءتۇسىپ، ۇيگە بەتتەگەن ىركىلدەگەن ساباداي سەمىز ايەلدىڭ سوڭىنان قىزىل يتتەر شۇبىرىپ بارادى. ەسىك الدىندا شۇپىرلەگەن بالالار دا ايەلدىڭ شاۋجايىنان تارتقىلاپ، اياقتارى شالىسا ۇيگە تالاسا-تارماسا كىرىپ كەتتى.
بۇل — وسى وڭىردەگى اتاقتى كوپەس، ميلليونەر سۇلەيمەن. ءبىر جۇماداي قىزىلجاردا بولىپ، اپارعان بۇيىمدارىن وتكىزىپ، ەكى كۇندەي بازار ارالاپ مول تۇسىممەن ورالعان بەتى. سوڭىنان جەتكەن جولاۋشىلار دا وسى توڭىرەكتىڭ كىشى-گىرىم ساۋداگەرلەرى. ونىڭ ىشىندە بازارعا ايەلى جاڭىلدى اپارعان قورامسا، ول-پۇل دۇنيە الۋعا قالا شىققان سۇلەيمەننىڭ ءىنىسى نۇرتازا، كىشى ءىنىسى ءاناپيالار. قورامسا بۇل جولى قۇداسى ىبىرايدى دا ەرتە بارعان. باسىندا شاشاقتى بوركى بار، تۇرىكتەرشە كيىنگەن ەڭكىشتەۋ، قابا ساقالدى ىبىراي باسقالاردان كەيىندەپ قالىپ، كۇيمەدەن بىرگە تۇسكەن جاڭىلعا سۇلەيمەن اۋلىن قولمەن نۇسقاپ سويلەپ تۇر.
— ءسىزدىڭ، ءبىرىنشى كورۋىڭىز بولسا، بۇل اۋىل باسقا اۋىلداردان بولەك. كوردىڭىز بە — ءۇي سالىسى، كوشە ءتارتىبى ءبارى باسقا. ءقازىر بۇكىل كوكشەتاۋ ءوڭىرى، بۇرىنعى حان تۇقىمدارىنان گورى وسى سۇلەكەڭنىڭ تۇرمىسىنان ۇيرەنەدى. ءۇي جيھازدارىنا دەيىن ەلىكتەيدى. بۇل كىسىنىڭ قورا-قوپسىسىنا دەيىن باسقاعا ۇقسامايدى. وعان ەرەم دەگەندەردىڭ تاڭى ايىرىلادى، سىزدەر عانا بولماساڭىزدار، — دەپ ىبىراي جاڭىل قۇداعيىنا كۇلە قارادى.
— وي، بىزگە بۇنداي تۇرمىسقا جەتۋ قايدا، — دەپ، ءالى پالەندەي ەشتەمە كورە قويماسا دا، سۇلەيمەننىڭ بايلىعىن سىرتتاي ەستيتىن جاڭىل، جان-جاعىنا تامسانا قاراپ تۇر. — ءتاۋبا، ءتاۋبا، مۇنداي تۇرمىسقا دا جەتەرمىز، بالالار امان بولسىن!
جاڭىل ىشكە كىرگەندە ءۇي جاساۋىنا ءتىپتى قايران قالدى. ءبىر-بىرىن قۋالاي سالعان ەدەنى، توبەسى، اينەك كاسەكتەرىنە دەيىن ءتۇرلى بوياۋمەن سىرلانعان بولمەلەردىڭ ءىشى دۇنيەگە تۇنىپ تۇر. قابىرعالاردان كوز سۇرىنەدى. ءتۇرلى-تۇرلى قالى، ماساتى كىلەمدەر شاشاعىمەن جەر سىزىپ، قۇلپىرىپ، اسپالى شام جارىعىندا نەشە قۇبىلادى. ۇلبىرەگەن اق تورعىن شىمىلدىقتاردىڭ تولقىنداعان جەلبىرەكتەرى سۋدا جۇزگەن اققۋ توسىندەي. ءار پەردەسىنە ساقينالاندىرا ۇستاعان التىن بىلەزىكتەر شىمىلدىق قاسىنا جۇرگىزگەن سارى وقالارمەن جاراسىپ، جالت-جۇلت ەتەدى. ءۇي ىشىندەگى اعاش بۇيىمدار دا وزگەشە. وڭكەي سيراقتارى بۇراما، قىزىل ستولدار قالا تارتىبىمەن جينالعان. قورامسامەن نەشە بارىپ ءجۇرىپ، اتاقتى قازاق، تاتار كوپەستەرىنىڭ ءۇيىن سىرتىنان عانا تاماشالاپ، ىشىنە ءالى كىرىپ كورمەگەن جاڭىل سۇلەيمەننىڭ مىنا ءۇيىن سولاردىڭ ۇلگىسىمەن بەزەندىرىلگەن-اۋ دەپ شامالادى.
بولمە ءىشى قۇلاق كۇيدىرگەندەي قىز-قىز قاينايدى. كۇز تۇسەر-تۇسپەستە كەنت تارتىبىمەن سالعان پەشتەرگە اق قايىڭدى قالاپ، قاشان جاز شىققانشا ۇزبەي جاعاتىن ءۇي ءىشى سىرتتاعى قارا سۋىقتا جەلدەن توڭىپ كەلگەن ادامعا ۇياداي. قوناقتار كىرە بەرگەندە قازاندىق جاق بولمەدەن ىستىق تاماقتىڭ مۇرىن جارعان ءيىسى شىققان. جولاۋشىلار جىلى سۋمەن بەتى-قولدارىن جۋىپ، تورگە توسەلگەن بوستەكتەرگە وتىرار-وتىرماستا-اق الدارىنا شاي كەلدى. اۋىز جاقتان ىزىڭداپ ءان سالىپ جەتكەن ۇلكەن سارى ساماۋىرمەن بىرگە جالعاننىڭ جارتىسىنداي كەڭ ستولعا ەكى-ۇش قارا تابا كەلدى. ۇزىن لوكەت پىشاقتى الىپ، سۇلەيمەننىڭ ءوزى اۋزىن بۇرگەن تەگەنەدەي-تەگەنەدەي ءبالىشتىڭ قاقپاعىن اشقاندا قۇس ەتىنەن جاسالعان تاڭداي سۋىرار ءدامدى تاعامنىڭ بۋى بۇرق ەتە قالدى.
— ال، قوي سويىلىپ، پىسكەنشە نە زامان، ازىرشە بوي جىلىتا تۇرايىق، — دەپ قوناقتاردىڭ الدىنا سارى قاسىقتاردى تاستاپ، كارلەن شىنىاياقتارعا قۇيىلعان قويۋ شايدى سۇلەيمەن ءوزى جىلجىتا بەردى.
قاق-سوقتا جۇمىسى بولمايتىن، توپقا تۇسكەندە سيرەك سويلەيتىن سوزگە ساراڭ قورامسا، جۇرت دۋىلداسىپ وتىرعاندا، ءشايدى ۇزاق ءىشىپ، تەرشىپ، ارقاسىنا جامىلعان شاپانىن قىمتاي ءتۇسىپ، كوپتەن كوكەيىندە جۇرگەن ويىن ويلاۋمەن بولدى.
يەگىندە ءبىر ۋىس قويۋ سارى شوقشا ساقالى بار، كوزى كوكشىل، ەڭگەزەردەي، جاۋىرىندى سۇلەيمەن قازاقشا، تاتارشا ماقال-ماتەلدى ارالاستىرا ەسىپ وتىر. قورامسا مەن جاڭىلدان باسقا وسى ءۇي ىشىندەگىلەر وڭكەي اتالاس تۋىستار. سۇلەيمەن، نۇرتازا، ءاناپيا — ءۇش اعايىندى — كەمەل بالالارى. ىبىراي بولسا، اقان قىزىن العان شومات قوجانىڭ بالاسى. ءباتيماعا اقان ۇرىن بارعاندا اۋىلدان جىراق كيىز ءۇي تىگىپ، قارسى الاتىن وسى ىبىراي. ءبىلىمدار، وقىمىستى ادام: پانيسلاميست، تيۋركولوگ. بىلىمىنە ءتىلى ساي — شەشەننىڭ شەشەنى. ءباتيما قايتىس بولعان سوڭ، ەسەيگەنشە مەندە بولسىن، وقىتامىن دەپ، جيەندەرى — راحيا مەن ىباندى ءوز قولىنا سۇراپ العان. شومات قوجانىڭ اكەسى بوقان مەن كەمەل ارىدەن قوسىلاتىن تۋىس. ولاردىڭ ارعى اتالارى قازاننان كوشىپ كەلىپتى دەيتىن دە ءسوز بار. دەسە دەگەندەي، نۇرتازا مەن ىبىراي بولماسا، قالعان تۇقىمدارى سۇلەيمەن تاقىلەتتەس وڭكەي اق سارى، كوك كوزدى، قۋشىق شەكەلى. ءۇي ۇستاۋ، ءجۇرىس-تۇرىستارى، ساۋدا-ساتتىققا بەيىمدىلىكتەرى دە تاتار بايلارىنا ۇقسايدى. ال، ءتۇپ توركىنى — قوجا.
شەتىنەن مەن اتايىن — سەن تۇر. شومات قوجا بولىس بولسا، بوقان بالالارى بالاپاي، قالاق تا — ءىرى شونجارلار. كەمەل بالاسى نۇرتازا دا بولىس، ناعىز قيسىق، قىڭىر شونجار. بۇلاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جۋاسى — ءاناپيا.
اقان اقتوقتىسىنان ايرىلعالى ءبىر جىلداي سۇزەك اۋرۋىنا شالدىققان ناۋقاس ادامداي، كارىپتىككە ءتۇسىپ ۇيدەن شىقپاي جاتىپ العان. بيىلدار عانا باس كوتەرىپ، ەل ارالاپ، بۇرىنعى جەلىگىنە، بوزبالالىق قالپىنا قايتا تۇسكەندەي. سوڭىنا ون-ون بەس جىگىتىن ەرتىپ الىپ، كۇندە اۋىل ارالاپ، ءان سالىپ، ساۋىق قۇراتىندى شىعاردى. اقتوقتىدان اۋزى كۇيگەن قورامسا، بالاسىن بىردەمەگە سوق بولار ما ەكەن دەپ، ىشتەي كۇيزەلىپ، اياعىنا بۇعاۋ سالۋدى ويلادى. سونىڭ ەسەبىن كەيىن تاپقان سياقتى. قىزىلجارعا ساۋدامەن بارعان سايىن، جولدا وسى سۇلەيمەننىڭ ۇيىنە ءبىر قونباي كەتپەيتىن. ەسكى قۇرداسىنىڭ ۇيىنەن سوڭعى اتتانار جولى ەكى بەتى تاتاردىڭ سارى توقاشىنداي ۋىلجىعان جاس قىزىن كورىپ جۇرەگى بۇلك ەتكەن. ەگەر سۇلەيمەنمەن جۇرت جاڭعىرتىپ قۇدا تۇسسە، ودان ارتىق تىلەك بار ما. مال قۋماي، ان-كۇي، ساۋىق-سايران قۋىپ جەلىگىپ جۇرگەن اقاننىڭ اياعى شىدەرلەنىپ، شارۋاعا بەتبۇرار ما ەدى. سۇلەيمەنمەن تىزە قوسىپ بىرىكسە، قورامسانىڭ دا ساۋداسى تۇزەلگەن ۇستىنە تۇزەلىپ، قىزىلجاردى بيلەپ وتىرعان قاراعايداي بولار ەدى. كەشە تەرى، ماي زاۆودى بار ءىرى كوپەس قوزعان قاراعاي سۇلەيمەنمەن عانا ساۋدالاسىپ، قورامسانى كوزىنە دە ىلمەگەن. باي بايعا، باي قۇدايعا جەتەم دەگەندەي، ءبىر كەزدە تاتار كوپەسى عاباردىڭ دۇكەنشىسى بولىپ، ءوزىنىڭ پىسىقتىعىمەن الدىنا مال سالىپ، باسىنا ءۇي تىگىپ، ساۋداسىنىڭ ارقاسىندا بايىپ العان قورامسا، ەندى وسى سۇلەيمەننىڭ دارەجەسىنە ءبىر جەتىپ الۋدى دا ىشتەي ويلايدى. سونىڭ ءساتى تۇسكەن سياقتى.
انادا ءبىر جولى جىلقىدان وڭشەڭ اق بوز اتتاردى ۇستاپ ءمىنىپ سەرىكتەرىن قاسىنا ەرتىپ ەل اقتاۋعا كەتىپ بارا جاتقان اقانىن ۇيگە شاقىرىپ، جاڭىل ەكەۋى ورتاعا العان.
— اقانجان، مىنا شەشەڭ ەكەۋمىز ساعان ءبىر شۇيكەباس تاۋىپ قويدىق، جاقىندا قۇدا تۇسپەكپىز، — دەگەن.
اقان شوشىنا قاراپ:
— ءبىر رەت دەگەندەرىڭە كونىپ ەم، ەندى قالىڭ بەرىپ قىز الارىم جوق، مەنى ءالى دە بالا دەپ جۇرمىسىڭدەر، — دەپ شىعا بەرگەن.
— تۇرا تۇر... اقان، جاسىڭ بولسا جەر ورتاسىنا كەلدى. ول قىز بىرەۋدىڭ الپەشتەگەن ورتاڭ قولداي ءبۇلدىرشىنى. ءالى بەرە مە ول، بەرمەي مە، — دەپ قورامسا قىزدىڭ بەدەلىن كوتەرە تۇسكەن.
— ول كىم ەدى سونشاما قالىڭعا قىز بەرمەيتىن. قاي قازاق ول — قىزىنىڭ كوز جاسىن ساۋمالداي ساناپ جۇرگەن؟
— ەستىسەڭ ءوزىڭ دە مازامىزدى الار ەڭ. سۇلەيمەننىڭ قىزى، اتاقتى سۇلەيمەننىڭ.
— قاي سۇلەيمەن؟
— نەشە سۇلەيمەن بار ەدى. كەمەلدىڭ سۇلەيمەنى دە.
— ءا، سۇلەيمەننىڭ كوك كوزى دەسەيشى، — دەپ، اقان قارقىلداپ كۇلىپ، شىعىپ كەتكەن.
— اپىراي، اقانجاننىڭ جەر بەتىندە بىلمەيتىن قىزى بولساشى...
— اتا بالاعا سىنشى، مەن بىلسەم اقان ونشا كەت ءارى ەمەس، قۇلاعىنا قۇيا بەر، قايدا بارار دەيسىڭ. باياعىدا دا ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ-تۋلاپ اقىرى كونگەن، — دەپ قورامسا جاڭىلعا ەسكەرتكەن ەدى.
وسى جولى، يە دە بولسا سۇلەيمەنمەن قۇدا ءتۇسۋ — ويلارى. ول ءۇشىن ىبىرايدى دا ادەيى ەرتتى. «سۇلەيمەننىڭ گۇلشاھراسى - قارىنداسىڭ ءباتيمانىڭ جاقىن ءسىڭلىسى. ەرتەڭ انا بالالارعا دا قولايلى. ەش سولەكەتتىگى جوق. وسىعان كومەكتەسە كور» دەگەن ءسوز ىبىرايدىڭ دا كوكەيىنە قونىپ، كەلىسكەن: «ءوزىنىڭ قارىنداسىن العان اقان سەرىدەي ەل ارداگەرىنىڭ تۋىستىقتان جاتسىنىپ، جىراق كەتپەۋىنە جاقسى». ىبىراي كەلىسىمىن بەرىسىمەن، كوپ ۇزاماي سۇلەيمەندەردى دە الىستان وراعىتىپ قۇلاق قاعىس قىلعان. جۇرت اراسىندا ۋلى تىلىمەن كەمەل بالالارىن دا اقان اجۋالاعالى سۇلەيمەن قورامسامەن دە توڭ تەرىستەۋ جۇرەتىن. وسى جولى قايتادان جىبىگەن سياقتى. ءبىراق اقان جونىنەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتپادى. ءوزىن ەشتەمە ەستىمەگەن، بىلمەگەن ادامداي ۇستاپ، اشەيىن قۇدا مىڭ جىلدىقتىڭ كەبىمەن عانا جۇرگەن سياقتانادى. دەگەنمەن ەكى جاقتا اڭگىمە ۇستىندە كوزدەرىمەن ارباسىپ، قۇدالىق جايىنداعى ءسوزدىڭ باستالۋىن ۇرەيلەنە كۇتكەندەي.
قىزىلجار شارىندە بىرىنە-بىرى قوناعاسى بەرىپ، سۇلەيمەننىڭ ايەلى ناۋشاربانمەن تەز ءتىل تابىسىپ كەتكەن جاڭىل، شاي ءىشىلىپ بولىسىمەن ەرلەردىڭ سۇقباتىنا ارالاسپاي، تاماق ءپىسىرىلىپ جاتقان قازاندىق بولمەگە كەتكەن. بولاشاق كەلىنى — گۇلشاھرانى كورگەنشە تىقىرشىعان ول، قۇداعيىمەن قاتار وتىرىپ الىپ، ۇزاق اڭگىمەگە كوشكەن.
جاڭىل — وسى وڭىردەگى اتى شۋلى ايەلدەردىڭ ءبىرى. قورامسا الىس-بەرىس، سىي-قۇرمەتكە ساراڭداۋ بولسا، بۇل قوناعاسىنا قولى اشىق، جاقىن-جۇراعاتتارىن ەرىنىڭ توڭىرەگىنە توپتاپ ۇستاي بىلەتىن، تابيعاتىندا بىرەۋگە زەكىپ كورمەگەن، نە ايتسا دا كوكەيىنە قوندىرا، زەردەسىنە قۇيا ايتاتىن اقىلدى، كوپشىل بايبىشە. ويىن-توي، ىردۋ-دىردۋعا جانى قاس قورامسا شاقىرعان جەردىڭ وزىنە كوبىنەسە سىلتاۋ تاۋىپ بارماي قالسا، جاڭىل ونداي جەردەن تارتىنبايدى. بارعان جەرىن ءوزىنىڭ ويلى سوزدەرىمەن، ۇلاعاتتى قالپىمەن باۋراپ، ەركىن بيلەپ الادى. ەل اراسىنداعى وسەك ءسوزدى قالاماي، ۇنەمى تاربيەلى سوزگە بۇرىلىپ، سىپسىقاي، جىرتاقاي ايەلدەردى قاس-قاباعىمەن ءۇيىرىپ وتىراتىن سابىرلى، نۇرلى ءجۇزدى جاڭىلدىڭ تۇلا بويىنان شۋاقتى كۇننىڭ لەبى ەسكەندەي. بۇرىن ۇلكەن تويلاردا عانا سىرتتاي كورىپ، الىستان يەك قاعىسىپ امانداساتىن تاكاپپار، مەنمەن ناۋشاربان دا قويان-قولتىق ارالاسا كەلە جاڭىلدىڭ الدىندا ءوز بويىن قوراش ساناپ، ءوز ويىن ولاق كورىپ، قالاي تومەنشىك تارتا بەرگەنىن اڭعارىپ، ەندى ونىسىنا ىشتەي نامىستانعانداي بويىن جيىپ الا قويدى. وسى جولى قۇدالىق نيەتىمەن قارا جولدان ادەيى بۇرىلعانىن ەرىنەن ەستىگەن ناۋشاربان ۇزاق سوزدەن سوڭ سالبىراعان ءيىنىن كوتەرىپ، تىكە سىر تارتپاققا كوشتى.
— ءسىزدىڭ انا ەكى ۇلىڭىز اكەسىنە تارتقان شارۋاقور، دەگەن ءۇي ۇستايتىن ازامات بوپ كەلەدى دەپ ەستيمىز. اقانىڭىز كىمگە تارتىپ جەڭىلتەكتەۋ بولدى ەكەن، انا كىشىسىن ءالى اۋىزعا المايمىن، جاس قوي، — دەپ ءسوز اراسىندا جانىنا تيە سويلەدى.
— ءيا، بالالارىمنىڭ كوبى جيىلىپ ءبىر توبە بولسا، اقانجان ءوزى ءبىر توبە عوي، — دەپ جاڭىل قىرىن جاۋاپ بەرىپ، اقىرىن ميىعىنان كۇلدى. — قولداعى بەس ساۋساق تا بىردەي ەمەس، ءبىر انادان الا دا، قۇلا دا تۋا بەرمەي مە. شارۋاعا قىبى جوعى راس. ءبىراق، بويىنا اللا تاعالا ەرەن ونەر قۇيعان ەرەكشە بالا عوي. ايبەرگەنىم دە اعاسىنا تارتا ما دەگەن ۇمىتتەمىن.
— قۇداعي، وزىڭىزبەن جاقىن سىرلاسىپ، از كۇندە ابىسىن-اجىنداي بوپ كەتكەن سوڭ ايتامىن، كوڭىلىڭىزگە كەلمەسىن، اقان ءان شىعارادى ەكەن، ونىسى جاقسى دەلىك، بىرەۋدىڭ اتاستىرىلعان قىزىنا، ەلدىڭ الدى بوپ جۇرگەن اقساقالدارىنا اۋىز سالاتىنى-اق جاراسپايدى. مىنەزى سىزگە تارتپاعان-اۋ.
— كىم ءبىلسىن، قورامسانىڭ ايەلى بولماي، اقانداي جىگىت بولسام، مەن دە سۇيتەر مە ەدىم، — دەپ جاڭىل قاسىن كەرە ەزۋ تارتتى، — بىرەۋدىڭ اتاستىرىلعان قىزىنا قاراسا، وزىنە لايىق تەڭ ىزدەيتىن شىعار. ال، ەلدىڭ الدى دەگەندە، بۇل كۇندە ەلدىڭ الدى كىم، ارتى كىم ونىڭ نارقىن التىنى كوپ شەشپەيدى، اقىلى كوپ شەشسە كەرەك. التىنى كوپتى كورسەك تە، اقىلى كوپتى كورۋگە ءالى قىراعىلىعىمىز جەتپەي جۇرگەن جوق پا. زەردەلى اقانجان سونى باعدارلايتىن بولار.
ناۋشاربان وز-وزىنەن ساقىلداپ كۇلدى:
— قۇداعي-اي، ايتەۋىر، قانىنا تارتپاعاننىڭ قارى سىنسىن دەۋشى مە ەدى، اشەيىندە پەرىشتەدەي ءادىل، بالاڭىزعا كەلگەندە ءسىز دە تۋرا جولدان تايادى ەكەنسىز. ءتىپتى قۇس قوندىراتىن ءتۇرىڭىز جوق. انشى-كۇيشى دەگەندەرىڭىزگە قۇدايتاعالا ونەر بەرگەنمەن اقىل بەرە بەرمەيدى عوي. اكەسىنىڭ بار مالىن قيدۋ-سۋدي عىپ، كورىنگەننىڭ استىنا، كەز كەلگەننىڭ ۇستىنە دەگەندەي، شاشىپ-توگىپ جۇرگەن بالانى اڭگى دەرمىن، بىراكەستى دەي المادىم.
«سونشاما نەسىنە تاۋسىلىپ وتىرسىڭ، ءوزىڭ ونداي ۇل تابا الماعان سوڭ اۋزىڭا كەلگەنىن وتتاي بەرەدى ەكەنسىڭ» دەپ شاپتىعا تۇسەتىن اۋىل اراسىنداعى قاتىنداردىڭ تىعىرىققا تىرەلەر تۇسى كەلىپ-اق قالعانداي. ءبىراق، كۇيەۋى سياقتى ەسىپ سويلەيتىن الدىڭ-دۇلدىڭ ايەلمەن ءسوز جارىستىرۋدى جاڭىل بويىنا شاق كورمەدى. جۋاس وتىرىپ قانا جۋاداي اششى مىسقىل ايتتى.
— اكەسىنىڭ مالىن شاشسا ودان ريزىق كەمىمەس، ءبارى بالا ءۇشىن جيناعان دۇنيە ەمەس پە. ەسى كىرە توقتار، بىرنەشە بالانىڭ اناسى بولعان ءبىز دە ءالى ەسكە جارىپ جۇرگەنىمىز شامالى. ادام بالاسى قارتايعان شاعىندا كەيىنگىگە قاشاندا مىنەي، شەنەي قارايتىن پەندەشىلىك ادەتى ەمەس پە. ايتپەسە، ەلدىڭ ەڭ اقىلدى قىزدارى اقانجانعا دەگەندە قۇتى ءتۇسىپ تۇرادى. «ەل ماقتاعان جىگىتتى قىز جاقتايدى» دەۋشى مە ەدى. سىلقىلداعان قىز كۇنىمىز بولسا، ونداي جىگىتتى ءبىز دە قۇتقارماس ەك-اۋ، — دەپ قالجىڭ، كۇلكىمەن ەسىك جاقتان كورىنگەن قىزعا قارادى.
بويى ناۋشارباننان دا قالىڭ قىراق اياق-قولى بالعاداي، شاشى ساپ-سارى، كوزى تۇزداي قىزدى «گۇلشاھرا وسى بولارسىڭ-اۋ» دەپ شامالادى. كەۋدەسىندەگى بيىك قوس انارىن ەركىن جىبەرگەن، دەنە ءبىتىمى جالپاق، قايقى ءتوس، قايقى ەرىندەۋ قىز. الشاڭداي باسىپ، اۋىل ءۇيدىڭ كەلىمدى-كەتىمدى كەمپىرلەرىن مەنسىنبەيتىن مەنمەن مىنەزىنە سالىپ، ۇستىندەگى سۋىق كيىمىن جۇلا شەشىپ تاستاپ، قازاندىق ەرنەۋىنەن بىردەمە ىزدەپ ءجۇر. ەڭكەيگەن سايىن تەڭكيگەن — ۇلكەن بوس بوكسەسى بۇلعاق قاعادى.
— گۇلىم، مىنا اپاڭا سالەم بەرمەيسىڭ بە، — دەدى ناۋشاربان قىزىن ەركەلەتىپ.
ۇلكەن كوك كوزىن جالت ەتىپ بۇرعان گۇلشاھرا، ءبىر ءسات تىكە قاراپ:
— ەسەنبىسىز، — دەي سالدى.
— امانسىڭ با، قاراعىم، — دەپ جاڭىل دا، ءبىر كورگەندە-اق بولاشاق كەلىننەن دەنەسى مۇزداپ قويا بەردى.
— بۇل اپاڭ ءبىزدىڭ قۇداعيىمىز، وزدەرىن ءانىن ايتاتىن اقاننىڭ شەشەسى دەگەندە، — دەگەندە:
— ءا-ا، — دەپ قايتا بۇرىلعان گۇلشاھرا جاساندى بيازىلىققا باستى، — امانسىز با، اپا، اقىن اعايدىڭ اناسىسىز با؟
گۇلشاھرا ەزۋ تارتىپ، ءىرى اپپاق تىستەرىن كورسەتىپ كۇلگەنمەن، كوگىلدىر مۇزداي كوزى سۋىق قالپىندا قالدى. سۋىققا توڭىپ كوگەرگەن بەتتەي دولىرعان جۇزىندە كۇلكى تابى جوق. جاڭىلدىڭ ەسىنە اقان ايتاتىن «قىز سيپاتى» دەگەن ولەڭىنىڭ ءبىر اۋزى ءتۇستى:
«التىنشى ءبىر قىز كەلەر تولىق سارى،
بويىنا تەڭ كەلمەيدى جاننىڭ ءبارى.
لايىقتى وزىنە تەڭ تاپپاعان سوڭ،
كەتپەيدى كوكىرەكتەن قايعى-زارى...»
— قوي، انا جاققا بارايىن، شالىم ىزدەپ جاتقان شىعار، — دەپ جاڭىل جىپ-جىڭىشكە وقا جۇرگىزگەن كيمەشەگىنىڭ جاعىن تۇزەپ، ءتور جاققا بەتتەدى.
ول كەتىسىمەن گۇلشاھرا سەمىز قۇناجىنداي ىرعالىپ كەلىپ، شەشەسىن باس سالدى:
— اپا، انا كىسى شىنىمەن اقاننىڭ شەشەسى مە؟
— ءيا، قيماي تۇرمىسىن.
— نەگە؟ ءوڭى اقاننان اۋمايدى ەكەن، جاسىندا قانداي سۇلۋ بولدى ەكەن.
— اقاندى كورىپ پە ەدىڭ؟
— كورمەگەندە شە. انا جىلى اقتوقتىمەن اۋەي بولماي تۇرىپ، ءبىر تويدا كورگەمىن. قاسىنا دا وتىرعانمىن، — دەپ گۇلشاھرا شۇبىرتا جونەلدى. — قىزدار قىرىلىسىپ، ءولىپ قالا جازداعان. اقان قاراسىن با. ەشقايسىسىن دا مەنسىنبەي، جينالعان قىزداردى سيپاتتاپ ولەڭ ايتقان. مەن قاسىنا ۇزاق وتىرعانمىن.
— ءوزى جۇرت ماقتاعانداي جاقسى جىگىت پە، الدە جۇرت انشەيىن انشىلىگىن عانا ماقتاي ما؟
— ءتۇھ، اپا، سەن ءالى كورگەن جوقسىڭ با؟
— ءباتيمانى العان كەزىندە كورگەنىم بار. كۇيەۋ بالا بولعان سوڭ ونشا كوز توقتاتقان جوقپىن.
— ونداي جىگىت بۇل ولكەدە جوق قوي، اپا. تۇر، سىمبات، ءان ايتقانداعى داۋسى، سويلەگەن ءسوزى ەشكىمگە ۇقسامايدى. اقتوقتىنىڭ باعى اشىلاتىن ەدى عوي.
— Eh، ول سۇتەمگەننىڭ بالاسىنان نە قورلىق كورىپتى؟!
— قورلىق كورمەگەنمەن اقاننىڭ ورنى بولەك قوي.
— سولاي ەدى دە. ەندەشە مىنا قورامسا مەن جاڭىلدىڭ نەگە كەلگەنىن ءبىلدىڭ بە؟
گۇلشاھرا الدەبىر الىستاعى ءۇمىت شىراعى جىلت ەتىپ جانعانداي كوزى جىپىلىق اتتى:
— قايدان بىلەيىن؟!
— قۇدالىققا تۇسە كەلىپتى، — دەدى ناۋشاربان توتەسىنەن.
— كىمگە، قاي بالاسىنا، — دەپ ۇرەيلەنگەندەي كوكشىل كوزىن كەڭ اشىپ، شەشەسىنە سەنىمسىز قاراعان گۇلشاھرانىڭ بەتى وتتاي كۇيىپ، قىزارىپ كەتتى.
— كىمگە بولۋشى ەدى، اقان سەرىگە... نەمەنە ۇلكەنسىنىپ تۇرسىڭ با؟
كوزى جاساۋراپ، كومەيىنە بىردەمە تىرەلگەندەي جۇتىنا الماي تىعىلىپ قالعان گۇلشاھرا شەشەسىنە كوزىنىڭ جاسىن كورسەتپەي، قۇشاقتاپ الدى:
— ول نە دەگەنىڭ، اپا، اقاندى كىم ۇلكەنسىنۋشى ەدى. ءبىراق راس پا، راس پا وسى ايتقانىڭ، — دەپ قۋانىشتان ىقىلىق اتتى.
— راسى راس-اۋ. ءبىراق انا اكەڭ كەلىسسە جارايدى ءالى.
جاڭا تاپقان اسىل تاستى جۇزىكتى ساۋساعىنا كيە بەرگەندە بىرەۋ تارتىپ العانداي، گۇلشاھرا ءتۇسى بۇزىلىپ، باسىن كوتەرىپ الدى.
— كەلىسپەگەندە مەنى سيىرداي عىپ ۇيدە ۇستاپ وتىرايىن دەپ پە ەدى، — داۋسى اشۋلى شىقتى.
— تۇمەننىڭ ءبىر بايىنا بەرەم دەپ جۇرگەن.
— ەگەر اقانعا بەرمەي كورسىن وسىدان، تۋرا اسىلىپ ولەيىن، — دەگەندە يەگى دىرىلدەپ كەتتى.
كوڭ ەتىكتىگە بەرمەي، كوك ەتىكتى كەزدەسپەي ۇيدە كوپ وتىرىپ قالعان قىزىنا ناۋشاربان ايانىشپەن قارادى:
— ويناپ ايتام، قىزىم. ەگەر قالاساڭ اقانعا بەرگىزەمىن، اكەڭ بۇگىن كونبەسە، ەرتەڭ كونگىزەمىن. بۇگىن، ەندى اساتپاي جاتىپ قۇلدىق دەپ، ايتار-ايتپاستا قولق ەتە قالمايدى عوي، ارينە. وپ-وڭاي كەلىسىپ، باعاڭدى تۇسىرمەس.
— باعا-ساعا دەگەن نە ول. ويپىرماي، وسى مال بازارلاعانداي شىرەنىپ، سونداي قۋلىقتىڭ نە كەرەگى بار، — دەگەندە، گۇلشاھرانىڭ ءجۇزى ءبىر قۋارىپ، ءبىر قىزاردى.
بۇل كەزدە ۇلكەن ۇيدە قۇدالىق جايى ايتىلىپ جاتقان. ىبىراي ۇزاق سويلەپ، كەستەلى سوزبەن وراعىتىپ وتىرىپ قورامسانىڭ قۇدا ءتۇسۋ نيەتىن ايتقاندا سۇلەيمەن باسىن سالبىراتىپ، قىزىن جات جۇرتقا قيمايتىن اكە قالپىمەن ءدوڭ مۇرنىن سيپالاپ ويلانىپ قالدى.
قوڭقاق بىتكەن ءدوڭ مۇرنى بولماسا، ءتۇسى سۇلەيمەننەن گورى ىبىرايعا كوبىرەك ۇقسايتىن كومىردەي قارا قابا ساقالدى، كوزىنىڭ قاراسىنان اعى كوپ الاكوز، جاۋىرىنى كۇدىرەيگەن، كەۋدەسى شالقاق نۇرتازا ءتىسىن شۇقىپ وتىرىپ، جيرەنىشپەن مىرس ەتتى.
— اقان سەرىڭ باسىندا ءتاۋىر جىگىت ەدى. ەسەيە كەلە سەرى بولماي پەرى بوپ بارادى عوي. انا جىلعى ءوزى سوققان بىرشەگىندەي ەلدى الاتايداي ءبۇلدىرىپ بولدى. ءبىر قارىنداسىمىزدى ءولتىرىپ ەدى، ەندى ەكىنشىسىنە اۋىز سالدى ما.
— قوي، ولاي دەمە، ءباتيما اجالىنان ءولدى، اجالعا كىم اراشا تۇرۋشى ەدى؟ — دەپ ىبىراي نۇرتازا ءسوزىن ۇناتپاي قالدى.
— ءاي، قايدام، ورتامىزدا جايقالعان گۇلىمىزدى تامىرىمەن جۇلىپ الىپ، ەرتەڭ، كورىنگەنگە كوز سالاتىن كورسەقىزار اۋمەسەر، وبالىنا قالماسا!
قورامسا ىشىنەن تىنىپ، بۇكجيىپ، ءۇنسىز وتىر.
— نۇرتازا قاراعىم، — دەدى جاڭىل، اقان سەرىگە تيگىزگەن دورەكى سوزىنە شىداي الماي، — ەركەك وتىرىپ ايەل سويلەگەننەن بەز دەۋشى ەدى، دەگەنمەن رەتى كەلگەندە، بالاسى جايىندا قولايسىز ءسوز ايتىلسا اناسىنىڭ دا سوزدەن سىباعاسى بار شىعار، قۇلىنىنا ارا تۇسەر بيە قۇرلى، بالاپانىنا اراشاشى تاۋىق قۇرلى جوقپىز با. سەنى ەل باسقارعان، كوش باستاعان ەرىم بار دەپ ءجۇر ەلىڭ. اتالى ءسوز ايتىپ، اعانىڭ بيلىگىن ايتاتىن جاسقا كەلدىڭ. ءوز ەلىڭنىڭ اسىل ازاماتىن كەمىتىپ، اسىلىڭدى شەتتەن ىزدەيسىڭ. «بولار ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن-بىرى باتىرىم، بولماس ەلدىڭ بالاسى ءبىرىن — ءبىرى قاتىنىم» دەيدىنىڭ كەرى وسى ەمەس پە. قارىنداسىڭدى قيماساڭ، ۇيگە كىرگەن جىلانعا دا اق قۇيىپ شىعارماۋشى ما ەدى، جىلى سوزبەن اتتاندىرساڭ بىرەۋ بەرمەسىڭدى تارتىپ اكەتۋگە كەلگەن جوق قوي. اقان ەسەر بولسا، جامان قاپ تەسەرلەر دە بار شىعار - سونى ساراپقا سالىپ قايتەمىز.
قورامسا بەزەرگەن قالپى، ءالى ءۇنسىز تۇنەرىپ وتىر. ايەلىنىڭ ءسوزىن قۇپتاعانىن دا، جاراتپاعانىن دا بىلدىرمەيدى. ءسوز ەسەسىن جىبەرۋدى وزىنە ار كورەتىن، ونىڭ ۇستىنە ايەل زاتىنان تۇڭعىش رەت مىناداي ەسەلى ءسوز ەستىگەن نۇرتازا ءتىسىن تەرەڭىرەك شۇقي ءتۇسىپ:
— باسە، باسە، اقان سەرى كىمگە تارتقان دەسەم، جاتقان جاتىرىن جاڭا كوردىم عوي، اتتىلىعا جول، جاياۋلىعا ءسوز بەرمەيتىن اۋىزدىقسىز الىپ-قاشپا قايدان جاراتىلدى دەسەم، جاڭا ۇقتىم عوي، — دەپ ىزالى كۇلدى.
جاڭىل تاعى دا ەسەسىن جىبەرمەدى.
— جامان قۇلىن ايعىرىندا ەنەسىمەن وينايدى، مەنىڭ جاتىرىما جەتكەن كوزىڭ كوز-اق ەكەن، شىراعىم!
ءسوز اياعى قويۋلانىپ بارا جاتقان سوڭ، ىبىراي كيىپ كەتتى:
— ويپىر-وي، قۇدا مەن قۇداعي قالاي شارپىسادى، كوپتەن كەزدەسە الماي ءجۇر ەكەن عوي. كەزەڭگە شىققان قوس جۇيرىكتەي سىلتىسەدى عوي، باتىر-اۋ، — دەپ جۋىپ-شايعان بولدى.
ەشكىم بۇعان ءسوز قوسقان جوق. Ac ۇستىندە دە ەكى جاق ءۇنسىز ارباستى.
سۇلەيمەن دە باسىن كوتەرمەي وتىرىپ:
— قورەكە، اسىعاتىن نە بار، جاتا-جاستانا ويلانىپ-تولعانىپ كورەرمىز. قىز ۇزاتۋ وڭاي ماسەلە ەمەس، — دەگەننەن باسقا سۇلەيمەن ەشتەمە دەمەدى.
— جاتا-جاستانا دەگەنگە اقان كونسە جارايدى. تىم ۇزاتىپ جىبەرۋگە جۇرەگىم داۋالامايدى، — دەپ، تۇسپالدى سوزدەن كورى تۋرا ءسوزدى ۇناتاتىن قورامسا دا قايتىپ قولقالامادى...
جامباسقا جايلى مامىق توسەككە كومىلە ءتۇسىپ جاتسا دا بۇل ءتۇنى قوناقتار دا، ءۇي يەلەرى دە ىستىق ءۇي تىنشۋ بولعانداي، اۋناقشىپ-دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المادى. اسىرەسە گۇلشاھرا ۇزاق تاڭدى كوزىمەن اتىردى. جاستىققا باسى تيىسىمەن قور ەتە قالعان نۇرتازا عانا.
اشەيىندە از ۇيىقتايتىن سەرگەك، قۇس ۇيقى قورامسا مەن سۇلەيمەن تاڭ اتا تىسقا ءبىر مەزگىلدە شىقتى. جەڭىل ءتراشپانعا ات جەكتىرىپ، شارۋاسىنا جۇرگەلى تۇرعان سۇلەيمەن قورامسانىڭ شىعاتىنىن بىلگەندەي كۇتكەن. «قۇدالىققا قارسى ەمەس ەكەنىمدى ازىرشە ەمەۋرىنمەن ءبىلدىرىپ، كۇدەرىن ۇزبەيىن» دەگەن ويمەن، قۇداسىن تەز كيىندىرىپ، بىرگە الا كەتتى:
— تالاي كەلىپ كورە الماي ءجۇر ەدىڭىز، بۇگىن ءساتى تۇسكەن ەكەن، ءجۇرىڭىز، بايلىق كوزىن كورسەتەيىن.
اۋلىنان ەكى شاقىرىمداي جەردەگى قالىڭ قاراعايدى اينالا بەرگەندە كۇن شىققان. قورامسا ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەي تاڭىرقاپ كەلەدى. كىشىگىرىم ءبىر كولدىڭ اۋماعىنداي قالىڭ قاراعاي باۋىرىندا تىزىلگەن ءجۇز قارالى ءۇي قىزىلجاردىڭ وي قالاسى سياقتى. جاتاعان جەر ۇيلەر تەگى شىمنان قالانعان بولسا كەرەك، تەرەزەلەرى جەرمەن-جەكسەن، تابالدىرىق استىنان باسىن جارتىلاي شىعارىپ سىعالاعان مىسىقتىڭ جاڭا كوزىن اشا باستاعان قىزىل-شاقا بالالارىنداي جىرتيىپ ارەڭ كورىنەدى. سىرتىن ماي بالشىقپەن سىلاعان قاراشا ۇيلەر كۇزگى جاۋىننان زارەزاپ بولعانداي قۇنىسىپ، مىقشيعان كوپەي كۇشىكتەر سياقتى. اۋىل شەتىندە ۇزىندىعى ات شاپتىرىم، قىزىل شاتىرلى ءۇيدى كورگەندە، اتى شۋلى سيىر قوراسى وسى ەكەن عوي دەدى قورامسا. سول قورانىڭ الدىنان تابىن-تابىن بوپ شىققان مال دا ورىسكە قاراي ۇزاي بەردى. سۇلەيمەن قۇداسىن ادەيى وسىندا اكەلدى. سيىر، وگىز، تورپاقتار قورا الدىنداعى كەڭ الاڭدا كۇزگە دەيىن جاتادى دا، قىس تۇسە قوراعا كىرەدى ەكەن. قورا ءىشى ادام ايتقىسىز. بولەك-بولەك قوياننىڭ جىمىنداي عىپ، سۋ اعارىمەن سالعان استى تاقتايلى مال قورا تاپ-تۇيناقتاي. سيىر ساۋىپ، شەلەك-شەلەك ءسۇت كوتەرگەن كەلىنشەكتەر ءيىلىپ سالەم بەرىپ، انادايدان-اق جول كەسپەي كۇتىپ تۇرعان. سۇلەيمەن ولاردىڭ سالەمىنە جاۋاپ قاتقان جوق.
مال قورادان ارمان تاعى ءبىر اعاش ءۇي تۇر ەكەن. جاقىنداي بەرگەندە گۇرس-گۇرس سوعىلعان ۇننەن قۇلاق تۇنادى. قورامسا ۇيگە باس سۇققاندا ءبىر-اق ءتۇسىندى: قاز-قاتار تىزىلگەن وڭشەڭ بويجەتكەن قارا دومالاق قىزدار بىلەكتەرىن ءتۇرىنىپ الىپ، پىسپە ءپىسىپ جاتىر.
— بۇگىنگى ماي — سوڭعى بوشكەنىڭ سىباعاسى. ەرتەڭ كىرەشىلەر شەلابىگە تارتادى، — دەدى سۇلەيمەن.
ول ۇيدەن ءارى ەكى ءجۇز قادامداي جەرگە بيىك اشالار تۇرعىزىپ شاتىرمەن جاپقان. جيەگىندە سۋ اعار. شاتىر استى دەستە-دەستە قالانعان جىلقىنىڭ، قارا مالدىڭ، قوي-ەشكىنىڭ تەرىلەرى، تاي-تاي عىپ بۋعان ۇيدەي-ۇيدەي ءجۇن-جۇرقا.
— بۇلار قىزىلجارعا وتكىزگەننەن قالعان ءجۇن، تەرىلەر، — دەدى سۇلەيمەن. سوناۋ قارا شىم ۇيلەردەگى جاتاقتاردىڭ تەرى يلەۋشى، مال باعۋشى، سيىر ساۋىپ، پىسپە ءپىسۋشى، ەل اقتاپ تەرى جيناۋشى، كۇز ءشوپ شابۋشى، وتىن تاسۋشى، مال جايلاۋشى مالايلار ەكەنىن قورامسا سوندا ءتۇسىندى. قانسىماسىن دەپ ەرنەۋىنە دەيىن شۇپىلدەتە سۋ قۇيعان كىسى بويىنداي ءتورت شەندى اعاش بوشكەلەر. جاڭاعى شاتىر استىندا، شەت جاعىندا، ادام ايتقىسىز مال سۇيەگى ءۇيۋلى جاتىر.
— مۇنى نەگە جيناعانسىڭدار، — دەدى قورامسا سۇيەك جايىن توپشىلاسا دا انىقتاي تۇسەيىن دەگەندەي.
— قورەكە، جالقاۋ قازاعىم توقپاق جىلىكتىڭ كەمىگىنەن باسقا سۇيەكتى دالاعا شاشىپ، قىرۋار دۇنيەنى ىسىراپ ەتىپ جۇرگەن جوق پا. بۇل — ومبىنىڭ سابىن بىلعايتىن زاۆودىنا ماي بوپ كەتەتىن ساۋدىراعان تەگىن سۇيەك، سىلدىراعان قالتا-قالتا سولكەباي.
— ءيا، ءيا، ايتقانداي سولاي ەكەن عوي. باياعىدا ءبىر جۇت جىلى ەل وسى سۇيەك مايىڭ قارا كوجەگە قاتىق ەتىپ، جان ساقتاعان.
بۇدان ءارى قالىڭ قاراعايدىڭ باۋىرىنا سۇعىندىرا اعاشتان قيىپ سالعان كوش قۇلاش ءۇيدىڭ جارمىسى تۇر. ورتاسىن شىم-شىتىرىق بولە بەرگەن. ءۇيدىڭ تابانىن قىزىلجار، ومبى كوپەستەرىنىڭ ۇيىندەي تاسپەن كوتەرىپ ورگەن.
— ءۇي قالاۋشىلار ءقازىر ءشوپ تاسۋدا ءجۇر. انا مايانى كوردىڭىز بە؟ — دەدى سۇلەيمەن وڭ قولداعى اعاش اراسىن كورسەتىپ. باعاناعى قىزىل قايىڭنىڭ ىشىنە ۇيگەن ەكى مايا ءشوپ ۇلانعايىر. ماڭىندا قوس-قوستان اتان تۇيەدەي بيىك وگىزدەردى جەككەن كوپ كوك اربالىلار، ايىر، باستىرىق، ارقاندارىن سالىپ، ءشوپ تارتۋعا جۇرمەك بوپ جاتىر، — بيىل بۇل ءۇيدى بىتىرە المايىن دەپ تۇرمىن. اماندىق بولسا، كوكتەم شىعا قاۋىرت قولعا الىپ جىبەرسەك، بىر-ەكى ايدا دايىن بولعالى تۇر. ومبىدان اكەلگەن ماسكۇرلەرىم بار ەدى، ولار دا كوكتەمگە كەلمەك بوپ ۋادەلەسىپ كەتتى. ال بۇل نە ءۇي دەيسىز عوي. ءجۇرىڭىز، ەندى ءىشىن ارالاسايىق، — دەپ ەسىكتەرگە قالدىرعان اشىق ورىنداردان كىرىپ، العا باستادى.
— مىناۋ — ماي ايىراتىن بولمە. پىسپە مايىن قانشا سورعىتقانمەن بازاردا ارزانعا كەتەدى. قالانىڭ قۋ ساۋداگەرلەرىنە بەرسەڭ، سىرەسىپ سۋ تەگىن الادى. ءۇش بوشكە اق مايىڭ ءبىر بوشكە شىرتىلداقتىڭ قۇنىنا تۇرمايدى. قىستاي ساۋىلاتىن ءتورت ءجۇز سيىردىڭ، جىل بويى سويىلىپ جاتاتىن قويدىڭ ءىش مايىن ايىرماسان قايدا ساقتايسىڭ. مىنا ءبىر بولمە تەرى تۇزداپ، يلەيتىن، كەپتىرەتىن جەر... بەرى ءجۇرىڭىز. ال مىنا بولمەنىڭ سىرى بولەك. مىنا پەش ورىندارىن كوردىڭىز بە، مۇندا تاي قازاندار تۇرادى. ومبى، قىزىلجاردا ورىس-تاتارلاردىڭ قىستا كيەتىن ۇيىق سياقتى كيىز بايپاقتارىن كورگەنىڭىز بار ما؟ ونى پيما دەيدى ەكەن. قازاق بالاسى ءالى كيىپ كورمەگەن زات. بۇل — سول پيما باساتىن ورىن. جارتى جىلداي قىزىلجاردىڭ بىر-ەكى تاتارىن ۇستاسام، كيىز باسىپ ۇيرەنگەن جىگىتتەرىمىز، قالىپقا سالىپ وزدەرى-اق ەرتەڭ ماسكۇرلەنىپ الادى. سوندا بۇل عۇمىر بويى پايدانى شاش-ەتەكتەن كەلتىرەتىن كونەرمەيتىن كاسىپ بولماق. قاراعايداي جىلى پيماعا دانىگىپ السا، ەل قازاقتارىنا مۇنىڭ بىرەۋىن ءبىر قويعا بەرمەيسىڭ. شىعىنى دا از — قۇدايعا شۇكىر قازاق جەرىندە جۇننەن كوپ نەمە جوق... بەرى ءجۇرىڭىز. ەندى مىنا بولمە — دۇكەن. مۇندا تاتار مالىششىلەرى اكەلىپ بۇلداپ ساتاتىن اينا-تاراق، قاسىق، وجاۋ سياقتى كور-جەر، كەرەك-جاراقتار، ماتالار تۇرادى. ەسىڭىزدە مە — انا جىلدارى قاتارىمەن ەكى-ۇش جىلدا فاحرۋددين دەيتىن تاتار ءمالىششىسى كۇزدە كەلىپ، ەكى جاشىك اينا-تاراققا ەكى-ۇش مايا ءجۇن جيناپ اكەتكەنى. نە دەگەن تەگىن بايلىق دەسەڭىزشى. ەل بايلىعىن سىرتقا توككەنشە، ءوزىمىز پايدالانساق بولماي ما. ەل جارىقتىق تەگەنەدەي ماي قۇيرىق، باتپان قۇيرىق، جاپان تۇزدە تەپ-تەگىن جاتقان قۇيرىق ەمەس پە، تەك، بورسىقتاي سورا ءبىل، — دەپ سۇلەيمەن بۇگىن قۇتى ءتۇسىپ، بايلىق كوزىنىڭ ءبىراز قۇپياسىن اقتاردى، — ال مىنا ەڭ شەتكى پەشسىز بولمە — ۇن قويماسى. قار تۇسىسىمەن ومبىدان، قىزىلجاردان قىس بويى كىرە تارتىپ، ۇن جينايتىن كاسىبىم بار. ەرتەڭ — جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر شاعى — ۇزىن سارى كەلگەندە، ۇننىڭ ءبىر پ ۇلى — ءبىر جىلقى، ءبىر قاداعى — ءبىر قوي.
قورامسا بۇرىن سىرتتاي ەستىسە دە، ەندى سۇلەيمەننىڭ پايدا تابار شىم-شىتىرىق جولدارىن ءوز كوزىمەن كورىپ، قۇلاعىمەن ەستىگەندە شىن تاڭىرقادى:
— ە-ە، ءبىزدىڭ ساۋدامىز اشەيىن بالانىڭ ويىنشىعى ەكەن عوي. اپىرماي، وسىنىڭ بارىنە جەتە بەرەتىن نە دەگەن مي!
— وتاعاسى-اۋ، اقشا كوزدىڭ قۇرتى ەمەس پە. ءبىر قۇنىقسا بۇل جارىقتىقتىڭ قات-قابات جولدارىن ادام بالاسى كوزسىز-اق كوكىرەگىمەن سيپالاپ تاباتىن كورىنەدى عوي.
سۇلەيمەننىڭ كوپ ساۋداگەرلەر اراسىندا شاھاردە تۇرماي، شاشىلىپ جاتقان تەگىن بايلىقتىڭ ورتاسىندا — قالىڭ ەلدىڭ ىشىندە تۇراتىن سەبەبىن قورامسا جاڭا ۇققانداي.
— ءسىزدىڭ جاسىڭىز ءبىرازعا كەپ قالدى عوي، قورەكە. ءسىزدى قاجىتاتىن شارۋا عوي بۇل. انا اقان سەرى بالاڭىز اقىلدى، العىر جىگىت دەپ ەستيمىن. پايداسىز ءان سالىپ، ساۋىق قۋعانشا، مىنا زامانعا قاراي بار اقىلىن ساۋداعا سالسا، لەزدە يگەرىپ-اق كەتەر ەدى. مەنىڭ قاسىمدا بىرەر جىل بولسا، الدىنا جان سالمايتىن، ميلليوندى ۋىستاپ شاشاتىن، دەگەن كوپەستىڭ ءوزى بولار ەدى. ءوزى ورىسشا، تاتارشاعا دا جەتىك دەيدى عوي. شىركىن، تىلىنەن دە، قولىنان دا كەلەتىن ونداي جىگىتتەر، ورىس، تاتار ساۋداگەرلەرىنىڭ بوركىن تەرىس اينالدىرار ەدى، — دەپ ارباعا وتىرعان سوڭ، سۇلەيمەن بولاشاق كۇيەۋىنە، «بولار ەدى، تۇرار ەدى» ەدىلەپ، كوپ ءۇمىت ارتىپ، اۋىلعا قايتا بۇرىلدى.
جولدا تۇندەگى اڭگىمەنى قىسقا عانا قايىرىپ:
— قورەكە، انا نۇرتازانىڭ مىنەزى دوعال، تەنتەكتەۋ عوي. جەڭگەي ەكەۋى دە شالكەم-شالىس بوپ قالدى. بۇل جولى ولاردىڭ كوزىنشە اڭگىمەنى قايتا تىرىلتپەي-اق قويايىق. ۇل يەسى ءسىز دە، قىز يەسى مەنمىن عوي. جاقىن ارادا تاعى ءبىر اينالىپ سوعارسىزدار. جەكە وتىرىپ، وزىمىزشە تون پىشەيىك، — دەپ ءسوزدى وسىمەن دوعاردى...
سو كۇنى ەرتەڭگى استان سوڭ، قورامسالار دا ءجۇرىپ كەتتى.
اۋىلدان ۇزاي بەرە-اق جاڭىلدىڭ قورامساعا ايتقانى مىناۋ بولدى:
— قىزدىڭ تۇركىنى قولايلى-اق-اۋ. ءبىراق قالىڭدىعىنان شوشيىن دەدىم. الدىڭ-دۇلدىڭداۋ ەكەن...
— بىرەۋدىڭ الپەشتەگەن قىزى ەمەس پە، ەركەلىگى بار شىعار.
— ەركەلىگى ەشتەمە ەتپەس-اۋ، ءبىر كەلىننىڭ ەركەلىگىنە جارىلىپ كەتپەسپىز. ءتىپتى ءوڭى، جوباسى كەلىسپەگەن ەكەن. قوياننىڭ بويىن كورىپ، قالجاسىنان ءتۇڭىلدىم. كورەرسىڭ — اقان وعان پىسقىرىپ تا قارامايدى. ەكى ورتادا ءبىز ۇياتتى بولامىز ءالى. نەسىنە وسىنشا اسىعا قالدىڭ...
بۇلار اۋىلدان ۇزاي بەرە-اق ناۋشاربان دا سۇلەيمەندى شاۋجايدان العان.
— وسى سەن دە ايتەۋىر بۇلدانبايتىن جەردە شىرەنە قالاسىڭ. بالانىڭ باعىن بايلايىن دەپ پە ەڭ. اقان دەگەندە ءولىپ تۇر قىزىن. انا سەرى جىگىت مۇنى ەستىسە، ەرەگىسىپ، ەندى قايتىپ جولاماۋى دا كادىك. ونىڭ ۇستىنە شەشەسىنىڭ ءسوزى دە ۇنامادى. ول دا بايىن اينىتا سالۋعا بار.
— ءپىشتۋ دەرسىن. قورامسا اينيتىنداي كىم دەپ تۇرسىڭ. بالاسىمەن كەلىسىپ، شەگەلەپ كەلگەن ادام، ەندى مازاڭدى كۇندە الماسىن دە. كىشكەنە شالقايا تۇسەيىن، تەگىن جاتقان بالا جوق... ءبىراق مەن دە ونشاما كەۋدەسىنەن يتەرگەنىم جوق. ۇمىتكەر ەتىپ جىبەردىم.
— اي، قايدام، ون جاقتا ۇزاق وتىرىپ قالعان ءبىر قىز: «قاشان شىمىلدىق ىشىندە وتىرىپ كۇيەۋدىڭ بىلەگىنەن ۇستاعانشا سەنبەيمىن» دەپتى عوي...
ەل قۇلاعى ەلۋ دەگەندەي، قايدان ەستىگەنىن كىم ءبىلسىن، سول كۇنى-اق سۇلەيمەن اۋىلىندا، ودان كورشى اۋىلداردا قورامسا مەن سۇلەيمەن قۇدا بولىپتى دەگەن ءسوز دە دۇڭك ەتە قالدى.
2
كۇن نوسەرلەتىپ قۇيا-قۇيا سالدى دا، تاسىرلاتا وتكەن جاۋىن ۇزاي بەردى. قارسى بەتتەن سوققان سالقىن جەل القىمى ىسكەن قارا بۇلتتى تاعى دا ايداپ كەلەدى. دىمقىل توعاي شۋلاپ تۇر. ۇستىنەن تونگەن قالىڭ جاڭبىردىڭ قاناتى تاعى دا سۋىلداپ كەلەدى.
كەرجالقاۋ كۇرەڭ بيەگە مىنگەن سۇلتانمۇراتتىڭ ءۇستى مالمانداي. قانجىعاداعى قوس تۇيىنشەك پەن قورجىنداعى ومىرىلمالى دومبىراسىن قىمتاي بەرەدى.
وڭمەننەن وتەر قارا جەل جۇقا شاپاننىڭ وڭىرىنەن كىرىپ، تۇلا بويىن ارالاپ، قالتىراتىپ جىبەردى. جاماۋلى جۇقا كويلەك قوڭىلتاقسىپ، پانا بولۋدان قالدى. جاۋىن وتكەن سايىن ەتەگىنە دەيىن سۋلانىپ، دەنەسىنە جابىسا تۇسەدى. ءقازىر سۇلتانمۇراتتىڭ ۇستىندەگى بار لىپا جاۋىننان قورۋىش ەمەس، دەنە تىتىركەنتەر كوپ قولباقانىڭ دىمقىل تەرىسىنەن تىككەن جيىركەنىشتى جابىسقاق بىردەمە سياقتى.
مانا الدان جالعىز جولاۋشى كورىنگەن. بيىك دوڭعالاقتارى قيسالاڭداعان شيقىلداۋىق ەكى اياق قازاق ارباداعى سۋىق تورعايشا بۇرىسكەن ادام جەتكىزەر ەمەس. ۇزاپ تا كەتپەيدى. ارتىنا قايىرىلىپ مويىن دا بۇرمايدى. اعاش اراسىنداعى ءۇش اياقتى بۇرالاڭ ەسكى سۇرلەۋمەن بىردە كورىنىپ، بىردە كورىنبەي جاي اياڭداپ بارادى.
سۇلتانمۇرات مىنا ۇڭىرەيگەن سالقىن دالادا جالعىز جولاۋشىنى ەس كورىپ، جول قىسقارتپاققا قۋىپ جەتكىسى كەلىپ ەدى، ونىسى بولمادى. قانشا بۇيىرلەسە دە، اياعىن كىبىرتىكتەپ ۇنەمدەپ باسقان مەس قارىن قۋلىق بيە شيرىعار ەمەس. يەسى اشۋلانىپ قوس وكپەسىنە ەكى وكشەسىن قاداي تەبىنىپ، قامشى باسسا، توڭق-توڭق بۇلكەكتەي بەرىپ، كۇرت اياڭعا تۇسەدى. تاعى ءبىر اششى قامشى ساۋىرىنا ءتيىپ ەدى، قۇيرىعىن شىبجىڭ ەتكىزىپ، ارتىن كوتەرىپ، موڭكىپ قالدى. بۇدان ءارمان قايران بولماسىن بىلگەن جىگىت، ەندى اياق ارتار سىرالعى جالعىز كولىگىنىڭ ادەتىنە كوندىگىپ، قانشا ۇمتىلسا دا ادىمىن اشتىرماي قاجىتقان قۋلىق بيەدەي تۋ كەدەيلىگىن ەسىنە الىپ، مۇڭايىپ، ءوز ويىن ەركىن سەرىك ەتتى.
سۇلتانمۇرات — قانتاي اۋلىنىڭ جاتاعى بايبوسىننىڭ جالعىز ۇلى. جاسىنان دومبىرا تارتىپ، ءان سالىپ شارۋاعا مويىن بۇرماي ەركىن وسكەن ءبىر ءۇيدىڭ ەركەسى. جاسى جيىرمادان اسقانشا اتا-انادان قىرىن قاباق كورمەي ءوز بەتىنشە ساۋىق قۇرىپ، اقان سياقتى اتاقتى سەرىگە ەرىپ، ەل ارالاپ، جۇرت تانىپ جۇرگەن ءانشى ەدى، ءبىر-اق جىلدىڭ ىشىندە ول زامان كەلمەسكە كەتكەندەي بولدى. بىلتىر كوكتەمدە كوپتەن دىمكاس اناسى كوكىرەك اۋرۋىنان دۇنيە سالدى. اۋرۋلى-سىرقاۋلى بولسا دا، ءىلىنىپ-سالىنىپ ءجۇرىپ از دۇنيەنى بەرەكەلى ۇستاعان شەشە كەتىسىمەن، جىپ-جىلى ۇياداي شاعىن جەر كەپەنى ۇلىعان سۋىق كەرنەپ، ازىناپ سالا بەردى. ءبىر ۋىس جۇتاڭ شارۋاسىن جالعىز ءوزى تۇيىرتپەكتەپ، ءانشى بالاسىنا سالماق سالماي بەتىنەن قاقپاعان اكە دە قاباعى كىربىڭ تارتىپ، كەيىنگى كەزدە كىدى مىنەزدەر شىعارار حالگە جەتتى. اۋىل ارالاپ، قىز قۋىپ، ءان سالىپ قۇر سالپاقپەن ايلاپ جۇرەتىن سۇلتانمۇرات ۇيگە ورالعاندا، اعاش جونىپ، ايىل-تۇرمان جاساپ كاسىپ ەتەتىن اكەنىڭ شۇيكەدەي بوپ تۇقىراڭداپ، قازاندىق اۋزىندا وتىرعان كۇيكى جايىن كورىپ ءىشى اشيدى. بۇرىن جايراڭداپ ۇيگە ەنگەندە، ىڭىلداپ ءان سالىپ، ماسايراپ قارسى الاتىن اكەنىڭ ەندى كوڭىلدى ءجۇزىن ەمەس، قاتپار-قاتپار ءاجىم باسقان قايعىلى جەلكەسىن عانا كورەتىن كۇيگە ۇشىرادى. بۇرىن قارنى اشىپ، ارسالاڭداپ جەتكەندە شەشەسى قويعان جىلى-جۇمساق بۋى بۇرقىراپ الدىنا كەلۋشى ەدى، ەندى قاقپاعى سۇيەۋلى جاماۋلى قارا قازاننىڭ ىشىنەن تەمىر قىرعىشتان باسقا ەشتەمە كورە الماي الەم تاپىرىق ءىشىن جىلان جالاعانداي بولادى. بۇعان اكە كىنالى ما؟ ايەلسىز ءۇيدىڭ بەرەكەسىن الماي ورنىقتى بىرەۋدى كىرگىزە قويۋعا — دايار تۇرعان كىم بار؟! ۇيسىز-كۇيسىز، بالاسىز ءبىر بەيباقتى اكەلسە — جەر ورتاسى جاسقا جەتكەندە سىر الماعان جات اداممەن تابىسىپ، ۇيلەسىپ كەتە قويسا جاقسى. سوڭىندا شۇپىرلەگەن ءبىر قورا بالاسىمەن شۇبىرتىپ بايسىز قالعان ءبىر جەسىردى اكەلسە — بىرەۋدىڭ جەتىم-جەسىرلەرىنىڭ بابى تابىلا قويسا جاقسى؟ ال، سوندا، بۇعان كىنالى سۇلتانمۇرات پا؟ اكەنىڭ كىر-قوڭىن جۋىپ، شەشەدەن قالعان از دۇنيەنى ىقتياتتاپ ۇستايتىن ءبىر شۇيكەباس الاتىن كەز جەتتى. ءبىراق ونى كىم بەرىپ تۇر. قاي قازاق قالىڭسىز قىز بەرگەن. اينالاسى بىر-ەكى قارا، تورت-بەس ۇساق تۇياقتى قالىڭعا بەرگەندە، ودان كەيىنگى كۇيلەرى نە بولماق. تاعدىر سالماعىنا كونىپ، ەلدەگى ەڭ ءبىر باعى اشىلماعان سورماڭداي اقساق-توقساق بىرەۋدى قالىڭسىز الا قويعانمەن جۇرەگى قۇرعىر تىنىم تاپسا جاقسى. ايەل قولىڭا جىلى سۋ قۇياتىن باسىبايلى كۇڭ ەمەس، قوينىڭا جىلى نۇر قۇياتىن اسىل جار ەمەس پە؟!
مىنە، تابانى جالپاق ەكىنشى جىلعا اۋىپ بارادى، ءبىر ۇيدەگى اكە مەن بالا — ەكى بويداق — ەكى جەتىم. سالت باستى سومالاداي ەكى ەركەكتىڭ تاپقان-تايانعانىن دا بەرەكە جوق. بۇرىن جالعىز ەردىڭ تاپقانى قالاي جەتكەن؟ ايەل — ءۇيدىڭ قازىعى ەكەن عوي شىركىن. قازىقسىز ءۇي جەل ايداعان قاڭباقتاي. ءسال جەل تۇرسا-اق سىقىرلاپ، قالتىراپ، داۋىل سوقسا دومالاي جونەلەتىن قۋىس كەۋەك. اكە كۇيىن قاباعىنان، ءۇي كۇيىن قازاندىعىنان اڭعارعان ەستى جىگىت بۇرىنعى ساۋىقتى بوس سەلتەڭبايلىق دەپ، ەندى كاسىپكە اينالدىرعان. بۇگىن قىزىلجار بەتىندەگى قالىڭ اتىعايدى ءبىر جۇما ارالاپ، ءان سالىپ، ازبىنشى ولجامەن ورالعان بەتى.
كوپ ويدىڭ شىرماۋىنان شىعا الماي سالى سۋعا كەتىپ، ءارى قالتىراپ توڭىپ كەلە جاتقان سۇلتانمۇرات قالىڭ توعايدىڭ قالتارىسىندا تۇرعان اربالىعا قالاي جەتكەنىن دە بىلمەي قالدى. بۇل ارا ىق ەكەن. جولدان بۇرىلىپ شىققان ارىق ات، جەلقوم قامىتى موينىنا كەتىپ، اعاش باۋىرىنداعى بيىك قالىڭ شوپتە اۋىزدىعىمەن وتتاپ تۇر. جولاۋشى — ايەل. ەسكى تەكەمەتكە وراعان ءبىر بۋما تەڭنىڭ ۇستىندە موينى سالبىراپ ءۇنسىز وتىر. قولىنداعى دەلبەسى جەرگە شۇباتىدا تۇسكەن. سۇلتانمۇرات سياقتى بۇل دا تەرەڭ ويدا. ەشتەمە سەزەر ەمەس.
ءانشى جىگىت ءوز كوزىنە ءوزى سەنەرىن دە، سەنبەسىن دە بىلمەي ءمۇدىرىپ، ۇزاق تۇردى دا، الدەن ۋاقىتتا بارىپ:
— قاديشا، — دەگەندە، كونەتوز جىبەك شادىمەن شىمقانعان ايەل سەلك ەتىپ، باسىن كوتەرىپ الدى.
— جانىم-اۋ، سەن شىن قاديشامىسىڭ؟!
«جانىم-اۋ» دەگەن جىلى ءسوزدى ەستىگەندە ءوزى كوڭىلى بوساپ كەلە جاتقان ايەلدىڭ ايالى سۇلۋ كوزىنەن جاس پارلاپ قويا بەردى. بەتىن جۋعان كوز جاسى ەكەنىن دە، جاۋىن سۋى ەكەنىن دە اڭعارماعان سۇلتانمۇرات اتىنان قارعىپ ءتۇسىپ، ۇستى-ۇستىنە سۇراقتى جاۋدىرىپ، سويلەي بەردى.
— ءيا، جول بولسىن! بۇل نە ءجۇرىس جاپادان-جالعىز؟ قاي جاققا باراسىڭ؟ اتىڭ بولدىرىپ قالعان با؟ باي اتى دا بولدىرادى ەكەن-اۋ! كۇن ۇزاق ءوزىڭدى ارەڭ قۋىپ جەتتىم عوي.
كوزى جاسقا تولعان قاديشا قايعىلى ءجۇزىن بۇرىپ، شالىسىنىڭ شەتىمەن جاسىن ءسۇرتتى.
— جانىم-اۋ، ءوزىڭ... ءوزىڭ جىلاپ وتىرعاننان ساۋمىسىڭ؟! مەن... اشەيىن بايقاماي... نە بولدى، قاديشا؟
قاديشا ءالى دە ۇندەمەدى.
سۇلتانمۇرات ودان سايىن بايەك بولدى. اتتىڭ دەلبەسىن كوتەرىپ، كوتەرمەسىن، قامىتتىڭ سۇپىنىن تارتىپ كورىپ، سويلەپ ءجۇر:
— قاديشا، قاي جاققا باراسىڭ؟ كانە، بىرگە جۇرەيىك، — دەپ، اتتىڭ شىلبىرىنان تارتىپ، جولعا ءتۇسىردى.
جالعىز ءوزى جولعا شىققان باي ايەلىنىڭ مىنا ءجۇرىسى جۇمباق كورىنگەن سۇلتانمۇرات ەندى نە ايتارىن بىلمەي جانامالاي بەرىپ ەدى.
— قايدا بارا جاتقانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن، — دەدى قاديشا كۇرسىنىپ.
— نە دەيسىڭ، نە دەدىڭ، — دەپ قاتارلاسا قۇلاق توسقان سۇلتانمۇرات بۇرىنعىدان بەتەر قايران.
اقتوقتى جالمۇقانعا كەتكەلى باقانداي ەكى جىلعا تاياندى. سودان بەرى قايتىپ ەلىنە ات ءىزىن سالعان جوق. كەلىنى تابالدىرىق اتتاعالى سۇتەمگەن قۇدالىق ىرىمىن جاساماق تۇگىل، باقتىبايمەن ءجۇز كورىسىپ سالەمدەسكەن ەمەس. وزدەرى ەلەپ شاقىرماعان سوڭ، باقتىبايلار دا ءبىراز ۋاقىت وكپەلى بوپ ءۇنسىز جاتىپ الىپ ەدى، قىز العان جاق ودان سايىن توڭ-تەرىس سىرتىن بەرىپ، قارىم-قاتىناستى ءبىرجولا ءۇزدى. سۇتەمگەنگە كۇش كورسەتەر باقتىبايدا شاما قايدا؟ اعايىندى ۇشەۋ تەك ءوزدى-وزى جۇلقىسىپ، ءبارى اشۋىن تىرنادان الادىنىڭ كەرىمەن كوپ ۋاقىتقا دەيىن جاق-جاق بوپ ءجۇردى. اقىرى ءبىرى «قىز جات-جۇرتقا جارالعان كىسى ادامى» دەپ وزىنە باسۋ ايتىپ، ەندى ءبىرى «اقتوقتى شىرىگەن جۇمىرتقا بولدى» دەپ ىزاسىن ىشكە بۇكتى.
ءبىراق «ەكى ورتادا شىبىن ولەدىنىڭ» كەرى قاديشاعا كەلدى. بۇرىن دا كيت ەتسە شامىرقانىپ، بەتىنەن تۇگى شىعاتىن تاستان جاس توقالدى مۇلدەم تىزگىندەپ العان. «وتىرسا وپاق، تۇرسا سوپاق» دەپ، ءوزىنىڭ مازاعى ازداي، سوڭىنا ەكى بايبىشەسىن سالىپ قويدى.
بيىل ەسكى جايلاۋعا شىققالى قاديشا ءتىرى جاننىڭ ءجۇزىن كورمەي وزىنە تىگىلگەن شاعىن بوز ۇيدە ءىش قۇسا بوپ ولەتىن حالگە جەتكەن. نە سىرتتان، نە ىشتەن ەشكىم قاتىنامايدى. نە ءۇي ىشىندە ەرمەك ەتەر باۋىرىنا باسقان بالاسى جوق. اندا-ساندا بايبىشەلەر وراپ جىبەرگەن تاماقتى تالشىق ەتىپ، كۇندە ەگىلىپ جىلاۋمەن كۇنى ءوتىپ بارادى.
كەشە ءوز وزىنەن شيىرشىق اتىپ، «ءبۇيتىپ باسىلا بەرگەنشە ەل-جۇرتتىڭ بەتىن كورەيىن» دەپ، سەرگىگىسى كەپ جاداعاي اربامەن كورشى اۋىلعا شىلدەحاناعا كەتىپ بارا جاتقان قۇلماقتارعا ىلەسكەن. ءتۇنى بويى دۋمانداتقان جاستارمەن وتىرىپ، ۇمىتىلا باستاعان اندەرىن ەسكە الىپ، كوڭىلى ءبىر جادىراعانداي بولعان قاديشا تاڭ الدىندا قۇلماقتىڭ جاس كەلىنشەگىمەن قويىنداسىپ جاتىپ، مىزعىپ العان دا، ەرتەڭىنە ەلىنە ورالعان.
جولاي قۇلماقتاردىڭ ارباسىنان ءتۇسىپ قالعان قاديشا ءۇيىنىڭ الدىنا كەلگەندە جۇرەگى سۋ ەتتى. جارما ەسىكتىڭ شىعىرشىعىنا بايلاعان الا ءجىپ شەشىلگەن. اناداي جەردە جاتىر. تۇندىكتى جاۋىپ كەتكەن ەدى. ونى بىرەۋ اشىپتى. قارا جەلگە جالپ-جالپ ەتىپ، شاڭىراقتى سابالايدى. تۇندىك باۋ بوس جاتىر.
قاديشا ءوز ۇيىنەن قورىقپاسا دا الدەنەدەن جۇرەگى سەكەم الىپ، ەسىكتى باياۋ عانا سىقىرلاتىپ اشىپ، اۋەلى باسىن سۇقتى. قارا كولەڭكە ءۇي ىشىندە وتىرعان اق جاۋلىقتى ەكەۋدى كورگەندە شوشىپ كەتتى. سايتان با، ادام با؟ قاديشا باسىن تارتىپ الىپ سىرتتان ءۇن قاتتى:
— كىم بار ۇيدە؟
ەشكىم ىشتەن ءتىل قاتقان جوق. قۇلاعىن ەسىككە تاياپ از ۋاقىت تىڭ تىڭداپ ەدى، بىرەۋ كۇرك ەتىپ جوتەلدى. تاستاننىڭ جوتەلىسى. قاديشانىڭ ءىشى مۇزداپ قويا بەردى. ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن سەزگەن ول، ەندى باتىل باسىپ ۇيگە كىردى. وڭ جاقتا توسەنىش ۇستىندە تىزەلەرىن قۇشاقتاپ، قاقشيعان قالپى ەكى بايبىشە وتىر. قات-قابات كورپەلەردىڭ بەلىن مايىستىرا ءتۇسىپ كومىلگەن تاستان سۇيەكتى اعاش توسەكتەن ەكى اياعىن سالبىراتىپ جىبەرگەن. بەلى قۇنىسىپ، تۇنەرىپ العان.
ەشكىم ءبىر اۋىز ءتىل قاتقان جوق. بۇل — قاديشانىڭ جىنىنا ءتيدى.
بۇل نە «جىم-جىرت» ويناعانداي؟! — دەپ قايدا وتەرىن بىلمەي بوساعادا تۇرىپ قالعان قاديشا اينالا شولىپ، اشۋمەن قارادى.
ۇلكەن بايبىشە بويىنا جاڭا عانا جان بىتكەندەي، تولىق دەنەسىمەن ىرعالا ءبىر قوزعالدى دا:
— ءبىز جىم-جىرت ويناماعالى قاشان، قىز ويناق قۋىپ جۇرگەن سەن بولماساڭ، — دەپ تاستانعا كوزىنىڭ استىمەن ءبىر قاراپ قالدى.
— ەھ، ۇيدە ومالىپ وتىرساڭدار جىم-جىرت تۇگىلى، كورگە تۇك كورمەي كىرەرسىڭدەر، — دەپ ۇلكەن شايقاستىڭ بولارىن سەزگەن قاديشا نە دە بولسا تايسالماي، اشىق كەتتى.
— سەن سەكىلدى سالت باستى بەدەۋ ەمەسپىز سەلتەڭدەپ ەل اقتايتىن. باعىپ وتىرعان بالامىز، كۇتىپ وتىرعان بايىمىز بار، قۇدايعا شۇكىر، — دەپ ەكىنشى بايبىشە ءىلىپ ءتۇستى.
— قىزعانعاندارىڭ سول بايلارىڭ بولسا، بەردىم سەندەرگە! — دەپ قالاي اۋزىنان شىعىپ كەتكەنىن بىلمەگەن قاديشا تىسقا بۇرىلا بەردى.
وسى كەزدە تاستان باسىن كوتەرىپ الىپ:
— قايدا بولدىڭ ءتۇنى بويى؟! — دەدى قارلىققان ءزىلدى ۇنمەن.
— بولدىم عوي ايتەۋىر ءبىر جەردە.
— انا بۇلىكشىل اقان تاعى دا قىز الىپ قاشىپتى، تاعى دا سەن شىعارىپ بەرگەن شىعارسىڭ؟!
— اقان سەنى نەعىپ تاستاپ كەتكەن؟! — دەپ قوس بايبىشە قوسارلانا سويلەگەندە، قاديشانىڭ ۇستىنە جاي وعى تۇسكەندەي بوپ، تەڭسەلىپ كەتتى. بويىن تەز جيىپ الىپ، وقتى كوزىن قاداعان قاديشا:
— اتتەڭ، اقان سەرى المايدى عوي، بىرەۋدىڭ قالعان-قۇتقانىن قايتسىن. ايتپەسە بۇل ءۇيدىڭ تورىندە جاتقانشا، سەرىنىڭ بوساعاسىندا ولۋگە باقىل بولار ەم، — دەپ تەرىس اينالىپ، ەسىكتى اشا بەرىپ ەدى، قوس بۇرىمىنان جۇلىنىپ، ۇرشىقشا ءۇيىرىلىپ بارىپ قالاي تورگە مۇرتتاي ۇشقانىن بىلمەي قالدى. سول-اق ەكەن تاستاننىڭ بۇزاۋ باس ەتىگى ىشكە، ارقاعا جاۋىپ كەتتى. باسىن قورعاشتاي بەرگەن قاديشا كوزى قاراۋىتىپ، سوزىلا بەردى. كەدەيلىگىن، وسىندا كەلىپ بايلىققا كۇپ ەتە ءتۇسىپ قۇتىرعانىن، كۇنى-تۇنى سۋىق ءجۇرىس جاساپ سايقالسۋىن ايتىپ، ءاستى-ۇستىن تۇگەل قازعان تاستاننىڭ بالاعات سوزدەرىن دە تۇگەل ەستي المادى. قۇلاعى شىڭىلداپ، ەسى اۋا بەردى.
سودان ءتۇس اۋا كوزىن اشقان. ۇيدە تاستان مەن ۇلكەن بايبىشە عانا وتىر ەكەن. قاديشانىڭ تۇلا بويى كوتەرتپەيدى. ءۇنسىز تۇنەرگەن ەكەۋگە بىلدىرمەي ورنىنان تۇردى. بايبىشە الدىندا جاتقان قاديشانىڭ كيىم-كەشەگىن لاقتىرىپ جىبەردى:
— ءما، كي مىنا كەبىندەرىڭدى.
— سوسىن شىق وسى ۇيدەن قۇتتى قونىسىمدى لايلاماي! — دەپ تاستان زىرك ەتتى، — دالادا ات-اربا تۇر. قيدىم ساعان. توركىنىڭنەن اكەلگەن شوقپىتتارىڭ بۋۋلى جاتىر. ءبىر ساباق ءجىبىڭ كەرەك ەمەس. باتىر قاراڭدى. قايدا بارساڭ ەرىك وزىڭدە. توركىنىڭە بارامىسىڭ، ءاشناجايىڭا بارامىسىڭ، ەندى بوسسىڭ، تالاق! تالاق ەتتىم، ءزان تالاق!
قاديشا تەز كيىنىپ الدى دا، تۇك سىر بىلدىرمەي شيراق باسىپ، ءۇنسىز تىسقا شىقتى. ەسىك الدىندا ەكى اياق ارباعا جەگىلگەن ارىق ات ءموليىپ تۇر. قارا سۋىقتا قولتىعى ءدىر-دىر ەتەدى. قاديشا دا تابالدىرىقتى اتتاي بەرە قالتىراپ، ارباعا سۇيرەتىلىپ زورعا ءمىندى...
بار بولعانى وسى. قاديشا قاسىندا وتىرعان سۇلتانمۇراتقا ءبارىن بۇكپەسىز ايتىپ بەردى.
— ەندى، سۇراستىرىپ وتىرىپ جول تابارمىن، ەلىمە بارامىن. قورلىق، مازاق ارقالاپ بارامىن. قايتىپ كەلدى دەپ جۇرت اكە-شەشەمنىڭ دە بەتىنە سالىق قىلار. قايتەم. جازۋ وسىلاي بولدى. ءبىراق، تيتتەي دە رەنجىمەيمىن. اتا-انانىڭ ايتقانىنان شىعا الماي امالسىز قولعا ءتۇسىپ ەم، ول تۇڭعيىقتان عۇمىرى ولمەي شىعام دەگەن وي جوق ەدى. ەندى اياق استىنان قۇتىلعانىما قۇداي الدىندا ريزامىن، سۇلتانمۇرات، — دەپ جاستى كوزىن كوتەرگەندە، جانارى جايناپ، جۇزىنە قايتادان كۇلكى ويناعانداي بولدى.
سۇلتانمۇراتتا جادىراپ:
— جول تابا المايمىن دەپ قورىقپا. ەكەۋلەپ شىقساق، اداسپاسپىز، اۋەلى ءبىزدىڭ ۇيگە بارايىق، تىنىعىپ ال، توركىنگە بارۋ قاشپاس، — دەپ اتتىڭ باسىن قانتاي اۋلىنا بۇردى...
بايبوسىن كەشكە دەيىن ءتورت ەشكىسىن ىزدەپ اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، تابانىنان توزدى. تاڭەرتەڭنەن بەرى الا جاۋىن كوكتەم جاۋىنىنداي اندا-ساندا توپەپ كەتىپ، ءجيى اشىلىپ تۇرعان اسپان ءتۇس اۋا تۇتاسىپ العان. اسپاندا جوڭكىلگەن قارالا-تورالا بۇلت الابوتانىڭ تۇتىنىندەي اۋناقشىپ، اۋىل ءۇستىن باۋىرىمەن سىزا كوشىپ جاتىر. جەل قيىستاي-قيىستاي كەلىپ تەرىستىككە بۇرىلعان دا، جەل ىزعار شاشىپ كوشكەن بۇلتتى قايتا ىقسىرا ايداعان. بۇكىل عالامنىڭ سۇر بۇلتى ءقازىر تەك قانتاي اۋلىنىڭ ۇستىندە عانا سياقتى. وتكىر جەلمەن قوسا قارا جاۋىن سوعىپ تۇر.
باسىنا كيگەن كۇلاپارادان اققان سۋ يىعىنان سورعالاپ، جىرتىق شەكپەننىڭ ەتەگىنەن قۇيىلىپ كەلەدى. كۇزدىڭ سوڭعى ورىسىنەن قايتقان مالىن ىزدەگەن اۋىل ادامدارىنان سۇراستىرا ءجۇرىپ، اقىرى كوز بايلانا ايۋ العان جۇرتىنان ءتورت ەشكىسىن تاۋىپ الدى. جاز بويى لاقتارى ەمشەكتەرىن سوزبايلاپ تارتقان ەشكىلەر جاقىندا عانا سۋالىپ، اسا قوڭدانا الماعان. قارا جۇندەرىنەن شومەلە ۇستىنەن جورعالاعانداي سۋ تامشىلاپ، يەسىز قورانىڭ ىعىندا ءبۇرىسىپ، بىرىنە-بىرى جابىسىپ تۇر ەكەن. بايبوسىن تاۋىپ العاندا قۋانعانمەن، ايداۋعا كونبەي ىعا بەرگەن ەشكىلەردى ەندى ۇرسىپ كەلەدى. ءومىرى اۋزىنان قاتتى ءسوز شىقپاعان مومىن ادام ابدەن زىعىردانى قايناپ:
— وي، كەبەنەك كەلگىرلەر، سورعا بىتكەن سورلى مال. قۇيرىقتارىڭ شوشاڭداپ نە ىزدەپ كەلدىڭدەر بۇل جاققا. اياقتارىڭدى كوكتەن كەلتىرىپ، تەگىس سويىپ الايىن با؟ ءبارىبىر جارىلقانىپ جاتقانىم جوق. جەتى اتاڭنىڭ اۋزىن ۇرايىن، قۋ ءومىر، بىردە ادامعا بەتىن، بىردە سىرتىن بەرەدى دەۋشى ەدى. بەتىڭدى بەرەر كۇنىڭ بولماعانى ما. شەك بىلاي، توپالاڭ كەلگىرلەر، شەك، شەك، — دەپ زەكىپ، قاراڭعى تۇسە ۇيىنە زورعا جەتتى.
جول بويى تۇرا-تۇرا قاشىپ، بوي بەرمەگەن ءتورت ەشكىنى قاقپايلاپ جۇگىرىپ، ابدەن وكپەسى ءوشىپ، سىلەسى قاتقان بايبوسىن قوراعا ەنسە، ورىستەن قايتقان كارى قىزىل قاسقا سيىر ەسىكتى مۇيىزىمەن جاسقاپ قوراعا ءوزى كىرگەن ەكەن. اشاعا بايلاۋلى بۇزاۋىنىڭ قاسىنا تەڭكيە ءتۇسىپ، پىس-پىس كۇيىس قايىرىپ جاتىر.
بايبوسىن ۇيگە كىرىپ ۇستىندەگى شىلقىلداعان شەكپەنىن بوساعاعا ىلە سالدى دا، قولقىلداعان كەڭ شاپانىن كيىپ، ماي شام الىپ قاراڭعى قوراعا قايتا شىقتى.
قاسقا سيىر جالعىز بولعانىنا قاراي — ءسۇتتى، قانشا قارتايعانشا ءالى ءسۇتىنىڭ ماڭىزى كەمىمەگەن. كۇزگى كەزدە جەلىنى بۇتىنا سىيماي، جارىلارداي بوپ تالتاڭداپ، ەمشەگىنەن ءسۇتى اعىپ زورعا جەتەدى. وسى ءۇيدىڭ جالعىز قۇتى وسى. بايبوسىن تىسى-تىسىنە تيمەي دىرىلدەپ توڭسا دا جەلىنى ايىرىلىپ كەتەر دەپ سيىرىن اياپ، ساۋىپ الماقشى بولدى. شامدى قاڭسىعان ەسكى كەبەجەنىڭ ۇستىنە قويىپ، سيىرىنىڭ ساۋىرىنان قاعىپ ەدى، پىسىلداپ ورنىنان تۇرار ەمەس. تاعى قاقتى. سيىر ىڭىرانىپ، كۇيىس قايىرىپ جاتا بەردى. سول كەزدە الا كولەڭكە ساۋلەدەن بۇزاۋعا كوزى تۇسكەن بايبوسىن سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. اشەيىندە اعاش شەلەكتى كورگەندە ەنەسىنىڭ العاشقى ءيىندىسىن بورپىلداتىپ سورعانشا اسىعاتىن بۇزاۋ اشانى شىرق اينالىپ باس ءجىبىن اعىتقانشا الاسۇرۋشى ەدى. ءقازىر ول مىنەز جوق. ماڭعازدانىپ، ول دا ەنەسىندەي كۇيىس قايىرىپ، تاپجىلماي جاتىر. اۋزىنان بۇرق-بۇرق اق كوبىك اعادى.
— قاپ، اتتەگەن-اي، — دەپ قاپالانعان بايبوسىن قاسقا سيىردى الاقانىمەن سارتىلداتىپ ۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى. بىر-ەكى يزەڭدەپ بارىپ ورنىنان اۋىر تۇرعان سيىر يەسىنە جازىقتىمىن دەگەندەي كوگىلدىر كوزى جالتىلداپ، موينىن بۇرىپ ىڭىراندى. جەلگە ۇرلەگەن قۋىقتاي تىرسىلداپ تۇراتىن ءاجىمسىز جەلىن جاڭا سويعان جىلقىنىڭ جالبىرشاق قارىنىنداي قاتپار-قاتپار بوپ سولىپ قالعان. كۇزگە قاراي كىشى-گىرىم تايىنشاداي بولىپ، بۇلا وسكەن سوم بۇزاۋ ەنەسىنە جاناسىپ، تۇك قالدىرماي ەمىپ قويىپتى.
بايبوسىن بوس شەلەگىمەن سالى سۋعا كەتىپ ۇيىنە كىردى. ماي شامنىڭ ولەۋسىرەگەن جارىعىندا ۇڭىرەيگەن ءۇي ءىشى ازىناپ تۇر. ماي شامدى تاپال قازاندىقتىڭ كەنەرەسىنە قويا بەرىپ، ءبىر قولىمەن قازاندىق قاقپاعىن كوتەردى. ىشىندە ەشتەمە جوعىن بىلسە دە، الدەنەگە دامەلەنگەندەي ءۇڭىلدى. كەشكە ءسۇت قايناتارمىن دەپ قاسپاعىن قىرىپ، جالتىراتىپ جۋىپ قويعان قازان تۇبىندە شەگەلەگەن تانا كوزدەي مىس جاماۋدان باسقا تۇك جوق. سۇلتانمۇرات كەيدە بۇرىنعى ادەتىمەن قاقپاقتى جۇلا اشىپ، ءبىراز ءۇنسىز تۇراتىن دا اۋىر كۇرسىنەتىن. بۇل جولى بايبوسىن ءوزىنىڭ قالاي كۇرسىنگەنىن بايقاماي قالدى.
قازاندىق استى اۋزى-مۇرنىنان شىققان كۇل. الدىندا قاسان ەكى قوي تەرىسى جاتىر. ماڭى ىبىرسىعان اعاش جوڭقالارى، قۇراندى قوقان ەرىنىڭ قاسى مەن ەكى قاپتالى، لەپىل اعاشتار، ەرشى سايماندارى — شاپپا شوت، ۇسكى، اتالعى شوت، تىشۋىر، بۇرعى، قۋىسقۇلاق، ىڭعىرۋ، بالتا، بالعالار ەسىككە دەيىن شاشىلعان. قازاندىق استىنداعى مازداعان وتتىڭ الدىندا ماڭدايى تەرشىپ ىڭىلداپ ەرتەدەن قارا كەشكە ەر جاساپ وتىرۋ بايبوسىننىڭ ەجەلگى ادەتى ەدى. تاماق ىستەپ ءجۇرىپ، «ويپىرماي، سەن ءبىر، باسقا جەر تابىلمايتىنداي اياداي جەرگە قىستىرىلىپ، اياققا ورالعى بولاسىڭ دا وتىراسىڭ» دەپ كەمپىرى كۇندە كەييتىن. «وۋ، كەمپىرىم-اۋ، سەنىڭ قاسىڭدا وتىرماسام جۇمىسىم ونبەيدى، ءالى وتىڭ باسىلماعان جاس قىزداي ەمەسسىڭ بە ماعان» دەپ بايبوسىن وز-وزىنە كوزىن قىسىپ، قۋلاناتىن. «سوق وتىرىكتى، سونشاما ەمەشەگىڭ ءۇزىلىپ وتىرعانى، ودان دا جاسىمنان قازاندىقتىڭ قاسپاعىن جالاپ ۇيرەنگەن مەشەلمىن دەسەيشى» دەپ قارا كەمپىرى دە كوزى كۇلىمدەپ، شالىنىڭ قولىنا ءبىر اياق ۇيەمە بوتقانى، نە قۇرت كوجەنى مولتەكتەتىپ ۇستاتا بەرەر ەدى. كەمپىرىنىڭ ساڭقىلداعان اشىق داۋسى قۇلاعىنا كەلگەن بايبوسىن: «وۋھ، دۇنيە جالعان دەسەيشى» دەپ جۇرەگى قارىس ايىرىلارداي وقىس كۇرسىنگەندە، تۇلا بويى تۇرشىگىپ، قالتىراپ كەتتى. ەكى تىزەسى مۇزداپ، جاۋىرىن ورتاسى سىرەسىپ بارادى. سۋىق ابدەن ءوتىپ كەتسە كەرەك. بۇرىن دا كۇننىڭ امالىندا تۇلا بويى قۇرىستاپ اۋىراتىن بايبوسىن، وقىس شالقايىپ قالىپ ەدى، بەل ومىرتقاسى كۇتىر ەتتى. «اپىرماي، اۋىرايىن دەپ تۇرمىن-اۋ، ۇيدە بالا دا جوق» دەپ ءوز اۋرۋىن ءوزى تامىرشىداي قولمەن قويعانداي الدىن-الا بىلەتىن بايبوسىن كەيىپ، قازاندىققا وت جاقپاق بولىپ ەدى، دالاداعى سۋدا قالعان تەزەگى ەسىنە تۇسكەندە امالى قۇرىپ، توسەككە بەتتەدى. بيىل ولمەشىنىڭ قامىن جاساپ، كەمپىرىنەن كورگەنىندەي سيىردىڭ جاس كەپەسىن كۇرەكپەن كوڭگە اۋناتىپ قومداعان. كەپكەن كەزدە يت ارقا عىپ قورانىڭ سىرتىنا ۇيە سالعان ەدى. كەمپىرى سۋ وتپەسىن دەپ ونىڭ سىرتىن جاس كيمەن سىلاپ تاستايتىن. بايبوسىنعا ولاي ەتۋ قايدا. ءقازىر مىنا الاساپىران قار جاۋىندا تەزەكتەن نە قالدى دەيسىڭ. قۇدايدىڭ مىنا ىرگەدە تۇرعان قالىڭ اعاشىنان دا قيىپ اكەلۋ جوق. بالاسى ەكەۋى ونى دە كۇزگە قالدىرعان.
بايبوسىن قاباعىنان قار جاۋىپ، قاتتى مۇڭايىپ اعاش توسەككە اياعىن شەشىپ شىقتى دا، كەمپىردىڭ تەرسىندى قالىڭ كورپەسىن جامىلىپ، بۇيىعىپ جاتىپ قالدى...
قالىڭ توعاي اراسىنىڭ مي باتپاعىنا اربا دوڭعالاعى كۇپشەگىنە دەيىن باتىپ زورعا جىلجىعان سۇلتانمۇراتتار اۋىل شەتىنە ەل ورىنعا وتىرا ءولىپ-تالىپ ارەڭ جەتكەن.
ءدىر-دىر ەتىپ توڭسا دا ۇيگە ارسالاڭداي كىرگەن سۇلتانمۇرات اكەسىن جۇلمالاپ جاتىر.
— تۇر، تۇر، اكە! الدەن جاتىپ قالعانىڭ با، ءالى قىزىل ءىڭىر، تۇر، اكە، تۇر!
كوزى ىلىنبەي، دەنەسى كۇيىپ، ناۋقاستانىپ قالعان بايبوسىن بالاسى جان القىمعا الىپ بولماعان سوڭ:
— نە بوپ قالدى، سونشاما، — دەپ تەرىس قاراپ بۇركەنە ءتۇستى.
— تۇر دەيمىن، قوناق كەلدى، لۇقسات سۇراپ تۇر، جاۋىندا جاۋراپ قالاتىن بولدى-اۋ!
— جاۋراسا قايتەيىن، مۇندا جاۋىننىڭ استىمەن كەلمەي ۇستىمەن كەلىپ پە؟! — دەپ كوزى قىزارىپ قانتالاعان بايبوسىن بالاسىنا جاقتىرماي قارادى، — قوناق كەلسە كىرگىز، انا ءبىر قورا ەشكىڭنىڭ ۇش-تورتەۋىن سوي دا، ايەلىڭە قازان كوتەرت، ماعان قايت دەيسىڭ.
قاراڭعىدا اكەنىڭ اشۋلى، سىرقات ءجۇزىن كورمەگەن سۇلتانمۇرات رەنجىپ:
— قيت ەتسە ايەلىڭە-ايەلىڭە دەيتىنىڭ بار ەكەن. اينالدىرعان ءتورت ەشكىڭمەن نەشە ايەل الايىن، — دەپ، تىسقا قايتا جۇگىرىپ كەتتى.
بايبوسىن بالاسىن رەنجىتكەنىنە ىشتەي قىنجىلسا دا، ورنىنان تۇرا المادى. دەنەسى اۋىر تارتىپ ۇيي بەردى. قولى قىسقا بولسا دا مەيماندى قۇشاق جايىپ قارسى الاتىن قوناقجايلىعىنا سالىپ، باسىن كوتەرەيىن دەپ ەدى، تارامىستاي ىلەكتىرە-ىلەكتىرە سالعان قىرىقجاماۋ كوڭ ەتىكتەي قۇرىسقان دەنە جىبەرمەدى. ءسۇيتىپ جاتىپ قايران قالدى. «قوناق كەلدى، لۇقسات سۇراپ تۇر دەگەنى نەسى! لۇقسات سۇرايتىنداي ءبىز ءبىر تورە تۇقىمى ما ەكەنبىز. وزىندە ءتىپتى ەس جوق قوي. اقان سەرى ەمەس پە كەلگەن؟ قوي، ول بولسا، لۇقساتسىز-اق كەلىپ سالەم بەرەر ەدى... ويباي، كەلىنشەك بولدى!».
ۇيگە قاديشا كىردى. قاتتى جاۋراعان. سۋ سورعالاتىپ شالىسىن شەشىپ تاستادى. بايبوسىننىڭ قۋانىشتان جۇرەگى بۇلك ەتتى. ەندى اۋرۋىن ۇمىتىپ، كورپە استىنان سىعالاپ جاتىر.
كەلىنشەك بارقىت شاپانىن دا شەشىپ تاستادى. قارا الا كاۆكازداتقان الاقانداي-الاقانداي قالىڭ قاپسىرماسى جارقىراپ، سۇلتانمۇراتپەن كۇڭكىلدەسىپ، ابىگەر بوپ ءجۇر. قازاندىق اۋزىنداعى سايمانداردى جيىستىرىپ، قازانعا سۋ قۇيىپ، كۇل الىپ، جۇگىرىپ دالاعا شىعىپ كەتتى. لەزدە تەزەك اكەپ، وتتى مازداتىپ جىبەردى. سۇلتانمۇرات سارايدان قالعان-قۇتقان بىردەمە اكەپ، كۇڭكىلدەسىپ ءجۇرىپ قازانعا سالدى. وزدەرى ءماز بوپ كۇلىسەدى. جاراسىپ-اق تۇر.
ءبىر كەزدە قورادان گۇجىلدەپ ساماۋىر كىردى. توسپالاعان جيمالى دوڭگەلەك ستول جاسالىپ، داستارقان جايىلدى.
— تۇر، اكە، ەندى تۇر، — دەپ باعاناعى وكپەسىن ۇمىتقان سۇلتانمۇرات قاسىنا كەلگەندە، شاقىرۋ كۇتىپ جاتقان بايبوسىن ورنىنان شيراق تۇردى. ماڭدايى جارقىراعان، كوزى كۇلگەن سۇلۋ كەلىنشەككە ۇياڭ عانا امانداسىپ، قولىن شايىپ، داستارقان باسىنا وتىردى. سۇلتانمۇرات وت اينالعان كوبەلەكشە ۇشىپ، اكەسىنىڭ ارقاسىنا كۇپى اكەپ جاۋىپ، قىمتاپ الەك.
ءبىر شىنىاياق شايدى ۇرتتاي بەرگەندە ماڭدايىنان تەر بۇرق ەتە قالعان بايبوسىن وز-وزىنەن جىمىڭداي بەردى.
ءۇي ءىشى لەزدە جىلىنىپ كەتتى. شاي قۇيىپ وتىرعان قاديشا شاعىن اعاش ءۇيدىڭ ءىشىن كوزىنىڭ استىمەن شولادى. توبەسىن تاقتايمەن قوبىزداپ جاپقان الاسا ءۇيدىڭ قازاندىعى جارما پەشپەن بولىنگەن. ءۇي جاساۋى تىم جۇپىنى. ىدىس اياقتىڭ كوبى اعاشتان ويىلعان، كونە اققۇمان مەن بىر-ەكى كارلەن كەسە سىممەن شاندىلعان. داستارقان دا جۇتاڭ. تۋرا ۇلكەن قاراويداعى ءوز ءۇيى سياقتى. تەك اعاش بۇيىمدار، توسەك، ەسىك، تەرەزە كاسەكتەرى، توبە تاقتايى شەبەردىڭ قولىنان شىققاندىعى كورىنەدى.
كيىم-كيىس، وتىرىسى بولعان جەردىڭ ادامىنا ۇقسايتىن التىن سىرعاسى، جۇزىگى جارقىراعان كەلىنشەكتىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنە الماي بايبوسىن قايران. قازاق عۇرپىمەن قوناق جايىن سۇرايىن دەسە، كەلمەي جاتىپ تىم ولەرمەندەگىسى كەلمەيدى، ءارى كوڭىلىنە ۇيالاعان قۋانىشىنان ايىرىلىپ قالام با دەپ قورقادى. ۇشەۋى دە شايدى ءۇنسىز سوراپتادى.
الدەن ۋاقىتتا قاديشانىڭ كوزى ساندىق ۇستىندەگى بەتى جابۋلى ەر-توقىمنىڭ ۇزەڭگىسىنە ءتۇستى. ونى اڭعارعان بايبوسىن:
— سۇلتاش، انا ەردىڭ ۇستىندەگى جەلقومىن الىپ تاستاشى، — دەپ سەبەپ تاۋىپ، ءسوز باستادى.
بۇركەنىشىن سىپىرعاندا قاسى جارق ەتە قالعان جاڭا ەر-توقىم كوزدىڭ جاۋىن العانداي ەدى. قاسىنىڭ ماڭدايىن قارا الا كاۆكازداتىپ، اينالا جيەگىنە، وقپانىنا كۇمىس شەگە قاققان ەر-توقىمنىن الدى قۇلپىرىپ، نەشە قۇبىلادى. قاستىڭ تاپ ورتاسىنا كەلتىرگەن بارماقتاي اسىل تاس پەن ونىڭ اينالاسىنداعى ءتورت كىشىرەك مەرۋەرت ەكەن شام ساۋلەسىنە قۇبىلىپ تۇرعان.
— ءبىزدىڭ جايدى سۇلتانمۇراتتان ەستىگەن بولارسىڭ. اتاڭنىڭ وسىنداي كاسىبى بار. جۇرتتىڭ بۇيرىعى بويىنشا ەر، ايىل-تۇرمان جاسايتىن، ازداعان اعاش جوناتىن، تەمىر سوعاتىن كاسىبىم بار، قارعام. سۇلتانمۇرات انگە، مەن ۇستالىققا بولماسام، شارۋاعا قىبىمىز جوق، ايتەۋىر ولمەشىنىڭ كۇنىمەن جۇرگەن جاندارمىز. كەمپىر ولگەلى، ءۇيدىڭ ءتۇرىن كورىپ وتىرسىڭ، ەكەۋمىز دە ءبىر سىنىق ءشوپتى كوتەرۋگە قىبىمىز جوق، ەپسىز بەيباقتارمىز، ىبىرسىپ جاتقانى مىناۋ. ايتەۋىر ءوزىڭ قولىڭ ءتيىپ، وسى ءۇيدىڭ بار دۇنيەسىنە جان ءبىتتى. ايتپەسە ءبارى دە ءبىز سياقتى ءتىرى ولىك ەدى.
قاديشا اقجارقىن مىنەزبەن اپپاق تىستەرى اقسيىپ كۇلە تىڭداپ وتىر. كەي-كەيدە تاستاننىڭ ەتىگى تيگەن جەرلەرى اۋىرسىنىپ، قاباعىن شىتىنىپ قالسا دا سەزدىرمەۋگە تىرىسادى.
بۇل كۇنى بايبوسىن ۇيىنە جۇماق ورناعانداي بولىپ، شالدىڭ قۇرىستاعان بەلى جازىلدى، وشاق باسىنا قۇت كەلگەندەي وزگەرىپ، ۇشەۋىنىڭ بەتىنە دە قان جۇگىردى. شوكىمدەي ەتتى مول تاباقتاي كورىپ تويا جەگەن سۇلتانمۇرات قازاندىق تۇبىنە كەپتىرگەن دومبىراسىن قولىنا العان.
— اكە، مىنا قاديشا قىزىڭىز ەرەن ءانشى. ءقازىر كورەسىڭ، — دەگەندە، قاديشا كوزى كۇلىپ:
— اۋەلى ءوزىڭ اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتپايسىڭ با، — دەپ اننەن تارتىنبايتىنىن ءبىلدىردى.
رەتسىز قىلىمسىماي كوپتەن ۇيرەنگەن جاقىن ادامداي ەركىن سويلەپ، ەركىن كۇلگەن قاديشاعا بايبوسىن قىزىعىپ، ىنتىعا قاراي بەرەدى: «شىركىن-اي، كەلىنىم بولار ما ەدى» دەگەن ارمانىن ىشىنەن دۇعاداي قايتالاي بەرەدى. ەندى ءانىن تىڭداعانشا اسىق.
ءان ايتىلماي قالدى. قۋانىشتى ءتۇننىڭ شىرقىن تەرەزە قاعىپ سىرتتان كەلگەن ەل جىگىتى بۇزىپ كەتتى.
— بۇگىم-اي، كىرە بەر، ەسىك اشىق، — دەپ سۇلتانمۇرات ىشتەن ايعايلاعان سوڭ، سىرتتاعى جىگىت ەتىگى كۇرپىلدەپ، جۇگىرىپ كىردى دە اسىعىس بىردەڭە ايتۋعا وقتالا بەرىپ ەدى، ءساندى كيىمدى، جات كەلىنشەكتى كورگەندە كوزى جىپىلىق اتتى.
— ەسەنبىسىز! ءاي، سۇلتانمۇرات، قايدا ءجۇرسىن كورىنبەي، نە ەستىپ، نە ءبىلدىڭ؟!
— قايدا جۇرەيىن، ەل اقتاپ كەلدىم، — دەدى سۇلتانمۇرات قاباعىن شىتىپ، — وتىرسايشى. شايعا كەل، اپتىعىڭدى باسشى اۋەلى.
مىجىرايعان كەڭ شۇلعاۋىمەن قوبىراتىپ بوساعاعا سىلكە تاستاپ، جالبىر تىماعىن لاقتىرا سالعان جىگىت، جالاڭ اياعىمەن سىپ ەتىپ شايعا وتىردى.
— ءيا، نە بوپ قالدى؟!
— ەستىمەگەنىڭ، — دەدى جىگىت كەسەنى الا بەرىپ.
— ەستىسەم ايتپاي-اق قوي، بۇلدانباشى، شىراعىم، — دەپ مەزگىلسىز ۋاقىتتا جوق وسەكپەن كەلىپ، كوتەرىلگەن كوڭىلدى بۇزعان جىگىتتى ۇناتپاي قالدى.
— سەن اقانمەن بىرگە بولعان شىعارسىڭ. جاسىرىپ وتىرعانىڭ سول ما؟
اقان اتى ەستىلگەندە قاديشا دا، سۇلتانمۇرات تا سەلك ەتىسىپ بىرىنە-بىرى قاراستى.
— ءيا، اقانعا نە بولىپتى، ايتسايشى تەز، زارىقتىرماي.
سۇلتانمۇراتتىڭ تۇسىنەن جاسىرىن ەشتەمە كورمەگەن جىگىت «وسى شىن ايتىپ وتىرمىسىڭ، ەشتەمە بىلمەيسىڭ» دەگەندەي ەجىرەيە قاراپ وتىردى دا، توپەلەپ سوعا جونەلدى.
— ويباي، وزدەرىڭ تۇك ەستىمەپسىڭدەر عوي: انا اعاكەمنىڭ ۇيىندە سۋ قۇسايىن وتىر. سول ايتتى: اقان ءتىنالى قاجىنىڭ ۇرقيا دەگەن قىزىن الىپ قاشىپتى.
— نە دەيت!
— ۇرقيا كەمەل بالاسى ءاناپياعا ايتتىرىلىپ قويعان ەكەن عوي. انىق-تانىعىن كىم ءبىلسىن، ايتەۋىر، نوعاي قاراۋىل بالتاش دەگەنگە دە قۇدا ءتۇسىپتى. سودان نە كەرەك، كەمەل تۇقىمى تۇگەل كوتەرىلىپ، نۇرتازا، سۇلەيمەنى بار، — ءبارى ىزدەۋ سالىپ جاتقان كورىنەدى. اقاننىڭ قايدا كەتكەنى بەلگىسىز. قاراتالعا بارماپتى. نۇرتازا بولىس بار جىگىتتەرىن قۇمىرسقاشا ورگىزىپ، قاپتاتىپ جىبەرىپتى. ءقازىر كوكشەتاۋ ءوڭىرىن تۇگەل قاسقىرشا تىمىسكىلەپ، ءسۇزىپ جۇرگەن كورىنەدى. ويازنايدان، قارۋ-جاراق اسىنعان عاسكەر الىپ، ءقازىر اقان اۋلىن قورشاپ تاستاپتى. تاپقان جەردە اقاننىڭ باسىن الىڭدار دەپ اقساق ويازناي قانابالدىڭ ءوزى بۇيرىق بەرىپتى. ءقازىر سەكسەن بولىس دەدى مە، سەگىز دەدى مە، ايتەۋىر بار دۋاننىڭ جۋاندارى، يگى جاقسىلارى قوسكول جاقتا، ءار اۋىلعا ءبولىنىپ ءتۇسىپ جاتقان كورىنەدى. باياعى كەگى بار سۇتەمگەن دە، اقتوقتىنىڭ اكەسى باقتىباي، شەبەك بالالارى، بۇكىل قوجىمنىڭ اقساقال، قاراساقالى — ءبارى سوندا دەيدى. نە كەرەك ۇلكەن داۋ بولعالى جاتسا كەرەك. ۇرقيا دەگەن قىز دا، اي، ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي، اقاننىڭ قولى، سەرىگە ءدايت دەيدى عوي! بۇدان امان قالسا اقان سەرى ءجۇز جاسايتىن شىعار، — دەپ جىگىت ۇشىپ كەگەردەي قوپاڭداپ، سۋىق حاباردىڭ ۇزىن-ىرعاسىن كەلتە-كەلتە قايىرىپ، ءسوزىنىڭ اياعىن سۋ قۇسايىنشىلاپ ءتامامدادى.
— قۇداي-اۋ، ەلدىڭ ارداگەر ۇلىنا ءبىر سۇلۋدى قيماعانى ما، قاشانعى سوڭىنا سويىل الىپ تۇسە بەرەدى، — دەپ بايبوسىن كەيىدى.
— قولعا ءتۇسىپ قالماسا جارار ەدى! — دەپ قاديشا، الدەبىر جاسىرىن مۇڭمەن باياۋ كۇرسىندى.
— ءيا، سونى ايت! — دەدى سۇلتانمۇرات تا.
3
بۋراباي تاۋىنىڭ كۇزگى ءتۇنى اسا سۇستى. بىر-بىرىنە مىڭگەسىپ، يەك ارتىسقان تۇيە وركەش، يت جون تاۋلار، سوستيعان شىڭدار مەن قۇزار باسىنداعى جاقپار-جاقپار ساندىق تاستاردى جارىپ شىققان قاراعايلار قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي قارا بۇلتپەن استاسىپ، تۇتاسىپ العان. جازدا ايناداي جارقىراپ جاتاتىن موماقان سۇلۋ كولدەردە تىنىم جوق. سۋ يەسى سۇلەيمەن ۇلكەن وجاۋىمەن بىرىنە-بىرىن قۇيىپ ساپىرىپ جاتقانداي، كۇنى-تۇنى اق كوبىگىن اسپانعا اتىپ ءبىر سارىنمەن سارىلداپ، گۇرىلدەيدى. تاۋ ءىشىنىڭ قالىڭ ورمانى دا كۇزگى جاپىراعىن ۇشىرىپ شۋلاپ تۇر.
ءتۇن ورتاسىندا قۋ بۇتاقتاردى جالپاق تابانىمەن بىتىرلاتىپ، بيىكتەگى تاس ۇڭگىرگە باسپالاپ جەتكەن قارا ايۋ اقىرىپ-اقىرىپ جىبەرگەندە ۇڭىرەيگەن شاتقالدار جاڭعىرىعىپ، تاۋ ءدۇر سىلكىندى. بۋرابايدىڭ ءار تاسى بىرىنەن-بىرى جاڭعىرىقتى قاعىپ الىپ، ءار قۋىسىنا ۇلەستىرىپ اكەتتى. وقجەتپەستىڭ باسىنا شوككەن مومىن ءپىل ءىشىن تارتىپ، ىسقىرىپ، شورتاندىنىڭ قۇبىلاسىندا شالقاسىنان ءتۇسىپ جاتقان ۇيقىداعى الىپ باتىر اۋىر كۇرسىنگەندەي بولدى. ۇڭگىردىڭ الدىنداعى قاراعايلارعا بايلانعان اتتار تاپ تۇسىنان بۇرىن ەستىمەگەن ايباتتى ءۇن قۇلاق جارعاندا وقىس وسقىرىپ، جانتالاسىپ، كوزدەرى شاتىناپ، تاناۋلارى پىرىلداپ، شىلبىرلارىن ۇزەردەي كوككە قارعىعاندا، وت الاۋلاعان ۇڭگىردەن شىعا كەلگەن ادام ەكى رەت قاتارىمەن مىلتىق اتتى. ايۋعا ۇيرەنگەنمەن، مىلتىققا ۇيرەنبەگەن تاۋ جىرتقىشتارى گۇرس ەتىپ شىڭ قۇلاعانداي سەلك ەتىسىپ قۇلاقتارىن قايشىلادى. «نە بوپ قالدى» دەپ جارباڭ ەتىپ ۇشقان جاپالاقتار كوزدەرى باقىرايىپ، كور توعاي ىشىندە كەزىپ ءجۇر. شىڭدا مۇلگىگەن كارى بۇركىتتە شاڭق ەتىپ، قايراق تۇمسىعىن تاقىلداتتى. تاۋ قولتىقتارىندا شايقالعان كولدەر عانا كەمەرىن قۇجىناعان شاعالاداي اق كوبىگىمەن سابالاپ، ءبىر قالىپپەن شۋلاپ جاتىر.
«كەنەسارى ۇڭگىرى» دەپ اتالاتىن كيىز ءۇيدىڭ ىشىندەي تاس ۇڭگىردىڭ ورتاسىندا لاپىلداعان وت. وتتى اينالا قورشاپ قۋ جاپىراقتاردى جاستانعان جىگىتتەر ەلەڭ ەتىستى.
— ايتەۋىر اتتارعا اباي بولايىق، اش ايۋ جارىپ كەتۋدەن تانبايدى، — دەپ اقان سەرىكتەرىن اسا ۇرەيلەندىرمەي ساقتىق ايتىپ ەدى، سىرتتان كىرگەن بالۋان وجىمباي قارا ايۋداي جاي باسىپ، مىلتىعىن تاسقا سۇيەدى:
— ايۋعا ناماز ۇيرەتكەن تاياق دەۋشى مە ەدى؟ وعان دا جان كەرەك ەكەن، باستان قۇلاق ساداقا دەپ زىتىپ بەردى.
— ءا، ادامنان، مىلتىقتان قورىقپايتىن ماقلۇق جوق قوي، — دەپ، اقان اڭگىمەسىن جالعادى.
كۇنى بويى تىنباستان جاۋعان قارا جاۋىن استىندا قالعان جىگىتتەر، ۇڭگىرگە دىردەكتەپ جەتكەن. كەلە قۋ بۇتاقتاردى جيناپ الىپ، ورتەپ، جاققاندا ۇڭگىر ءىشى ۇياداي جىلىنىپ سالا بەرگەن. ءقازىر ۇستى-ۇستىنە ۇستەمەلەپ جاققان وتتان جاقپار تاستار ىسىپ، ۇڭگىر قايناپ تۇر. ءار جەرگە سالبىراتا ىلگەن كيىمدەردەن بۋ شىعىپ، كەبە باستاعان. ءبارى كويلەكشەڭ پىسىناپ وتىر. اقان الدىندا بۇيىعىپ، قالىڭ قارا شاشى سەرىنىڭ تىزەسىنەن جەرگە توگىلگەن ۇرقيا عانا ءىش كيىممەن كورىنۋگە ۇيالىپ، شاپان جامىلىپ جاتىر. وتقا قاراپ بالبىراپ كوزى مولدىرەگەن سۇلۋىن قۇشقان اقان قۋ مەكەندە سوڭىنان قۋعىنشى كۇتكەن ۇرەيلى ادامداي ەمەس، ارمانىنا جەتىپ شالقاقتاپ، ءوز ءۇيىنىڭ تورىندە باپپەن اڭگىمە دۇكەن قۇرعان كوڭىلدى سەرى قالپىندا. وت الاۋىندا قىزارىپ، ەكى ۇرتىنا عانا جەتكىزىپ باسقان قويۋ مۇرت استىنان كورىنگەن اپپاق تىستەرى اقسيىپ، ءاجىمسىز بەتى ماناۋرايدى. بۇدان ەكى جىل بۇرىن اقتوقتى قايعىسىمەن كۇرت ءتۇسىپ كەتكەن اياۋلى اعالارىنىڭ جانارى جالتىلداپ قايتادان جىگىت قالپىنا كەلگەنىنە قۋانىشتى ءباتجان، وجىمبايلاردىڭ دا كوزدەرى كۇلىمدەيدى.
— سودان، قۇدايقۇل اتامىز ۋاعدالى كۇنى سال-سەرىلەرىمەن الىستاعى قانجىعالى ەلىنە بارسا، تۋرا قىز-ويناقتىڭ ۇستىنەن تۇسەدى. جارىقتىق كەنجەبيكە انامىز توپ قىزدىڭ ورتاسىندا ۇكىلى دومبىراسى بۇلعاقتاپ، بۇكىرەيىپ ون سالىپ وتىر ەكەن. قۇدەكەڭ اتتان تۇسە بەرە تارپا باس سالىپ ايتىسا كەتەدى. سودان بىر-بىرىنە جەڭىستىك بەرمەي راۋانداپ تاڭ اتقانشا ايتىسىپ، اقىرى «ءۇي قاپىرىق بولدى، تاڭعى بوزتورعايمەن ءۇن قوسايىق» دەپ تىسقا شىعىپ، بەلدەۋدەگى تاڭ اسقان اتتارىنا مىنەدى. قوسالقى ءبىر ات بار ەكەن، ونى كەنجەبيكە ءمىنىپتى. جيىنداعى جاستار: «بۇل دا ءبىر كورمەگەن قىزىق بولدى، سەرىلەردىڭ جاڭا ۇلگىسى بولار» دەپ سوڭدارىنان ەرەدى. قۇدەكەڭ قاسىنداعى جىگىتتەرى ءوز اتتارىنا مىنگەن. ەل ادامدارىنا دايىن ات قايدا، ءبارى جاياۋ شۇبىرادى. ءسوز اراسىندا سەرى بۇرىنعى ايتقان ۋايىمىن قايتالاپ: «اتتەڭ، قولىم قىسقا، ايتپەسە سەندەي ارتىق تۋعان بۇلبۇلعا ون قىزدىڭ قالىڭىن بەرىپ اكەتەر ەم» دەپ زارلايدى. سوندا قىز: «مال بايلىعى بولماسا دا ءسوز بايلىعى بار ەمەس پە، سوزبەن جەڭسەڭ مەن سەندىك» دەپ قوسادى. ولاردىڭ ەكى جاعىن قاپتالداي ءجۇرىپ شۇبىرعان جۇرت ول سوزگە ءمان بەرمەپتى. ەل ارالاعان سەرى قۇدايقۇل بۇكىر قىزعا ادەيى كەلىپتى دەپ قايدان ويلاسىن. بۇكىر بولسا دا اقىندىعىنا اقىلدىلىعى، سوزىنە كوركى ساي ەكەن... نە دەگەنمەن قالىڭسىز قىز قايدا؟ سونى تۇسىنگەن قىز دا، ايتىسا-ايتىسا كەلىپ اۋىلدان ابدەن ۇزاعاندا جاڭا شىققان كۇن استىندا وتتاي جانىپ، قۇربىلارىنا بىلاي دەگەن ەكەن: «ال باۋىرلارىم، قاراۋىلدىڭ قارا بۇركىتى اۋىلىما ىزدەپ كەلىپ، شۇيلىعىپ ەدى، الا المادى. ەندى مەن دە ءبىر اكەنىڭ بۇلعاقتاپ وسكەن ازاماتى ەدىم. ۇرعاشىلىق جاسادى دەپ مىنا قوناقتار سوكپەسىن. ەندى ءوزىم بارىپ كوكشەنىڭ باۋىرىندا ايتىسامىن. قايتىپ ەلىمە كەلمەسەم، — جەڭىلگەنىم، قايتىپ كەلسەم، — جەڭگەنىم، «حوش بولىڭدار!» دەپ جەلە جورتىپ، توپ جىگىتپەن كەتە بارعان ەكەن. اڭىرىپ تۇرىپ قالعان قانجىعالىلار قۇدايقۇلدىڭ كەنجەبيكەنى الىپ قاشقانىن سوندا عانا ءبىلىپ، ساندارىن سوعىپتى. ءۇش كۇندەي ۇرلانا ءجۇرىپ العاش جاسىرىنعان جەرى وسى ءبىز وتىرعان ۇڭگىر ەكەن.
— وي، عاجاپ-اي!
— شىنىمەن وسى ۇڭگىر مە؟ — دەپ تاڭىرقاستى جىگىتتەر.
— ءيا، ءيا، وسى ۇڭگىر. سوڭىنان قۋىپ كەلىپ، تاۋىپ الار قۋعىنشىدان قاۋىپتەنبەي ەركىن جايعاسقان سوڭ، ۋاعدانى بۇزباي، ەكەۋى وسى ۇڭگىردە باسقا جىگىتتەردىڭ الدىندا تاعى دا ۇزاق ايتىسىپتى. اقىرى اتامىز قۇدايقۇل جەڭىپ، انامىز كەنجەبيكەمەن وسى ۇڭگىردە العاش رەت تابىسقان ەكەن.
وت جارىعىنىڭ استىندا، بۋرابايدىڭ قالىڭ قاراعايىنداي قويۋ وسكەن، ۇزىن كىرپىكتەرى جالپ-جالپ ەتىپ تىڭداپ جاتقان ۇرقيا وسى جەردە مىرس ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. باسقا جىگىتتەر دە قوسىلىپ، دۋ كۇلدى.
— بۇل وندا قۇتتى ۇڭگىر بولدى عوي.
— قۇدەكەڭ سياقتى سىزدەر دە ۇرپاق جايارسىزدار!
— اۋمين، ايتقانىڭ كەلسىن، — دەپ بەتتەرىن سيپاعان جىگىتتىڭ ءبىرى:
— شىنىندا اقىندىق ءسىزدىڭ ارعى اتاڭىزدان دارىعان ەكەن عوي، بۇرىن دا ءبىر شالا-شارپى ەستىگەن ەم، و كىسى ءسىزدىڭ نەشىنشى اتاڭىز؟ — دەدى.
— ءتورتىنشى اتا عوي. قۇدايقۇل، قۇدايقۇلدان — بەكنازار، ساپاق، جانازار، بەكنازاردان — جارقىن، جارقىننان — قورامسا، قورامسادان — مەن، رامازان، مۇحاممەد، ايبەرگەن... سۇلۋ سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن سۇلۋ دەپ، قۇدايقۇل اتامىز بەن انامىز كەنجەبيكە تۇزى جاراسىپ، ارتىنا وسىنشا ۇرپاق جايعان ەكەن، — دەپ اقان وز-وزىنەن تولقىپ، جىگىتتەردەن يمەنبەي باۋىرىنا قىسقان ۇرقيانىڭ جۇقا قوس قاباعىنان ۇزاق ءسۇيدى، — ەندى، ءباتجان، «ءلايلى — ءماجنۇن» حيسساسىن ايتشى، ءبارىبىر ۇيقى جوق، ءبىراز سەرگىر مە ەكەنبىز.
— اقان اعا، سونىڭ كەي تۇسىنان جاڭىلا بەرەم، — دەپ ءباتجان وتقا ۇستەمەلەپ بۇتاق تاستاي بەرىپ، ءسال قىسىلىپ ەدى.
— ەشتەمە ەتپەيدى، قايتا وسىنداي جەردە جاتتىعىپ ال، ۇمىتقان تۇسىڭدى ءوزىم ەسىڭە سالىپ وتىرامىن، — دەپ اقان كەسپەلتەك ءبىر بۇتاقتى دومبىرا ورنىنا ۇستاتا بەردى.
كوكشە وڭىرىنە جانا تاراعان مۇڭدى داستاندى ءباتجان قوڭىر ۇنمەن باستاپ كەتتى...
قاسىندا سەرىگى بار، تۇندەلەتىپ جاسىرىن جورتقان شاكەي شورتاندى ستانسياسىنان ۇرلانىپ ءوتىپ، بۋرابايدىڭ شەتىنە تاڭ بىلىنە ىلىككەن. قالىڭ جىنىستىڭ اراسىمەن سۋعا مالىنىپ، ۇزاق ءجۇردى. تاعاسىز اتتارمەن قۇمالاقشا شاشىلعان مالتا تاستى جالعىز سۇرلەۋمەن جوعارى قاراي زورعا ءىلبىپ، كيگىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىنا ورمەلەگەن قۇمىرسقاشا تيتىقتاپ كەلەدى.
تاۋ ءىشى سالقىن، ءارى دىمقىل. تاڭ اتا بۇرىكپە جاۋىن تولاستاپ، اشىلعانمەن، قالىڭ قاراعاي ءىشىن سوقىر تۇمان باسقان. اندا-ساندا جەردە تۇمان سيرەپ، كەي تۇسى اشىلىپ كەتەدى. شاكەيلەر ونداي الاڭقايدا دەمىككەن اتتارىن توقتاتىپ، از دا بولسا سارىعىپ، تىنىقسىن دەپ اتتىڭ بەلىنەن جەرگە تۇسەدى. تاۋ ەتەگىنەن كوز تاستاسا، سوقىر تۇماننان تۇك كورىنبەيدى. الدى اشىق سياقتى. ءبىراق اسا سۇستى. تاۋ باسىنا دەيىن قويۋ شىقتان تۇنەرگەن كۇزگى قاراعاي نايزالارىن كوتەرىپ، ءۇنسىز بەلگى كۇتكەن قالىڭ قول، مىڭ-مىڭ عاسكەر سەكىلدى.
سارعايىپ تاڭ اتتى. توعاي ىشىنە بوزامىق تاڭداي بولىپ بوز تىرشىلىك كەلدى: تۇنگى ۇيقىدان ويانعان تاۋ قۇستارى بىر-بىرىنە ەنجار دىبىس بەرىپ، قىسقا ۇنمەن حابارلاسىپ جاتقانداي. بەيۋاقىتتا جۇرگەن جولاۋشىلاردى تاڭىرقاعانداي، ءيا مۇسىركەگەندەي قاراعاي بۇتاعىنا قونعان ساۋىسقان تاڭدايىن قاعىپ ءبىراز شىقىلىقتاپ وتىردى دا، قالاق قۇيرىعىن سوزىپ، جىپىڭ ەتىپ، ۇشىپ كەتتى. جاقىن ارادا قاراعاي قابىعىن ارشىعان توقىلداقتىڭ ءۇنى كەلدى. كۇن شىعا تاۋ ۇستىندە الا بۇلت كوشىپ جۇرگەن. باۋىرى قانعا بويالعان كۇز بۇلتىنا، قىزىل كۇن التىن جەبەلى جۇزدەگەن وعىن قاتار اتتى دا، قىلت ەتىپ، بيىك وركەشتىڭ ورتاسىنان ماڭدايىن كورسەتتى. قايتىپ كۇن كورىنبەيدى. قۇبىلادان قاپتاعان تۇتاس الاپات بۇل كۇننىڭ كوزىن قايتادان سىرەستىرىپ باسىپ الدى. توعاي ءىشى قايتادان سۇرقاي تارتتى.
شاكەي تاۋ ىشىندەگى دوستارىنا بەلگى بەرىپ، ىڭىلداپ ءان ايتىپ جەتكەندە، «كەنەسارى ۇڭگىرىنەن» ءتۇنى بويى ۇيىقتاماي، اۋىل جاقتىڭ حابارىن ۇرەيلەنە كۇتكەن جىگىتتەر دە ۇڭىرەيىپ-ۇڭىرەيىپ شىعا كەلگەن. ءبارى جولاۋشىلاردى قاۋمالاپ، اتتان ءتۇسىرىپ الدى.
قۇلاقتارىن تىگىپ، نەبىر سۋىق حاباردى ەستىگەنشە اسىققان اقاندارعا شاكەي سىر بىلدىرمەيدى.
— ويدەيىت دەرسىڭ، وزدەرىڭ ءتىپتى جۇماقتىڭ تورىندە وتىرعاندايسىڭدار عوي، تۋھ، دۇنيەنىڭ راقاتى وسىندا عوي، — دەپ مازداعان وتتىڭ الدىنا جۇرەلەي ءتۇسىپ ءداۋ قورجىننىڭ باۋىن تارتتى. ۇرقيا تۇندەگى ورنىنان ءالى تاپجىلماي سەرىنىڭ قۇشاعىندا وتىرعان.
ۇرقيا، شاشىڭ جىبەك، قانجار قاسىن،
كورىنەر تاماعىڭنان ىشكەن اسىڭ.
جامانعا سەنى قور عىپ قيا الماسپىن،
تىرلىكتە امان بولسا عازيز باسىم، —
دەپ ىڭىلداپ اقاننىڭ ءانىن ايتقان شاكەي، شيەلەنگەن ىزىڭدى باۋدى زورعا شەشىپ، — وۋ، ۇرقيا، كوتەر كانە باسىڭدى، ءوز قولىڭمەن جاي قانە، داستارقاندى — اسىڭدى، — دەپ تاقپاقتاپ، قورجىن ىشىنەن تاقتالاپ بۇكتەگەن مول اق داستارقاندى شىعاردى.
ۇرقيا باسىن كوتەرىپ العاندا، قولقىلداعان كەڭ شاپاننىڭ ىشىنەن كادىر تۇنىندە اشىلعان اسپان قاقپاسىنداي اپپاق اققۋ ءتوسى ءبىر جارق ەتتى. تەز قىمتانا قويعان قىز بۇرالا باسىپ، شاكەيدىڭ قولىنداعى داستارقاندى وتتىڭ ىرگەسىنە جايدى. اق بىلەگىن تۇرىنگەن قىز قولىنا كەسەك-كەسەك ەت اپەرىپ جاتقان شاكەيدىڭ اۋزىندا دامىل جوق. تىستەرى اقسيا كۇلىپ، سويلەپ وتىر:
— مىناۋ، جاڭىل شەشەيدىڭ، سەنىڭ بولاشا التىن ەنەڭ، ۇرقيا، سونىڭ ادەيى ءپىسىرتىپ جىبەرگەن توقتىسىنىڭ ەتى. داستارقاندى المايمىن، دالادا جۇرگەن ولارعا نە ءسان كەرەك دەپ ەدىم، شەشەي بولمادى. «ءوزىم كورمەسەم دە، قولىمنان العاش ءدام تاتاتىن قىزىمنىڭ داستارقانى مول بولسىن، — دەپ ىرىمداپ، توقتى ەتىنىڭ ءبىر جاپىراعىن تيگىزبەي تۇگەل سالدى، مىنا بىرەۋ سەنىڭ ءتوسىڭ، كەلىن شىراق. وي، اپام دەگەن التىن عوي، شىركىن، اندا-ساندا كوزىنە جاس ىركىپ الىپ، «مىنا قۇدايدىڭ كۇنى دە ءبىر اشىلمادى، جاۋىن استىندا ۇرقياجان جۇدەپ قالاتىن بولدى-اۋ» دەپ، ماڭىندا ەشكىم بولماسا دا، قۇلاعىما: «ولار قايدا ءجۇر، ءبىر باسپانا تاپتى ما، ۇرقياجانىمدى جۇدەتپەڭدەر ايتەۋىر» دەپ سىبىرلاپ، اقانىنان بۇرىن سەنى اۋزىنا الادى. ءقايتسىن! ءبىراق، سەندەردىڭ قايدا ەكەندەرىڭدى اپاما دا ايتپادىم. «اماندىق بولسا كورەرسىز، كەلىنىڭىز اي مەن كۇندەي، ىشكەن اسى تاماعىنان كورىنەدى، اقىل دەگەن ءبىر قاپ، العان بەتىنەن قايتپايتىن قايسار، نە كەرەك سەرىنىڭ ناعىز سەرىگى، اقان نەشە جىل ىزدەۋ سالىپ ءجۇرىپ، تەمىر ەتىگى تەڭگەدەي، تەمىر تاياعى تەبەندەي بولعاندا، تاپتى عوي اقارمانىن» دەيمىن... ال، مىناۋ، كۇلشە نان. اپام ادەيى ارناپ، جۇمىرتقاعا يلەپ، ساعان ءپىسىرىپ جىبەردى. «ناننان ۇلكەن ەشتەمە جوق، الدىمەن ءوز قولىممەن پىسىرگەن وسى كۇلشەنى جەسىن»، — دەدى، — دەپ، بەتىنە اعاش قاسىقتىڭ باسىن ايشىقتاپ-ايشىقتاپ باتىرعان ساپ-سارى كۇلشەنى ۇسىندى.
ۇڭگىر ءىشى شاكەي كەلگەلى بۇرىنعىدان بەتەر جىلىنعانداي. داستارقان ۇستىندەگى توقتىنىڭ باسىنان باستاپ، ءار مۇشەسى ءۇيۋلى جاتقان توڭجەلىن ەتكە قاراپ جۇتىنىپ، كەشەدەن بەرى ءنار تاتپاعان جىگىتتەر پىشاقتارىن جالاڭداتىپ دايار وتىر.
— ال مىنا جاعىندا تاماشا نارسە بار، — دەپ ورتاسىنان تەڭدەپ بۋعان قورجىننىڭ ەكىنشى باسىن اعىتقان شاكەي، ىشىنەن سالاقتاتىپ ءبىر تورسىق قىمىز سۋىردى. ونىڭ ارتىنان شاعىن بۇقار قۇمانى مەن ەكى سىرلى توستاعان شىعاردى. سودان سوڭ تۇقىراڭداپ، ىشكى بەشپەنتىنىڭ تەرەڭ قالتاسىنان الىپ، قادىمشا جازىلعان، سارعىش كىتاپ قاعازىنا وراۋلى جۇدىرىقتاي بىردەمەنى ۇرقيانىڭ قولىنا ۇستاتتى. — مىنانى اپام ادەيى جىبەردى. شاي. «قاراعىمنىڭ بويى جىلىنسىن، دالادا توڭىپ ءجۇر عوي، بالاپانىم!» — دەيدى. قايدان ءبىلسىن ول بالاپانىنىڭ ۇياداي ۇڭگىردە بالبۇل جانىپ، سەرى بالاپانىنىڭ ىستىق قۇشاعىندا وتىرعانىن، — دەپ جىگىتتەردى ءبىر كۇلدىرگەن شاكەي، — ال، سەندەر تاماقتانا بەرىڭدەر، — ءبىز ەندى قابىعىمىزدى كەپتىرىپ الايىق، — دەپ، سىرت كيىمىن شەشە باستادى.
ءتۇنى بويى «ءلايلى — ءماجنۇن» حيسساسىن ايتقىزىپ، ءوزى دە ەرتەڭ سول ەكى ءماجنۇن قۇساپ وسى ۇڭگىر اۋزىندا قالاتىنداي ءسال ۇنجىرعاسى تۇسكەندەي بولعان اقان شاكەي كەلگەندە، ارتىنداعى بار تۋىسى، ءوزىن سىي تۇتقان بار اۋىلى كوشىپ كەلگەندەي جادىراپ سالا بەرگەن. شاكەي اقانعا جولداس قانا ەمەس، ەندى قايناعا بولماق. اقتوقتىدان سوڭ قۇلازىپ قالعان cepi قايعىسىن بىرگە كوتەرگەن شاكەي ارادا ەكى جىل وتكەن سوڭ، جاسى ون جەتىگە جاڭا جەتكەن، اقىلعا دا، تۇرگە دە باي ءوزىنىڭ نەمەرە قارىنداسى ۇرقيانى سىرتتاي تانىستىرىپ، دوسىنا لايىقتاعان. ۇرقيامەن ەكەۋىن العاش كەزدەستىرىپ، تابىستىرعان دا شاكەي. اراعا ايلار سالىپ بىر-بىرىنە قاتتى قۇمارتقان ەكى جاستىڭ عاشىقتىعىنا كوزى جەتىپ، ۇرقيانى ۇيدەن الىپ شىققان دا شاكەي. قۋ ءتىلدى، پىسىق شاكەيگە قاراپ، قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن دە بىرگە وتۋگە دايار دوسىنىڭ اقجارقىن مىنەزىن قىزىقتاپ وتىر. شەكەسىنە تاڭعان اق ورامال شەتىنەن قان بىلىنەدى. كوزىنىڭ الدى كوكپەڭبەك. سوققى كورگەن ادامنىڭ سىڭايى بار. ءبىراق ونى ەشكىم سۇراعان جوق. سۇراتۋعا كەلتىرگەن دە جوق. ءۇستى-باسى مالمانداي سۋ بوپ، ۇزاق جولدان، تۇنگى ۇيقىدان قاجىپ جەتسە دە، ەشكىمگە مىندەتسىنىپ، بۇلدانىپ سىر بىلدىرمەيتىن شاكەيدىڭ بويىنان ءقازىر اقان قيىندىققا، قايعىعا ءتوزىمدى، دوسقا دەگەندە قون ەتىن كەسىپ بەرەتىن، وتقا-سۋعا ايداساڭ دا قىڭق ەتپەي جۇرە بەرەتىن، ءسۇيتىپ ءجۇرىپ اۋزىنان قالجىڭى، كومەيىنەن ءانى تۇسپەيتىن ءوز جۇرتىنىڭ، ءوز حالقىنىڭ ەڭ جاقسى قاسيەتتەرىن، ۇلگىلى مىنەزدەرىن كورگەندەي. ءوز ەلىنىڭ ىشىندە، ءوز قاۋىمىنىڭ ورتاسىندا ءوز باعاسىن دا تانىعانداي. اتتەڭ... كۇنشىلدىك پەن جاۋىزدىقتىڭ تاسپاسىنان قامشى ورەتىن از توپتىڭ ەل شارقىن بۇزىپ، جۋاستىققا جۋاندىق، مەيماندىققا ايۋاندىق كورسەتەتىنى-اق باتادى. ايتپەسە، قازاق دالاسى، ساحارا تىرشىلىگى ءان، كۇي شۋاعىندا تەربەلگەن شالقار تەڭىزدەگى ازات كەمەدەي عوي...
جىگىتتەر اس ءىشىپ توعايىپ العان سوڭ بارىپ اقان:
— ال ەندى اڭگىمەڭدى ايتشى، نە كورىپ، نە ءبىلدىڭ؟ — دەگەن.
شاكەي ەل ىشىندەگى ۇرەيلى حاباردى، قاباق شىتا وتىرىپ جاي-جاپسارلاپ جەتكىزدى.
— جاعداي جامان، اقان. ەل ءىشى ءبۇلىنىپ جاتىر. ءبىز ۇرقيانى اكەتكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە-اق كەمەل تۇقىمىنا حابار جەتىپتى. نۇرتازا مەن سۇلەيمەن نامىستان جارىلارداي بوپ بۇكىل وتىز اۋىلدىڭ جىگىتىن اتقا قوندىرىپ، اتتان سالىپ ىزدەپتى. كوبى اداسىپ، قىزىلجار جاعىن، تۋۋ تۇمەنگە دەيىن ءسۇزىپ شىقسا كەرەك. ويازعا بارىپ، عاسكەر دە الدىرىپتى دەسەدى. اقىرى امالدارى قۇرىپ، ويازعا بوبىلىق جاريالا دەپ شاعىم ايتسا، كونوۆالوۆ ەل اراسىنداعى جەر، جەسىر داۋىن بيلەر سوتىمەن شەشىڭدەر، سولاردىڭ شەشىمىمەن ءىس قىلىڭدار. مەن سونى قولدايمىن دەپتى. سونىمەن، ءقازىر، نۇرتازا اتىعاي-قاراۋىلدىڭ يگى جاسىلارىن، اتقا مىنەر شونجارلارىن، موللا، قوجا، شورت-مازاراتتارىن تۇگەل شاقىرىپ، قوسكول ماڭىندا ءار اۋىلعا ءبولىنىپ تۇسسە كەرەك. كۇندە شاپقىلاپ، ەلدى تۇگەل جيىپ، بوسىپ ءجۇر. تۇرلەرى كىسى ولتىرگەندەي ەكەن. مەن اڭداۋسىزدا قولدارىنا ءتۇسىپ قالامىن دەپ، ءبىراز تاياق تا جەپ الدىم. بۇل جولى اقاننىڭ قاسىندا بولعامىن جوق، بىلمەيمىن دەپ، ءبىر كۇن قاماۋدا وتىرىپ، زورعا قۇتىلدىم. كەلەسى كۇنى ايتقان تاپسىرماڭمەن الەكەڭە باردىم. ءزىلعارا تۇقىمىنا حابار سالماعان ەكەن. الەكەڭ ەستىسىمەن: «ءىشىڭدى ۇرايىنعا بارامىن، سىڭايلارىنا قاراي كورەم، ءتىپتى يكەمگە كونبەي بارا جاتسا الەكەڭ كۇش كورسەتۋدەن دە تانبايدى» دەپ ۋاعداسىن بەرىپ قالدى. سودان ءىز تاستاپ ءجۇرىپ، قاراتالعا بارىپ، سالەم-ساۋحاتتارىن الىپ، تۇندەلەتىپ شىقتىق. ەكىنشى كۇن دەگەندە زورعا جەتكەنىمىز وسى.
وت قىزۋىنا جازىق ماڭدايى جىپسىگەن اقان باسىن تومەن سالىپ، ۇزاق ويلانىپ قالدى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ۇيقىدان قىزارعان ۇلكەن كوزىنەن وت شاشا جىگىتتەرگە ءبىر قارادى دا:
— ۇرقياش، بەرى كەلشى، — دەپ، بيىك وكشە ەتىگى سىقىرلاي باسىپ، قاسىنا كەلىپ ءبىر جامباستاي وتىرعان ۇرقيانى تاعى دا باۋىرىنا قىسىپ، شاشىنان سيپادى، — نە كورسەك تە ەندى جازۋ بىرەۋ، كوردىك، كوندىك. سولاي ەمەس پە، قالقام! باسىمدى اجالعا تىكتىم! قولىمنان بەرىپ، قونشىمنان باسىپ تىرشىلىك ەتەر ەندى مەندە حال جوق... قالعان ءومىر سەنىمەن عانا وتپەك.
ۇرقيا دا كوزى مولدىرەپ، اقانعا قاراپ ونىڭ ءسوزىن قۇپتاعانداي جىميىپ كۇلدى. تۇنىق كولدىڭ يىرىمىندەي شۇڭقىرايا قالعان ەكى بەتتەن الما-كەزەك سۇيگەن اقان:
— ەكى بەتتىڭ شۇڭقىرىندا ەكى پەرىشتە. قوعاداي مايىسقان ءار كىرپىگىڭدە ءبىر-بىر پەرىشتە. ءوزىڭ دە پەرىشتەسىڭ، جانىم، — دەپ ەمىرەنە، ەركەلەتە قۇشاقتاپ، جىگىتتەرگە بەلگى بەردى، — ال، كيىنىپ تىسقا شىعىڭدار. ۇرقيا دا كەبۋ كيىمدەرىن اۋىستىرسىن...
وتتى ءسوندىرىپ ءبارى دالاعا شىققاندا، اسپان سىزدانىپ، جاۋماي تۇر ەدى. تاۋ ءىشى، اسپاندى تورلاعان بۇلت اۋا بۋلانىپ، بار تابيعاتتان دىمقىل سىز بىلىنەدى. تاڭ الدىندا شىققا قالىڭ تۇسكەن اق تۇمان تومەن قاراي جىلجىپ، ەتەككە تۇرىپ قالىپتى. بۋرابايدىڭ قازىرگى تۇرقى نۇح پايعامباردىڭ كەمەسى، نەمەسە يەسىز ارال سياقتى دا، جان-جاعى ءتۇپسىز تۇڭعيىق توپان سۋ سياقتى.
كوكشەنىڭ باسىنداعى نۋ ورماننىڭ اراسىنان تاپ اياق اسىقتىڭ باۋىرىنداي عانا بوپ كورىنگەن سىرعاناق شايتان تاسقا كوزى تۇسكەندە اقاننىڭ تۇلا بويى تۇرشىگىپ كەتتى. ەرتەرەك زاماندا قۇداي الدىندا كۇناھار بولعان جاننىڭ ۇكىمىن شىعارعان ءدىن يەلەرى، ونى سول تاستان لاقتىرىپ، جازالايدى ەكەن دەگەندى تالاي ەستىگەن. ونىڭ وڭ جاق، سول جاق قاپتالىنداعى جالاڭاش تاۋلاردىڭ ارسا-ارسا تاستارى، بەتتەرىن ءاجىم باسقان كەميەك شالدار سياقتى. ءقايسىبىرى كوزدەرى ۇڭىرەيىپ، تىستەرى اقسيعان باعى زامان ادامدارىنىڭ قۋراعان باس سۇيەگىنە دە ۇقسايدى. قاشان كەلسەڭ كوز تويمايتىن سۇلۋ كوكشەنىڭ قازىرگى وڭىنەن ادام شوشىرلىق.
قۇلاگەرگە مىنگەن اقان، الىستاعى اۋىل جاعىنا قاراپ:
— اپىر-اي، ەل جاقتىڭ ءتۇسى قانداي سۋىق ەدى. اناۋ بۇعىپ جاتقان قاراڭعى تۇماننىڭ استىندا قالىڭ قاسىرەت، مىڭ باتپان مۇڭ جاتىر-اۋ. ەلگە لاڭ، ەرگە قايعى سالعان توڭ مويىن ناداندار تاعى دا سول تۇماننىڭ استىندا سويىل سىلتەسىپ، ءتىل بەزەسىپ، مايدانداسىپ جاتىر-اۋ.تىم قۇرماسا ءبىر رەت انا قارا تۇمانعا تاۋ ۇستىنەن، بيىكتەن قارايتىن كۇندەرى بولماعانى ما؟.. اي، سەيىلەر ءتۇرى جوق، نە دەگەن ۇسقىنسىز تۇمان ەدى، — دەپ ءبىراز تولقىپ تۇردى دا، جىگىتتەرمەن قوشتاستى. — ال، دوستارىم، باۋىرلارىم، تىلەكتەرىڭە، شىن جۇرەكتەرىڭە مىڭ دا ءبىر راقمەت! سەندەردەي قامقور پانالارى بولماسا، جالعىزدىڭ ءۇنى دە شىقپاس ەدى. نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ۇيقى-كۇلكىسىز دالا بەينەتىن بىرگە تارتتىڭدار. ەندى، سالتانات قۇرىپ، توپتانىپ جۇرەر جاعداي جوق. اپانداي اشىلعان اجال اۋزىنان اۋلاققا شىعارىپ تۇرسىڭدار. ەلگە ورالىڭدار، اۋىلدارىڭا بولەك-بولەك جاسىرىن كىرەرسىڭدەر. ۇرقيا ەكەۋمىز ءۇشىن جازا تارتا كورمەڭدەر. تىرشىلىك بولسا، ءالى-اق كورىسەرمىز. قاراۋىلعا قىرىن قارار قالىڭ كەرەيدىڭ ىشىنە كەتتىم. وندا تياناق تابا الماسام، اسپان استى كەڭ، بۇكىل ءۇش ءجۇزدىڭ جەرى — مەنىڭ جەرىم. حاباردى شاكەيدەن بىلەرسىڭدەر. ال، جول بولسىن، حوش، باۋىرلارىم! — دەپ، اقان، ۇرقيا، شاكەي ۇشەۋى وقجەتپەستى بەتكە الىپ ىلديلاپ ءجۇرىپ كەتتى.
— جولىڭىز بولسىن، اقان اعا!
— ىلايىم، قۋانىشپەن كورىسەيىك.
4
كۇنى كەشە سۇلەيمەنمەن قۇدا ءتۇسىپ، جىلى ەمەۋرىن كورىپ كوڭىلى سۋداي تاسىعان قورامسا بالاسىنىڭ توبەسىنەن جاي تۇسىرگەندەي لاڭىن ەستىگەندە قاتتى شوگىپ قالدى. ەكى كۇن ءنار تاتپاي، كۇننىڭ امالىنا قاراي ەسكىلىگى دە ۇستاپ، ءتاس-تۇيىن ورانىپ جاتىپ العان. قاسىنا وتىرىپ، باسۋ ايتقان جاڭىلعا دا ءتىل قاتپادى، تەر ۇستاپ، دەنەسى وت بوپ قىزعان قورامسا قۇدالىقتى كەيىنگە قالدىرىپ سوزبايعا سالعان نۇرتازا، سۇلەيمەندەرگە ەرەگىسىپ، اقانعا ۇرقيانى ادەيى ءوزى الدىرعانداي ءىشى دە ورتەنىپ بارادى.
ءۇشىنشى تاۋلىكتە قورامسا ورنىنان زورعا تۇردى. زورلاپ تۇرعىزعان نۇرتازانىڭ پوشتاباي، اتشابارلارى. «ەگەر ەركىڭمەن بارماساڭ، اياق-قولىڭدى بايلاپ اپارامىز، بۇيرىق سولاي»، — دەپ دىكىڭدەگەن سوڭ، ءويتىپ مازاق بولمايىن دەگەن قورامسا كەيىپ ءجۇرىپ امالسىز كيىندى:
— قۇداي-اي، بالا بەرمەدىڭ، باسىما پالە بەرگەن ەكەنسىڭ عوي. ساقالىم اعارعاندا تىلەگەنىم وسى ما ەدى. كورسەتتىڭ عوي، كورسەتتىڭ عوي!.. — دەپ كىسەسىن تاعا الماي قولى قالتىراعان شالىنا:
— جارايدى ەندى، بولارى بولدى. سۇلەيمەننىڭ قىزىن المادى دەپ قۇرىستاما. ودان دا بالالارىڭنىڭ تىلەۋىن تىلە. انا قاسقىرلاردىڭ ورتاسىنا بارعاندا، قۇيرىعىڭدى شابىڭا تىعىپ، پاناسىز ەكى پاقىردى قوسىلا كىنالاپ، الدارىنا جىعىپ بەرمە. باسىڭ كەتسە دە، باسىڭدى ساقتا! — دەپ، جاڭىل ۇنجىرعاسى تۇسكەن ەرىن ءبىراز قايراپ جونەلتتى، — مەن دە سوڭىڭنان بارارمىن...
اتتىڭ جەڭىل بۇلكەگىمەن ۇزاق ءجۇرىپ، بايالى اۋىلىنا قورامسا ىڭىردە جەتتى. Mءوp باسقان قاعازبەن شاقىرتقان سوڭ جان-جاقتان قۇيىلعان بەك، شونجارلار مىرزالى بالالارىنىڭ قاناتتاسا قونعان اۋىلدارىنا ءبولىنىپ تۇسكەن. بۇگىن ءبارى بايالى بايدىڭ اعاش ۇيىنە باس قوسىپ، جينالعان ەكەن.
ءۇيدىڭ ماڭى بىقىرلاعان ادام، قاز-قاتار تىزىلگەن ايىل-تۇرمانى بىرىنەن ءبىرى اسقان وڭشەڭ قابىرعالى سەمىز اتتار. قورامسا كەلگەندە ۇيدەن كىرىپ-شىعىپ جۇرگەندەر بىر-بىرىنە «كەلدى، كەلدىلەپ»، قارالى كىسىنى كورگەندەي ءۇنسىز باس يزەسىپ، ۇرەيلى كوزبەن قارسى الدى. ءبىرى مىنا سۋىق جيىننىڭ ارتى نەمەن تىنار ەكەن دەپ جۇرەكتەرى الىپ-ۇشىپ، ارا تۇسۋگە قاۋقارى بولماسا دا باسى-قاسىندا بولىپ قارا كورسەتەيىك دەپ كەلگەن جاناشىرلار، ەندى ءبىرى اتى جيىن دەسە جاقسىلىق پا، جاماندىق پا، ايتەۋىر قىزىق كورەيىك دەپ ۇمتىلاتىن دالاقپايلار، ءقايسىبىرى سويىلىپ جاتقان مالدان ءدام اۋىز ءتيىپ قالۋعا جۇتىنعان ولمەشى قارتتار مەن قاتىن-قالاش.
بايالىنىڭ الا كولەڭكەلەۋ داعاراداي كەڭ ۇيىندە ولىك شىعارۋعا دايىندالعانداي مۇلگىپ، ەكەۋ-ەكەۋ بوپ كۇڭكىلدەسكەندەر قورامسا كىرگەندە تىنا قالعان. جاقىندا عانا جارقىلداپ سويلەسىپ، ءتوس تاقاسقان قۇدا بولماقشى نيەتتەگى سۇلەيمەن، نۇرتازالاردىڭ بەتىن كورۋگە ءجۇزى شىداماعان قورامسا جاسقانشاقتانىپ باسىن كوتەرە الماي، جۇرتتىڭ شەتىن الا وتىرا كەتتى.
— وۋ، وتاعاسى، اسسالاۋماعالەيكۇم، — دەپ ورنىنان گۇرىلدەي قوزعالاقتاعان بىرەۋ سالەمدەسكەندە، قورامسا داۋسىنان تانىدى. الىبەك باتىر ەكەن. ونىڭ ارتىن الا ءبىراز ادام جامىراسا امانداسىپ جاتتى: بەكبولات بي، ساسىقتىڭ توقسانبايى، جانتايدىڭ ماقانى، بەگالىنىڭ كەنجەبولاتى تاعى باسقا يگى جاقسىلار ەكەنىن داۋسىنان شىرامىتتى. تۋرا قاراۋعا بەت جوق. سوندا دا جيىننىڭ جارىم-جارتىسى سالەمدەسكەنىنە، ۇندەرىنە قاراعاندا ءىشى جىلىپ قويا بەردى. «ءبىز ساعان تەرىس قاراماسپىز» دەگەن شىراي بايقالادى.
تۇستە جينالعان بيلەر ءوزدى-وزى ءبىراز شارپىسىپ، الگىندە عانا تاماق ءىشىپ العان سوڭ از تىنىستاپ وتىر ەدى. قورامسا كەلگەن سوڭ ءسوز قايتا ءتىرىلدى. ويازناي كونوۆالوۆتىڭ ايتۋى بويىنشا بيلەر جينالىپ، ءبىر سوزگە بايلام جاساۋى كەرەك ەكەن. ولاردىڭ شەشىمىن كونوۆالوۆ زاڭ جۇزىندە ورىنداماق. مۇندا ەكى جاقتان شىعىپ ايتىسار بي بولماعاندىقتان، بار بولىس، بيلەردىڭ سوزىنە تورەلىك ايتاتىن قازىق بي ەتىپ، ورتالارىنان قوشق ۇلى سۇراعاندى سايلاپتى. ەڭ توردە وتىرعان سول. ونىڭ ەكى جاعىندا بەكبولات بي مەن كوبەن بي.
قورامسا كەلگەن سوڭ، قارا بۋراداي جۇلىنعان نۇرتازا ءتىسىن قايراي ءتۇسىپ قايتادان سويلەدى.
— مىنە، مەنىڭ جاۋىم كەلدى. قاس جاۋىم. ىرگەمدە جىمىسقى ءجۇرىپ جاعادان العان جاۋىم، — دەپ شۇيلىققاندا، الىبەك شىداي المادى.
— وۋ، نۇرتازا، سەنىڭ كەلىنىڭدى تارتىپ اكەتكەن قورامسا ەمەس، اقان cepi ەمەس پە ەدى. ءاي، وتاعاسى، ءوزىڭ سالىن سۋعا كەتىپ نەعىپ وتىرسىڭ، ەڭسەڭ نەگە باسىلادى، — دەگەندە، نۇرتازا جاق بىر-بىرىنە قاراسىپ، جوتكىرىنىپ قالدى. اشەيىندە كولدەنەڭ كىرىسكەن ادام بولسا بەتىنەن قاۋىپ الاتىن نۇرتازا الىبەكتى قاعىپ تاستاي المادى. ءقازىر الىبەك ءزىلعارانىڭ عانا الىبەگى ەمەس، باتىرلىعىنا، سۇيەگىنە ساي، ارقا تىرەر ايۋداي اقىرعان اتىعاي ىشىندەگى تەگەۋرىندى بولىس ءىنىسى ەرەجەپ بار، الدا كەلە جاتقان بولىس سايلاۋىنا تۇسەتىن اقبۇزاۋ ءىنىسى وتىر قاسىندا. — سەن دە، نۇرتازا، جاۋ شاپتىلاپ، بايبالامداماي نە تىلەيسىڭ، سونىڭدى ايتپايسىڭ با، ءىشىڭدى ۇرايىن!
شاقىرۋسىز كەلگەن الىبەككە باتا الماي، زىعىرى قايناعان نۇرتازا ايىلىن جيىپ، ءسال باياۋلاسا دا، تىزگىنىن تارتپادى.
— جاۋ دەمەگەندە نە دەيىن. ەرتەڭ كورەر قىزىعىمدى ويرانداسا. تالاي جىل بۇرىن اق ادال مالدىڭ باسىن ءمۇجىپ، ەندى بۇگىن ادام باسىنا سالىپ وتىر ازۋدى. و زاماندا بۇ زامان قايتا شاپقان جاۋ جامان دەۋشى ەدى، اقاننىڭ لاڭى جەتتى ەندى. انا جىلى سۇتەكەڭە اۋىز سالىپ ەدى. «جارايدى ارتىن كۇتەيىك، قويار» دەپ، ەل بولىپ ءۇنسىز شىداپ ەدىك. شىدامنىڭ دا شىدامى بار، ەندى باسىمىزعا سەكىرىپ بولدى عوي بۇل اقان. ونى ىستەتىپ وتىرعان مىنا سىعىرى اكەسى قورامسا. ادەيى ىستەتىپ وتىر. قۇتىرايىن دەگەن ەكەنسىڭ. جو-وق، جاراندار، بارىڭە ايتارىم سول — اقانعا بوبىلىق جاريالاتىپ، ۇستاتۋ كەرەك. جەردىڭ تەسىگىنە كىرىپ كەتكەن جوق. سوسىن يت جەككەنگە ايداتۋ كەرەك. وعان دەيىنگى سۇرارىم — اقان تابىلعانشا اكەسىن كەپىلدىككە ويازدىڭ قولىنا تاپسىرۋ. ويتپەي تىنارىم جوق، جاندارال كۇبەرناتورعا دەيىن بارامىن. اياعىم جەتەدى، — دەپ كوزى الارىپ بارىپ توقتادى نۇرتازا.
— وسى مەنىڭ تۇسىنە الماي وتىرعان ءبىر نارسەم بار، — دەدى قابا ساقال، قاسقا ماڭداي جانتايدىڭ ماقانى. بۇل — قولى قىسقا كەدەيلەۋ بولسا دا ەل اراسىندا ءادىل بيلىگىمەن اتى شىققان، ازداپ ولەڭ شىعاراتىن، ءبىر بەت، شاقپا ءتىلدى اقپا بي ەدى، — جارايدى، اقانعا بوبىلىق جاريالاتىپ قاشقىن، بۇزاقى رەتىندە ۇستاتىپ يت جەككەنگە، تەسكەن تاۋ وتكىزىپ، قىرىم مەن قىتايعا، ەرتەگىنىڭ بارسا كەلمەسىنە باتامىزدى بەرىپ اتتاندىرايىق. ءجا، دەدىك. سوندا ۇرقياعا قانداي جازا ازىرلەيمىز. الىپ كەلىپ امان-ەسەن ءاناپياعا قوسامىز با؟ الدە ونى دا اقانمەن بىرگە جونەلتەمىز بە، مۇرىندارى ءۇسىپ ءولسىن بالەمدەردىڭ، ءا؟ وسىعان جاۋاپ بەرىڭىزدەرشى. ءوزىڭ ايتشى، نۇرتازا؟
تىعىرىققا تىرەلگەن نۇرتازا تاپ-تاقىر جۇمىرتقاداي باسىن سيپاپ، كومەك سۇراعانداي جان-جاعىنا قاراپ تاماعىن قىرا جوتكىرىنىپ ەدى:
— ويباي-اۋ، ۇرقيانى تاۋىپ السا، قالىڭدىق بەرگەن كۇيەۋىنە قوسپاعاندا، ساعان بەرەر دەيسىڭ بە، — دەپ بىرەۋ قيق ەتىپ كۇلدى. قورامسا جاڭا اڭعاردى، سۇتەمگەندى ساعالاپ، سونىڭ ىعىندا جامپاڭداپ وتىرعان باقتىباي ەكەن.
— ارينە، ءاناپياعا قوسامىز. سول دا ءسوز بوپ پا! — دەپ نۇرتازا دا جەڭىلدەنگەندەي بولدى.
— ەكىنشى ءبىر ساۋالىم، نۇرتازا، اقاندى ۇستاتامىن دەگەن قانابالىڭ وسى وقيعانىڭ جاي-جاپسارىن، اقان سەرىنىڭ كىم ەكەنىن سۇرادى ما؟
— سەن دە سۇراماستى سۇرايدى ەكەنسىڭ. اقان كىمنىڭ شىكىرەسى ەدى، ونى سۇراپ قايتەدى كونوۆالوۆ، وعان قىلمىستى ادام بولسا بولدى، ودان باسقا نە كەرەك، — دەپ سۇلەيمەن كىجىنە جاۋاپ بەردى.
ماقان قايتىپ ۇندەگەن جوق. كەيىن سويلەرمىن دەگەندەي «ءا-ا» دەپ، ميىعىنان كۇلىپ، جالپاق ماڭدايىن سيپاي بەردى.
نۇرتازا زىعىرى قايناپ، «اۋزىڭا قۇم قۇيىلىپ وتىر ما» دەگەندەي قاسىنداعى كوبەي بيگە الارا قارادى. اشەيىندە اۋىز جاپپاي اقكوت تورعايشا شىبجىڭ قاعاتىن ول مىنا توپتىڭ الدىندا توسىلا بەرگەن. انا جىلى سۇتەمگەن ۇيىندە بەكبولاتقا ءتيىسىپ، سىباعاسىن العان جەڭىلتەك ءبيدىڭ قىزى كۇلايىم بەتىنە سالىق بولعان. قىرىق رۋلى ەل ەستىپ، اۋىزدان-اۋىزعا تاراپ كەتكەلى كوبەي جەر داۋىنا ارالاسسا دا، جەسىر داۋى، قىز داۋى دەگەندە ءتىلى كۇرمەلىپ، ءۇنسىز كەتەتىن. بۇل جولى نۇرتازا ادەيى دايىنداپ اكەلگەن سوڭ سويلەمەۋگە ءاددى جوق — از ءمۇدىرىپ بارىپ سويلەپ كەتتى:
— وۋ، جاماعات، وسىندا جينالعان ءبارىمىز دە بىر-بىرىمىزگە بوتەندىگىمىز جوق، اتىعاي-قاراۋىلدىڭ ۇرپاقتارىمىز. باردى بارداي، جوقتى جوقتاي ءبولىپ-جارىپ اركىمنىڭ ءوز ۇلەسىنە، قۇداي بەرگەن ريزىعىنا قياناتىمىز جوق كىندىگى ءبىر ەلمىز. سول سەبەپتى وسىندا كەلگەندە ارا اعايىن بوپ، بىر-بىرىمىزگە ءزابىرىمىز بولسا، زورلىق ەتىپ، قورلىققا سالساق بىرەۋدى، سوعان اراشا تۇسەر اعايىندىعىمىزدى كورسەتە كەلدىك. ءيا، بۇگىن ارامىزدان زورلىقشىل، قياناتشىل جان تابىلىپ وتىر. قورلانعان جۇرت سودان قارمىجىسىن سۇراپ وتىر. زورلىقشىل، سوتقار اقان. بۇكىل اتىعاي-قاراۋىلدىڭ، قالا بەردى ورتا ءجۇزدى جايلاعان ات جەتەر جەردەگى ارعىن، نايمان، قوڭىرات، قىپشاق، كەرەي، ۋاقتىڭ ءبىر قىزى بۇيىرماپ پا. ىلعي اۋىزدى بىرەۋدىڭ قالىڭدىعىنا سالادى. كەشەگى ءوزى سوعىپ العان بىرىشەك سياقتى ەل اراسىن ءبۇلدىرىپ بارادى. سالماعان تاڭباسى، باتىرماعان بارماعى قالمادى.
وسى ءبىر تۇستان اعىنداپ وتە شىعارمىن-اۋ دەگەن كوبەننىڭ ويى بولمادى، ەڭ قاۋىپتەنگەن ءزارازاپ جەردەن ۇستاپ، گۇج ەتىپ الىبەك تۋرا قوتىردىڭ بەتىن تىرناپ الدى.
— سەنىڭ قىزىڭا دا باتقان اقاننىڭ بارماعى ما ەدى، بايعۇس-اي، — دەگەندە توردەگى توقسانبايعا دەيتىن شىداي الماي كۇلىپ جىبەردى.
بۇدان ءارى كوبەي دە كىبىرتىكتەپ، ادىمى تارىلا بەردى، بەتى وتتاي كۇيىپ، سوزىنەن جاڭىلىپ، نە ايتىپ، نە قويعانىن بىلمەدى.
— ءيا، ءيا... اقاندى جازالاۋ كەرەك. ول كىمنىڭ شىكىرەسى دەدى جاڭا. ءيا، سول كىمنىڭ شىكىرەسى، كىمنىڭ اۋليەسى؟! باسىندىرماۋ كەرەك. ەرتەڭ ونىڭ جولىن باسقا قۋسا، بارا-بارا قازاقتىعىمىزدان قالامىز. ەلدىڭ سالتى، اتامىزدىڭ ءداستۇرى بۇزىلماق. الدىڭعى اربا قايدان جۇرسە، سوڭعى اربا سودان جۇرەدى. اقان نايساپ ەل ىشىنە ۋ سەۋىپ وتىر، ەرتەڭ بار جاسىمىز سول ۋمەن ۋلانادى. بۇگىن اۋىزدىقتاماساڭ، ەرتەڭ تىزگىننەن ايىرىلاسىڭ. بۇل ءبىر كەسەل، ەلگە دەگەن ىندەت. وعان الدىن الا شارا قولدانۋ كەرەك. اۋىل شەتىنە قارعاشا سالىپ، ورتتەي قاۋلاپ كەلە جاتقان ىندەتتەن ساقتانۋ كەرەك. ونىڭ ەمى — الاستاۋ، اعايىندار، الاستاۋ!
— دۇرىس ايتادى، دۇرىس، بۇل كىمدى بۇلدىرمەدى. وسى كۇنگە دەيىن قۇداي قوسقان قۇدام سۇتەكەڭمەن دە ارامىزدى اشىپ قويعان قورامسانىڭ جەتپەگىرى ەمەس پە، — دەپ ۇساق سويلەپ، تاعى بىردەمە دەۋگە ۇمتىلا بەرگەن باقتىبايعا سۇتەمگەن قىزىل كوزىمەن جاراتپاي قاراپ، بىردەمە دەپ زەكىپ تاستادى.
وسى تۇستا قورامسا دا باسىن كوتەرىپ الىپ زىرك ەتتى.
— اۋزىڭنان ءبىر اتالى ءسوز ەستىمەي-اق كەتتىك-اۋ. قاتىن-باسشىلانىپ ساعان نە جوق.
قورامسا سوزىنە نۇرتازا ىتىرىنا قالدى:
— مۇندا ءبىز ءسوز تالاستىرىپ قاعىسقالى جينالعانىمىز جوق. اركىم ءوز كەسىمىن ايتسىن. توقا، ەندى قىز اكەسى نە دەر ەكەن. كەمەل تۇقىمىنىڭ قالىڭ مالىن استىنا باسىپ، قىزىن قاشىرتىپ جىبەرىپ، ءوزى تاسادا قالىس قالا ما، الدە ونىڭ دا مىنا جۇرتتىڭ الدىندا بەرەر جاۋابى، تارتار جازاسى بار ما؟!
جۇرت تىنالىگە قارادى. ساقال-شاشى قارا بۋرىل، وتىرعاندا كوبىنەن موينى ۇزىن، دەنەسىندە ارام ەت جوق قاعىلەز، ءوڭى جۋاس قاجى كىناسىن مويىنداي سويلەدى.
— مەن نە دەيىن، قىزىمدى قولىمنان جونەلتكەن جوقپىن. اكە ريزاشىلىعىن الماي كەتكەن قىز، ۇيدەن ءوز بەتىمەن كەتكەن ادام. ءوز بەتىمەن كەتكەن قىز سۇيگەنىنە، ءوز قالاعانىنا بارماق. قالاعانى اقان بولدى. جاسى باليعاتقا تولماي تۇرىپ اتاستىرىپ، مال العانىم راس. پايعامبار جاسىنا كەلىپ وتىرىك ايتا المايمىن، بار مالىمدى مۇسىلمانشىلىق جولىنا قۇدايى ەتىپ، قاجىلىققا قۇربان شالعانىم راس. قىزىم سونىڭ ءبارىن تارك ەتىپ، كونەگىمدى كەرەگەمنىڭ باسىنا ءىلىپ كەتتى. قايتەيىن. ەشكىمدى داتتاۋعا دا، قارعاۋعا دا اۋزىم بارمايدى. وندايعا ءاۋ باستان جوقپىن، داۋ-تالاس، قىرعي قاباقتىققا دا جوقپىن. ءالى بۇلىنە قويعان ەشتەمە جوق... ءاناپيا ۇرقيانى وسى كۇنگە دەيىن كورگەن ەمەس. ايتەۋىر اتى ۇرقيا دەمەسەڭ، كىشى قىزىم ۇرجانىم بار. قۇداي الدىندا قۇدالارىما انت بەرىپ ەم. ايتقانىم ايتقان — ءاناپيا ۇرجانىمدى السىن، — دەگەندە جۇرت قالىڭ وتكىنشى جاۋىننان سوڭعى شايداي اشىلعان قول بەتىندەگى ءدۇر سىلكىنگەن قۇستارداي بولدى. «مىناۋ تابىلعان اقىل»، «اتالى ءسوز»، «ەكەۋى دە ءبىر قۇرساقتان شىققان — ايىرما نە» دەپ، گۋىلدەسىپ كەتتى. — مەنىڭ تىلەرىم، حالقىم، جۇرتىم، تىنىشتىق. ەگەر سول تىنىشتىقتى بۇزعان ءبىر قىزىم بولسا، تاتۋلىققا اكەلەر ەكىنشى قىزىم بار. قۇداي الدىندا شىنىم، سول ەكەۋىن بىر-بىرىنەن ايىرماۋشى ەدىك. ەكەۋى دە ەگىز قوزىداي... مەنىڭ اكەلىك ءسوزىم وسى، جاراندار.
ءتىنالى قاجىنى ءمۇقانالى موللا باس تارپا باس سالدى:
— وۋ، تىنەكە، كەمەل تۇقىمىمەن قۇدا بولعان كۇنى پەرىشتەلەر شاريعات حاقىمەن ءسىزدىڭ ۇرقياڭىزدىڭ ەسىمىن جازعان. ۇرجانىڭىز ءوز تىلەۋى، ءوز بۇيرىعى بار مۇلدەم بولەك ءفاندا. ادامدى الداعانمەن، ءتاڭىرىنى قالاي الدايمىز، اللا تاعالا ءوزىڭ كەشىرە گور، سۇبحان اللا، سۇبحان اللا... جانە دە ۇرجانىڭىز ءالى كاميداعا تولعان جوق. ەرتەڭ ول جەتىلگەنشە تاعى بىرەۋ ونى دا ات ساۋىرىنا سالىپ الىپ كەتسە، كەمەل بالالارىنا بۇل ءفاني جالعاندا اي قاراپ وتىرماق پا؟ جوق، مۇنىڭىز پايعامبار جولىنا قايشى، كۇپىر، كۇپىر!
— ءاي، ءمۇقانالى، ءوزىڭ ءبىر كەنەك اۋزىڭنان كوبىك اتىپ، شىبجىقاي ىنگەندەي جۇرتقا جىنىڭدى شاشا بەرەدى ەكەنسىڭ، ءىشىڭدى ۇرايىن! — دەپ الىبەك ەكى كوزى وتشا جايناپ شىعا كەلدى. — سەنىڭشە، نەمەنە سوندا، ۇرقيا كەمەل بالالارىنا ايشىقتاپ تاڭبا سالعان جىلقى دەپ وتىرمىسىڭ. ول ءقازىر اقاننىڭ قاتىنى. ال ساعان كەرەك بولسا. اكە بەرەم دەپ وتىرعان ۋىلجىعان ۇرقيانى قوسپاعاندا، بىرەۋدىڭ قاتىنىن اكەپ تەليىن دەپ پە ەدىڭ. سەن دە ءمان ايتقانسيسىڭ-اۋ ق... قىسىپ وتىرماي!
ءار ءسوزدى ۇرداجىق بەتتى الىبەككە باتىپ ەشكىم ەشتەمە دەي المادى. نۇرتازانىڭ جاقتاستارى سۇرلانىپ، قارسىلاستار كۇلىمدەپ، جىمىڭداپ ءوزدى-وزى كۇبىرلەسىپ كەتتى. ۇزاق وتىرىپ ءبىر ءباتۋاعا كەلە الماي تىرەسىپ، اركىم ءارقالاي سويلەپ جاتىر. ءسوز ارتىن توسىپ، ءسوز سىڭايىن سالماقتاپ وتىرعان جانتايدىڭ ماقانى شىقتى جەلپىنىپ.
ادىلدىكپەن اتى شىققان ماقان سويلەگەندە دوسى تۇگىلى قاسى ەرىكسىز تىڭداپ، ونىڭ ويلىلىعىنا، قىسىلشاڭ جەردەن الىپ شىعار تاپقىرلىعىنا دەن قويىپ، ەل اراسىندا كەپ ۋاقىتقا دەيىن ونىڭ كەسىمى ءسوز بولىپ ءجۇرۋشى ەدى. بۇل جولى دا جۇرت كوپتەن كۇتكەن ماقاننىڭ اۋزىنا قاراستى. اسا ءدىندار بولماعانمەن قولىنان ۇنەمى سارى جۇمىر تاستى تاسپيعىن تاستامايتىن ماقان جۇرت سويلەگەن شاقتا دا، ساۋساعىنىڭ اراسىمەن تارتىپ ىشتەي كۇبىرلەپ وتىرعان. كونەتوز بەشپەنتىنىڭ تۇيمەسىن اعىتىپ، اق سيسا كويلەگىمەن سۋىرىلا شىققان قاسقالداقتاي، قوڭىر، نۇرلى كوزى، ويلى كۇلىمدەپ، تاسپيعىن كەڭ قالتاسىنا سالدى دا، اسىقپاي عانا جۇمساق ۇنمەن سويلەپ كەتتى.
— الگىندە نۇرتازاعا ەكى ساۋال قويدىم. ساۋالىما بولىس كوڭىلىندەگى جاۋابىن الدىم. شامدانباي، شامىرقانباي وتىرىپ ايتىلعان جاۋاپ جالعىز نۇرتازانىڭ ەمەس، شارشى توپقا داۋمەن، تالاسپەن ءتۇسىپ ءعادىل كەسىم ىزدەپ، شىندىققا بوي ۇسىنعان بۇتكىل كەمەل ۇرپاعىنىڭ ءسوزى دەپ ۇقتىم. وسى داۋعا، ەل ءىشىنىڭ، اعايىن اراسىنىڭ ءبۇلىنىپ، قىرعي قاباق بولۋىنا ەكى جاس كىنالى. قىزدى الىپ قاشقان اقان عانا ەمەس، وعان ەرىپ كەتكەن قالىڭدىق تا جازىقتى. اقان جازاعا تارتىلار بولسا، سول جازانىڭ ەكىنشى باسى ۇرقيانىڭ ۇلەسى. ونىڭ جازاسى، جاڭا نۇرتازا ايتقانداي ءاناپياعا اكەپ قوسۋ ەكەن. وۋ، جاماعات، بۇل ءوزى بۇدان ون شاقتى جىل بۇرىن ۇرقيانىڭ ءسابي كەزىندە كەسىلگەن جازا ەمەس پە. ەندەشە ۇرقيا ۇزاتىلعان كۇيەۋدەن عانا ەمەس، سول سىباعالى جازادان قاشپادى ما؟ اقان بولسا — جازالى جاندى باۋىرىنا باسىپ پانالاتۋشى. ەگەر سول پانالاتۋشىنى يت جەككەنگە ايداتساق، سوعان سەبەپ بولعان ۇرقيانىڭ دا ەندىگى ۇلەسى — سول يت جەككەن. يت جەككەن — ەكى جاستىڭ وسى تىرلىكتەگى جانىن ورتەر تامۇق. سول تامۇقتا ەكەۋىنىڭ دە جانى بىرگە ورتەنبەك. وۋ، اعايىن بۇل — ەكى دۇنيەدە بىرگە بولامىز دەپ انت ەتىسەتىن قوس عاشىقتىڭ تىلەك-ارمانى ەمەس پە؟ وندا ءبىز قانشا ايىرعانمەن، ول ەكەۋىنىڭ ساپارى، جۇبى ايىرىلماسقا، اجىراماسقا كەتكەن ەكەن. ەندەشە ول ەكەۋىن جازالاعاننان تۇسەر پايدا، نۇرتازا، ساعان دا، سۇلەيمەن، ساعان دا، ءاناپيا، ساعان دا جوق... ەكىنشى ساۋالىم — ويازناي تۋرالى ەدى. «اقاندى ول ءبىلىپ قايتسىن، داۋدىڭ باسىن ءتۇسىنىپ قايتسىن» دەيسىڭ سۇلەيمەن. وندا قانابالعا شاعىم ەتىپ بارعانىڭ، قازاق بالاسىن كوزسىز تالاپ الۋمەن بىردەي بولعانىڭ عوي. اقاننىڭ كىم ەكەنىن بىلمەي تۇرىپ، سەندەردىڭ دەگەندەرىڭدى ورىنداي سالامىن دەگەن ادام ءتىلى، ءدىنى جوق، شۇرىپپەسىن تارتساڭ اتىلا سالاتىن دۇلەي اق مىلتىق قوي. ول ەرتەڭ، نۇرتازا، سەنى دە، سۇلەيمەن، سەنى دە ويلانباي-اق قان قاپتىرماسىنا كىم كەپىل. ويتكەنى ونىڭ سالاۋاتتى ويدان، ەل تاعدىرىنا، قازاق عۇرپىنا اشيتىن جاننان جۇرداي قاناپ ال عوي.
— ماقان، ورىس ۇلىعىنا تيىسپەي-اق، ءوزىمىز دە جەتپەيمىز بە؟ ول سەنىڭ ويىنشىعىڭ ەمەس قوي، — دەپ نۇرتازا ءزىل تاستاپ، سەس كورسەتتى.
— ءيا، نۇرتازا، — دەدى ماقان، — مەنىڭ ايتپاعىم دا وسى ەدى. ول راس، ويىنشىق ەمەس. ءبىراق قازاق قاۋىمى قۋىرشاق پا ەكەن. بوبىلىق جاريالا دەپ اقاندى ەلدەن شىققان سوتقار ەتىپ كورسەتكەندە، سوتقارلىقتىڭ توركىنىن ىزدەپ، دىنىنە باعىنباسا دا، كۇنى سوعان تۇسكەن ەلىنىڭ ورتاسىنا كەلىپ اق پەن قاراعا كوزى جەتپەي مە؟ ونىڭ ورنىنا بيلەر سوتىنا يتەرىپ، وزدەرىڭ شەشە سال، ار جاعىن كورەرمىن دەپ الىستان سەس كورسەتەدى. بيلەر سوتى دەيتىن ءقازىر نە قالدى. جاپىراعىنان ايىرىلعان سەلەۋ-سەلەۋ كارى بۇتاقتىڭ باسىندا قارقىلداعان توزعان قارا تاعانداي ءسوزى دە، باسى دا بىرىكپەيتىن بىزدە ەندى نە قاۋقار قالدى. ءادىل بيلىك تە تۇتەلەنىپ بارادى. از جىلدىڭ وزىندە ەل بيلىگى شاباعى توزعان اربانىڭ دوڭعالاعىنداي ارسا-ارساسى شىقپادى ما؟ كەشە حاندىعىڭدى دارىپتەپ، داۋرەنى وتپەي جاتىپ سۇلتاندىقتى كوتەرىپ ەدى، ەندى بۇگىن بولىس، اۋىلناي دەگەن قۇجىناعان كوپ اكىم شىعىپتى. اكىم كوبەيدى دەگەنشە، قاقىم كەتتى دەي بەر. ءبىر كەزدە بايتاق جەرگە العىر قىرانشا قالىقتاپ قاراعان سۇلتانداردىڭ ءقازىر ەلدەن دە، جەردەن دە جىراق كارى شىڭنىڭ ىعىندا مۇجىلگەن تۇمسىعىمەن ءوز ساڭعىتىن شۇقىپ، جەردەن تياناق تابار قۇيرىعىنان ايرىلىپ وتىرعان جوق پا. ەرتەڭگى كۇنىڭ نە بولماق. ارباڭنىڭ دوڭعالاعى بار شاباعىنان ايرىلسا، كۇپشەگىڭمەن جەر سىزىپ جولىڭ كەسىلىپ، بارار جەرىڭ قىسقاردى دەي بەر.
— وۋ، ماقان، بۇل ارادا قازاعىڭنىڭ بولاشاعى ەمەس، ەكى قاشقىننىڭ ءىسى ەمەس پە، قايداعى ءبىر ورەن جەتپەس ورگە نەگە ورمەلەي بەرەسىن، — دەپ، بولىس شوعىرماق تىيىم سالىپ ەدى.
— ايتسىن، ايتسىن، ءاي شوعىرماق، ماڭقالانباي، تىنشىڭا وتىر، — دەپ الىبەك تە تاعى قارسى شاپتى.- وتىرىك پە انا شىڭعىستىڭ، مەنىڭ اعام مۇسانىڭ ءقازىر بۇرگە ولتىرەتىن قاۋقارى جوق. ولاردىڭ سۇلتاندىق سەسىنەن مىنا بيلەردىڭ سوزىنەن، بولىستىڭ تىشقان ىزىندەي باسقان ءمورى ارتىق، ءىشىڭدى ۇرايىن!
— ورەن جەتپەسكە دەيسىڭ، شوعىرماق، قايدان مەنىڭ ورەم جەتسىن، ورەلى جەرلەرگە سەن سياقتى ورەسىز، جەتەسىزدەردى قويسا، — دەگەندە، بولىس اتاۋلى ورىندارىنان ءبىر قوزعالدى، — ەكى سوتقاردىڭ ءىسى دەيسىن، ءيا، ەكى سوتقاردىڭ ءىسى، ول ەكى سوتقارىڭ، قازاقتىڭ ەندىگى جاسى، كەلەشەگى ەمەس پە. ءبىز اقان مەن ۇرقيا ءىسى ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ ۇلى مەن قىزىنىڭ بولاشاعىن قاراپ وتىرمىز. اقانداي ارداگەردى مىسە تۇتىپ، بەلى قايىسپاس تۇگىل، تەرىس قاراپ باۋىزداي سالاتىن قانابالدارىن، ەرتەڭ ءبارىڭنىڭ ۇل-قىزىڭنىڭ ءىسىن ءوز قولىنا العاندا نە بولار ەكەنسىڭ. اسىقپا وعان دا جەتەسىن. ەندەشە، ءازىر بيلىك قولدا بولسا، ايتارىم سول اۋىل اراسىنداعى جەسىر داۋىنان گورى الىسقا كوز تىگەتىن مەزگىل جەتتى. اقان بولسا ۇرقيانى ءاناپيانىڭ جىلى قوينىنان سۋىق قولىمەن اكەتكەن جوق ەكەن. ەندەشە قاز بالاپانىنىڭ بىر-بىرىنەن ايىرماسى نە؟ كورمەي ۇرقياعا عاشىق بولعان ءاناپيا ۇرجانعا دا كوزسىز ماس بولاتىن شاعى ەمەس پە. اكە ايتقانىنا توقتالايىق. ءونىمسىز داۋدان تالاس تۋدىرماي، ءونىمدى داۋدان قالاس قالماساق ەكەن. داۋدىڭ بەتىن جاۋعا بۇراتىن مەزگىل جەتپەدى مە. قاشانعى ىشتەن ىزدەپ، ءوز ءىنىمىزدى تەرەڭدەپ قازىپ، توپىراعىمىزدى، كورىمىزدى كوبەيتىپ، ءوز قوقسىعىمىزدى، قوردامىزدى مولايتا بەرەمىز!
ماقاننىڭ ءسوز الپەتىنەن الىبەكتەن باسقانىڭ ءبارى تۇرشىكتى. اسىرەسە نۇرتازا ۇركىپ، بۇل ءسوزدى ءارى قاراي تىرىلتكىسى، سوزعىسى كەلمەدى.
— ال ناماز ۋاقىتى بولىپ قالىپتى. ەندى ءادىل بيلىك سۇرەكەڭدە، — دەپ ورنىنان تۇرا بەرگەن نۇرتازا ىنىلەرىنە «بەرى جۇرىڭدەر» دەگەن بەلگى بەرىپ، ۇشەۋى جۇرتتان بۇرىن تىسقا شىعىپ كەتتى.
بايالى ءۇيىنىڭ تۋ سىرتى قالىڭ قىزىل. تالاي جىلدان بەرى ءالى تولىسپاعان بالا قايىڭدار قابىعى ءمۇجىلىپ مەزگىلسىز توزىپ بارادى. جاز شىعا كەي تۇسىنا قاز وتى شىعىپ، ءار جەردەن قىلتيىپ شيە، بۇلدىرگەننىڭ جاپىراعى، شيديگەن جاس شىبىقتار بوي كورسەتەتىن ەدى. كەيبىر اۋىل ءۇيدىڭ ادامدارى، قىز ويناق سالعان جاستار، كولەڭكە ىزدەپ ۇيەزدەگەن جىلقىلار توپىرلاپ، اراسى تاقىرلانىپ قالعان. تامىرى تاپتالعان مايىسقاق قىزىلداردىڭ جاپىراقتارى دا جىلدان-جىلعا سيرەپ، سەمىپ بارادى.
نۇرتازالار وسى قىزىلدىڭ ورتا تۇسىنا كەپ، ءبىر جامباستاي جەر سۇزە جىعىلعان جىڭىشكە قايىڭنىڭ ۇستىنە وتىردى. ءاناپيا عانا جازىقتى ادامداي موينىنان سۋ كەتىپ تۇرەگەپ تۇر. شوق ءىشى دىمقىل، تاستاي قاراڭعى.
— ال جۇرتتىڭ ءسوزىن ەستىدىڭدەر، نە دەيسىڭدەر؟ — دەدى نۇرتازا اشۋلى ۇنمەن.
— نە دەيىك، سوزدەرىنىڭ سۇرقى جامان. انا الىبەكتەر قايدان كەلگەن. اقاندى ۇستاپ بەرەر سىناي بايقامادىم، — دەدى سۇلەيمەن سولعىن عانا.
— ولاردى ەشكىم شاقىرعان جوق. ادەيى كەلىپ وتىر. وسى ءبىر تۇستا ءبىر شالىپ قالماق قوي ويلارى. بارىنەن دە الگى ماقاننىڭ ءسوزىن اڭعاردىڭ با. جورتا قياس سويلەپ وتىر... داۋدىڭ بەتىن قالاي اۋداردى.
— قياس سويلەگەنمەن ۇرجاندى اۋزىنا الدى عوي، كوكە، — دەپ ءاناپيا قايمىعا تۇرىپ ءسوز قوسىپ ەدى، نۇرتازا ارس ەتتى:
— سەن نەمدى ءتۇسىندىڭ. ەي، سورلى نەمە، قاتىننان دا، سوزدەن دە جۇرمەي ماقرۇم قالارسىڭ-اۋ! — دەپ زەكىگەن نۇرتازا، ەندى سۇلەيمەنگە بۇرىلدى، — ماقان ەجەلگى قۇيتىرقى قۋ تۇلكى ەمەس پە. تىلىنەن ماي تامىزا وتىرىپ، ويازبەن ارامىزعا دا ماي تامىزعىنى مول تاستاعان جوق پا. ءسوزىنىڭ توركىنى قانداي جامان. ەرتەڭ كوكشەنىڭ يگى جاقسىلارى باس قوسىپ ۇلىعىنا ءتىل تيگىزىپتى دەگەندى ەستىسە كونوۆالوۆ ماڭدايىڭنان سيپار دەيمىسىڭ. ادەيى جۇرتتى جيناپ، وسىنداي وعاش ءسوزدى كوڭىرسىتكەن نۇرتازا دەپ شىعا كەلمەسىنە كىم كەپىل. ەگەر ولاي بولا قالسا، قاتىن تۇگىل باس قايعىنىڭ كەبىن كيەسىڭ. كونوۆالوۆ جۇرتتىڭ اڭىسىن بايقاپ، ءوز جاقتاستارىڭنىڭ اۋزىمەن ءبىر شەشىمگە كەلىڭدەر، ار جاعىن ءوزىم ورىنداپ بەرەمىن دەپ ەدى. ەندى، ءسوزدى تىم ۋشىقتىرماي الاس-كۇلەس ءبىتىرىپ، قورامسادان كەك الۋدىڭ ءتاسىلىن ويلاۋ كەرەك.
— مەن دە سونى ويلاپ وتىرمىن، — دەپ كەشە قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ، ءدۇيىم ەلگە باۋىرساقتان شاشۋ شاشپاي، مەڭدۋاناداي اششى وسەكتەن شاشۋ شاشىپ ماسقارالاپ كەتكەن قورامساعا كەكتەنگەن سۇلەيمەن دە تۇيىلە ءتۇستى.
ۋىزداي ۇرجاندى ەستىگەلى، ون بەسكە جاڭا تولعان جاس قىزدان ۇمىتكەر ءاناپيا اعالارىنىڭ سوزىنەن ۇرەيلەنىپ، سوڭعى رەت تال قارماپ قالدى.
— شىنىندا وسىنشا داۋدىڭ نە كەرەگى بار. ماعان ۇرجان جەتەدى. سونى الىپ بەرسەڭدەر بولادى.
— ءوي، جاسىق نەمە، — دەدى نۇرتازا بەتىن تىرجيتىپ، — قاتىنسىز قالارمىن دەيمىسىڭ. ءۇش بىردەي قاتىنىڭ بار، ءازىر جەرگە قاراپ وتىرعان جوقسىن. شىدا. كەيىن ۇرجانىن دا، تىرجانىن دا ءوزىم الىپ بەرەيىن. قايدا كەتەر دەيسىڭ. ءقازىر وعان كەلىسسەڭ جەڭىلگەنىڭ. جەڭىلدىڭ دەگەنشە بۇكىل اتاعىڭا، اتىڭا تاڭبا باسىلدى دەي بەر... سۇلەيمەن، مەنىمشە بۇل جولى ايلاعا ايلامەن ارەكەت ەتىپ، ۋدىڭ باسىن ۋمەن قايتارۋ قاجەت. زاكۇندى العا تارتىپ، قورامسانى تاقىرعا وتىرتۋ كەرەك. ول ءۇشىن ون جىلعى قالىڭنىڭ ءوسىمىن داۋلاعان ءجون...
— دۇرىس ايتاسىڭ، مەنىڭ دە ويىم وسى ەدى.
— ءباتۋا وسى بولسىن.
— بولسىن... سۇراعانمەن الدىن-الا سويلەسىپ الايىق. ونىڭ دا كومەيى بار. اربا ەكەش اربا دا مايلاساڭ جاقسى جۇرەدى.
— ءجون ءسوز...
شوق قايىڭنىڭ ىشىندەگى بۇل ءباتۋانى ەشكىم ەستىگەن دە، سەزگەن دە جوق. جاسىرىن كەلىسىمدە بولعان ءاناپيا عانا اعالارىنا توڭتەرىس قاراپ، اتىنا مىنگەن دە، ءىشى ۋداي اشىپ، بەتىن ەلىنە تۇزەگەن.
قازدىڭ ەتىندەي ءدامدى، بۇزاۋدىڭ ەتىندەي ۋىلجىعان جاباعىنى تاڭ اتا جەگەن جۇرت دۋىلداسا وتىرىپ، ۇزاق كەپ تارتتى. اسپاندى اۋناتىپ تۇسىرەردەي بوپ زىركىلدەگەن نۇرتازالاردى ۇرجان ارقىلى وپ-وڭاي جۋاسىپ تەز يلىكتىگە جورىعان توپ داۋدىڭ ارتىنىڭ وڭاي سۇيىلعانىنا ءبىرى قۋانىپ، ءبىرى شوق-شوق دەپ، ىشكى پىكىرلەرىن ىشتەرىنە بۇككەن. ەندىگى كۇتكەندەرى قازىق بي سۇراعاننىڭ ەلگە جاريا ەتەر بەلگىلى بيلىگى عانا.
ءبىراق نۇرتازا جۋاسي وتىرىپ سويلەپ، جۇرت ويلاماعان داۋدى سۋ تەزەكتىڭ تۇتىنىندەي بىقسىتا بەردى.
— ال، ارا اعايىن، ءبارىڭنىڭ باسىڭدى قوسىپ، ەل بۇلىگىن سىرتقا شىعارمايىن، ورتالارىنا سالايىن دەپ مازالاعانىما كوپتەن كوپ كەشىرىم ءوتىنىپ، مىڭ دا ءبىر راقمەتپەن، كىشىلىك ەتىپ الدارىندا باسىمدى يەمىن، — دەپ نۇرتازا الىبەكتەرگە قاراپ ىزەت ەتتى. — مەن ءقازىر ەل بيلەگەن بولىس ەمەس، بۇل اراعا قۇنىكەر رەتىندە، جوعىمدى جوقتاپ كەلگەن داۋكەرمىن. داۋ يەسى ءبىر-اق جاق. سوندىقتان بيلەر الدىنا قويار تىلەگىمدى، سوڭعى شاعىمىمدى تىڭداڭىزدار: ۇرقيا — ەجەلدەن كەلە جاتقان اتا جولىمەن، قازاق عۇرپىمەن، مۇسىلمان ىزىمەن اق ادال قالىڭ بەرىپ كەمەل تۇقىمىنىڭ ناسىلىنە قوسىلعان باسى بايلى ادامىمىز ەدى. قازاق ءداستۇرىن تاپتاپ، ەل بىرلىگىن لايلاپ ءبىر سۋىق قول سۇعاناقتىقپەن الىپ كەتتى. بۇدان اسقان قارا تاڭبا دا، سالار جارا دا جوق. تۋىسىننىڭ كەۋدەسىن جارىپ، سوگىپ، قولقاسىن سۋىرىپ اكەتسە، اتوي ساپ شاپقان اعايىنىن كىنالاماسسىڭدار. اقاندى ۇستاتىپ الىپ، جەر اۋدارتىپ جىبەرسەك وعان دا قۇستانالار جان بولماس. ءبىراق، ەل بار، جۇرت بار دەپ جارعا تىرەلگەندەي توقتاپ، اپتىعىمىزدى امالسىز باسىپ وتىرعان جايىمىز وزدەرىڭە ءمالىم. ەل بىرلىگىن بۇزبايىن دەپ سەندەردىڭ دە ۇرجانعا توقتاعانداي سىڭايلارىڭ بار. مەن دە ەل بىرلىگى ءۇشىن — سوعان توقتادىم...
— دۇرىس ءسوز.
— ءجون ءسوز.
— باسە، باسە، وسىلاي بولسا كەرەك ەدى، — دەسىپ الىبەكتەر جاعى قوعاداي جاپىرىلىپ كەتتى.
— ءبىراق... ءبىراق... — دەپ نۇرتازا قاباقشىتىپ، ءسال بوگەلىپ قالدى... — قىزدى الاتىن مەن دە، سۇلەيمەن دە ەمەس، ءاناپيا عوي. اناپيامەن سويلەستىك، ماڭىنا جۋىتار ەمەس. جۋىتقانى سول، موينىنا كىسەسىن سالىپ، ەلگە اتتانىپ كەتتى. ول ءۇشىن بىرگە تۋعان باۋىرىمدى جازعىرا المان. سۇيگەنى ۇرقيا ەكەن، ول بەيباققا ۇرجاندى زورلىقپەن قالاي تەلي سالارسىڭ. باسقاعا جۇرسە دە، ونىڭ قالىڭىنا، جۇرەگى قالاعان سۇيگەنىڭە بيلىگىم دە، اعالىعىم دا جۇرمەيدى. ەكى دۇنيەدە قيانات ارقالار جايىم جوق. سول سەبەپتى ەندىگى قويار شارتىم مىناۋ: مەيلى اقان-اق ماۋقىن باسىپ ۇرقيانى باۋىرىنا باسسىن. ءبىز ەندى ادال مالىمىزدى قايتارىپ الماقپىز. وعان ادامنىڭ دا، زاكۇننىڭ دە قارسىلىعى جوق. تىنالىگە قولىمىزبەن ساناپ تۇرىپ قىرىق جەتىنى بايلاپ-ماتاپ بەرگەلى مىنە تابانى كۇرەكتەي ون جىل وتكەن ەكەن. سودان بەرى ول مالدى قايدا شاشتى، قايدا قويدى: نەسيەگە بەردى مە، ىشىپ-جەدى مە — وندا شارۋامىز جوق. ون جىل ىشىندە جالعىز بۇزاۋدى كوبەيتىپ، تەرى-تەرسەك، جۇن-جۇرقاسىمەن قوراسانىڭ بايىپ العانى وزدەرىڭە ءمالىم. قىرىق جەتى باس ءبىر بۇزاۋ ەمەس. ەسەپتەپ وتىرساق — ون جىلدا قىرىق جەتى باس ۇلىلى-كىشىلىسى بار، ەلۋ سەگىز مىڭ ءبىر ءدۇز دە جيىرما سەگىز باس بولادى ەكەن...
— ءويدويت دەرسىڭ! — دەپ قالدى بىرەۋ.
— مىناۋىڭ بۇكىل ءبىر دۋاننىڭ مالى عوي.
— ءاي، نۇرتازا، ون جىلدا وسىنشاما وسسە، سەنىڭ مالىڭ نەعىپ كوكشەنىڭ دالاسىنا سىيىپ ءجۇر، — دەپ الىبەك شىداي الماي قارقىلداپ تۇرىپ كۇلدى، — الگى قىرىق جەتى مالىن وڭكەي ۇرعاشى تاباتىن نە دەگەن اسىل تۇقىمدى نەمەلەر ەدى. سۇلەيمەن، ءاناپيا ۇشەۋىڭنىڭ قاتىندارىڭ نەعىپ ىلعي قىز تابادى دەسەم، وزدەرىن دە مالدارىنا تارتقان اسىل ەكەنسىڭدەر عوي.
الىبەكپەن قاتار وتىرعان ءبىراز شونجارلار كوزدەرىنەن جاس اققانشا كۇلدى. الىبەك ەكى يىعى سەلكىلدەپ، كەڭكىلدەپ كۇلە وتىرىپ قارا جەردەي بوپ توسىلىپ قالعان نۇرتازاعا تاعى ءبىر اششى مىسقىل ايتتى:
— ءبىراق، بايقا، نۇرتازا، قانشا ۇرعاشى دەگەنىڭمەن ولار دا ايعىر، بۇقاسىز وسپەيدى. الدە سەنىڭ مالىڭ دا، جانىڭ دا وڭشەڭ قىزتەكە مە ەدى؟!
لاڭ ىزدەپ، ادەيى سوقتىققىسى كەلگەن ادام دا بۇدان زور ەشتەمە ايتپاس. قۇلاق جارار كوپ كۇلكىگە توسقاۋىل بولا الماي، قاتتى ۇرلەگەن قۋىقتاي تىرسىلداپ جارىلارعا جەتكەن نۇرتازا كوزىن سىعىرايتا قىسىپ، دولىرىپ، ءتىسىن قايراي بەردى. سامايىنان يەگىندەگى قويۋ قارا ساقالىنا دەيىن ۇستارامەن كۇندە قىراتىن كوك بەتى توتيايىنداي تالاۋراپ، بۇلك-بۇلك ەتەدى. توبىلعى ساپتى سارى قامشىسىن ولاي ءبىر، بۇلاي ءبىر جوسىلتا وتەتىن ءتۇس. ءبىراق امال نە، الدىندا ايۋداي اقىرعان الىبەك باستاعان وڭشەڭ شۇبار الا جولبارىستار وتىر. قارقىلداپ كۇلگەن سايىن وزىنە قاراي ارانداي اشىلعان اۋىزداردان كورىنگەن اق ازۋ، سويداق تىستەر ءقازىر باس سالىپ دال-دۇلىن شىعاراتىنداي. عۇمىرىندا تۇڭعىش كورگەن ماسقارا قورلىعىن امالسىز كوتەرىپ، كۇلكى ارتىن ءۇنسىز تىمىرايىپ كۇتتى.
اقىرى جۇرت كۇلكىسى باسىلىپ، ساباسىنا تۇسكەن سوڭ نۇرتازا تۇتىگە وتىرىپ ءسوزىن تامامدادى:
— مەنىڭ سۇرارىم سول، ون جىلعى مالىمدى قورامسا وسىمىمەن قايتارسىن. كەلىن الىپ وتىرعان مەن ەمەس، ول. ەگەر قايتارمايدى ەكەن، وياز ارقىلى ەرتەڭ بوبىلىق جاريالاتىپ اقاندى ۇستاتامىن. ونى يت جەككەنگە ايداتىپ قانا تىنبايمىن، مالىمدى دا قايتارامىن. ەكىنىڭ ءبىرى، كونسە قولىنان، كونبەسە جولىنان. باسقا كەلىسىم جوق.
جۇرت ۇزاق داعدارىپ وتىرىپ قالدى. ءوزارا كۇبىرلەسىپ، ءبىر ءباتۋاعا كەلە الماي كوپ تالقىعا سالدى. سونداعى ءبارىنىڭ ويىسا بەرەتىنى — مال تولەمىمەن داۋدى باسۋ. ودان وڭگە قورامسانى جاقتار پىشاق ۇرار بۋىندى جەر تابىلمادى.
ەڭ ارتىنان بيلىك ايتقان سۇراعاننىڭ دا ءسوزى وسى بولدى:
— داۋ يەسى قالىڭعا بەرگەن مالىن وسىمىمەن سۇراعانىندا ايىپ جوق. جونگە كەلەيىك. ون جىلعى مالدىڭ ءولىم-جىتىمى بار، ارا-تۇرا كەلەتىن جۇت بار، باعۋشىنىڭ جالى، ءمىنۋشىنىڭ مايى دەگەن سياقتى كوپ سەبەپتەردى ەسەپتەي كەلىپ ۇرقيانى العان اقاننىڭ اكەسى قورامسا نۇرتازاڭا بەس ءجۇز باس ءىرى قارا، ەكى ءجۇز باس ۇساق تۇياق بەرسىن. تىنالىدەن بارىمتامەن العان مالدىڭ تەڭ جارىمىن نۇرتازا قايتارسىن. ەكى جاققا دا ويلانۋعا ەكى كۇن پۇرساتانا. ەكى كۇندە مال ورنىنا تۇسسە، اقان مەن ۇرقياعا كەڭشىلىك، تۇسپەسە، قالعان ءىس بيلەردىڭ بيلىگىنەن كەتىپ، ويازدىڭ زاكۇنىمەن شەشىلسىن.
* * *
بۇل ءتۇنى — قارا سۋىق جاڭبىرلى جەلكەم تۇندە قورامسانىڭ ەكى ۇلى رامازان مەن مۇحامبەت جايلاۋداعى جىلقى باسىندا-دى. بۇرىن قىزىلجاردا دۇكەنشى بوپ، كەيىن ەلگە ورالعان سوڭ دا ساۋدامەن ءجيى قالا شىعىپ شاھار تىرشىلىگىنە بەيىمدەلىپ العان قورامسا ەجەلدەن-اق جايلاۋ دەگەندى بىلمەيدى. قىسى-جازى قالىڭ قاراعاي باۋىرىنا بورەنەدەن قيىپ سالعان اعاش ۇيىنەن ارتىق جەرۇيىق ىزدەمەيتىن ول، ەكى ۇلىمەن، ماڭىندا ساعالاعان جاقىن-جۇراعاتتارىن قوسىپ، جاز جايلاۋعا جونەلتەتىن دە، ءوزى قاراتالدا بەرتىن «اقان تۋعان» اتانعان سارىكولدىڭ ىعىنداعى مەكەنىندە بىرەر ساۋىن بيەسىمەن وتىرا بەرەتىن. جايلاۋمەن ەكى ورتادا سابىلىپ، شاپقىلاپ جۇرەتىن كەنجەسى ايبەرگەن عانا.
بۇگىن سول ايبەرگەندى شاپقىنشى ەتىپ اعالارىنا جىبەرگەن. اعالارىنىڭ ءبارىن ەركە ايبەرگەن ەكى اياعىن ءبىر ەتىككە تىعىپ، كيىمدەرىن اۋىستىرۋعا دا مۇرسات بەرمەي، كەشتەتىپ الىپ جەتتى. اقان جايىن ەستىگەن ىنىلەرى، الدە نە بوپ قالدى دەپ، ايەلدەرىنە دە كوپ سىر بىلدىرمەي وزدەرى عانا كەلدى. توبەلەرىنەن تۇسەر جاي وعىنان ولار بەيعام ەدى.
ەكەۋى دە ۇيلەنىپ، وتاۋ بوپ جەكە شىققانمەن ساۋدا تيەگىن ۇستاعان قورامسا قاناتىنىڭ استىنداعى بالالاردىڭ شارۋاشىلىقتارى ءبىر، قورا-قورا قوي، ءۇيىر-ۇيىر جىلقىلارى، جۇزدەگەن قارا مال ورتاق. ءبارىنىڭ ۇستىنەن قاراپ، ءجون-جوبا ايتىپ وتىراتىن قورامسا ولارعا ءالى ەنشى بولگەن جوق-تى.
كۇزدىڭ قارا سۋىعىنا توتەپ بەرەرلىك بۇتتارىنا تەرى شالبار، ۇستەرىنە قاباتتاپ كۇپى-شەكپەن كيگەن ۇقىپتى بالالارى، بەلدەرىن بوساتىپ ىستىق تاماق ءىشىپ جىلىنعان سوڭ بارىپ، بار ىسكە كىنالى جان ءوزى قۇساپ، باسىن تۇقىرايتىپ كوتەرمەگەن قورامسا جۇدەۋ قالىپتا سۋىق حاباردى باستادى. تابيعاتىندا كوپ مايموڭكە، كوسىلە تارتاتىن شۇبىرتپالى استارلى ءسوزدى سۋحانى سۇيمەيتىن قورامسا ۇزاق سونارعا سالماي قىسقا سويلەدى.
— ال، رامازان، مۇحامبەت، سەندەردىڭ باسىڭدى قوسايىن دەپ ادەيى شاقىردىم. سەندەر دە مال يەسىسىڭدەر. باسىمىزعا قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. بۇل دا ءبىر كەلگەن زاۋال دا. اقاننىڭ ءتىنالى قىزىن الىپ قاشقانىن ەستىگەن شىعارسىڭدار؟..
— ءيا، ەستىدىك.
— ەستىدىك، — دەدى ەكى ۇلى قوسارلانا.
— بۇل كۇندە تەگىن جاتقان قىز بار ما. سونىڭ قالىڭىن تولەۋ كەرەك.
— ە، الىپ قاشقان قىزعا نە قالىڭ. اقان اعام قالىڭسىز قىز الام، مالعا ساتىلعان قىزدىڭ كەرەگى جوق، دەمەۋشى مە ەدى، — دەدى مۇحامبەت جاستىققا ءبىر جامباستاي قيسايا ءتۇسىپ.
— اقان قاشان باسى بوس قىزعا ۇرىنۋشى ەدى. ويناقتاعان تايلاق وت باسادى دەپ كەمەلدىڭ ءاناپياسىنا ايتتىرىلىپ قويعان قالىڭدىعىن الىپ كەتكەن جوق پا؟
— ءيا ، سولاي دەگەن.
— ەندەشە سولاردىڭ مالىن ورنىنا سالۋ كەرەك.
— سالعاندا... قالاي ەندى... ءتىنالى قاجىنىڭ ىشىپ-جەگەن مالىن... — دەپ كۇمىلجىپ مۇحامبەت تاقىر باسىن سيپاي بەردى.
— ءتىنالى ىشىپ-جەگەن مالدى عانا تولەپ قويساڭ ءبىر ءسارى، وسىمىمەن تولەۋدى ۇيعارىپ قويدى بيلەر...
— وسىمىمەن؟.. بيلەر؟ — دەپ مۇحامبەت جاستىقتان يىعىن كوتەرىپ الدى.
— نە دەيت؟
— نە دەيت؟
— ول قايتا ازايتقاندارى.
قورامسانىڭ وزىنە تارتقان جاق سۇيەگى قۋشىقتاۋ تارامىس ەتتى مۇحامبەتتىڭ ءوڭى بوزارىپ، ءتۇسى بۇزىلىپ كەتتى. ەتسىز، ءاجىمسىز جازىق ماڭدايلى، وتىرعاندا ورنىقتى مىنەزى مومىن رامازان دا سىر ءبىلدىرىپ قالدى. جەلگە توتىققان قوڭىر جۇزىنە قان تەۋىپ كۇرەنىتىپ، مۇرىن جەلبەزەكتەرى لەپىلدەپ، قۋسىرىلىپ بارادى.
اعايىندى ەكەۋى دە كۇنى-تۇنى مال سوڭىندا ءجۇرىپ، استە قاباق شىتپايتىن. جىلدان-جىلعا مال باسى كوبەيىپ، سوڭىنا شۇبىرتقان جاس تولدەرىن ەرتكەن سايىن قۋانىسىپ، ءبىر تالىن شاشاۋ شىعارماي قىزعىششا قوريتىن. ەكەۋى كەيدە وت باسىندا وتىرىپ كۇڭكىلدەسىپ، بولاشاق بايلىقتىڭ كوزىن ەسەپتەيتىن. توتەنشە ايتپاي كەلەتىن جۇتقا ۇشىراپ، قۇدايدىڭ كارىنە ىلىكپەسە ون شاقتى جىلدا ورتاشا بايلاردىڭ قاتارىنا جەتەتىندەرىن ايتىپ، تۇنگى كۇزەتكە ءتاتتى ارمان، يگى تىلەكپەن اتتانىسار ەدى. وت اياعى ورتكە اينالىپ كەتپەك. تەز سوندىرمەسە بۇكىل كوزدىڭ قۇرتى — ەسىل مالدى تۇپ-تۇياناعىمەن جالماپ كەتپەك. جوق، ول بولماس.
مۇحامبەت قاققان قازىقتاي تىكە وتىردى دا، قالتاسىنداعى شاقشاسىن ساپتاما ەتىگىنىڭ وكشەسىنە جۇلىنا قاعىپ-قاعىپ قالىپ، ەرنىنە جارتى ۋىس ناسىبايدى تاستاپ جىبەردى. اششى ناسىبايدى ءتىلىنىڭ ۇشىمەن ءبىر جالاپ الىپ، اۋىز ۇيگە قاراي جىپتەي سوزىلتا تۇكىرىگىن شاپتىردى.
اكە بالاعا سىنشى دەگەندەي، قىسىلشاڭعا كەلگەندە تىنىسى تار ەكى ۇلىنىڭ القىمى ice قالعانىن سىرتتاي باعدارلاپ، ءۇنسىز شىداپ وتىرعان كىرپياز جاڭىل وسى تۇستا مۇحامبەتكە زەكىپ تاستادى.
— توقتات ءارى جىنىڭدى شاشپاي. ۇيرەنگەن ەكەنسىڭ جاقسى ونەردى. بار، انا جاقتان تۇكىرگىش اكەل، ونەرىڭدى قاتىنىڭنىڭ الدىندا جاسا! و نەسى-اي.
مۇحامبەت وقتى كوزىمەن شەشەسىنە ءبىر قارادى دا، ادۋىندى انادان قايمىعىپ، ەشتەمە ايتا الماي، اۋىز ۇيگە تۇرا تارتتى دا، بوساعاداعى جەز لەگەنگە ەرنىندەگى ناسىبايىن ساۋساعىمەن كوسىپ الىپ، اتىپ ۇردى.
ءسوزدى نەدەن باستارىن بىلمەي وتىرعان مۇحامبەتتى وسى قيمىلى شيرىقتىرىپ جىبەرگەندەي، ءتور ۇيگە سىزدانا كىرىپ بوساعادان وتە بەرە:
— نۇرتازاعا بەرەر ءبىر تۇياق جوق. جۇرتتىڭ قالىڭى ءۇشىن جيناعان مال جوق، — دەپ ساندىق ۇستىندە جاتقان شەكپەنىن، تىماعىن الا باستادى.
— توقتا، — دەدى جاڭىل، سەن بەرمەسەڭ بەرمەي-اق قوي. اكەڭ مەن شەشەڭ بەرەدى. اقاننىڭ دا ەنشىسى بار.
— ەنشى بولسەڭدەر بۇرىن قايدا قالدىڭدار. قىسى-جازى شارۋانىڭ ازابىن تارتاتىن رامازان ەكەۋمىز، مال دا بىزدىكى.
— ونى قاي جاقتان اكەپ ەدىڭ؟!
— مەنىڭ ەنشىم دە بار ەمەس پە؟ — دەپ توتەدەن ايبەرگەن دە قوسىلدى.
— ەندى سەن قالىپ ەڭ. اۋەلى قاتىن الىپ ال، — دەپ مۇحامبەت الا كوزدەنە قاراپ ەدى، ايبەرگەن ىققان جوق:
— قاتىن الام با، المايمىن با، ونى سەنەن سۇرامايمىن. ال، ەنشىمدى الامىن. الامىن دا تۇگەلدەي اقان اعامنىڭ قالىڭىنا بەرەمىن.
ءوڭى اقاننان اۋماعان ەستى كەنجەسىنىڭ مىنا سوزىنە انا جۇرەگى تولقىپ كەتكەندەي بولىپ، كوزىنە جاس كەپ قالدى.
— قاتىن، بالا-شاعاڭ بولماعان سوڭ، ارينە، ساعان مالدىڭ كەرەگى جوق، اقان ەكەۋىڭ ەل اقتاپ ءان ايتقاننان باسقا قولدارىڭنان نە كەلەدى، — دەپ قولىنداعى تىماعىن نە كيەرىن، نە كيمەسىن بىلمەي مۇحامبەت بوگەلە بەردى.
قورامسا ءۇنسىز.
— ءجارايدى، جەتەر ەندى قارشاداي بالامەن تاجىكەلەسۋىڭ. قاتىن-بالامدى اسىراي الماي قالام دەپ قورقادى ەكەنسىن عوي، و بەيباق. رامازان، ال، سەن نە ايتاسىڭ؟ — جاڭىل ورتانشى ۇلىنا قارادى.
رامازان ءسال كۇمىلجىپ، بۇگەجەكتەپ، سەمىزدەۋ دەنەسىمەن ىرعالىپ، ىڭعايسىزدانىپ وتىردى دا، اعاسىنا كوزى تۇسكەندە ماڭدايى جارقىراپ، باسىن كوتەرىپ الدى:
— مەن... مەن ەندى نە ايتايىن. وسىنشاما كوپ مال بەرەتىن قالىڭدى عۇمىرىمدا ەستىسەم بۇيىرماسىن. اقان اعام بۇل جاققا كەلمەي قويسا، نە ىستەر دەيسىڭ. قار جاۋىپ، ءىز باسىلعان سوڭ ورالسا...
— قايداعى ءىز باسىلعان، — دەپ جاڭىلدىڭ ەرنى دىرىلدەپ ەندى شىن جىلارمانعا كەلدى. — ەكى-اق كۇنگە پۇرساتانا بەرىپ وتىرعان جوق پا. ەگەر ەكى كۇندە مال قولدارىنا تۇسپەسە نۇرتازا بوبىلىق جاريالاتىپ، اقانجاندى ويازدىڭ قولىنا تاپسىرماق. ەرتەڭ اقاندى يت جەككەنگە ايداتسا، سەندەردىڭ تىرلىگىڭنەن، مال-باستارىڭنىڭ اماندىعىنان نە پايدا. مالباس ساداقا اقانىمنىڭ جولىندا، جان پيدا!
بۇل — مال تۇگىل ۇلى، اقانى ءۇشىن سۇراسا كەۋدەسىندە لۇپىلدەپ سوققان جۇرەگىن دە قانىن سورعالاتىپ سۋىرىپ بەرۋگە بەكىنگەن انا ءسوزى ەدى. مۇنى قورامسا دا، مۇحامبەت پەن رامازان دا ءتۇسىندى.
ۇزاق سوزبايعا سالىپ ءتۇن جارىمىنا دەيىن شەگىنشەكتەپ، بىردە موڭكىپ، بىردە قارعىپ، جالىنا قول تيگىزبەي دىزىلداعان ۇلدارىن جاڭىل كۇشپەن تۇقىرتىپ، اقىرى جەڭدى دە: مۇحامبەت پەن رامازانعا ەلۋ، ەلۋدەن جىلقى، ءبىراز قوي، ەشكى قالادى دا، قالعان مال — ءۇش ءجۇز ەلۋ جىلقى، ءجۇز ەلۋ سيىر، ەكى ءجۇز قوي-ەشكى تۇگەلىمەن قالىڭ مالدىڭ تولەمىنە بەرىلەدى...
كەلەسى كۇننىڭ كەشىندە ءوز سىباعالارىنان باسقا ايتىلعان مالدى جەكە ءبولىپ الىپ، رامازان، مۇحامبەت، قاراتالعا قايتا جەتتى. ايبەرگەننىڭ الدىنا سالىپ، كۇل بولماسا بۇل بولسىن دەپ قالىپ قويعىلارى كەلىپ ەدى، «وسىنشا مالدى شىنىمەن بەرمەك پە، مۇمكىن، ويلانار» دەگەن مولا باسىنداعى تۇنگى شىراقتاي بولىمسىز جىلتىراعان سوڭعى ۇمىتپەن شۇرقىراعان جىلقى سوڭىنان قايتا ورالدى. قورامسانى ساعالاپ، مالىن بىرگە باعىسىپ جۇرگەن بىرەر جەكجاتتارى دا قوسا ىلەسكەن.
قاراتال كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا داۋىل شاقىرىپ شۋلاپ تۇر. ءىڭىر قاراڭعىسىمەن ۇڭىرەيگەن قالىڭ قاراعاي باۋىرى كىسىنەگەن جىلقى، موڭىرەگەن سيىر، ماڭىراعان قوي-ەشكى ۇنىمەن ازان-قازان. توپالاڭ تيگەندەي توپىرلاعان مال ءيىرىم بەرمەي، جان-جاققا بىتىراي قاشىپ، كوزدەرى الايىپ تۇك تۇسىنبەيدى. بار جانۋاردى ءبىر قىسپاققا تىعىپ، ارالاستىرىپ جىبەرگەندە ەنەسىنەن ايىرىلىپ قالعان جاباعى، توقتى-تورىم شاپقىلاپ، ءيىن تىرەسكەن قارا-قۇرىم مالدىڭ اراسىنا سىنالاي كىرىپ جان ۇشىرادى.
بايالى اۋلى جاعىنان كوپ جىگىتىمەن توپتانا جەتكەن نۇرتازا توقتاپ، جالى تىزەسىنە تۇسكەن تورى ايعىردىڭ ۇستىندە شىرەنىپ، مالدى ساناتا باستادى. ىسىلداعان ۇزىن بيشىكپەن كىرىپ، جىلقىلاردى ۇيىر-ۇيىرىمەن ءبولىپ، شىقپىرتا ايداعان جىگىتتەردىڭ قامشىسى ءار بيەگە، قۇناجىن، بايتالدىڭ ساۋىرىنا تيگەن سايىن مۇحامبەت پەن رامازان ءوز ارقالارىنا باتقانداي قايقان ەتە قالادى. نەشە جىلدان بەرى قۇلىنىنان بىلەتىن ءتۇر-تۇسى تۇگىلى ءار قايسىنىڭ توبەلىنە، شاشاسىنا دەيىن ايىراتىن جىلقىلارى كوزدەن ءبىر-بىر ۇشىپ بارادى. انە، بيىك قارا ايعىردىڭ ءۇيىرى شىقتى ءبولىنىپ.
باسى اينالعانداي شىر كوبەلەك سەندەلىپ، كوككە قارعىپ، ايانىشپەن كىسىنەپ جۇرگەن — ايبەرگەن جاقىندا عانا ۇيرەتەتىن الا تاي. كوپ جىلقىنى قابىرعاسىمەن قاعىپ، بىتىراتىپ جۇرگەن اساۋ تايعا اشۋلانعان ءبىر جىگىت الىستان بۇعالىق تاستاپ، موينىن قىلعىندىرا تارتقاندا الا تاي باسىن بۇلعاپ-بۇلعاپ ءتورت تاعانداپ تۇرىپ الدى دا، ەرىكسىز سۇيرەگەندە قاتتى بۇلقىنىپ كوككە قارعىدى. ارتىنان كيمەلەي جەتكەن تاعى ءبىر اياۋسىز اۋمەسەردىڭ قىلىشتاي وتكىر بيشىگى شاتىر ەتىپ تىلەرسەكتى وراي تيگەندە، اردا ەمگەن تەنتەك تاي سەكىرىپ شالقاسىنان ءتۇستى. الىستان باقىلاپ تۇرعان ايبەرگەننىڭ داۋسى دا شىعىپ كەتتى. ءبىراق مىنا ىڭ-شىڭنىڭ اراسىندا ونى كىم ەستىسىن.
كەزەك كوك بيەنىڭ ۇيىرىنە دە جەتتى. وڭكەي اسەم، مويىندارى قۇرىقتاي جيىرما اق بوز ات قۇيرىقتارى كۇلتەلەنىپ، كوپ جىلقىنىڭ ىشىندە اعاراڭداپ شىعا بەردى. باعانادان سىر بىلدىرمەي، ءۇيىنىڭ قاسىندا شاپان جامىلىپ تۇرعان جاڭىلدىڭ دا كوزىنەن ءبىر تامشى جاس ىتىپ كەتتى. ەرتەدەن باس ۇيرەنگەن جۋاس سايگۇلىكتەر انا جىلى اقاننىڭ جولداستارى اسقا بارعاندا مىنگەن اتتار. بىركەلكى ماۋىتى شاپان كيىپ، جالدارىن كۇزەگەن بىركەلكى جيىرما كوك اتتىڭ ۇستىندە ورىمدەي سال جىگىتتەر اندەتىپ ۇزاي بەرگەندە جاڭىل قۋانىشتان ماساتتانىپ كوزىنە جاس العان. بيىك كوك ايعىردىڭ ۇستىندە قۇلاگەرىن جەتەكتەگەن اقانى جيىرما اتتىڭ الدىندا وق بويى وزىپ الىبەك اۋلىنا قاراي بەتتەپ، كوزدەن تاسا بولعانشا قاراپ تۇرىپ ەدى. «قۇلىنىمنىڭ ءسانىن بۇزدى-اۋ، جاۋىزدار» دەپ جاڭىل كيمەشەگىنىڭ ومىراۋىمەن كوزىن ءسۇرتتى. ەندى ءبىر توپ جىگىت قاق سويىلدارىمەن سابالاپ، مۇيىزدەرىمەن قاعىسىپ، اشا تۇياقتارى سارتىلداعان ءجۇز ەلۋ سيىردى الدارىنا سالىپ قۋا ايداپ بارادى. ۇزىن ساقالى جەلبىرەپ، ءيىر-يىر ءمۇيىزىن كوتەرىپ العا باستاعان بيىك اق تەكەنىڭ سوڭىنان توپىرلاي ىلەسىپ، جات ەلگە قاراي قوي-ەشكى دە ەنتەلەي باسىپ، جوسىپ بارادى. ءبولىپ-بولىپ العان مال كوشكەن بۇلتتاي، جىرتىلا ايىرىلىپ ۇزاي بەرگەندە، الدىڭعى اياعىن سوزا تاستاپ، باسىن تىزەسىنە سالىپ شىرەنە تۇرعان تورى ايعىردىڭ ۇستىندە ءبىر جامباستاعان نۇرتازا دا تەبىنىپ قالىپ، قاسىنداعى ەكى-ۇش شونجارىمەن جونەلە بەردى. قورامساعا قايىرىلىپ كەلىپ، قوشتاسپادى دا. نە مۇقاتىپ، نە كەكەتىپ بارا جاتقانى بەلگىسىز. جالپاق ءتوسى قايقايىپ، شالقاق وتىرعان قالپى ءبىر يلىكپەي، ىمىرتتاي تۇنەرىپ كەتە باردى.
الگىندە عانا ازان-قازان شۋلاعان قاراتالدىڭ باۋىرى اپ-ساتتە قۇلازىپ، ساپ بولدى. ازىناعان كۇزگى جەل عانا ەندى قۇلاق تۇبىنەن ىسقىرىپ، شۋلايدى.
اتتىڭ جالىنا ەڭكەيە جابىسقان مۇحامبەت «قارامعا كەتكەن ەسىل مال» دەپ ەكى ءيىنى دىرىلدەپ، سولقىلداپ جىلاپ تۇر. رامازان ماڭگىرگەن ادامداي ەسى اۋىپ، بەزەرىپ قالىپتى. ءار تۇستان جينالعان جىرتىق كيىمدى اۋىل بالالارى، كەمپىر-شالدار بىر-بىرىنە ءۇنسىز قارايدى. ۇزىن اقتاياعىنا سۇيەنگەن قورامسا قوي كۇزەتكەن تۇنگى قويشىداي جاۋىرىنى قۇنىسىپ، قيمىلسىز قاتىپ قالعان.
قاراتال ءۇستىن قارا تۇنەك ءتۇن باسا بەردى. الگىندە عانا شۇپىرلەگەن جارىقتىق اق ادال مالدىڭ ويىپ-ويىپ تاستاعان تۇياق ىزدەرى جەردىڭ ميىن شىعارىپ كەتكەن. قاپ-قارا بولعان تۇل ورىن. كوپ مالدىڭ ورنىندا سوڭعى بەلگىدەي جاس قيدىڭ ءيسى اڭقيدى.
قاراتال ءۇستىن تورىعان قالىڭ بۇلتتان كۇزگى جاۋىننىڭ سالقىن، ىزعارلى ءيسى بىلىنەدى.
كوز بايلانا بەرە قالىڭ جاۋىننىڭ الدى نوسەرلەتىپ، قاراتال ۇستىنە سەلدەتىپ قۇيا جونەلدى.
5
اقاندار قاراتالعا قىس تۇسە ورالدى. سەرىسىن ساعىنعان ەل-جۇرت — جاقىن-جۇراعات، دوس-جاراندار، قىز-قىرقىن، جىگىت-بوزبالالار، شىن تىلەۋلەس جاندار كىشىسىنەن كارىسىنە دەيىن كۇن-تۇن دەمەي «اقان تۋعانعا» قۇيىلدى. كەلگەن قۇشاق باستالعان اقان — ۇرقيا تويى تويدان تويعا ۇلاسىپ، تولاستاماي سوزىلا بەردى. قورامسا قولىندا قالعان از مالدى اياعان جوق. سىرت كوزگە ساعىن سىندىرماي جارقىراتىپ ەكى تۋ بيە سويىپ تاستاعان. شاكەي، ءباتجان، وجىمبايلار بولسا، جانا وتاۋعا تارتۋ دەپ قازاق جورالعىسىمەن ءبىر-بىر سوعىمدى اق سازانداي تۋلاتىپ بوساعاعا بايلاعان. ۇرقيانىڭ شەشەسى ىرىستى دا قىزىن كورگەنشە اسىعىپ، ءبىر مالمەن ول دا جەتتى.
قاراتال باۋىرى قايتادان انگە بولەندى. كەشە عانا ولىك شىققان قارالى ەلدەي تۇنەرگەن اۋىل كوشەسىندە سابىلعان جۇرت — قايتا رەڭى كىرگەن ءسان-سالتاناتتىڭ بەلگىسى. مالى كەم كەدەي اۋىل بولسا دا، قاراتال ان-جىرىمەن، توپىرلاعان جاستارىمەن ساۋىقشىل ونەرلى اۋىلعا اينالىپ جۇرە بەردى...
ەكى-ۇش كۇن قىزى قولىنا وڭاشا تيمەگەن ىرىستى ءتورتىنشى تاۋلىك دەگەندە بارىپ ۇرقيانى جەكە بولمەگە اپارىپ، باۋىرىنا قىسىپ، ماۋقى باسىلعانشا ايمالاپ، ءسۇيىپ، ۇزاق ەگىلىپ جىلادى.
ەكى بەتىنىڭ ۇشى قىپ-قىزىل بوپ تۇراتىن ۇرقيانىڭ ءجۇزى ءقازىر قارا تورىلانىپ، جەلگە توتىققان. كۇلگەندە شۇڭقىرايا قالاتىن اقشا بەت ءسال سولىپ، قىر مۇرنى بۇرىنعىدان كورى پىستەلەنە تۇسكەن. بۇكىل تال بويىنىڭ ەتى تارالىپ، جۇدەگەنى ءبىلىنىپ-اق تۇر. قالىڭ، ۇزىن كىرپىكتى ەكى تانا كوز عانا بۇرىنعىدان بەتەر جارقىراپ، نۇرلانا تۇسكەن. نە دەگەنمەن ءوز ۇيىندەگى ۇرقيا ەمەس، وزگەرگەن، جات جۇرتقا مۇلدەم باۋىر باسقان بوتەن ەلدىڭ سالماقتى قىزىن كورگەندەي انالىق قيماس كوڭىلمەن ىرىستى كوز جاسىن تيا المادى.
— اپا، قوي ەندى، بۇل قۋانىشىڭ با، رەنىشىڭ بە، — دەپ ءوزى دە قوسا جىلاعان ۇرقيا شەشەسىنە باسۋ ايتتى.
ىقىلىق اتا وتىرىپ كوز جاسىن سۇرتكەن ىرىستى داۋسى جارىقشاقتانىپ:
— قۋانىشىم دا بار، رەنىشىم دە بار، جانىم! قۇتتى ورىنعا قوندىڭ، الدىڭنان جارىلقاسىن! مۇنىڭا قۋانامىن. تەك، ايتپاي كەتكەنىڭە عانا اكەڭ ەكەۋمىز وكپەلىمىز. جۇرت الدىندا ماسقارالاپ كەتكەنىڭ عانا باتادى. قولىنا تاسپيعىن تارتىپ سوپىلىق قۇرعاننان باسقا اكەڭدە نە قاۋقار بار. انا نۇرتازالار بار مالدى بارىمتالاپ تارتىپ اكەتتى. ودان ارتىق نە باسىنعاندىق كەرەك. شاكەيدىڭ ءتۇرى اناۋ، — دەپ كوڭىلىندەگى سوزدەرىن توقتاۋسىز ايتىپ بارىپ ءسال ىركىلدى.
ءسوز سوڭىن توسقان ۇرقيا:
— اپا، — دەپ مۇڭايىپ بەتىن تەرىس بۇردى، — وكپە ايتىسىپ قايتەمىز. ەكى ايەلدىڭ ۇستىنە ءاناپياعا اتاستىرعاندا سەندەر دە مەنەن سۇراعان جوق ەدىڭدەر عوي... ال شاكەيدى كۇستانالاماڭدار. ونداي اعا جۇرتتا بولا بەرسە، ونداي قارىنداستاردىڭ دا ارمانى بولماس ەدى... مال دەسەڭ، ونىڭ ورنى تولار. بۇرىن قالىڭعا العان مالدارىڭ عوي. ءتىرى بولساق ءبىر وڭتايىن تابارمىز...
ايتقانىنان قايتپايتىن، ۇزاق مايموڭكەنى سۇيمەيتىن بىربەت قىزىنىڭ مىنەزىنە سىرالعى شەشە:
— ءجارايدى، قۇلىنىم، انشەيىن وڭاشادا وزىڭە ءبىر وكپەمدى ايتايىن دەگەنىم عوي. ەندى ايتسام، اۋزىمنان ايىرىلايىن. بۇگىن ەلگە جۇرەمىن. اقان ەكەۋىڭ جاتا-جاستانا بىزگە دە كەلىپ كەتەرسىڭدەر. جولداستارىڭدى ەرتە كەلىڭدەر. سەن دە دالادان كەتكەن قىز قۇساماي، ۇيدە بوپ، تويىڭدى وتكىزىپ، جاساۋىڭمەن اتتان، — دەپ ىرىستى باتاسىن بەرىپ، سول كۇنى قۇدالارىمەن دە قوشتاسىپ ءجۇرىپ كەتتى.
مۇحامبەت پەن رامازان «توي جابدىعىنا جاراتارسىڭدار» دەپ ەكى قوي اكەپ، ۇيگە باس سۇققان دا، سودان قايتىپ جولاماعان. ءوز شارۋالارىمەن، ءوز بالا-شاعاسىمەن بولىپ، الىستان عانا سىيلاساتىن اعايىن سىڭايىمەن بۇل بوساعانى اتتامادى. ىنىلەرىنىڭ الدىندا بەتتى، ۋىتتى اقان بۇل تۇستا ىشتەي كەيىگەنى بولماسا، شاقىرىپ الىپ ايتار ءسوز تابا المادى. بارىنە ءوزى كىنالى. نە دەسىن. زورلىقپەن كەتكەن كوپ مالدىڭ سوڭىنان قۋىنىپ، ىنىلەرىنە قايتارىپ اكەلمەكشى بوپ كەرىپ ەدى، ەل ىشىندەگى نۇرتازانىڭ جاقتاستارى مەن وياز كونوۆالوۆ تۇگىلى، كوڭىلى جاقىن ادامدارىنىڭ ءوزى سونگەن ءىس ەكەنىن اڭعارتتى. عادىلدىك اۋىلىنىڭ الىستاپ كەتكەنىن سەزگەن اقان سودان قايتىپ مال داۋىن، ونبەس داۋدى ءبىرجولا دوعارعان.
قىس بولسا-اق قىر ەلىنىڭ ادەتى. اركىم ءوز قاداري حالىنشە سوعىم سويىپ، جاقىن-جۇراعاتىن، قۇداندالى-تۋمالارىن شاقىرىسىپ، كۇندە بىر-بىرىنە اعىلىپ جاتقانى. قالىڭ قارعا تۇسكەن تار جولدا كوسەم سالعان قاراعايداي قاسقىر ىشىكتى شانالى بايلار، جوتالى شونجارلار الىستاعى اۋىلدارعا سىپىرتىپ، بوران-شاشىنىڭا، كۇن-تۇنىڭە قاراماي وزدەرىندەي داۋلەتتى ادامدارمەن ساۋىق قۇرادى. ەندى ءقايسىبىرى ءار تۇستا قىلت ەتىپ كورىنگەن قىرمىزىداي جاڭا ءبىر قاۋىز اشىلسا، اۋىزدارىن ارانداي اشىپ، ءبىرى ىنىسىنە، ءبىرى بالاسىنا دەگەندەي، نەمەسە قاتىن ۇستىنە قاتىن ەتىپ الماققا جانۇشىرىپ شۇبىرادى. قىز ون بەسكە كەلدى دەگەنشە تۇس-تۇسىنان تىمىسكىگەن اڭشىلاردىڭ اڭدۋىنا تۇسكەن ءمۇساپىر كوجەكتىڭ حالىنە ۇشىرادى دەي بەر. قاي اڭشىنىڭ قاعۋىندا كەتەتىنىن بىلمەي، كوزى جاۋدىراپ، تۇلا بويى قالتىرايدى. ەلدەگى بولىس، بيلەردىڭ دە ءوز ابىگەرى وزىندە. الدا كەلە جاتقان ۇلى سايلاۋدى ويلاعاندا ولاردىڭ دا ءحالى الگى باليعاعا تولعان قىزداردىڭ احۋالىنداي. ولار دا ءارىسى ومبى، بەرىسى كوكشەتاۋداعى ۇلىقتارعا شاپقىلاپ، قىستاي شابۋىلداپ، الدىن-الا پارا-شارانىڭ، ايلا-امالدىڭ تورىن ءتورت قاباتتاپ قۇرىپ ءجۇر.
ەل ىشىندە تىنىش، بەيعام تىرشىلىكپەن جاناسا ءوتىپ جاتقان ابىگەر، تىنشۋ ءومىر.
اقان توبىنىڭ — سەرىگە ەرگەن جاستاردىڭ كاسىبى ءوز الدىنا بولەك.
بيىل قار قالىڭ. قاڭتاردىڭ ورتاسىنا دەيىن دامىلسىز تۇتەگەن اق بوران توعايلى ءوڭىردى بەلۋاردان كومىپ تاستاعان. ەكى ءۇيدىڭ اراسى كورىنبەيتىن دولى بوران قاڭتاردىڭ اياعىنا قاراي جۋاسىپ، اقپان تۋا ءبىرجولا باسىلعان. ەندى شىڭىلتىر اياز باستالىپ، شاڭىتقان اسپانداعى كۇن ەنە بويى ەكى جەردەن قۇلاقتانادى دا تۇرادى. قايراقتاي قاتقان قالىڭ قار مەن قىراۋىتقان قالىڭ اعاش ينەدەي قادالىپ، تەمىردەي قارىعان قىزىلشۇناق ايازعا شىداماي شىتىرلاپ جارىلىپ جاتقانداي. بۇكىل ەن دالا سىقىر-سىقىر ەتىپ، ىزعار شاشادى. وسىنداي ايازدى اشىق كۇندەرى اقاندار ۇنەمى اڭ سوڭىندا. بابىنداعى قۇلاگەر، باسارالا، قاراتورعاي دالا اڭىن قىناداي قىردى. بيىل قىس باسىندا دالا ءبورىسى يت ەتىنە جەرىپ، اق تۇتەك بورانداردا اۋىل قوتانىنداعى سابالاق توبەتتەردى قويماعان. دالادا كەزىكپەسە، مال قورالاردىڭ توبەسىنەن ءتۇسىپ، قارماققا ىلىنگەن شورتانداي تۋلاتىپ اكەتىپ ءجۇردى. ءىشىن تالعاق ورتەگەن قانشىقتار اۋىل شەتىنەن ۇزاماي-اق يتتەردى توڭ ايىرعانداي دال-دۇلىن شىعارىپ، جالاپ-جۇقتاپ جەيدى دە، مازاق ەتىپ، قۇيرىقتارىن قارعا شانشىپ كەتەدى. ءار اۋىلدىڭ تۇسىندا شانشىلعان قارا، سارى، اق قۇيرىقتار، شاشىلعان سۇيەك، تۇلەگەن ءجۇن، اققان قان بوران استىندا ءىز-تۇسسىز قالىپ جاتىر.
ەكى اي بويى دالا ءجۇزىن كورە الماي اڭسىراعان باسارالا، باۋىرىن جازىپ كوسىلىپ شابا الماعان قۇلاگەر كۇن اشىلىسىمەن ويناقتاپ شىعا كەلگەن.
بۇل جىلى تۇلكى دە ادام ايتقىسىز كوپ. الىس ساپاردان ورالىسىمەن جىلى شوشالادا مۇلگىگەن قاراتورعايىن اقان ءبىر اي باپتاپ، قوياسىن تۇسىرگەن قىراندى جارىققا الىپ شىققاندا، ءۇش تۇلەكتەگى بۇركىت مارجان تاققان توماعاسىن العانشا شىداماي، بورسىق تەرىسىنەن كيگەن بيالايعا قوندىرعان يەسىنىڭ قولىندا تالپىنىپ، شاڭق-شاڭق ەتەدى. قياننان كورىنگەن تۇلكى بولسا، بالتىرى ۇسىمەس ءۇشىن ءجۇنىن ىشىنە كەلتىرە قاپتاعان تەرى بالاعىن الىپ، توماعاسىن اعىتار ەدى يەسى. ىتقىمعا تولماس سان ەتىنىن بۇلشىقتارى شيىرشىق اتىپ، بولات تۇياقتارىمەن تەرى قولعاپتىڭ سىرتىنان بۇرىستىرە سىعاپ اشۋلانعان ءشاۋلى ءبۇرىت، باسى اشىلىسىمەن ءدۇر سىلكىنىپ، قايراق تۇمسىعىن تاقىلداتىپ شەگىر كوزى جايناپ كەتەر ەدى. شىجىمىن شەشىپ، سەرپىپ جىبەرگەندە سىپتىعىرداي قۇس قارشىعاداي لىپ ەتىپ اسپانعا ءبىر-اق اتىلادى. ىزعارلى كوگىلدىر اسپاندا قالىقتاعان قىران جال-جال وقاپتى قاردىڭ بەتىندە جان ۇشىرىپ بۇلاڭداي تارتقان قىزىل تۇلكىنى جازباي تانيدى. قىزىلشىل قىران كوپ ويلانبايدى. كوك اسپاندى ماتاداي دار ەتكىزىپ، قاق ايىرعانداي قوس قاناتتى ساتىر ەتكىزىپ قاعىپ قالىپ، جۇزىكتىڭ شوقتاي جايناعان قىزىل اسىل تاستى كوزىندەي تۇلكىگە ساداقتىڭ وعىنداي قۇيىلادى. مۇندايدا قىزىق كورگەن اڭشىلار اسپاننان قۇديا سورعالاعان ءشاۋلى قاناتىنىڭ ىسقىرىعىن عانا ەستىپ قالار ەدى. قايدا تىعىلارىن بىلمەي جانتالاسىپ، امالى قۇرىپ، اۋزىن ارانداي اشىپ شالقاسىنان تۇسكەن تۇلكىنىڭ كەۋدەسىندە وتىرعان قاراتورعايدى ءبىر-اق كورەر ەدى.
الا كوبەدەن اڭ اۋلاپ، قانجىعالارىن تولتىرعان اڭشىلار قىراۋلى اتتارىن بۇلاڭداتىپ، ايازعا نارتتاي قىزارىپ، ءازىل كۇلكىمەن كوز بايلانا اۋىلعا — قاراتالعا ورالادى. اقان توبىنداعى اڭشى سەرىكتەرى دە ءبىر جوسىن. قازاق جۇرتىندا، اڭشىلىق عۇرىپتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا توپ. وجىمباي، ءباتجان، شاكەيلەردەن بولەك جاڭا قوسىلعان جاستار بار. ولار وڭكەي جۇيرىك سايگۇلىك مىنگەن ەركە قىزدار توبى. ۇرقيانىڭ قۇربىلارى — نۇرالى قىزى ۇرقيا، مايقاق قىزى ءۇرىم، ءجۇسىپ تورەنىڭ جامالى، شىڭعىستىڭ كۇلزەينەبى، الىبەكتىڭ عاينيجامالى. بىرىنەن ءبىرى وتكەن وڭكەي سۇلۋلاردىڭ ورتاسىندا اقاننىڭ ۇرقياسى. انا جىلى اقتوقتى مەن سەرىنىڭ وبالىنا قالعان ۇستا تۋلاق، ءوز تۋىسى ۇرقيانى العان سوڭ، وتكەن ايىبىم دەپ ارنايى بۇيىرىپ سوققان كۇمىستەتكەن مىلتىق اكەپ تارتقان. التى قىرلى وعى بار، سۇيمەندى، پەرەن مىلتىق ۇرقيانىڭ قولىندا. ۇيرەتكەندى تەز قاعىپ العىش زەرەك، وجەت قىز مىلتىققا تەز توسەلىپ كەتتى. تەگى ناعاشىلارىنا تارتقان جاراتىلىسىنا مەرگەنشىلىك دارىسا كەرەك. از كۇندە ۇرقيا قۇرالايدى كوزدەن اتقان مەرگەن بولىپ العان. اق قارمەن قار بوپ، كوزگە زورعا ىلىككەن سالپاڭ قۇلاق اق قوياندار مەرگەننىڭ الدىنان قۇتىلعان ەمەس. شاڭق ەتكەن مىلتىق ءدارىسىنىڭ ءتۇتىنى تاراماي جاتىپ، تىپىرلاعان قوياندى قوس قۇلاعىنان كوتەرىپ، ءتىسى اقسيا كۇلگەن ۇرقيانى اتتان دومالاي تۇسكەن اقان باۋىرىنا قىسىپ، جۇرت كوزىنشە تويىمسىز سۇيەر ەدى. سەرى اقىن اسىل جارى اتىپ العان اڭدى ءوزى قۇلاتقانداي قۋانىپ، قاشان ەلگە جەتكەنشە ىڭىلداپ، كوڭىلدى ءان سالاتىن. وسىنداي كوپ ىڭىلدىڭ ارتىنان ۇرقياعا ارناعان «مىلتىق پەن مەرگەنشىلىك» ولەڭى، انىمەن قوسارلانىپ اڭشىلىقتا تۋعان ەدى.
اڭ سوڭىندا ءجۇرىپ اقان ۇرقياسىنىڭ ەكى مىنەزىنە ريزا بوپ، ءبىر جاعى قاتتى قايران قالدى. ۇرقيانىڭ ەسىنەن دە سول ەكى وقيعا كەتپەي قويدى.
قىس ورتاسىندا قالىڭ قار جاۋىپ سونارعا شىققان اقان توبى قاراتالدان ۇزاپ، شالعايداعى سىرىمبەت تاۋىنىڭ باۋرايىنا جەتكەن. كۇن ەكىندىنىڭ كەزى ەدى. سىرىمبەتتىڭ شىعىسىنداعى شوشقالى كولىنىڭ (كەيىن ەل مۇنى قىلى دەپ تە اتايدى) تۇس-تۇسىنان اڭشىلار دارا-دارا ءبولىنىپ تۇسكەن. ۇشقىر تورى اتپەن جورتقان ۇرقيا ساپانىن بەل ورتاسىنا دەيىن قالىڭ قار باسقان ۇكىلى سارى قامىستىڭ جانىنان جالعىز وتە بەدى. جايباراقات كەلە جاتقان تور ات ءبىر كەزدە وقىس وسقىرىنىپ قاپ، شوق باسىپ العانداي شورشىپ، جالت بۇرىلىپ الا قاشتى. اڭداۋسىز وتىرعان ۇرقيا سىپىرىلىپ قالا بەردى. وپپا قارعا قۇلاعان مەرگەن تاي-تاي ءجۇننىڭ ۇستىنە تۇسكەندەي تەز اتىپ تۇرىپ، قولىنان ۇشىپ كەتكەن اق مىلتىعىن الدى دا، الىستاۋ بارىپ، قۇلاعىن قايشىلاپ وسقىرعان اتىنا قاراي مالتىعا اياڭدادى. جالت قاراسا، تۇمسىعىنا دەيىن قارعا كومىلە جاتقان قارا قابان ورنىنان تۇرا بەرگەن ەكەن. جۇرەگى سۋ ەتكەن ۇرقيا كوزىن قاباننان الماي شەگىنە بەردى. سىعىرايعان ولىمتىك كوزىن اڭشىعا قاداپ، ون شاقتى ساجىننان اڭدىسقان قابان سۋلى تاناۋى شۇرىلداپ، بىلجىراق اۋسىل اۋزىن سالپ-سالپ ەتكىزىپ، ۇڭىرەيىپ تۇردى دا، تاناۋىن تىرجيتىپ، ءبىر-اق اتىلدى. توڭقاڭداپ ولەرمەندە شاپقان قارا الباستى قار بوراتىپ، سويديعان ەكى ازۋىن ەزۋىنەن اقسيتىپ، تۋرا ۇرقيانىڭ الدىنا ءتونىپ كەلىپ قالدى.
بۇل كەزدە كولدىڭ ەكىنشى ىعىندا جۇرگەن اقان مەن وجىمبايلار دا كورگەن. كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ ولار دا قۇيعىتتى. «قابان جەتە بەرگەندە جالت بۇرىل، جالت بۇرىل» دەپ ايتۋعا اقاننىڭ تاماعىنا تاس تىعىلعانداي بىتەلىپ، ىشتەي كۇبىرلەپ، دىبىسى شىقپاي قالدى. ونى ايتۋعا دا ۇلگەرمەس ەدى. شاڭق ەتكەن مىلتىق ءتۇتىنىنىڭ ىشىندە ۇرقيا دا، قابان دا كورىنبەي كەتتى.
اقاندار جەتكەندە تەز سەيىلگەن ءتۇتىن استىندا بوپ-بوز بوپ تۇرعان ۇرقيا مەن توڭقالاڭ اسا قۇلاعان قاباندى كوردى. ءوڭى قاشقان سەرى دە اتتان قۇلاي ءتۇسىپ، ۇرقياسىن باس سالدى:
— قالقام-اي، امانسىڭ با؟ شوشىپ كەتتىڭ-اۋ، — دەپ اياۋلىسىنىڭ امان قالعانىنا قۋانىپ، بەتىنە قان جۇگىردى. ەندىگى قورقىنىشى ۇرقيانىڭ بويىنا بىتكەن بالا ەدى. كوڭىلىن جادىراتىپ، تەز ۇمىتتىرايىن دەپ اقان ءسوز اياعىن قالجىڭعا بۇردى، — باسە، باسە، مەنىڭ ۇرقيام وسىلاي بولسا كەرەك ەتتى. نە دەگەن جۇرەك، نە دەگەن مەرگەندىك. قاباندى جاقىنداتىپ الىپ اتۋعا قاي ەركەگىڭنىڭ جۇرەگى داۋالار. جۇرەگىڭنەن اينالدىم!
قورعاسىن كوپ سالعان قاسقىر وق قاباننىڭ تاپ ماڭدايىنىڭ مىلجا-مىلجاسىن شىعارىپتى.
بۇل جولى اقان ۇرقيانىڭ ەرگە بەرگىسىز وجەتتىگىن، باتىلدىعىن كوردى...
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن. ارا-تۇرا اشىلىپ، الداپ سوعاتىن بوراندى كۇندەردىڭ ءبىر تولاسىندا ۇرقيانىڭ قۇربىلارى كەلىپ، اڭعا شىعايىن دەپ جاتقان اقاندارعا ەرگەن.
بۇل جولى اڭشىلار احمەت سايىنىڭ قاباعىنداعى قالىڭ شىلىك ءىشىن ارالاپ، قوياننىڭ جىمىنا ءتۇستى. سوڭدارىندا يتتەر. كوزى شالعاندى قاعىپ تۇسەر ۇشقىر تازىلار.
سول كۇنى اڭشىلىق ءساتتى بولىپ، بۇلار كوپ قويان اۋلادى. ۇساق وقپەن وقتاعان مىلتىقپەن ۇرقيا دا ءۇش قويان اتىپ الدى.
اتتەڭ ءتورتىنشى قويان... اقاننىڭ وڭ جاعىندا قالىڭ شىلىك اراسىندا ومبىلاپ ۇزاق جۇرگەن ۇرقيا ءتورتىنشى قوياندى اتقان. «ەندى ۇيگە قايتايىق» دەگىسى كەپ اقان سوعان قاراي ءجۇردى. ۇرقيا قارعا مالتىعىپ وق تيگەن قوياندى ۇزىن قۇلاعىنان كوتەرگەن كۇيى مەلشيىپ قاتىپ قالىپتى. ءتورت اياعى تىپىرلاعان جان-دارمەن قوياندى باۋىزداپ جىبەرىپ، تىلەرسەگىنەن تەسىپ بەلىنە وتكىزە سالاتىن ۇرقيا، ءقازىر قولىنداعى قويان ەمەس، شاشىنان كوتەرگەن ادام باسىنداي، نەمەسە وزىنە قاراپ ىسىلداعان جىلانداي ۇرەيلەنىپ، كوزبەن ارباسقانداي ءۇنسىز تۇر. اقان دا قارعا مالتىعىپ جەتتى. ۇرقيا ءالى ءۇنسىز. قولىنداعى سەمىز، جۋان اق قوياندى نە باۋىزداۋعا، نە لاقتىرىپ جىبەرىپ، تۇرا قاشۋعا باتىلى جەتپەگەن ادامنىڭ سىڭايى.
— وۋ، ۇرقياش، نەعىپ تۇرسىڭ، ەندى كەتەيىك، — دەپ سويلەي كەلگەن اقاننىڭ كوزى قابان اتقان جولعىداي ءتۇسى قاشقان ۇرقيانىڭ وڭىنە ءتۇستى. ايالى كەڭ كوزىنىڭ شاراسى جاسقا تولىپ، بەتىنە تامىپ كەتتى. قىپ-قىزىل ومپاق ەرنى دىرىلدەپ:
— بە-كە-ەر، اتقان ەھ-ەكەن-مىن! — دەپ كەمسەڭدەپ، جىلاپ جىبەردى. كوزىنەن تارامدانا اققان جاسىن تيا المادى، — وبالىنا قالدىم-اۋ. بايعۇس كوجەكتەر جارىق دۇنيەنى كورە المايتىن بولدى. نە دەگەن سۇمدىق! نە دەگەن قاتىگەزدىك! كىم شىعاردى ەكەن وسى مىلتىعى قۇرعىردى.
ۇرقيانىڭ سول قولىنان اق مىلتىق ءتۇسىپ كەتتى.
اقان سوندا بارىپ كوردى. اق قوياننىڭ وكپە تۇسىنان تيگەن وق ورنىنان قان ساۋلاپ، ەمشەگىنەن بۇرقىراپ اققان اق سۇتپەن ارالاسىپ، بالتىرىنان تامىپ تۇر. اپپاق ءسۇت. قانعا ارالاسقان اپپاق انا ءسۇتى. ۇرعاشى قويان ايى-كۇنىنە جەتكەن بۋاز ەكەن.
بۇل جولى اقان ۇرقيانىڭ جانى ۇلبىرەگەن تورعىنداي نازىك، جۇرەگى ايانىشقا تولى ەكەنىن كوردى.
سول كۇنى اقان مەن ۇرقيا قاراتالعا سەلسوق ورالعان. ءبىراق ماڭىنداعى جولداستارىنا كوڭىل-كۇيلەرىن سەزدىرمەي، ەشتەمە اڭعارتپاۋعا تىرىسىپ باقتى.
جول بويى بىرىمەن-بىرى جارىسىپ، ويىن-كۇلكىمەن جەتكەن جاستار، «بۇگىن ءبىر قوياننىڭ جاس ەتىن جەپ، تاڭ اتقانشا ساۋىق قۇرامىز» دەپ قاراتالعا قاس قارايا تۇسكەن. قورامسا اقانمەن بىرگە ەدى. قورا-قوپسىسى كول-كوسىر، ارانى كەڭ اعاش ءۇيدىڭ الدىنداعى بيىك كۇرەسىن قاردىڭ ىعىندا بىرنەشە ات تۇر. ءۇستى-باسىن قالىڭ قىراۋ باسقان تاڭ اسقان جۇرگىنشى كولىكتەرى قاتارىمەن وقىراندى.
جولاۋشىلار ۇلكەن ۇيدە ەكەن. اقان جىگىتتەرىن باستاپ:
— اسسالاۋماعالەيكۇم! — دەپ سالەمدەسىپ، سوندا كىردى. قىزدار جاعى ۇرقيامەن وتاۋ ۇيگە ەندى.
قوناقتار — ەتەكتەي ساقالدارى كەۋدەسىن جاپقان وڭكەي قوجالار: ءشامىل، ءشامبىل، مۇحاممەدراحىم. اراسىندا تورە تۇقىمىنان شەپە، عابدراحمان موللا، اقانداردىڭ سالەمىن جامىراسا العان جولاۋشىلاردىڭ ءبىرى اۋزىنىڭ ۇشىمەن عانا قايىرلى بولسىن ايتتى.
— اقان بالا، ايتەۋىر كوپ لاڭمەن ءجۇرىپ قۇسىڭدى قوندىرعان ەكەنسىڭ، ەندى ارتىن قايىرلى قىلسىن!
— ايتسىن، ايتسىن! قايىرلى بولماعاندا قاشانعى جەل وتىنەن شىعا بەرسىن! — دەپ جاۋاپتى شاكەي بەردى.
ءشامبىل شاكەي ءسوزىن جاقتىرماي باسى كەكجەڭ ەتە قالدى:
— قوي، فاندە، اسىلىق ايتپا. بۇل ءفاني جالعاندا قۇدىرەتى كۇشتى قۇدانىڭ كارىنە ىلەكتىرە كورمەسىن دە. ءتاۋبا، ءتاۋبا دە! كۇپىرشىلىك ايتپا!
— ءيا، سونى ايت، — دەپ تۇنەرىپ وتىرعان مۇحاممەد-راحىم دا قوستادى. — اڭنان قايتتىڭدار عوي تەگى. وسى كۇنى قىزدار دا جەلىگىپ، مىلتىق اتىپ اڭ اۋلايتىن كورىنەدى، مال قۇلاعى ساڭىراۋ. ايال بالا مىلتىق ۇستادى دەگەن نە سۇمدىق! اللا، اللا! ايتەۋىر قىز ويناقتارىڭ جىن ويناققا اينالىپ كەتە كورمەگەي!
قوناقتاردىڭ مىنا كەلىسىن ءسوز سىڭايىنان اڭعارعان اقان قارا مۇرتىن سيپاپ، زورلانا كۇلدى دە:
— مىلتىق ۇستاۋشى ايال ۇرقيا، اقساقالدار! جاز شىعا سويىل ۇستاتىپ، قاسقىر سوعۋعا ۇيرەتەيىن دەپ ءجۇرمىن، — دەپ شامدارىنا تيە سويلەدى.
— مەيلىڭ، شىراعىم، سويىل ۇستاتپاق تۇگىلى گۇرزى ۇستاتساڭ دا، — دەپ ۇزاق سوزگە شىدامى جەتپەيتىن شەپە شىڭك ەتە قالدى. — ۇرقيا ءوز يەلىگىندەگى قاتىنىڭ عوي. ءبىراق باسقا قىز بالالاردى بۇلدىرمەسەڭ بولادى.
اقان ءۇنسىز ءتۇيىلىپ وتىرىپ قالدى.
— ءيا، اقان قاراعىم، جاتا-جاستانا ايتارمىز دەپ ەدىك. ەل ىشىندەگى قىزداردىڭ بۇلاي ءبۇلىنۋى جاقسىلىق ەمەس. مۇسىلمان جولىنان كەتىپ، جايىلىپ بارا جاتقان ءتۇرى بار. تاسىپ كەتپەي تۇرىپ، باسۋ ايتپاساڭ، ەل ءىشىن جىن-شايتان جايلاپ الۋى ىقتيمال. كوپە-كورنەۋ وتىرىپ، ۇندەمەي قالساق، ەرتەڭ قۇداي الدىندا كۇناھار بولارمىز، — دەپ ءشامىل دە ۇزاق سونارعا ءتۇستى.
بۇدان ءارى ايتار سوزدەرى بەلگىلى. «جاستار ءبۇلىندى. شاريعات جولىمەن اتاستىرعان جەرىنە بارماي، قاشىپ كەتىپ جاتقان قىزدار كوبەيىپ بارادى. دىننەن بەزىپ، قورقۋ-ۇركۋسىز بارام دەگەن جەرىنە بارىپ، ايتام دەگەنىن ايتاتىن ايەلدەر شىعا باستاپتى. قاتىن ءبۇلىندى دەگەنشە جاتىن ءبۇلىندى دەي بەر. قىز قىزىقتى دەگەنشە، جىگىت ۇيىقتى دەي بەر. ادەپتەن ايىرىلۋ — ادەتتەن ايىرىلۋ. قازاعىننىڭ ادەتى، عۇرپى، ءدىنى بۇزىلسا، سوگىلمەگەن قاي ىرگەسى، قايىسپاعان قاي قابىرعاسى قالدى. جەلىك ءىزىن سالۋشى اقان. ءبارىن بۇزۋشى اقان».
بۇل سارىندى كەيىنگى كەزدە اقان سەرى ءار جەردەن ەستي باستاعان. ەستىگەن سايىن ەرەگىسە تۇسەدى. ەرەگىسكەن سايىن ەل وسەگى كوبەيىپ بارادى.
اقاننىڭ ءۇنسىز تۇنەرگەن قالپىن كورىپ، قوجالار ءسوزىن اياقسىز قالدىرعىسى كەلمەي شاكەي:
— ءاي، ءباتجان، وسى كوپ مىجىعان ءسوز نە كەرەك، كونە بىرەر اۋىز ولەڭ ايتىپ، مىنا ارقاسى قۇرىسقان شالداردىڭ تەرىسىن جازايىقشى، — دەپ، دومبىرانى الىپ، شەرتىپ-شەرتىپ جىبەردى.
تاماعىن كەنەي ءتۇسىپ، ءان باستاعىسى كەلىپ ەدى، دومبىرا ۇنىنە تىجىرىنىپ وتىرعان ءشامبىل اۋزىن قاقتى:
— ءاي، شاكەي! اكەڭ جاقسى ادام، وسى سەن قايدان جەل وكپە بوپ تۋعانسىڭ؟!
— ە، اقساقال، ءبىر ەنەدەن الا دا، قۇلا دا تۋا بەرەدى. مەن كۇزەمدە، شەشەم بيە ساۋىپ جۇرگەندە جەل وتىندە تۋىپپىن، جەل وكپەلىگىم سودان شىعار، — دەپ شاكەي ءتىسى اقسيا كۇلگەندە ءباتجان، وجىمباي، اياعاندار دا قارقىلداپ كۇلدى.
قوناقتار ىتىرىنىپ وتىر.
— ءبىز سەنىڭ كۇندە زار قاقسايتىن ولەڭىڭدى تىڭداي كەلگەمىز جوق. ءان — اڭگىلىكتىڭ ءىسى، دومبىرا — سايتاننىڭ جىنىسى. اقان، از وقىساڭ دا، كوپ توقىعانىڭ بار دەۋشى ەدى. ودان دا اقيرەتتەن سويلە، — دەپ سەرىگە كوزىنىڭ قيىعىمەن قارادى.
اڭگىمە بەتىن دىنگە بۇرىپ، اقاندى ءبىراز ءسۇرىندىرىپ الماق ەدى ويلارى. ءسويتىپ وتىرىپ جاناعى ءسوزدى قايتا قوزداتۋ.
جولاۋشىلاپ كەلگەندەي ادەيى ات باسىن تىرەپ، ءوز ۇيىندە باسىنىپ، جولىنا كەسە-كولدەنەڭ تۇرعان مىنا قوجا-موللالارعا اقاننىڭ جىنى ءتۇسىپ، ارقاسى قوزدى. سىرتتاي كەكتەنىپ، زىعىرى قايناعان نۇرتازا سەكىلدى ەل بيلەگەن شونجارلار جۇمساپ وتىرعان قولجاۋلىق، نادانداردىڭ بەتىن قايتارىپ الماققا بەكىنگەن سەرى كوزى شوقتاي جايناپ، شاكەيدىڭ قولىنداعى دومبىرانى الدى. الدى دا بىر-ەكى شەرتىپ، قوجالارعا كەكەسىنمەن قارادى.
— اقيرەتتەن سويلەپ، شاريعات ايتاتىن شامالارىڭىز بولسا قاعىسۋعا مەن دايار. دۇمشە موللا ەل بۇزار، كۇلشە قوجا ەن بۇزار، اۋەلى وزدەرىڭىزدىڭ كىم ەكەندىكتەرىڭىزدى، جولدارىڭىزدى ءبىلىپ الساڭىزدارشى. بايقايمىن، وتتىعۋعا ەمەس، سوقتىعۋعا كەلگەن ەكەنسىزدەر. وندا مەن اۋەلى كىم ەكەندىكتەرىڭدى مىنا جىگىتتەرگە تانىستىرايىن، — دەپ اقان دومبىراسىن قايتا شەرتىپ، جىراۋلاردىڭ جەڭىل ماقامىمەن تاقپاقتاي جونەلدى:
مۇندايلار كۇندىز جۋساپ، تۇندە ورەدى،
ۇرلىقتى تۇندە قىلعان كىم كورەدى.
جەگەنى قوجالاردىڭ ادال ەمەس،
بالانىڭ شوتەيىمەن كۇن كورەدى.
جىگىتتەر دۋ كۇلدى. بالاسىنىڭ ۋىتتى تىلىنەن جاسقانىپ، قوجا-موللالارعا ءتىلى ءتيىپ كەتەر مە ەكەن دەپ، قاباعىن ءتۇيىپ، قۇنىسىپ وتىرعان قورامسا دا، ءجۇسىپ تورەنىڭ جۇمساۋىمەن شامبىلدەرگە قوسىلعان شەپە دە شىداي الماي يىندەرى دىرىلدەپ، كۇلكىگە بۋلىقتى. جۇزدەرى قۋارعان قوجالارعا اقان شۇيلىگە ءتۇستى.
بىلمەي ءجۇر قوجا-موللا كىم ەكەنىن،
قايدان كەلگەن، بىلمەيدى، ءام مەكەنىن.
تەنتىرەپ تۇركىستاننان كەلىپ ەدىڭ،
كەلە سالا بيلەدىڭ قازاق ەلىن.
مومىن قازاق سەندەردى جەتىلتىپ ەد،
سەمىرىپ كوتەرمەڭدەر كەۋدەلەرىڭ.
قوناقتار نە تۇرىپ كەتەرىن، نە مەيمان بوپ وتىرا بەرەرىن بىلمەي ساقالدارىن سالالاپ، جوتكىرىنىپ تومەن بۇقتى.
— جىگىتتەر، — دەپ اقان ەندى كوزى جايناپ، شاكەيلەرگە قاراپ، ەزۋ تارتا جىميدى دا، سايقى مازاق مىسقىلمەن ءبىتىردى ءسوز سوڭىن:
جىگىتتەر، ەڭ اۋەلى ءىس بىلىڭدەر،
دەم سالىپ، قوجا-موللانى ۇشكىرىڭدەر.
ءسۇنناتىن پايعامباردىڭ كوپ ايتادى،
الدىمەن وسىلاردى پىشتىرىڭدەر.
جىگىتتەر قىران-توپان. شاكەي شەك-سىلەسى قاتىپ، «پىشاعىم قايدا، پىشاعىم»، — دەپ ءسوزىن زورعا قۇراپ، ءىشىن باسىپ، وتىرعان جەرىندە دومالاپ قاپتى. اقانعا تيىسەم دەپ زاردەي سىباعاسىن العان قوجالاردىڭ ءوڭى سۇپ-سۇر.
اۋىز جاقتا ءسوز توركىنىن قۇلاعى شالعان جاڭىل دا ەزۋىن جيا الماي، ميىعىنان كۇلىپ ەسىكتەن باسىن سۇقتى:
— ءاي، اقانجان-اي، جۇرتتى كۇلدىرمەسەڭ وتىرا المايسىڭ-اۋ، ال، مەيماندار، اس ءپىستى، قول جۋىڭىزدار، — دەپ ءسوزدى بۇدان ءارى ۋشىقتىرعىسى كەلمەي، تاماقتى سىلتاۋراتتى.
— ال، اقساقالدار، ايىپقا بۇيىرماسسىزدار، اقيرەتتەن سويلەگەنىم، بار بىلگەنى وسى. ەندى كوپ قىشىنا بەرمەيىك، ءتاۋىر اتتى جاۋىر اتقا اينالدىرىپ الارمىز. اپا، مىنا سىي قوناقتاردى اكەم ەكەۋىن-اق اتقارارسىڭدار. بىزگە قويان ەتىن سالىپ پا ەدىڭ؟ انا جاقتاعى سۇلۋلار قويان ەتىن جەيمىز دەپ وتىر، — دەپ اقان جىگىتتەرىن باستاپ، وتاۋ ۇيگە كەتتى.
ورىندارىندا مەلشيگەن قوجالار ەسەڭگىرەپ قالعانداي، ماڭگىرىپ وتىر. سەرىنىڭ بۇلارعا ايتقانىن شاكەي قىزدارعا قايتالاسا كەرەك، كورشى بولمەدەگىلەر ءۇيدى باسىنا كوتەرە كۇلگەندە، «بالانىڭ شوتەيىمەن كۇن كورەدى»، «اۋەلى وسىلاردى پىشتىرىڭدەر» دەگەندى قالاي ۇمىتارىن بىلمەي، مىنا دارداي ادامداردى ءپىشتىرۋدىڭ سولەكەتتىگى ەلەستەپ ىڭعايسىزدانعان شەپە مەن قورامسا تاعى دا جارىلدى. ارتىندا باتپانداي ءزىلى بولعانمەن، وتكىر ءاجۋاعا شىداي الماعان ءشامبىل، ءشامىل، مۇحاممەدراحىم، عابدراحماندار دا مىرس ەتىپ، يىقتارى سەلكىلدەپ كۇلىپ، الدارىنا كەلگەن جەز لەگەنگە قولدارىن زورعا جۋدى...
ۇرقيا وسى بوساعانى اتتاعالى اقان ماڭىنا ۇيىرىلگەن قىزدار — بىرىنەن-بىرى وتكەن، شەتىنەن ءۇرىپ اۋىزعا سالعانداي ون جەتى، ون سەگىزگە كەلگەن. ەسىلدىڭ تالىنداي بۇرالعان كوكشە وڭىرىنە ايگىلى، اتاقتى، ءانشى سۇلۋلار. ءبارى دە حات تانيدى، ءبارى دە ساۋساعىنان ويماعى تۇسپەيتىن ىسمەر ءۇرىم، عاينيجامال، ۇرقيا، جامالداردىڭ اتاستىرىلىپ قويعان جەرلەرى بار. سوعان قاراماي، سەرى قاسىندا سەرىلىك قۇرىپ ءجۇر. شىڭعىستىڭ كۇلزەينەبى بولسا، قىزىلجاردىڭ اتاقتى كوپەسى قاراعايدىڭ بالاسىن مەنسىنبەي بارماي وتىر. ۇرقيا قۇربىلارى اقانعا ەرىپ، ەل سالتىن بۇزعالى كوركىنە ەركەلىگى بارابار قىزداردىڭ كوڭىلدەرى ءوسىپ، ارقالارى كەڭىگەندەي از مەرزىمدى ەركىن ويىن-ساۋىقپەن وتكىزگەندەرىنە ءماز. ءىشى كۇيگەندەر سىرتتان وسەككە تانىپ، ەشكىمنەن ءزابىر كورمەسە دە بۇلاردىڭ ءجۇرىسىن قىرىق ساققا جۇگىرتىپ، اقاندى كىنالاي باستاعان. الگى قوجالاردىڭ كەلىسى سەرىگە دەگەن قاسكويلەردىڭ شابۋىلىنىڭ الدى ەدى.
وتاۋ ءۇي مۇنتازداي تازا، ساڭعىراعان كەڭ بولمە. توردەن ەسىككە دەيىن تۇتاس توسەلگەن كوك جاپىراقتى جاسىل كىلەم ۇستىنە ايدىندا سىلانعان ءبىر توپ اققۋداي تىزىلگەن قىزدار بىرىنەن-بىرى وتەدى. شۇڭعىما وزەن جيەگىندەگى ءتۇي تابان جالپاق جاپىراقتاردىڭ بەتىنە شىققان اپپاق جاۋقازىندارداي. جاستار ءوزدى-وزى ويناپ، الدە نە ءازىل اڭگىمە ايتىپ، جايناي كۇلگەندە، ادەپتى ۇندەرى جەلىدەگى قۇلىنشاقتاردىڭ موينىنا تاققان قوڭىراۋداي سىڭعىرلايدى. بىر-بىرىمەن اپالى-سىڭلىدەي تاتۋ قۇربىلاردىڭ بويىنداعى جاراستىققا اقان تويىمسىز كوزبەن قاراپ وتىر. بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن، ءبىراق ءبارى دە كوكشەنىڭ جۇپار ءيىستى ءارتۇرلى گۇلىندەي اسەم قىزداردى ماداقتاۋعا اقىن كوڭىلىندەگى اسەرلى ءسوز جەتەر ەمەس. ءاننىڭ دە شاماسى كەلەر مە ەكەن. ەرتەڭ جۇپتارى اجىراسىپ، «جەل جەرىنە، جەكەن سۋىنا» دەگەندەي ءوز قونىستارىنا كەتەتىن ەل ارۋلارىنا اننەن تۇمارداي بەلگى قالدىرعىسى كەپ، اقىن تولعانعالى قاشان. كومەيىنە تىرەلگەن نە ءبىر سۇلۋ اۋەندەر لىقسىپ كەلسە دە، بۇلارعا ارناۋلى ءانىن قوراشسىنىپ، سىرتقا شىعارا المايدى. ءقازىر دە ءتىلى جوق، ماقاۋ ىبانىڭ الدىنا الىپ، بالاسىنىڭ ماعىناسىز ۋىلدەپ، ىڭىرانعان ۇنىمەن قوسىلىپ، اقان الدەبىر اۋەزدى ىڭىلداپ وتىر.
سىرتتا الدامشى بوران تاعى كوتەرىلسە كەرەك. تەرەزە تۇبىنە جاقىن وتىرعان اقىن قۇلاعىنا جارىققا ۇمتىلعان كوبەلەكتەي اينەكتى دامىلسىز سيپالاپ، بولىمسىز ۇيتقىعان قار ۇنتاعىنىڭ ىسىلى كەلەدى. بىردە ءان سالىپ، بىردە ورتاعا قوس ۋىس اسىقتى شاشىپ جىبەرىپ، بەس اسىق، حان ويناپ، قىزىل اسىق الشى تۇسسە تالاپايلاسىپ ءماز بولعان قىز-جىگىتتەردەن وقشاۋ قالعان اقاننىڭ كوڭىلى وز-وزىنەن قۇلازي بەردى. ونىڭ ەسىنە، كۇندەگىدەي، تاعى دا سۇلتانمۇرات ءتۇستى. بۇدان تورت-بەس جىل بۇرىن اقان مىنا ءباتجان مەن وجىمبايدى قۇلاگەردىڭ بايگەسىنەن قالىڭ بەرىپ ۇيلەندىرگەن. تورە ەسىگىندە جالشى بوپ جۇرگەن ءباتجان ەركىندىك الىپ، ءوز الدىنا ءۇي بوپ شىقتى. بۇگىن وزىمەن بىرگە كەلگەن تومپيعان، بۇيىعى كەلىنشەگى ءقازىر ۇرقيامەن بىرگە قازاندىق ۇيدە اس قامداپ ءجۇر. وجىمبي بولسا، ايەلى كەلە ءۇش قۇرساق كوتەرىپ، ءتورت جىلدا ءوزى سياقتانعان قالىڭ ەرىندى، شوت ماڭداي ءۇش ۇل تاۋىپ بەردى. الدىنا ازداعان مال سالىپ، ون جاسىنان بەرى قىسى-جازى سالپاقتاپ باققان بايدىڭ مالىنان از دا بولسا موينى بوساعان. ەكەۋى دە ءتاپ-تاۋىر ءۇي بوپ كەتتى. شاكەي مەن اياعان بولسا اكەلەرىنىڭ ازداعان داۋلەتىنىڭ ارقاسىندا سەرىلىك قۇرىپ ۇيلەنبەي ءجۇر. ال سۇلتانمۇرات شە. شەشەسى ولگەن قولى قىسقا ايدىك ءانشى جىگىت كۇن كورىس ءۇشىن ءار اۋىلدى تەنتىرەپ ءانىن جالداپ ءجۇر دەگەن. قىسقى سوعىمعا كەنەلىپ، كەكىرىگى ازعان ەرىككەن بايلار شاقىرتىپ الىپ ءان سالعىزادى. تاڭ اتقانشا، داۋسى قارلىعىپ زورىققانشا حيسسا ايتقىزىپ ارقاسىنان قاعىپ، بولىمسىز تيىن-تەبەن بەرىپ شىعارادى...
كەيىن بۇل توڭىرەكتە اتى ەستىلمەي كەتتى. ءقازىر قايدا ءجۇر ەكەن؟ نەگە حابار-وشارسىز كەتتى؟.. اقان ءۇي-ىشىنىڭ جىلۋىمەن قىراۋى ەرىگەن تەرەزە شىنىسىنا قارادى. دالا ۇڭىرەيگەن قاراڭعى. ماي بوراننىڭ مايدا ۇنتاعى شىنىنى سيپاپ، ىشكە ەنگىسى كەلىپ جالبارىناتىن سياقتى. اقىن كوزىنە ار جاعىندا داۋسى قارلىققان قىراۋ كىرپىك سۇلتانمۇرات تەلمىرىپ تۇرعانداي. ول دا الاقانىمەن تەرەزەنى ايمالاي سيپاپ، جىلى ۇيگە، دوستارىنا ەنگىسى كەلەتىن سياقتى... اقىن ءانشى شاكىرتىن ساعىنىپ، كوڭىلى بوسادى...
الگى ءبىر ازىردە سىرتقى ەسىكتەن سىقىرلاپ، دابىرلاي سويلەپ بىرەۋلەر كىرگەندەي بولىپ ەدى، ءوزى كۇتكەن سۇلتانمۇراتىنىڭ داۋسىن ەستىگەندەي اقان ەلەگىزىپ قالدى. ءبىراق، كورشى-قولاڭ بولار — دىبىس قازان اسپا جاققا جەتىپ، تەز ءوشتى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ، بىلەگىن تۇرىنگەن، بەلىندە الجاپقىشى بار ۇرقيا اسىعا كىرىپ:
— ءسۇيىنشى، اقان اعا! الىستان جولاۋشى كەلىپ تۇر! — دەدى.
— ال، ال! كىم ول؟ ويپىرماي، سۇلتانمۇرات ەمەس پە؟ — دەگەندە اقاننىڭ جۇرەگى اتشا تۋلاپ كەتتى.
اۋزىن جيعان جوق، قاپ-قارا كومىردەي بەتىندە اپپاق تىستەرى اقسيىپ، سۇلتانمۇرات كىرىپ كەلدى. جاستار اياعىنان تىك تۇردى. اقان ەكەۋى باس سالىپ قۇشاقتاسىپ، كورىسكەن ادامشا ۇزاق ايمالاستى.
— اپىراي، سەن ۇيگە باعانا كىرگەن سياقتى ەدىڭ، نەعىپ بوگەلدىڭ، — بولدى قۋانىشتان اۋزىنا ءسوز تۇسپەگەن سەرىنىڭ العاشقى ءسوزى.
— اياز بي سياقتى قارا لاشىقتا وسكەن مەن دە قارا قۇلمىن عوي، قازان-وشاققا بۇرىنىراق تارتتىم، — دەپ سۇلتانمۇرات قىز-جىگىتتەرمەن قول الىسىپ ءجۇرىپ، ءازىل ايتتى.
— و، قۇداحاننا، مۇنداي دا عاجاپ بولا بەرەدى ەكەن-اۋ، جاڭا عانا سەنىڭ سىبدىرىڭدى ەستىپ، داۋسىڭ قۇلاعىمنان كەتپەي، ەلەگىزىپ وتىر ەدىم. بۇل جازۋعا داۋا جوق. تۇندەلەتىپ قالاي جەتتىڭ، جالعىزسىڭ با؟
— جوق، جالعىز ەمەسپىن. ءوي، ىبىرايمىسىڭ. مىناۋ ىبان عوي. قاراعىم-اۋ، دىرداي جىگىت بوپتى عوي، — دەپ، اقاننىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ، ىعىنا جاسىرىنعان ون-ون بىرلەر شاماسىنداعى سەرىنىڭ وزىنەن اۋماعان بالانىڭ ماڭدايىنان ءسۇيدى سۇلتانمۇرات. — ال، اقان اعا، انا جاقتا تاعى ءبىر ادام بار. ءسىزدى كورۋگە ۇيالىپ، رۇقسات سۇراپ تۇر.
— He دەيسىڭ، سۇلتاش، راس پا؟ كەلىن بولدى عوي، كىرسىن-كىرسىن، لۇقسات. جىگىتتەر، انا جاقتان شاشۋ اكەلىڭدەر، — دەپ، اقاننىڭ جۇرەگى ورەكپىپ، ايعاي سالدى، — باسە، كوپتەن كورىنبەي، زارىقتىرىپ نەعىپ ءجۇر دەسەم!
كوكتەن تىلەگەنىن جەردەن بەرگەندەي سۇلتانمۇرات بىرەۋ ەمەس، ەكەۋ بوپ كەلىپ تۇر. ۇلىقسات سۇراۋىنىڭ ءجونى سولاي. كەلىنشەگى بولماسا دا، بولاشاق قالىڭدىعى ەكەنى ايان. ءبىراق ەل عۇرپىندا ۇيلەنبەي جاتىپ، ەرتىپ ءجۇرۋ سالتتا جوق. نە دە بولسا، بۇل جۇمباق ءقازىر شەشىلمەك. اقان دا، ۇيدەگى جاستار دا كوزدەرى جاۋتاڭداپ، ەسىككە تەلمىردى.
وسى كەزدە ەكى كوزى جاۋھارداي مولدىرەپ، ماڭدايى ون تورتىندە تولعان ايداي جارق ەتىپ ۇرقيامەن بىرگە ۇيگە قاديشا كىردى.
— قاديشا! — دەپ ءۇي ىشىندەگىلەر تەگىس شۋ ەتىپ، تاڭىرقاپ قالدى.
— قا-دي-شا! — دەگەندە اقاننىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەر بۇرق ەتتى.
قاديشا دا اقانعا تىكتەپ قاراي الماي، كوزىن بۇرىپ اكەتتى. مۇنى ەكەۋىنەن باسقا ەشكىم اڭعارعان جوق.
سۇلتانمۇرات جۇگىرىپ شىعىپ تىستان اسىل تاستارمەن اشەكەيلەگەن شوشاق باس قوزى قۇيرىق ەر الىپ كىردى.
— اقان اعا، مىناۋ اكەيدىڭ ۇرقياعا ارنايى جىبەرگەن تارتۋى!
ونشا اشەكەيلەپ، الەمىشتەمەگەنمەن قايىڭنان قۇراعان ءبىر قولمەن كوتەرەرلىك قاڭباقتاي جەڭىل ەر اسا ۇقىپتى جاسالعان. قارا الا كاۆكازداتىپ كۇمىستەگەن قۇيىسقانى، ومىلدىرىك، تارتپالارىن بىرگە قوسىپ، بىلعارى توقىم، جەلدىك، تەبىنگىلەرىمەن بىرگە جىبەرگەن بىتەۋ ەردىڭ قاس ماڭدايىندا بارماقتاي اسىل تاس. جاستاردىڭ كوزى سول اسىل تاسقا اۋعاندا، اقاننىڭ كوزى اسىل تاستاي جارقىراعان قاديشانىڭ كوزىنە اۋدى. ءازىل، وسپاققا جۇيرىك قاديشانىڭ اشىق ۇنمەن ساڭقىلداي سويلەپ وتىرسا دا، الدە ءبىر اياۋلسىن جوعالتقانداي ىلعي مۇڭمەن قارايتىن كوز جانارىندا جاڭا ءبىر ۇشقىن تۇسكەندەي. اسەم باسىپ، بەلى بۇرالا كەتىپ بارا جاتقاندا ءسال ىرعالىپ، تولقي تۇسەتىن تولىسقان دەنەسى بۇرىنعىدان تارالىپتى. جۇزىندە جادىراڭقى كەيىپ بار. قاديشا مۇلدەم وزگەرگەن.
— ال مىنا جۇرىستەرىڭە جول بولسىن. كەشە قارىنداسىن قىزعىششا قورىپ، جاستاي العان ايەلىن جۇرت كوزىنەن ورىندى-ورىنسىز قىزعانىپ، اقانمەن سىرتتاي جاۋىققان تاستان ەندى سول ايەلىن سۇلتانمۇراتقا قوسىپ، جاقسى تىلەۋمەن جىبەرىپ وتىرعانى قالاي؟ اقان مۇنىڭ ءمانىن سۇراي المادى. سۇراۋعا باتىلى جەتپەدى.
سۇلتانمۇرات اقىن ۇستازىنىڭ قاسىنا وتىرىپ، قۇتتى بولسىن ايتقاندا، ەكىنشى جاعىنان قاديشا دا قوسىلدى:
— Cepi اعا، قوسكولدىڭ كوگىلدىرىن ىلە الماي قاپى قالىپ ەدىڭىز، اقكولدىڭ اققۋى تۇزاعىڭىزعا تۇسكەن ەكەن، قايىرلى بولسىن!
«وزىڭدە سۇلتاشتىڭ قۇرىعىنا تۇسكەن ەكەنسىڭ، قايىرلى بولسىن!» دەپ ازىلدەۋگە سەرىنىڭ اۋزى بارمادى. بىردەن، ەكەۋىنىڭ اراسى ءالى جۇمباق. ەكىنشىدەن، جۇمباق ويلاعانىنداي شەشىلگەن كۇندە، بۇرىنعى ىسىنە كىناسىز بولعانمەن اقاننىڭ بەتىنە ايىقپاس شىركەۋ تۇسپەك.
ايتسە دە ءجون-جوبا بىلمەك بوپ، اقان الىستان وراعىتتى:
— ال، وزدەرىڭە جول بولسىن، قۇتتى بولسىن ايتا كەلگەن كوڭىلدەرىڭە مىڭ دا ءبىر راقمەت! ەكەۋىڭ قايدان قوسىلدىڭدار؟
— تاعدىر قوسايىن دەسە قيىن با، سەرى اعا! جاساعاننىڭ جازۋى قيىر-شيىر عوي، — دەپ استارلاعان قاديشا ءسوزىن اقان اسا ۇقپاي قالدى.
— قاديشا توركىنىنە بارىپ ەدى، ەكى-ۇش اي سول قاراوي جاقتا بولدىق. مەن ات قوسشى بوپ باردىم، اقان اعا، — دەپ سۇلتانمۇرات تا ءتۇسىن اشىپ ەشتەمە ايتپادى.
ءسوز وسىمەن دوعارىلدى.
قاديشا وزدەرىنەن كوپ ۇلكەن بولماسا دا، بالاۋسا، تەڭ قۇربى قىزدار تاستان بايدىڭ ايەلى ورتالارىنا كەلگەندە جات ادام ءتاتتى وتىرىستىڭ شىرقىن بۇزعانداي تومسىرايا-تومسىرايا قالىپ ەدى، تاماق ءىشىلىپ ءبىراز وتىرعان سوڭ، قايتا جادىراپ، ارالاسىپ كەتتى. وعان سۇلتانمۇرات پەن قاديشانىڭ سىرنايداي قوسىلا سالعان اندەرى سەبەپ بولدى.
— سۇلتانمۇرات، قاديشا، كورمەگەلى كوپ بولدى، ۇندەرىڭدى ساعىندىم عوي، — دەپ اقان قولقالاعان سوڭ، ەكەۋى دە ىركىلگەن جوق.
اۋەلى سۇلتانمۇرات ءبىراز شىرقاپ، قاراوي جاقتان ۇيرەنىپ كەلگەن ولەڭدەرىن ارالاستىرا قارقىنداپ العان سوڭ، قاديشا الدى كەزەكتى. ازدان كەيىن ەكەۋى قيقۋلاپ ۇشقان ەگىز قوڭىر قازداي قوسىلىپ كەتتى. انا جىلى تاستان ۇيىندە وتىرىپ قوسىلعاندا كوڭىلىنە وي سالعان ەكەۋى، اقاننىڭ كوكەيىندە كوپتەن سايراعان ءانىن قوزعاپ جىبەردى. ەكى داۋىس جانا ءاننىڭ تۇيىققا تىرەلگەن جەرىن اشىپ، قينالعان پەرنەنى تاپ باسقانداي، سەرى باياۋ ىڭىلداپ وتىرىپ ىزدەگەنىن تاپتى.
اقان سۇلتانمۇراتتىڭ كەيبىر ءانىن قاباعى ءتۇيىلىپ، بەت ءپىشىنى كىرجيىڭكىرەپ وتىرىپ تىڭداعان. ءانشى اۋزىن اشقاندا بۇكىل تۇلا بويى بالقىپ، القىمى ءىسىپ، كۇرە تامىرلارى بىلەۋلەنىپ كەتەتىن ەدى. ءبىراق جۇزىندە مىسقالداي قىسىلىس نىشانى بىلىنبەيتىن. وسى جولى قوڭىر بەتىنە قان تەۋىپ، كۇرەڭىتىپ، قىزباي جاتىپ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىقتى. ءاندى بابىمەن سوزباي قىسقا قايىرىپ، تەز ايتىپ قۇتىلعىسى كەلگەندەي القىنىپ قالدى. ۇنىندە ازداعان قارلىققان دىبىس بار.
ۇستاز رەنىش ءبىلدىرىپ،ءبىراز سوگىس ايتايىن دەپ وقتالدى دا: «ەل ارالاپ، كورىنگەن جەردە جوسىقسىز ايعايلاپ، ءاندى كاسىپكە اينالدىرعان سوڭ ەشكىمنەن قاعۋ كورمەي، تەك قولپاش كورىپ ءوز انىنەن ءوزى ىعىر بولعان عوي. ونىڭ ۇستىنە جىگىتشىلىك بابى كەلىسكەنمەن، داۋىس بابىنا كۇتىم جوق، بار سالماق، اۋىرتپالىق كومەيىنە تۇسكەن ەكەن. ءقازىر باس سالىپ ۇيالتپايىن دەپ، ونىڭ ۇستىنە شاكىرت الدىندا ءوزىن جازىقتى ادامداي ساناپ، توسىلىپ قالدى. تەك ءان ىرعاعى، قايىرماسى جونىنەن بار انشىگە ورتاق ويىن ۇلگى ەتە سويلەدى.
— جىگىتتەر، قىزدار، كوپتەن سەندەرگە ايتايىن دەپ جۇرگەن ءبىر ءسوزىم بار ەدى. سۇلتانمۇرات ايتقان ولەڭ سوزىندەگى كەيبىر مۇكىس جەرلەرىن ەستىگەندە ەسىمە ءتۇستى. ول مۇكىس بارىندە دە كەزدەسەتىن مالداعى سوقىر ىشەكتەي ارتىق نارسە. ول قايىرمادا.
اقان لۇعات، كەڭەس ايتسا زەر سالىپ، ىنتىعا تىڭداۋعا ماشىقتانعان انشىلەر تەگىس قۇلاق تۇرە قالدى.
— جاڭا ءبىر ولەڭىندە، سۇلتانمۇرات، «ساۋلەم-اي» دەگەن قايىرمانى ورىنسىز قولداندىڭ. بۇل جەردە «ساۋلەم-اي»، «قالقام-اي، قاراعىم» دەگەن سۇيگەنىنە قۇلاق قاعىس مازمۇن جوق. «شىركىن-اي»، «داريعا-اي، قايتەيىن» دەگەن دارمەنسىزدىكتەن ايتىلعان وكىنىش، جىگەرى قۇم بولعان قايرانسىزدىق بار. ەندەشە بۇل اراعا «شىركىن-اي»، «داريعا» ءسوزى لايىق. سول سياقتى ولەڭ شۋماعىنان سوڭ تىنىس الىپ، قايىرىلاتىن تۇستاعى، ءان بۋىنىنداعى «دۇنيە-اي» دەپ مۇڭ شاعاتىن، «پا شىركىن» دەپ تاسىعان كوڭىلدى كوتەرەتىن، «وي، پالە، قىز بالا» دەپ قۇيقىلجىتاتىن، قوسىمشا سوزدەردى ءوز مانىمەن جۇمساي ءبىلۋ كەرەك. اندە بولەك-سالاق، ارتىق-تىرتىق سىلىما جەرلەر كوپ بولسا، سولعۇرلىم اسەرى كەميدى. ءان ءسوزى وقتاۋداي جۇمىر بولماي، كەدىر-بۇدىرلى بولسا، سالعان ءان دە، ءبىر جەرى جۇقا، ءبىر جەرى قالىڭ جايىلعان ەتتىڭ نانىنداي تۇيىرتپەكتەلىپ، كەبىر جۇتىلادى. ولاق ءانشىنىڭ كومەيىنەن شىققان كىرشەڭ ءان دە، سالاق ايەلدىڭ قولىنان شىققان كۇلدى-كومەش ءدام سەكىلدى. سونداي-اق «احاۋ»، «ەھەي»، «گەگيگەي»، «ويحوي»، «حالالاۋ» دەگەن ۇستەمە بۋناقتار دا ءان، ولەڭ مازمۇنىنا لايىق، جاتىق كەلسە كەرەك. سەندەر ءبىرجانداي ءان ءتاڭىرى تۋعان كوكشە ءوڭىرىنىڭ بەتكە ۇستار انشىلەرى ەكەندىكتەرىڭدى ەش ۇمىتپاڭدار. سەندەر سالعان ءان ەلگە ۇلگى، بولاشاق انشىلەرگە ماكتاپ، ساباق بولسا دەيمىن. ءان دە بالاۋسا قايىڭداي نازىك جاراتىلىس — قىلت ەتىپ كورىنگەن شىبىق كەزىندە ءبىر جەرىن جارالاپ، نە قيسايتساڭ، جەتىلگەندە دە سول جارا قالىپ قويادى. ءاننىڭ باپكەرى، تاربيەشىسى ءانشى.
سەرى ءبىراز كوسىلىپ الدى دا، انشىلەرگە كۇلىمسىرەي قاراپ: — جاڭا سۇلتانمۇرات پەن قاديشانىڭ قوسىلىپ ايتقان ولەڭدەرى كوكەيىمدەگى ءبىر انگە جان ءبىتىردى. تولعاعى باستالعالى قاشان، مىنە، ەندى دۇنيەگە كەلدى، — دەپ جاڭا ءبىر ءان باستادى، — بۇل ءوزى ءۇش ادامنىڭ داۋسىمەن ايتىلاتىن ءان سياقتى. ءان اتى «ءۇش توتى» ەدى.
— مەن بۇگىن ۇيقتاپ جاتىپ كوردىم ءبىر ءتۇس.
كورگەنىم يران باقتا ءۇش توتى قۇس...
تاعى دا ۇيقتاپ جاتىپ كوردىم ءبىر ءتۇس،
شىعىپسىز ءبىر اۋىلدان ءۇش توتى قۇس، —
دەپ وڭدەرى قىزارىپ، قىسىلىس تاپقان سۇلۋ قىزدارعا قاراپ وتىرىپ، ولەڭ اياعىن جۇمباقتاعانداي، ىشتەي قاديشاعا دا قۇلاققاعىس ەتىپ، بۇرىنعى وكىنىشتى ىستەن ارىلايىق، ەندىگى جول — دوس اراسىنداعى تاتۋلىق جولى بولسىن دەگەندەي تۇيىقتادى.
ءبىر جاقسى ءبىر جاقسىنى وكپەلەتپەس،
جەم جەگەن اقسۇڭقارىم قولدان كەتپەس،
بۇيىرسا تاعدىر ءبىزدى تاتۋلىققا،
ەسكە الماي مەنى داعى قاپىدا وتپەس.
تولقىمالى قوڭىر ءان بىردە باياۋلاپ، بىردە كوتەرىلىپ بارىپ باسىلعاندا، جاستار قورعاسىنداي بالقىپ، تولقىپ كەتكەن ەدى. وڭكەي ونەرپاز انشىلەر تەز قاعىپ الىپ، جىلدام جاتتاپ، ەكى-ۇش داۋىسپەن مانەرلەپ سالعاندا «ءۇش توتى» يران باعىنداعى ءجۇز قۇبىلعان توتىداي سايراپ، قۇلپىرىپ سالا بەردى.
بۇل ءبىر — قاراتال باۋىرىندا تۋعان، كوكشە جۇرتى كوپتەن كۇتكەن شوقتىقتى، سۇلۋ ءان ەدى. كورشى بولمەدەگى شالدار دا ناقىستى جاڭا انگە امالسىز قۇلاق ءتۇرىپ، تىنا قالعان. ۇلىنىڭ ونەرىنە ىشتەي قۋانىپ، ءاماندا كوڭىلى وسەتىن جاڭىل شەشەي بوساعادان تىڭداپ، تەبىرەنىپ تۇر.
— اعاسى، سونىمەن ءۇش توتى كىم بولدى. ءۇرىم، جامال، كۇلزەينەپ، ۇرقيا، عاينيجامال، قاديشا اپايدىڭ قايسىسى. ايىرىپ ايتپايسىز با، — دەپ راۋشانداي سۇلۋلاردى قىرمىزىداي قىزارتىپ، ءباتجان جەڭىل قالجىڭمەن توسىن سۇراق قويدى.
— ءوزىڭ قالاي ويلايسىڭ؟
— ءوي، سەن دە ءبىر... ءۇش توتىعا ەن تاعىپ قايتەيىن دەپ ەڭ، — دەپ شاكەي اقاندى تۇيىقتان شىعارعىسى كەلىپ ەدى، سەرىنىڭ ۇرقياسى كۇلىمسىرەپ، جولداسىن ءبىرجولا قۇتقارىپ الدى. ەرتەدە ءبىر حان بولىپتى. — جاستار كوزىنە جىلت ەتىپ ۇشقىن اتقان ۇرقياعا قاراستى، — حاننىڭ وتىز كانيزاگى بولىپتى. وتىز كۇندەس كۇندە قىرقىسىپ، قىزعانىشتىڭ دەرتىنە شالدىققان سوڭ، حان وتىزىنا وتىز التىن ساقينا سوقتىرىپ، ءار قايسىسىنا جاسىرىپ بەرگەن ەكەن. «بۇل التىن ساقينا ەكى ارامىزداعى قۇپيا بولسىن. مەن دۇنيەدەن ساپار شەككەن كۇنى ساۋساعىڭا كيەرسىڭ. وعان دەيىن ساندىعىڭا سالىپ، تەرەڭدە ساقتا» دەپ وڭاشادا باس-باسىنا جەكە ايتىپتى. سودان كۇندەستەر بۇرىنعىداي «تورەمنىڭ ەڭ سۇيىكتىسى مەنمىن، مەنمىن» دەپ تالاسىپ، شاپۇر-شۇپىر بولا قالعان كۇن بولسا، ۇستىنە كەلگەن حان ءبارىن توقتاتىپ: «وۋ، جاميعاتتار، تەككە تالاسىپ، ءجۇز جىرتىسپاڭدار. ءبارىڭدى بىردەي كورمەيتىنىم راس. مەنىڭ ەڭ سۇيىكتىم، — التىن ساقينا كىمدە بولسا - سول. كوڭىلىم دە سوندا» دەيدى ەكەن. «ە، حان تاقسىردىڭ كوڭىلى مەندە ەكەن» دەپ وتىز كانيزاكتىڭ ءارقايسىسى ىشتەي ءماز بوپ، توقتايدى ەكەن. سول سياقتى اقان اعانى بۇل ارادا قيناپ قايتەمىز، — دەگەندە جاستار تەگىس كۇلدى.
— اقىلىڭنان اينالدىم! — دەپ اقان دا ءسوز تاپقىش ۇرقياسىنا مەيىرلەنە قاراپ، ءماز بولدى...
ادەيى كەلگەن شارۋالارىن تىندىرۋ ورنىنا اقاننان تاياق جەگەن قوجا-مولدالار ەرتەڭىنە زىعىرمەن اتتانعان.
تاپ جۇرەر الدىندا ءشامبىل قوجا قورامسانى جەكە الىپ شىعىپ:
— قورەكە، بىر-بىرىمىزگە جات ادام ەمەس، تىلەۋلەس ەك. شىن جانىم اشىعاسىن ايتامىن. ۇيىڭە جىن-ويناق ورناعان ەكەن. انا قىزداردىڭ شىمىرىكپەستەن، قىمسىنباستان كەلىپ تۇنەي جاتىپ، سايران سالۋلارى جاقسىلىق ەمەس. تۇنەمەل قىزدىڭ اشۋى قاتتى بولاتىنىن بىلەسىز. ادەت بۇزعان ادەپسىزدەردىڭ ۇلگىسى قاراتالدان، سايتانداي ەلىكتىرۋشى اقاننان باستالىپ وتىر. ەل مۇنى اياقسىز قالدىرمايدى. تەز تىيىڭىز. تىيمايدى ەكەنسىز، وكىنەسىز. اقىلىم وسى، — دەپ ءزىل تاستاپ كەتتى.
ءبىراق اقان ەشكىمنەن ىققان جوق. جاز شىعا ءتىپتى ەركىنسىپ الدى. ونى ەركىنسىتكەن ءان سۇيگىش ساۋىقشىل ەلدىڭ ءوزى. قايدا توي، قايدا جيىن بولسا اقاندى كىسى جىبەرىپ شاقىرىپ الادى. اۋجار اقانسىز ايتىلمايدى، قىز سەرىسىز ۇزاتىلمايدى، جاڭا تۋعان نارەستەگە ءانشىسىز ات قويىلمايدى. سەرى جالعىز جۇرمەيدى. بار توبىمەن جۇرەدى. سەرى توبى ازايمايدى، كۇننەن-كۇنگە كوبەيە تۇسەدى.
ۇنەمى اقانمەن بىرگە جۇرەتىن ۇرقياداي، سۇلتانمۇراتپەن قوسىلا ءان سالاتىن قاديشا دا جاسىرىنباق ويناي المادى. كۇندەردىڭ كۇنىندە تاستاننىڭ قۇلاعىنا سۇمدىق ءسوز دە، مۇزداي بوپ جەتتى. اقان اقتوقتىعا ەرەگىسىپ تاستاننىڭ توقالىن تارتىپ الىپتى، ۇرقيا ەكەۋى كۇندەس ەكەن» دەگەن وسەك ءبىر شىعىپ ەدى، ىلە «اقان وزىنە ەرگەن جىگىتتەرگە ەلدىڭ ەڭ ءتاۋىر قىزدارىن الىپ بەرەدى. قاديشانى ازعىرىپ سۇلتانمۇراتقا قوسىپتى. سۇمدىق-اي، بۇيتە بەرسە ۇرعاشى اتاۋلى قۇتىرعان يتتەي كوزى قانتالاپ يەسىنەن بەزەر بولار، قىز-قىرقىن ازازىلدىك جولعا تۇسەر بولار» دەگەن الىپ-قاشپا ءسوز سۋ جىلانداي سۇيرەڭدەدى.
ءىشى وتتاي كۇيىپ، ەسىنەن تانعان تاستان ءوزى قۋىپ جىبەرگەن توقالىنان قايتىپ ءوش الارىن بىلمەي، جۇرت الدىندا ماسقارا بوپ، ەل بەتىن كورە الماي زاپىران قۇسىپ جاتىپ الدى. كەك الۋدىڭ جولىن ويلاپ، قۋارعان قۋ شوپتەي حالگە جەتتى.
ءوستىپ جۇرگەندە قاراوتكەل جاقتان سەرىگە حابار كەلدى. ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان اققوشقار-سايدالىنىڭ اسى بولعالى جاتىر ەكەن. كۇننىڭ ىستىعىندا كەلەر الداعى ورازاعا دەيىن وتكىزبەك اسقا اقاندى شاقىرتىپ، داڭقى جەر جارعان قۇلاگەرىن بايگەگە قوسسىن دەپ، ارنايى شاپقىن جىبەرىپتى.
اقان بارا المايتىن بولدى. اياعى اۋىر ۇرقيانىڭ كۇنى تاياۋ ەدى. سەرى سەرىگىن تاستاپ، ساۋىق قۋىپ كەتە المادى. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قۇلاگەرىن دە بىرەۋگە سەنىپ اماناتپەن جىبەرە المادى.
شىدەرلەنگەن دۇلدۇلدەي، توپشىسى قايىرىلعان قىرانداي توبان اياق بوپ وتىرىپ قالعان تۇلپاردىڭ تۇساۋىن شەشىپ، سۇڭقاردىڭ توماعاسىن اعىتقان ۇرقيا بولدى.
— اقان، ءسىز جالعىز مەنىڭ اقانىم ەمەسسىز، ەل اقانىسىز. ەلسىز اقان جوق. اقانسىز جەردىڭ ءسانى، ەلدىڭ ءانى جوق. جەر سانىنەن، ەل انىنەن ايىرىلماسىن. مەن دەسەڭىز بۇل جولدان قالماڭىز. دۇنيەدە بالا تاۋىپ، انا بولعان جالعىز مەن ەمەس. مەنىڭ قاباعىم كىربىڭ تارتسىن دەمەسەڭىز، ريزاشىلىقپەن اتتانىڭىز. ءوزىڭىزدى ەكەۋ بوپ قارسى الارمىن، — دەپ سوڭعى سوزىنە ۇيالا تۇرىپ قيىلدى. قۇلاگەردىڭ ەر-توقىمىن ءوزى الىپ شىعىپ، اتقا سالدى.
سوزدەن توسىلعان اقان ۇرقيانىڭ اقىلىنا ريزا بولىپ، تىلەگىن قابىل العان. قۇلاگەرىن باپتاپ، انشى-كۇيشىلەرىن، بالۋاندارىن ەرتىپ، سالتاناتپەن اتتانعالى جاتقاندا ۇرقيا اقتوقتىنىڭ بەلگىسى — سارى جىبەك جابۋدى ۇلبىرەتىپ ءوز قولىمەن جاپتى قۇلاگەرگە.
6
ىشۋگە، جەۋگە دەگەندە قاي زاماندا دا سىلتاۋ كوپ بولعان-اۋ. اقاندار اتتانىسىمەن ءاۋىل-ۇيدىڭ قاتىن-قالاشتارى جينالىپ، ۇرقياعا توقىمقاعار جاساتتى. ءبىر قويدى سويعىزىپ، ءوزدى-وزى ءماز بوپ تاراعانداردىڭ ىشىندە مۇحامبەت پەن رامازاننىڭ ايەلدەرى دە بار ەدى. بيىل قىس بويى اقان ءۇيى ساۋىقشىل جاستاردان ارىلماي، ءبارى توپتانىپ اڭ اۋلاپ، قاراتال باۋىرىن دۋمانداتىپ جاتقاندا، ەرىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، بۇل جاققا اياقتارىن قيا باسپاعان ابىسىندار الىستان قىزىعىپ، ءبىر كەلىپ كەتۋگە قۇمارتۋشى ەدى. كەلىن بوپ تۇسپەي جاتىپ اتا-ەنەسىنىڭ الدىندا ەركىن ەركەلەپ، قايناعاسىمەن دالادا مىلتىق اتىپ، قۇس سالىپ بوزبالاشا بىرگە جۇرەتىن سۇلۋ ۇرقيانى سىرتتاي كۇندەيتىن. وزدەرىنىڭ وڭسىزدىگىنە دە ىشتەي كۇيىنىپ، بوساعانى اتتاماي جاتىپ وسى توڭىرەكتىڭ اۋىزعا ىلىككەن ەڭ سۇلۋلارىن ماڭىنا توپتاپ، قۇربى كوبەيتىپ العان جاس كەلىننىڭ باقىتىن ءوزارا قىزعانىش ەتۋشى ەدى. ولاردى جەڭگە بوپ، ۇلكەندىك جولمەن شاقىرتىپ العان دا ۇرقيا.
العاش كەلگەندە ەكى كەلىنشەك تە اسا سىر بەرمەي، قاتار وتىرىپ، قاتار سىزدانعان. باسقا ايەلدەر ءۇيدى باسىنا كوتەرە ءان سالىپ، داراقى كۇلكىگە باسىپ، كوڭىلدەرى ماسايىپ تاراعاندا، بۇل ەكەۋى ءۇنسىز تىمىرايىپ سۇرلانىپ قايتقان. نەگە ەكەنىن وزدەرى دە بىلمەيدى، ايتەۋىر بار مالدى تۇپ-تۇيناقتاي ەتىپ قايعىمەن العان كەلىننىڭ سالعان ءانى، سويلەگەن سوزىنە دەيىن قىزىقتاپ، اينالىپ-تولعانىپ ءماز بولعان قورامسا مەن جاڭىلدىڭ، وزىنەن بىر-ەكى-اق جاس ۇلكەن جەڭگەمەن بىرگە تۋعان ءاپالى-ىنىلى بالالارداي ويناپ، جاراسقان ايبەرگەننىڭ مىنەزدەرى ۇنامادى.
ءبىراق، سول ءبىر بارىپ قايتقان كۇننەن سوڭ، ەكەۋى دە ەرلەرىنىڭ كوزدەرىن الا بەرىپ، ءبىر قاعا بەرىستە ۇرقيا ۇيىنە قاراي تومپاڭدايدى. توقىمقاعار ارتى باستاڭعىعا اينالىپ، جان-جاقتان قىز-قىرقىن اعىلىپ، سەرىنىڭ ءۇيى كەلىمدى-كەتىمدى كىسىدەن ارىلمادى. بۇلار بارعان سايىن باۋىر باسىپ، وزدەرىمەن جىلى سويلەسىپ، ءۇيىرىپ العان ۇرقياعا دا ۇيرەنىسە باستاعانداي.
ءبىر كۇنى، ويدا جوقتا، ەكەۋى وتىرىپ كوڭىلدەرىندە جۇرگەن سىرىن اقتاردى.
— ءاي، شىنىندا دا، cepi اعام تۇگىلى وسى ۇرقياعا ءوزىم عاشىق بوپ بارامىن. ايەلگە ايەلدىڭ قۇمارتقانى قىزىق ەكەن، — دەپ ەدى مۇحامبەتتىڭ ايەلى قاينىكەش.
— راس-اي، مەن دە سولايمىن. پەندەشىلىك دەسەيشى، اۋەلدە اعايىندى ادامداردىڭ اراسىنا سايتان كەپ تۇسكەندەي ىتىرىنىپ ەدىم، ەندى پەرىشتە كورگەندەي مەن دە قۇمارتىپ بارامىن، ءوزىنىڭ كىسى تارتار سيقىرى بار شىعار، قاجىنىڭ قىزى عوي، — دەدى قارا قايىستاي ارىق ءۋازيپا.
— He سيقىرى بار دەيسىڭ. ونىڭ ورنىندا ءبىز بولساق، قىزىعىنا ورتاقتاسپاي جاتقان قايىنبيكەلەر سىرتىمىزدى بەرىپ، ماڭىمىزعا جۋىتپاس ەك. جاقسىنىڭ اتى جاقسى دا.
— ءيا، اقىلدى ەكەن. قۇدايتاعالا كوڭىلى تۇسسە كولدەي-اۋ، بار جاقسىلىقتى ءبىر باسىنا ءۇيىپ بەرگەن. سىمبات، كورىك قانداي. ءتىپتى بار عوي، تىم قۇرماسا انا جۇپ-جۇمىر اپپاق بىلەگىن بىزگە بەرمەگەن، — دەپ ءۋازيپا كوك تامىرى بىلەۋلەنگەن كوسەۋدەي بىلەگىن كەڭ جەڭىنەن شىعارىپ، قوراشسىنا قارادى.
— نە كەرەك، cepi اعام تەڭىن تاپتى عوي. قالاي ەركەلەتسە دە تۇرادى. كيگەن كيىمىنە دەيىن جاراسىپ تۇر، بىزدەي كەڭ ەتەك سال بوكسە ەمەس.
— ونىڭ راس. ءبىراق، ەركەكتىڭ ەركەگىنە دە بايلانىستى-اۋ. «جىبەكتى تۇتە الماعان ءجۇن قىلادى» دەپ كەيبىر ەركەكتەر التىن اسىقتاي ايەلدەرىن الماي جاتىپ ءجۇن قىلىپ جىبەرمەي مە. سەرى اعام بولەك جاراتىلعان جان عوي. مالىم كەتتى دەپ مويىپ، قاجىعان ول جوق. قايتا بۇرىنعىدان دا قۇلپىرىپ، ۇرقيانى قاتىنىنداي ەمەس، قارىنداسىنداي ماپەلەپ وتىرعان جوق پا؟!
— ءيا، قىزىعىن كورمەگەن مالدان نە پايدا. كوبەيگەن سايىن كوبەيتەم دەپ، قالتىراپ وتىرعانشا، از ومىرىندە سەرى اعام مەن ۇرقياداي ءتاتۋ-تاتتى قىزىق كورگەنگە نە جەتسىن. «بەرى ازىعى مەن ەر ازىعى جولدا» دەمەكشى، تاتۋ، قىزىق ءومىر كەشكەن ادام اشتان ءولىپ، كوشتەن قالمايدى. شىركىن، ۇرقياشتىڭ نە ارمانى بار ەكەن؟!
— سونى ايت! تەك ارمانى باياندى بولعاي. سەن ەستىدىڭ بە، وسى، كورە المايتىن كۇنشىلدەر cepi اعامدى تاعى دا وسەككە تاڭىپ، شۋلاپ جۇرگەن كورىنەدى عوي. ۇيىنە وڭكەي سۇلۋ قىزداردى جيىپ الىپ، حات جازىسىپ ايتىسىپ، جاستاردى ازدىرىپ ءجۇر دەيدى. «اسىرە قىزىل تەز وڭادى، ءالى اقان، كورەرسىڭ، ۇرقيانىڭ ۇستىنە بىرنەشە ايەل الادى» دەگەندى شىعارىپتى.
— ە، ايەل زاتىنىڭ باعاسىن مالمەن ولشەيتىن توڭ مويىندار نە دەمەيدى. سەرى اعامنىڭ جانىن قايدان ۇقسىن! — دەپ قاينىكەش قاباعىن شىتتى، — باسقا تۇگىل، كەشە مۇحامبەت تە توسەكتە جاتىپ بۇيىرىمنەن تەمىردەي قولىمەن نۇقىپ قالدى. «ءاي، سەن قاتىن انا ۇيگە بارعىشتاپ ءجۇر دەيدى. نەمەنە، جاستىعىڭ ەسىڭە ءتۇسىپ ءجۇر مە. ساعان ساۋىق نە كەرەك. شۋىندى شۇباتپاي، بالالارىڭدى، شارۋاڭدى باعىپ ال!
بۇزىلعىڭ كەلمەسە، ەندى اياعىڭدى قيا باسۋشى بولما!» دەپ تەرىس قاراپ جاتىپ الدى. نامىستان قورلانىپ ءتۇنى بويى اعىل-تەگىل جىلادىم. ودان باسقا نە كەلەدى قولدان. مۇحامبەت اياپ، تىم قۇرماسا ءبىر رەت ايمالار ما دەپ ەم، سەزگەن دە جوق. ءتۇنى بويى قورىلداپ، تاڭ اتا مالعا تۇرىپ كەتتى.
— ءيا، وي. وسى cepi اعامنىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىن تەك جاماندىققا بۇراتىندارى قالاي؟ ءسۇيتىپ ءجۇرىپ، بار جەردە سونىڭ ولەڭىن ايتادى وزدەرى...
— جاپ-جاس ۇرقيانىڭ اقىلىنا بۇلاردىڭ تاعى دا ءبىر كوزدەرى جەتتى. اسقا كەتكەن اقاندارعا ون شاقتى كۇن بولعان. قاسيەتتى ەرەجەپ ايى ءوتىپ، اۋىز بەكىتەر رامازان ايى باستالعان. ەكىندىگە قاراي ەكى كۇيمە سالدىرتىپ كەلىپ، سەرىنىڭ ۇيىنە توقتادى. ىشىنەن شىڭعىستىڭ، ءجۇسىپتىڭ، نۇرالىنىڭ، مايقاقتىڭ ەركە قىزدارى، تاعى ءبىر ايەلدەر ءتۇسىپ جاتىر. اقاننىڭ «ءۇش توتى» ءانى شىققالى ەل وسى وڭىردەگى بەس-التى بويجەتكەن سۇلۋ سىلقىمداردى ءۇش توتى اتاپ كەتكەن.
مويىندارىنداعى اق تورعىندارى جەلبىرەپ ۇيگە كىرگەن توتىلاردى كورگەندە قاينىكەش پەن ءۋازيپا دا سولاي قاراي جونەلدى.
قىزدارمەن ەرە كەلگەن ۇزىن بويلى قارا ايەلدى كورگەندە قوس قايىن بيكە ءبىرىن-بىرى شىمشىپ الىپ، بويجەتكەندەرمەن زورعا امانداستى. كۇلكىگە بۋلىعىپ وتىر. جارىلارداي بوپ، ءبىر-بىرىنىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ، كەلىندەرىن بايقاسا دا، بايقاماعان بولىپ ۇرقيا قۇربىلارى اكەلگەن تارتۋلارىن كورە باستادى.
قولدارىنان ونەر تامعان ىسمەر قىزداردىڭ اكەلگەن سىيلارى كوز تارتادى: وڭكەي اسىل تاس، تانا قاداپ، وقا جۇرگىزگەن قۋىرشاققا كيگىزەرلىكتەي الاقانداي شاپان، ۇلبىرەگەن كويلەك. ىلعي جاس نارەستەنىڭ كيىمدەرى. بۇگىن-ەرتەڭ دەپ وتىرعان اياعى اۋىر ۇرقياعا تارتۋ — اق نيەتتى جاقسى ىرىم. جۇدىرىعىنا كيگىزگەن جاسىل شاپاندى اينالا قاراپ ۇرقيا كۇلىپ جىبەردى.
— وزدەرىڭ ىرىمشىل عانا ەمەس، بىلگىرسىڭدەر عوي. مىنا ەكى يىققا قاداعان ەسەك تاس، جىلان باس، جاۋىرىنىنداعى تۇيە شۋداسى كوز تيمەس ءۇشىن قادالعان-اۋ. اجەم ايتىپ وتىرۋشى ەدى، — دەپ، ءبىر كەزدە لىپ ەتكىزىپ جامالدىڭ الدىنا تاستاي سالدى. — تىعىندار، اپام كەلە جاتىر. ۇيات-اي، كورىپ قالماسىن.
— ە، ەشتەمە ەتپەيدى. بالاعا الدىن الا كيىم دايىنداعاننىڭ نە وعاشتىعى بار، — دەپ قارا ايەل، ءسابي كيىمدەرىن الدىنا جيىپ الىپ، جارىققا كوتەرىپ كورە باستادى...
كەشكى اۋىز اشارعا دەيىن مارە-سارە بولعان قىزدار ۇرقيادان سەرىنىڭ ولەڭدەرى ساقتاۋلى ساندىعىن سۋىرىپ الىپ، كەشكە دەيىن ولەڭدەرىن كوشىرىپ، بۇرىن قىزدارعا جازعان عاشىقتىق حاتتارىن داۋىستاپ وقىپ وتىرعان. «ءباتيما قىزعا»، «اقشاباق»، «شامشيكامار»، «اقساۋساق»، «عاشىق جارعا»، «ءبيبىعايشا»، «ج...عا»، «زاعيپاعا»، «بازار قىزعا»، «جاناتاي قاجىنىڭ قىزىنا» دەگەن ءتاتتى ولەڭدەردى قاباعىن شىتىنا وتىرىپ، جاقتىرماي تىڭداعان قارا ايەل ءبىر كەزدە ەرنىن سىلپ ەتكىزىپ، كەكەسىنمەن كۇلدى:
— وسى مەنىڭ تاڭىم بار. ۇرقياش، شىنىڭدى ايتشى، اقاننىڭ مىنا ولەڭدەرىن ەستىگەندە قالاي شىدايسىڭ؟ وڭىڭە قاراسام، ماسايراپ، شاتتانىپ وتىرعان ادامنىڭ ءوڭى. اشەيىن بەر جاعىڭ بولار. ايتپەسە قىزعانبايمىن دەيسىڭ بە؟ بۇرىن جەلىككەن جاستىعىندا جازعان ولەڭدەرىن ەندى نەمەنەگە ساقتاپ ءجۇرسىڭ، جىرتىپ تاستامايسىڭ با؟ بۇل تۇگىلى جۇرت «ءۇش توتى» دەپ مىنا قىزدارعا شىعارعان ولەڭىنە كۇلىپ، سەنىڭ مىنەزىڭە قايران قالىپ ءجۇر. قالاي باسىندىراسىڭ. ۇيات-اي! ءوزىمىز بولساق... — دەپ ەرنىن تاعى دا سىلپ ەتكىزدى.ۇ
ۇرقيانىڭ دا، باسقا قىزداردىڭ دا بەتتەرى ورتتەي جانىپ موسقال ايەلگە ءۇنسىز قاراي بەرىپ ەدى، قاينىكەش شىداي المادى:
— جۇرت نە دەمەيدى. وندا تۇرعان نە بار ەكەن. ءسىز، نە، وسىندا اراعا وت سالا كەلدىڭىز بە؟!
ۇرقيا شامدانعان جوق، بەتى شۇڭقىرايا كۇلدى دە، قاسىن كەرىپ بيازى جاۋاپ بەردى:
— اپاي، مەنى اياعانىڭىزدى ءتۇسىندىم، راقمەت! ءبىراق سەرىنىڭ قامىن نەگە ويلامايسىز. ەگەر سەرى سۇلۋ قىزعا، جاقسى قۇربىعا ءان شىعارىپ، ولەڭ ايتپاسا كىم بولار ەدى. قولىنان دومبىراسىن، كومەيىنەن ءانىن تارتىپ السام، مەنىڭ دە بۇل ۇيگە كەلۋىم بەكەر بولعان. مەن دۇنيە جيعان مالشىعا ەمەس، جىر قۋعان انشىگە تيگەن ەم. ەگەر سەرىنىڭ بۇرىنعى ولەڭىن جىرتىپ، ەندىگى ولەڭىن تىيسام، سەرى قۋىس قۋراي بىرەۋ بولىپ قالماي ما. ءسىز بۇل بازىناڭىزدى ءوز ۇيىڭىزدەگى سەرى اعايعا جاساساڭىز ەتتى.
قاينىكەش تە، ءۋازيپا دا قاتارىمەن جارىلدى:
— ايتقانداي، ءسىزدىڭ ۇيدە دە سەرى بار عوي.
— ءانى جوق، ءسانى جوق نەعىلعان سەرى.
— سەرى ەمەس، تىراش قوي، — دەپ سوزدەرىنە بۋلىعىپ، شەك-سىلەسى قاتا كۇلگەندە، قارا ايەل شىداي الماي ۇلكەن ۇيگە شىعىپ كەتتى.
ەكى ايەلدىڭ باعانا كىرە بەرە كۇلگەندەرى دە وسى ەدى. قارا ايەل بۇكىل كوكشەگە ايگىلى وجان سەرىنىڭ جاماعاتى. ءبىرجان، اقان سياقتى سال-سەرىلەرگە «مەن دە ولاردان كەم ەمەسپىن» دەپ ەلىكتەپ، اۋرە بوپ جۇرگەن ءبىر جان. الدىندا مىڭ قارالى مالى بار وجان نەشە ءتۇرلى الەمىش كيىمدەردى كيىپ، ەل ارالايدى. بارعان جەرىندە اتتان قۇلاپ، قاشان ۇيگە كوتەرىپ كىرگىزگەنشە شالقاسىنان ءتۇسىپ تىرايىپ جاتىپ الادى ەكەن. ۇيگە كىرگەندەگى كاسىبى دە سول. ەلىنە اتتاناردا جۇرت جابىلا كىلەممەن كوتەرىپ، قولتىعىنان دەمەپ، اتقا مىنگىزىپ مازاق ەتەدى. جۇرت مازاعىن شىن كورگەن وجان ءوزىن cepi ساناپ ەرتەدەن قارا كەشكە بۇلىنەدى دە جۇرەدى. نە ەلگە، نە وزىنە تيگىزەر مىسقالداي پايداسى جوق، دوسقا كۇلكى، دۇشپانعا تابا پەندە.
اقاننىڭ بىردە: «كەيبىرەۋلەر قىز الدىم دەپ، قىزعانىش الادى، ونىسى اسىل جار ەمەس، ماسىل قار بوپ شىعادى» دەگەنى ەسىنە تۇسكەندە سەرىسىن ساعىنعان ۇرقيا:
— ءقازىر كەلەم، قىزدار، — دەپ قورا ىشىندەگى شوشالاعا كەتتى.
كۇن دە ەتەككە جاقىنداپ، اۋىز اشار مەزگىل تايانىپ قالعان. جاڭىل شەشەي ۇرقيانىڭ اياعى اۋىرلاعاننان بەرى «كەلىنىمنىڭ جۇرەگى اينيدى» دەپ قازان-وشاقتى ۇيدەن الىس ۇستاپ، جاز شىققالى ەسىك الدىنداعى جەر وشاقتى قالىڭ قاراعاي باۋىرىنان قازدىرعان. اۋىز اشارعا ءدامدى اس دايارلاپ، الىستا بۇگەجەكتەگەن ەنەنى كورگەن قاينىكەش پەن ءۋازيپا دا:
— وي-بوي، كۇن باتىپ قالىپتى-اۋ، الگىلەر دىگىرىكتى سالا كەلەتىن بولدى-اۋ، — دەسىپ ۇيلەرىنە جۇگىردى.
ۇرقيا اقانمەن وتاسقالى سەرىسىنەن تۇڭعىش ايىرىلىسۋى. ءوزى لۇقساتىن بەرىپ، قولقالاپ اتتاندىرسا دا، از كۇندە قاتتى ساعىندى. ەسىنە ءتۇسىپ كەتسە-اق شوشالاعا جۇگىرەتىن ادەت تاۋىپ العان. وندا ەكى بۇركىت بار. ءبىرى توماعالى قاراتورعاي. ەكىنشىسى بالا قىران. بيىل باۋىرىنان ءسۇتى سورعالاعان بۋاز قوياندى اتىپ العالى ۇرقيا ارا-تۇرا تۇندە شوشيتىندى شىعارعان. ءبىر كۇنى تۇسىنە تاعى دا قويان ەنىپ، قوس اياعى ءالسىز تىرباڭداعان قويان تىر جالاڭاش ايەلگە اينالىپ كەتتى. قۇلاعىنان كوتەردىم دەپ تۇرعانى قوس بۇرىمى ەكەن. قارنى شەرميگەن ايەل، ءسۇتتى قان سورعالاعان قوس انارىن قىسىپ، سويلەپ قويا بەردى: «ءاي، ۇرقيا-اي، سەن دە ەرتەڭ پەرزەنت كۇتكەن مەندەي انا ەمەسسىڭ بە. كۇناسىز سابيلەرىمە جارىق دۇنيەنى كوپسىنگەنىڭ نەعىلعانىڭ!» دەگەندە ۇرقيا شوشىپ ويانىپ، سولقىلداپ تۇرىپ جىلاعان. ءتۇنى بويى كوجەكشە ءبۇرىسىپ، ىقىلىق اتقان ۇرقيانى باۋىرىنا قىسىپ، ايمالاعان اقان، كوزىنەن، اشىق يىعىنان، تۇلا بويىنان ءسۇيىپ، ۋاتا الماعان. كەلەسى كۇنى، «قاردىڭ باسىن قار الار، حاننىڭ باسىن حان الار» دەگەندەي، اڭنىڭ باسىن دا اڭ الادى، ەندى مىلتىق اتپاساڭ، قۇس سالۋعا ۇيرەتەمىن. سوندا قويانىندى ۇمىتاسىڭ» دەپ، جاقىندا ەكى بالاپان قىران الىپ كەلگەن. بىرەۋىن كەلە قاپتان الىسىمەن ۇشىرىپ جىبەردى. ۇرقيا:
— ودان دا مىنانى نەگە جىبەرمەدىڭ، انانى الىپ قالۋ كەرەك ەدى، — دەگەندە:
— ونىڭ نەسىنە قىزىقتىڭ؟ — دەپ اقان كۇلگەن.
— مىنانىڭ كوزى شاعىر اتتىڭ كوزىندەي ەكەن. انانىڭ كوزى قاپ-قارا مويىلداي ادەمى ەدى. جانە مىنادان ۇلكەندەۋ، ىرىلەۋ. — اقان ودان بەتەر كۇلدى:
— ونىڭ كوزى قارا، سۇلۋ بولعانى — شاتا تۋعان.
ۇرقيا ورەسكەلدەۋ قالجىڭعا وكپەلەپ بۇرتيا قالىپ ەدى، اقان كۇلكىسىن تىيىپ، قارا كوز كۇس جايىن شىن ءتۇسىندىردى.
— راس ايتام، ۇرقياش. ونىڭ قارا كوز بولۋى — ۇياباسار بۇركىت قاراقۇسپەن شاعىلىسقان. سول سەبەپتى مىنا شەگىر كوزدەي ول وجەت بولمايدى، جاسىق كۇس. سوسىن ءىرى بولۋى، ول دا ۇياباسار. ەسىڭدە بولسىن، قاشاندا ادال قۇستىڭ ەركەگى ءىرى كەلەدى دە، ارام قۇستىڭ ۇرعاشىسى ءىرى بولادى.
سودان سوڭ قاناتى قاتقان بالاپان بۇركىتتىڭ بالاعىنا بالداق سالىپ، شىجىمداپ، ەكى جاق باسىن قايىسقا ىلگەن اتكەنشەك سەكىلدى جۇمىر اعاشقا قوندىرىپ، تەربەتىپ قويعان.
مۇنى سەلكىلدەك دەيدى. قاشان قولدان تاماق جەپ ۇيرەنگەنشە وسىلاي تەربەتىپ قاجىتادى. ابدەن قاجىعاندا بارىپ تاماق جەيدى. تاماعى ەت. مىنا ىستىكتىڭ باسىنا قاداپ بەرەدى. مەن كەلگەنشە ءوزىن باقىلارسىڭ. كەيىن بۇل سەنىڭ قىرانىڭ بولادى، — دەپ كەتكەن.
ۇرقيا قاراڭعى شوشالاعا كىرگەندە توماعالى قاراتورعاي بۇرىشتاعى تۇعىردا مۇلگىپ، ءۇنسىز وتىر ەكەن. بالا بۇركىت ءجۇنىن ءۇرپيتىپ، تالپىنىپ تاماق ىزدەپ وتىر. ۇرقيا جالما-جان ىستىكتىڭ باسىنا تۋرالعان ەتتى قاداپ، اقانشا «كال، كال، الاباس!» دەپ تۇمسىعىنا تاقاپ ەدى. شەگىر كوزىمەن ەتكە تەسىرەيە قاراعان بالاپان ءبىر كەزدە باس سالىپ، ءبىر-اق قىلعىتتى. ۇرقيا تاعى بەردى... تاعى بەردى. ءوزى كۇندەگىسىنشە وڭاشادا ەركىن سويلەسىپ ءجۇر.
— الاباس، الاباس. سەن اقاندى ساعىندىڭ با؟ ءا، ايتپايسىڭ با؟ مەن ساعىندىم. بۇگىن ول كەتكەلى نەشە كۇن، بىلەسىن بە؟ ون ءبىر كۇن... ءوزىڭ ۇندەمەيسىڭ عوي. قارنىڭ اشقان ەكەن، ءا! بيىل سەنى اڭعا ۇيرەتەمىز. سەن مەنىڭ قولىمدا بولاسىڭ. اقاننىڭ بۇركىتى قاراتورعاي... ءتۇسىندىڭ بە. ءما، جە، جە. اقان كەلگەنشە تويىنىپ ال. ول كەلىسىمەن سەنى باۋليدى. تىنىشتىق كورەم دەپ ويلاما. قاسقىر الاتىن قىران عىپ شىعارادى. ءقازىر ەت جەپ ال. ءالى قوياندى تۇسىرەردە تۇزدى كيىز دە جۇتاسىڭ، اسىقپا. اقان، اللا اماندىق بەرسە، جاقىندا كەلەدى. مەن دە كۇن ساناپ ءجۇرمىن...
ۇرقيا بالاشا سويلەسىپ شوشالادا ۇزاق ءجۇرىپ قالدى. بۇل كەزدە كۇن دە بايىعان ەدى. «ەندى قۇربىلارى ەسىنە ءتۇسىپ ۇيگە اۋىز اشارعا بۇرىلا بەرگەن... كوزىنىڭ الدى تۇك كورمەي، باسى شىر اينالىپ كەتتى. شىعا بەرىستەگى اشادان قارمانا بەرگەن ۇرقيا قالاي بۇكتۇسىپ وتىرا كەتكەنىن دە بىلمەي قالدى. مۇنىسى نەسى. كوزىنىڭ ءتۇبى سۋىرىپ، باسى شىڭىلداپ بارادى. قاراڭعى شوشالادا كوپ اينالىپ قالعاندىكى بولار... جوق، قۇلاق ءتۇبى دۇڭگىرلەپ، جەرمەن بىرگە ءوزى دە شىر كوبەلەك اينالىپ بارا جاتقانداي. الدە تاماق ىشپەگەندىكى مە. مىنا ورازا دا ۇرقيانىڭ جۇكتى كەزىنە ءدال كەلەر مە. «ءوزىن اياعىن اۋىر، اۋىز بەكىتەم» دەپ اۋرە بولما. زورىعىپ قالاسىن. ودان دا تاماقتى جاقسىلاپ ءىش» دەپ كەتكەن اقان. جاڭىل اپاسى دا: «قارعام، ورازانىڭ باسىندا، ورتاسىندا، اياعىندا ءۇش كۇننەن ۇستاساڭ بولادى. ەرەجەپ ايىندا ىرىمىن جاسادىڭ عوي. سول دا ۇلكەن ساۋاپ» دەگەن. ءبىراق التى جاسىنان بەرى اۋىز بەكىتۋگە ۇيرەنگەن قاجى قىزى بۇرىنعى ادەتىن تاستامادى. العاشقى اۋىز بەكىتكەن كۇننەن بىلاي اسقا زاۋقى سوقپاي، تابەتتەن ايىرىلعان. ءقازىر اش وزەككە ءتۇسىپ كەتكەن-اۋ. ءىشى دە بۇراپ بارادى. مەڭ-زەڭ بوپ شوگىپ قالعان ۇرقيا بۇك ءتۇسىپ، بۇرىسە بەردى. ورنىنان تۇرۋعا مۇرشا جوق. الدەن ۋاقىتتا، ەسسىز تالىقسىپ، قۇلاپ ءتۇستى. بۇل — تولعاقتىڭ باستالعانى ەدى.
7
جىلاندىنىڭ باۋىرى ابىر-سابىر. قوڭسى قونعان كوپ اۋىلدىڭ جاستارى لاقابى جەر جارىپ كەلە جاتقان اسىل قوناعىن قارسى الۋعا ءبىر وبانىڭ باسىنا جينالعان. ۇكىسى بۇلعاقتاعان قىز-قىرقىن، اتتارىن تايپالتىپ ەرسىلى-قارسىلى جوسىلتىپ جۇرگەن بوزبالالار. ءبارى دە ابىگەر. ءبارى دە اقان توبىن كۇتۋدە. الىستاعى قۋاندىق جۇرتىنا – اققوشقار سايدالىنىڭ اسىنا بارعان اقان سەرى بۇكىل قاۋىمدى اۋزىنا قاراتىپ، انىمەن دە، سال-سەرى دوستارىن ەرتكەن سانىمەن دە جۇرتتىڭ قۇمارىن، ەلدىڭ ايىزىن قاندىرعان. اپارعان بالۋاندارى جىعىپ مەرەيى وسسە، قۇلاگەرى ءۇش ءجۇز اتتىڭ الدىندا قارا ءۇزىپ كەلىپ، التى الاشتى تاعى دا تاڭ قالدىرىپتى.
جىلاندى جەرى قاراۋىل جۇرتىنىڭ ەڭ قالىڭ وتىرعان تۇسى. اتىعاي-قاراۋىل جايلاعان ولكەنىڭ اشىلار بيىك قاقپاسى. استىڭ حابارى بۇل اراعا كۇن قۇرعاتپاي جەتىپ جاتقان. كەشە اقاندار وسىدان ءبىر تۇستىك جەردەگى اششىلى جايلاۋىنا قونالقىعا كەلدى دەگەن. ەندى بۇل اۋىلعا سوقپاي وتپەيدى.
كۇن ەتەككە قاراي ەڭكەيە باستاعان شاق ەدى. تىپ-تىنىق دالادا كوكشەتاۋ جەرىنىڭ و شەتى مەن بۇ شەتى. اينا كولگە تۇسكەن جارقىن ساۋلەدەي كورىنىپ، ەرەكشە قۇلپىرادى. سوڭعى ساعىمعا ءجۇزىپ، سول جاقتا زەرەندى، ايىرتاۋ تاۋلارى، الىستان بۋراباي مۇنارتادى. ارت جاقتان يمانتاۋ، كوز ۇشىندا سۇيىرلەنگەن اقان تاۋى بۇلدىرايدى. ءبىر كەزدە بار تاۋ، بار الاپقا ءۇن بىتكەندەي جاڭعىرىعىپ، ەن دالانى قۋانىشتى ءۇن كەرنەپ كەتتى.
— انە، شىقتى.
— اقان سەرى كەلەدى!
— كورىندى، كورىندى!
جاپ-جاسىل جىلاندىنىڭ بەلەسىنە شىعا كەلگەن قالىڭ توپقا قاراي جۇرت لاپ قويدى. قاتار ءتىزىلىپ، اتتارىن ەنتەلەتكەن سال جىگىتتەر وزدەرىن كۇتكەن لەك-لەك جاستاردى كورگەندە شىرقاتىپ انگە سالدى. كەشكى اۋاعا شىمىرلاي شىققان شيراتىلعان ءان اسپانعا شىرقاي كوتەرىلىپ، جىلاندىنىڭ كوك باۋرايىن اسەم كۇيگە بولەپ كەلەدى. ەجەلدەن ەركىن تىرشىلىك پەن سونىڭ قوشامەتشىسى ءاندى جانىنداي سۇيەتىن، دالا بوزتورعايىنان باستاپ كال پاتشاسى اققۋ انىنە دەيىن تۇرا قالىپ قۇلاق تۇرەتىن قاۋىم — دالا گۇلىندەي قۇلپىرىپ، بار اسىلىن كيگەن جاستار بىر-بىرىنە قۋانا ۇمتىلىستى. سىڭعىرلاعان كۇلكى، بيازى اماندىقتان بۇراتىلا باسىپ، توبىلعىداي مايىسقان بويجەتكەندەر سال-سەرى جىگىتتەردىڭ شىلبىرىنا ورالىپ، ەندى ءبىر توبى اقان مەن ۇكىلى دومبىرالارىن كوككە بۇلعاپ ءان سالعان ءباتجان، سۇلتانمۇراتتاردى ات ۇستىنەن كىلەمگە ءتۇسىرىپ الىپ، اۋىل شەتىندەگى كوك شالعىنعا تىككەن ۇلكەن بوز ۇيلەرگە قاراي شۇبىرا جونەلدى. اققوشقار-سايدالى ەلىنەن ورالعالى سەرىلەرگە قوسىلعان ءۇش اتتىلى تىزگىندەرىن بۇرىپ، جىلاندى جۇرتىنىڭ اقساقالى قاراۋىل قىلىشپاي قارتتىڭ اۋىلىنا بەت الدى. بۇل — ەكى جىگىتىڭ قاسىنا ەرتكەن التايدىڭ اتاقتى بايى باتىراش ەدى.
تالاي استا ۇزدىك كەلىپ جۇرگەن قۇلاگەردەي ءدۇلدۇلدى كورگەندە ودان ۇيقى قالعان. بىرەۋدىڭ جىلتىراعان كۇمىس شاقشاسىن، سارى الا قامشىسىن كورسە دە قاعىپ تۇسپەي كوڭىلى كونشىمەيتىن باتىراش كوكشەنىڭ تۇلپارىنا ولەردەي قىزىقتى. قىزىققانىن سۇراۋدان ءجۇزى جانباتىن، ونى نە قالاپ، نە قورقىتىپ العانشا تىنىم دا تاپپايتىن ول اقان سەرىگە توي ارتىندا قولقا سالعان. ءبىراق سەرى ماڭىنا جۋىتپادى. «ءبىر ءۇيىر جىلقى بەرەيىن» دەپ شىن قيىلسا دا بولمادى. اقىرى سەرىگە كەرەگى قىز عوي دەپ، «بۇكىل قۋاندىقتان تاراعان التاي رۋىنىڭ وزىنە قاراستى جيىرما اۋىلىنان تاڭداعان سۇلۋىڭدى قالىڭدىقسىز بەرەيىن» دەپ تە سالدى. Cepi سوندا دا ەتەگىنە وتىرعىزبادى. ايتسە دە ءانشىنىڭ كوزىندەگى كۇلكىدەن دامەلەنگەن باتىراش ءتۇپ ەتەكتەن ايىرىلماي، قاراۋىل جەرىنە بىرگە اتتانعان. شىعارىپ ساپ، قۇرمەت كورسەتىپ، تاعى دا قيىلماق.
وسى جولى اراعا قادىرمەندى قارت قىلىشپايدى سالماق ەدى نيەتى. ايتقانىن بۇل ولكەنىڭ ەر-ازاماتى ەكى قىلمايتىنىن، قىلىشپايدىڭ كەدەيلەۋ تۇراتىن قولى قىسقالىعىن ەستيتىن باتىراش وعان ءبىراز مال بەرىپ، اقاندى ءيۋدى ويلاعان. ءبىراق ورتا جولدان كەرى بۇرىلدى. قىلىشپاي بوتەن اۋىلعا باتا وقىرعا كەتىپتى.
اقان جيىرما بەس جىگىتىمەن وزدەرىن قارسى العان، اراسىندا اقساقالدارى بار جاستارمەن اۋىل شەتىندەگى كولشىكتىڭ جاعاسىنا بارىپ، كيىمدەرىن قاعىنىپ-سوعىنىپ، جۋىنىپ، كوگالدا دەم الۋعا جايعاسقان. ەل جىگىتتەرى ءبىر سابا قىمىزدى وسى اراعا جەتكىزىپ، اققوشقار-سايدالى اسى تۋرالى اڭگىمە-دۇكەندى ەندى قۇرا باستاعاندا، الىستان سالەمدەسىپ باتىراشتار دا كەلىپ، اتتان ءتۇستى.
شىلبىرىنا ورالعان مەيماندوس بالالارعا باتىراش تىزگىنىن ۇستاتىپ:
— جاقىن جەرگە تۇساي تۇرىڭدار، ەرىمەن اۋناپ قويار ما ەكەن، — دەپ قۋانىپ ايتىپ اقاننىڭ قاسىنا تەڭكيە كەپ وتىردى دا، ءبىر اياق قىمىزدى باسىنا كوتەرە ساپ، سوزگە كىرىستى.
— ال، اقان، ءبىز ەندى وسى ارادان تۋرا ەلگە قايتامىز. اسقا جينالعان ءۇش ءجۇزدىڭ ازاماتىنان ءوزىڭنىڭ موينىڭ بيىك تۇرعان سوڭ ساقالدى باسىممەن سالپاقتاپ، قوشامەتشىڭ بوپ شىعارىپ سالدىم. ارامىزدا ايتىلعان وعدا دا بار ەدى. قىڭقىلداعان بالاشا مازاڭدى المايىن دەدىم. ەندى، مىنە، قاراۋىلدىڭ قارا شەتىنە كىردىك، سەرىلىگىڭدى كورسەتەر كەزىڭ كەلدى. وعادا — قۇداي ءسوزى دەگەن، — دەپ تاعى دا ءبىر اياق قىمىزدى جورەمەلدەتە قولىنا الدى.
ەلدىڭ كوزى باتىراشتا. سويلەگەن سايىن جالپاق بۇجىر بەتى جىبىر ەتىپ، وڭ كوزىن وقىس قىسىپ قالىپ زىلدەنە سويلەيتىن سۇرەڭسىز ادامنىڭ جۇزىنە قاراپ وتىر.
اقان باتىراشتىڭ كىشىرەك وتتى كوزىنە ۇزاق تەسىلىپ، ءۇنسىز قالدى. باتىپ بارا جاتقان كۇنگە قارسى مالداس قۇرعان بايدىڭ بۇجىر بەتى وتقا ۇستاعان قاڭىلتىر كاكپىردىڭ بەتىندەي. الدەن ۋاقىتتا سەرى جەڭىل مىرس ەتتى:
— باتەكە، جاسىڭىز عانا ۇلكەن ەمەس، ءبىر تايپا ەلدىڭ بەتكە شىعار تۇزدىعىسىز. ۇلكەن ادام دا جالعان سويلەيدى ەكەن. قاشان ۋاعىدا بەرىپ ەم؟ الدە قۇلاعىڭىزدىڭ قاعىس ەستيتىن مۇكىسى بار ما؟
باتىراش قولىنداعى ىدىسىن جەرگە قويىپ:
— ويلانايىق دەگەنىڭ قايدا.
— ءا، ويلانۋ مەن ۋاعدانىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي ەمەس پە. مەن ءسىز دە ويلانسىن دەپ ەدىم.
— مەن ويلاناتىن نە بار. سەن ءجا دەسەڭ، نەدەن بولسىن تارتىنارىم جوق، ايتقانىم ايتقان، قۋاندىق تۇقىمى ەكى سويلەپ كورگەن ەمەس!
— وندا، مىنا وتىرعان كوپشىلىك ەستىسىن، نە قالايسىز، ەستىرتىپ ايتىڭىزشى، — دەپ اقان جان-جاعىنا قارادى.
— ونىڭ دا بولسىن، — دەپ ساراڭ ەزۋ تارتقان باتىراش قوزعالاقتاپ الىپ ءسوزىن جالعادى، — اتادان بالاعا ميراس بوپ كەلە جاتقان قاسيەتتى ءداستۇرىمىز بار. ەر ازامات بىر-بىرىنە قولقا سالادى، ۇناعانى بولسا قالاپ الادى. قارتايا باستاعان شاعىمدا مەن دە كوڭىلىم اۋعان سوڭ ءىنىمنىڭ اتىن قالاپ السام با دەپ ەدىم. تالاي جىل قىزىعىن كوردىڭ، ەندى قۇلاگەرىڭدى ماعان قيساڭ...
جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى:
— نە دەيدى؟!
— قۇلاگەردى مە؟
— مىنا كىسى نە ايتىپ وتىر؟!
— مەن سۇراسام سەندەردەن ەمەس، قولى اشىق سەرىدەن سۇراپ وتىرمىن، — دەپ باتىراش شۋلاعاندارعا جاقتىرماي قارادى — جانە الماقتىڭ دا سالماعى بار، قۇلاگەردىڭ قارمىجىسى دا ولقى ەمەس.
— باتەكە، — دەدى اقان. — ەل شەتىنە دەيىن ۇلكەن باسىڭىزدى كىشىرەيتىپ شىعارىپ سالعانىڭىزعا راقمەت! اللا ريزا بولسىن! Cepi دەگەن ات حالقىم، جۇرتىم بەرگەن ات، ول اسقا تاستار كوپشىك ەمەس. مەنىڭ اشىق قولدىعىمدى قۇلاگەردى الىپ، قاناتىمنان قايىرىپ، سىناماي-اق قويىڭىز.
— سەرىنىڭ اتىنا ەمەس، مىناۋ اتاعىنا اۋىز سالۋ عوي، — دەپ قالدى ءبىر جىگىت.
— اتاعىنا، اتاعىنا! — دەپ باتىراش ول جىگىتكە سۇزەگەن مالداي شۇيلىگە قاراپ، شىتىناي قالدى، — اقاننىڭ اتاعىن ويلاساڭدار، وۋ، بۇكىل قاراۋىل، كۇنى كەشە ەلىڭنەن ءبىر سۇلۋدى بۇيىرتپاي، ءبارىن دە سەرىنى وسىرعان سيىرداي قىلعاندارىڭدى ۇمىتتىڭدار ما؟ ەندى قيمالارىڭ قىشي قالعان ەكەن. اراشاشىل بولساڭدار اقتوقتى كەزىندە قايدا قالدىڭدار. مەن قۇلاگەردى سۇراسام، تولەمىنە وزىمە قاراعان جيىرما اۋىل التايدىڭ ىشىنەن تاڭداعان قىزىن اپەرەم. سەرىگە لايىق سىيىم ول. قاي قاراۋىلدىڭ قولىنان كەلىپتى. قالاسا، ءبىر ءۇيىر جىلقىنى جاساۋىمەن قوسا بەرەم!
— كەش قالدىڭىز، باتەكە!
— بىلەم، اقان، داۋ-دامايمەن ءجۇرىپ اكەڭنىڭ جيعانىن توگىپ، ءتىنالى قىزىن العانىڭدى دا بىلەم، — دەپ باتىراش جۇمسارا سويلەدى. — ءبىراق ەر جىگىتكە ايەل كوپتىك ەتۋشى مە ەدى! جانە قالىڭسىز قاتىن بولسا...
— ەگەر مەن تاڭداعان قىزدىڭ ايتتىرىلعان جەرى بولسا قايتپەكپىز، باتەكە؟
— مىڭ جەردەن ايتتىرىلىپ قويسىن، اكەسىنىڭ اۋزىن ۇرىپ، جۇلىپ اپەرمەيمىن بە؟ كىم مەنىڭ قولىمدى قاعادى، كوسە-كولدەنەڭ تۇرىپ كورسىن، قارا سۋىن تەرىس اعىزايىن! — دەپ باتىراشتىڭ وتتى كوزى كەڭي ءتۇستى.
— اكەسىنىڭ اۋزىن ۇرىپ العان قىز ماعان قاتىن بولسا بولار، ءبىراق جار بولماس.
— ءاي، اقان-اي، شىراعىم، جار-مار دەگەن قايدان شىققان. قىز العانشا جار، العان سوڭ ءبارىنىڭ اتى قاتىن ەمەس پە، — دەپ باي ىرق ەتىپ كۇلىپ جىبەردى. — ءبىر كەزدە ءجۇز تەڭگە اقشا مەن ءبىر قۇلىندى بيەگە العان اتىڭدى تىم بۇلداي بەرمە. دالادا جاتقان قىز جوق.
— ساۋدالاسىپ وتىرعان مەن دە جوق.
— اكەڭ قورامسا دۇكەن ساۋداسىمەن بايىپ ەدى ءبىر كەزدە، ساعان جۇقپاعان ەكەن، ساۋدانىڭ قۇنىن تاقىرعا وتىرعاندا عانا بىلەدى بۇل جۇرت.
— ءجارايدى، باتەكە! — اقان تومەن قاراپ ءبىراز ويلانىپ قالدى. جۇرتتىڭ كوزى سەرىدە. «اپىرماي، سەرى ءبىر رۋ ەلدىڭ سۇلۋىنا قىزىعىپ، شىنىمەن قۇلايىن دەگەنى مە؟ قۇلاگەرىن قۇربان ەتپەك پە؟» دەسىپ، ىشتەي قوبالجىپ وتىر. الدەن ۋاقىتتا بارىپ اقاننىڭ وتتى كوزى جارق ەتىپ، توماعاسىن اعىتقان قىرانداي باسىن كوتەرىپ الدى.- باتەكە، ويناساق تا ءبىراز جەرگە شاپتىق-اۋ دەيمىن. ەندى مەنى تىڭداڭىز... ەگەر تىلەك بىرىكتىرىپ، كوڭىل قوسىپ، التاي ىشىنەن ءبىر قىزدارىڭدى الىپ كەتسەم الدىمەن اتوي سالىپ، سونىما ءتۇسىپ جولبارىسشا جۇلىنىپ، ەكى يىعىڭدى جۇلىپ جەپ ءوزىن جەتەر ەڭ. «ءيسى التايعا تاڭبا سالدى، ساعىمدى سىندىرىپ، بارىمدى باسا-كوكتەپ، شاڭىراعىمدى ورتاسىنا ءتۇسىردى» دەپ شوقپارىڭدى قالىڭ قاراۋىلعا قاراي كوزسىز سىلتەر ەڭ. ەكى ەلدى اراسىن شاڭداتىپ، شاماڭ جەتسە شىمىرىكپەستەن جايلاۋىن ءورت، قونىسىن قۇل ەتەر ەڭ. ال ءوز ەسەبىنە كەلگەندە، بىرەۋدىڭ بۇلدىرشىندەي قىزىن ءبىر ماستەككە ايىرباستاپ قۇربان ەتىپ، الشاڭداي باسىپ، قارىق بولىپ، قارقىلداپ كۇلمەكسىڭ.
اقان اشىنعاندا ءسىز دەپ وتىرىپ جۇمساق باۋىزداماي، سەن دەپ ءمىردىڭ وعىنداي اتاتىن مىنەزىنە باستى.
باتىراشتىڭ ءوڭى كۇرەڭىتىپ، قابارىپ كەتتى. كۇن باتىپ بارادى. الاۋلاعان بەتتىڭ قىزىلى باتقان كۇنمەن بىرگە ءسونىپ، كۇن ۇياسىنا كىرگەندە قارا بۇجىر بەت وتتان الىپ تاستاعان مايىسقان ەسكى كاكپىردەي قارا قوشقىلدانا قالدى.
— قالىڭ قۋاندىق، «سەنىڭ اتىڭ تۇرا تۇرسىن، مەنىڭ اتىم جۇرە تۇرسىن» دەپ ەلگە كورسەتكەن جۋاندىقتارىڭدى قاشان قوياسىڭدار. بىرەۋدىڭ قولىنا قۇس قونسا، قىزىل كورگەن قۇزعىنداي جينالىپ، قاشان شوقىعانشا شىر اينالاسىڭدار. سەن مىنەر ءدۇلدۇلدى مەن نەگە مىنبەيمىن. سەنىڭ تاقىمىڭ التىن دا، جۇرتتىڭ تاقىمى باقىر ما ەكەن. ەلدىڭ سالتى دەيسىڭ. ءوز پايداڭا كەلگەندە اتا سالتىن سالت دەيسىڭ، ەگەر ول سالتتان زيان شەگەر بولساڭ، سالتىڭدى دا، اتا جولىن قۋار نارقىڭدى دا انت ۇرادى. بىرەۋدەن سۇراعاندا دا، بەرمەسكە كەلگەندە دە قياناتشىل بەتىڭ بۇلك ەتپەيدى. زورلىقشىل، زۇلىمدىقتان باسقا وي دارىماعان سەندەردەي قاڭىلتىر بەت قاراۋىلدا دا كوپ، بار اۋىلدا دا كوپ. تالاي كورىپ، تالاي كەزىككەن بەزەرگەن بەتتەردەن بەزەر كۇنىم بولسا دا، قۇتىلار كۇنىم بولماعانى عوي. قوناعىم بوپ كەلسەڭ، قول قۋسىرىپ قارسى الار ەم، بار قىزىعىمدى توناعىڭ كەپ ەرگەن ەكەنسىڭ سوڭىمنان، ەندى كوپ تاقىمداي بەرمە، حوش بول! اياۋسىز بولساڭ ايانبا. ەل جۋانى، ەندىگى جەردە زورلىعىڭا كونسەم دە، قورلىعىڭا كونە المان! ازابىندى تارتسام دا مازاعىڭدى تارتا المان!
كەشكى تىنىق اۋادا اقاننىڭ داۋسى قيا تاستا وتىرعان قىراننىڭ ۇنىندەي ساڭقىلدادى. باتىراشقا شاقىرعان اشۋىن بار قياناتشىل شونجارعا ارناپ، ەل اۋزىنان ەرتەڭ جەتەر ءوز جۇرتىنداعى نۇرتازالاردىڭ دا قۇلاعىنا ساڭقىلداعانداي بولدى...
ورىندارىنان شيراق تۇرىپ، تۇساۋلى اتتارىنا قونعان باتىراشتار لەكىتىپ كەلىپ، وتىرعان يىننىڭ تۇسىنا جەتە بەرە تىزگىندەرىن شىرەي تارتتى.
— ءاي، اقان، — دەدى باتىراش، — ەلىڭە دەيىن اكەلگەندەگى بەرەر سىيىڭ وسى ەكەن عوي. باتىراش باتىراش بولعالى تاۋدان، تاستان قايتپاعان بەتىمدى قايتاردىڭ. اعا بوپ سوزعان، ەل بوپ ۇسىنعان قولىمدى قاقتىڭ. جالعىز ماعان ەمەس، كيەلى اتا قۋاندىققا ءتىل تيگىزدىڭ. ءوز جەرىندە دە وراق ورعان وسى تىلىڭنەن تارتىپ ءجۇرسىڭ. ءالى سازايىڭدى ودان كوبىرەك تارتاسىڭ. اتتەڭ نە كەرەك!.. كولبەڭدەپ وتكەن قىز بولسا، كوزىڭدى سالماي، ءبىر اۋىز ولەڭ ايتىپ قىرىنداماي كەتپەۋشى ەڭ. ايەلگە جارىعان كۇنىڭ جوق ەدى. بۇگىندە جەتىلگەن ەكەنسىڭ. ءبىر تىشقاق اتىڭدى ايەل زاتىنا ايىرباستامايمىن دەپ شاتىلدىڭ. كۇپىرشىلىك ۇزاققا كەتپەس، ءبىر زاۋالىن تارتارسىڭ! التايدىڭ ارۋاعى ۇرسىن!
ىزاعا بۋلىققان باتىراش اتىن تەبىنىپ قالىپ شوقىتا جونەلدى. جىلانشا يرەلەڭدەي جورتقان ءۇش اتتىلى جىلاندىنىڭ باۋىرىن بۇركەگەن ءىڭىر قاراڭعىسىنا لەزدە ءسىڭىپ، كوزدەن عايىپ بولدى...
ۇلكەن بوز ءۇيدىڭ ءىشى شام جاعا اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ لىق تولعان. كورشى ۇيدە جينالعان اۋىل اقساقالدارىنىڭ ىشىندە ءبىراز وتىرىپ كەڭەس قۇرعان اقان كەلگەندە جاستار ورىندارىنان ورە تۇرەگەلىپ تورگە وتكىزدى. باعاناعى باتىراشتىڭ ورلىگىنە ىزالى جاۋاپ بەرىپ، بەتىن وقىس قايتارعالى سەرىنىڭ ءتۇسى كەلمەيدى. شالقايا بىتكەن شالعى قاسى جىعىلىپ، ۇنجىرعاسى تۇسكەندەي. سەرى وتىرار-وتىرماستا ەل جىگىتتەرىنىڭ ءبىرى:
— حاديشا، تورگە شىق، اقان اعاڭنىڭ قاسىنا وتىر، — دەپ قالدى.
اقان باسىن وقىس كوتەرىپ الدى. جەرگە توسەلگەن كىلەم، الاشالاردان باسقا ىشىندە جاساۋى جوق، قوناقتارعا ارنايى تىگىلگەن كەڭ ءۇيدىڭ وڭ جاق ىرگەسىنە قاراي تۇرعان بۇلدىرشىندەي جاس قىز ەكى ايتقىزبادى. قاسىندا وتىزدارعا تايانعان تولىسقان اق سارى كەلىنشەكپەن بىرگە جىلجىعان ورتا بويلى، تالدىرماش بالحاديشا شولپىسى سىڭعىر ەتىپ، تالشىبىقتاي بۇرالا باسىپ كەپ اقاننىڭ قاسىنا وتىردى. ەل داستۇرىمەن، سىيلى قوناقتىڭ قاسىنا باتىل باسىپ كەلگەن ەل ارۋىنا ريزا بولعان cepi ءوزىن مازالاعان ماعىناسىز ويدان ءبىر ءسات ارىلعانداي بولىپ:
— امان با، قالقام، — دەپ جىلى امانداسىپ ەدى.
— ارمىسىز، اقان اعا! — دەپ داۋسى دا يىعىنداعى شولپىسىنداي سىڭعىر ەتكەن حاديشا مولدىرەگەن قۇرالاي كوزىن ءبىر توڭكەرە سىپايى قارادى دا، اق قاعازداي موينىن قايتا بۇردى.
— اينالايىن، وسى اۋىلدىڭ بالاسىمىسىڭ، نىسپىڭ كىم؟ حاديشا دەدى مە؟
— ءيا، اقان اعا. ەل حاديشا دەيدى. شىن اتىم بالحاديشا.
بىبەكەڭنىڭ قىزى. ەستۋىڭىز بار شىعار، — دەپ سارى كەلىنشەك اقانعا قاراي موينىن سوزىپ، كيمەلەي جونەلدى. — ءسىز كەلدى دەگەن سوڭ، ۇيدەن لۇقسات الىپ شىعىپ ەك بالىم ەكەۋمىز. ءبىر ءانىڭىزدى ءوز اۋزىڭىزدان تىڭدايىق دەپ كەلدىك. كوپ وتىرمايمىز...
— ءجارايدى ەندى، — دەپ بالحاديشا ءسال قاباق شىتىپ قالماعاندا، سارى كەلىنشەك سىپسىڭداپ توقتار ەمەس.
— بالحاديشا، بالحاديشا! — دەپ اقان ءسال تولقىعانداي قايتالادى، — حاديشا دەگەن دە جاقسى ەسىم. ال وعان بال قوسىلسا ءتاتتى ەسىم بولماي ما؟ جو-وق، اتىندى ولاي قىسقارتۋعا بولمايدى. بالحاديشا دەگەن وتە كەلىستى ەكەن.
بالحاديشا وسى اۋىلدىڭ قاراۋىل شاكەيدىڭ ىبىرايىنىڭ ون سەگىزگە كەلگەن بويجەتكەنى. وسى وڭىردەگى سۇلۋلىعىمەن، ىسمەرلىك، شەشەندىك ونەرىمەن كوزگە تۇسكەن ايتۋلى قىز. ون التىدان اسا بەرە ات جەتەر جەردىڭ باي اتاۋلىسى — ءبىرى ۇلىنا، ءبىرى ىنىسىنە، جاقىن-جۇراعاتىنا قۇدا ءتۇسىپ، ەندى ءبىرى ءوزى قاتىن ۇستىنە توقالدىققا العىسى كەپ دامەلەنىپ، ىبىرايدىڭ مازاسى كەتكەن سوڭ، اقىرى قارجاس ەلىنىڭ كوز كورمەگەن ءبىر جىگىتىنە ايتتىرىپ قويعان. سودان بەرى بار اۋىل بالحاديشانى كوزىنەن تاسا قىلمايدى. ۇيىنەن ءبىر ەلى شىقسا ىزدەۋ سالىپ، ويىن-تويدا وتىرسا، ارتىنان قۋعىنشىسى دايار تۇرادى. بۇگىن اقان كەلەدى دەگەندە، باياعى اقتوقتى جايىنان حاباردار اكە مەن شەشە قىزىن جىبەرگىسى كەلمەپ ەدى، بالحاديشا ىرىق بەرمەدى. امالسىزدان دەگەنىنە كونگەن ءۇي-ىشى قاسىنا جەڭگەسىن قوسىپ، «كوپ وتىرماڭدار، بوي جەتكەن قىزعا ون جاقتا ساۋىق قۇرا بەرۋ جاراسپايدى» دەپ قاسىنداعى جەڭگەسىنە قاتتى ەسكەرتىپ جىبەرگەن.
جينالعان جاستار ءوزدى-وزى ازىلدەسىپ، ويناپ-كۇلىپ ءبىراز دۋىلداسىپ، شايعا قانىپ العان سوڭ، اڭگىمە بەتى قوناق كادەگە اۋدى. ءبىراق قوناق كادەگە دەيىن اۋىلدىڭ التى اۋىزىن ايتىپ جورالعى جاساعان ەشكىم جوق، بىردەن ەل اعاسى اقانعا قولقا سالىندى. جاستار ورتاسىندا، بارىنەن يىقتىلاۋ كورىنىپ، سەرىگە قاتارلاسا وتىرعان موسقال جىگىت باستادى ءسوزدى:
— ال، سەرىم، ءسىزدىڭ مەرەيىڭىز بارىمىزگە ورتاق. وزدەرىڭىز قاراوتكەل جاعىنان شىقتى دەگەلى كوزىمىز ءتورت بوپ جولىڭىزعا قاراپ، تاعاتىمىز قالماي، قاشان كورگەنشە اسىق ەدىك. كوپتەن لەبىزىڭدى ەستىمەي قۇمارتقان ەل ءوزىڭىزدى تىڭداماققا وتىر. بۇگىن جاستار جاعىنىڭ بيلىگىندەسىز. ەرتەڭ اۋىل ىشىندەگى اقساقال، قاراساقالدارىمىز تەگىس جينالماق. جاڭا ءبىر ون بولسا ءوز اۋىزىڭىزدان ۇيرەنىپ قالساق.
اقان دومبىراسىن قولىنا الدى. قوڭىر سازبەن ءۇنسىز شەرتىپ ۇزاق وتىردى دا، تەلمىرە كۇتكەن جاستارعا ءبىر اڭگىمە باستادى:
— قولقالارىن ورىندى. مەنىڭ سوڭعى اندەرىمدى وزدەرىڭ بىلەرسىڭدەر. مەن شىعارۋشى بولعانمەن، ايتۋشى دا، ەلگە تاراتۋشى دا وزدەرىڭسىڭدەر. بۇل جولى ءۇش ءجۇزدىڭ جۇرتى جينالعان اسقا بارىپ، قالا شىققان جارمەڭكەشىدەي اكەلە جاتقان بازارلىعىمىز بار، ءبىر جولعا سونى سىيلاساق پا دەپ وتىرمىن، — دەپ از ءمۇدىردى.
كيىز ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتى «جىم-جىرت» ويناعانداي. ءبارى اقاننىڭ سوزىنە قۇلاق ءتۇرىپ، تىنا قالعان.
— قازاق جەرىنىڭ قۇبىلا جاعىن كەڭ مەكەندەگەن كىشى ءجۇز ەلىن وزدەرىن بىلەسىڭدەر. ون ساۋساعىنان ونەر تامعان دومبىراشى-كۇيشى ەل. سول ەلدىڭ اتى شۋلى مۇحيت دەگەن ءانشىسى بار، — دەپ اقان ءسوزىن جالعادى، — مۇحيتتىڭ «ايدايى»، «اينام كوزى» ءقازىر كوپ ەلگە تاراعان ەكپىندى اندەر. وسى جولى اققوشقار-سايدالى اسىندا سول اقىننىڭ «زاۋرەش» دەگەن ءانىن ەستىدىك. ءان — سازى جۇيكە تامىرىڭدى قۋالاپ، الپىس تامىرىڭدى يدىرەتىن جوقتاۋ سارىنداس قارىشتى، ءارى مۇڭدى ءان. مەن ساۋىققا جينالعان سەندەردىڭ كوڭىلدەرىڭدى جابىرقاتايىن دەپ وتىرعانىم جوق. بۇل ءاندى بار مانىمەن، ىرعاق سازىمەن كەلىستىرىپ ايتاتىن سۇلتانمۇراتتىڭ اۋزىنان ەستىپ قالسىن دەپ وتىرمىن. كەيىن قاعىس ەستىپ، جاڭساق ايتساڭدار — ودان اسقان اقىنعا وبال، قيانات جوق، — دەپ، از ءمۇدىرىپ وتىرىپ قالدى. سۇلتانمۇراتقا يەك قاعىپ، دومبىراڭدى بابىنا كەلتىرە بۇراپ ال دەگەندەي ءانشىنىڭ قولىنداعى ۇكىلى دومبىراعا قاراپ دىڭىلداعان سازدى ىشەكتىڭ ءۇنىڭ تىڭداپ وتىر. — ال، ولەڭ مازمۇنى مىناداي: «كىشى جۇزدە مەدەت دەگەن ادام بولىپتى. ونىڭ ءۇش ايەلى، ءۇش ايەلىنەن وتىز ۇل، زاۋرەش دەگەن جالعىز قىزى بار ەكەن. قازاق جەرى توسىن كەلەر اۋرۋدان، ىندەتتەن قاشان ارىلعان! ءبىر جىلى بۇكىل ەلگە جاپپاي كەلگەن الاپاتتان مەدەتتىڭ وتىز ۇلى تۇگەل قىرىلادى. جالعىز زاۋرەشى عانا امان قالىپتى. مەدەت قۇدايعا قۇلشىلىق ەتىپ، جالعىز قاراشىعىنىڭ ءتىرى قالعانىن مەدەت تۇتىپ، تاۋبەسىنەن جاڭىلماپتى. ءبىراق، جۇت جەتى اعايىندى. مەدەت ورىنبور بارىپ، ەلىنە ورالسا، قۇدايتاعالا تاعى دا قوس قولداپ توبەسىنەن ۇرعان ەكەن، كوزىنىڭ جالعىز قاراشىعى زاۋرەشىنىڭ سارى توپىراعى ۇيىلگەن ءقابىرىنىڭ باسىنان شىعىپتى.
كيىز ءۇي كۇڭىرەنىپ كەتتى. جاستار تەگىس اۋىر كۇرسىنىپ، ىشتەرىنەن وسى جارىق دۇنيەگە ءتاۋبا ايتقانداي بولدى.
— سونداعى مەدەت قارتتىڭ زارى «زاۋرەشتى» مۇحيت بىلاي زارلاتقان ەكەن، — دەپ اقان ءوزى دە ءسال مۇڭايىپ وتىرىپ، سۇلتانمۇراتقا بەلگى بەردى.
سۇلتانمۇرات قالىڭ قاباعىن تۇيە ءتۇسىپ، اششىلاۋ بۇرالعان دومبىراسىن كىشى ءجۇز جۇرتىنىڭ تارتىسىنشا بەزىلدەتىپ-بەزىلدەتىپ الىپ، تۇپتەپ تارتىپ، بوتاسىنان ايىرىلىپ الىستان زارلاعان ساۋلى ىنگەندەي ون يىعىن كوتەرە سوزىپ، مۇڭدى، زارلى ۇنمەن تەبىرەنە شىرقادى.
قۇلاننىڭ تۇزدە كوردىم شوقىراعىن،
قايىڭنىڭ جاستا كوردىم جاپىراعىن.
سەن قالعان وتىز ۇلدان ەدىڭ زاۋرەش،
ءبىر ۋىس بۇيىرمادى توپىراعىڭ.
...ويلاپ ەم مەن كەلگەندە شىعار ما دەپ،
اتاڭنىڭ حال-احۋالىن سۇرار ما دەپ،
قوزعالماي وزگەلەرگە جاتساڭ-داعى،
ورنىڭنان مەنىڭ ءۇشىن تۇرار ما دەپ.
رۋحىڭ بىلگەن شىعار كەلگەنىمدى،
وقىدىم ءمىناجاتتان بىلگەنىمدى.
باسىڭدى مەن كەلگەندە كوتەرمەدىڭ،
جالعىزىم، جاڭا ءبىلدىم ولگەنىڭدى.
قايعىنىڭ جاڭا جەتتىم قيىنىنا،
سەل بولدى كوزىم جاسى قويىنىما.
قۇشاقتاپ ءقابىرىڭدى ءبىراز جاتتىم،
ەركەلەپ اسىلار دەپ مويىنىما.
كوڭىلىمدى تۇرا المادىم ەلدە تىيىپ،
ءبىر قۇلاش قالقام جاتىر جەرگە سىيىپ.
كوزىڭ بار جانارىنداي قۇرالايدىڭ،
كىم كەمدى بۇل ورىنعا كوزى قيىپ.
دۇنيە، مىنا جالعان كەتتىڭ قىرىن،
پەندەگە كىم دە بولسا پەرزەنت شىرىن.
اجال وق ساعان دەگەن ماعان جەتىپ،
الدىندا مەن ولسەمشى ءبىر كۇن بۇرىن.
سۇلتانمۇرات داۋىس ايتقان زارلى اكەنىڭ ۇنىنە سالىپ، ىقىلىق اتىپ اھ ۇرىپ، بار دەنەسىمەن قوپارىلا تەڭسەلگەندە، جيىن داۋىل تەربەگەن تەرەڭ كولدەي شايقالىپ كەتتى.
ەكى-ۇش كۇننەن بەرى بەلگىسىز ءبىر مۇڭ باسىپ، الدەنەگە كوڭىلى داۋالاماي تۇيتكىلدەنىپ، وز-وزىنەن قۇلازىپ، قوڭىلتاقسىپ كەلگەن اقاننىڭ جاستى كوزى بالحاديشاعا ءتۇسىپ ەدى، قوس تاناداي جارقىلداعان جانارلى كوزدەن جاس سورعالاپ بارادى ەكەن. Cepi بويىن تەز جيناپ الدى. ءان اياقتالعاندا ءشايى ورامالىمەن كوزىن سۇرتكەن اقان، از ۋاقىت ءۇنسىز وتىردى دا، قوڭىر ۇنمەن سويلەپ كەتتى:
— شىمىرلاعان بۇل مۇڭدى ءان جالعىزىنان، جۇلدىزىنان ايىرىلعان اتا زارى، توتەلەپ كەلگەن اجالعا توتەپ بەرە الماعان، ايتپاي جەتكەن قازاعا ارا تۇرا الماعان انا زارى، جاڭا كوزىن اشىپ، جۇبانىشى بولعان سابيىنەن ايىرىلعان، قاناتىنان قايىرىلعان ادام زارى. كوك اسپاننىڭ استىندا ەركىن قالقىعان قاۋىرسىن قانات ازات قۇستاي تالماي ۇشقان پەندە — تىرلىگىندە تىرشىلىكتىڭ قاسيەتىن باعالاماي، بارىندا باردىڭ قايىرىن كورىپ، جوعىندا جوقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتسا دا، تاۋبەسىن ۇمىتىپ، اسىپ-تاسقان كۇنى استامشىلىق ەتىپ، وزىنەن اسار بولسا قاستامشىلىق ەتىپ، الىسىپ-جۇلىسىپ، ايتىسىپ-تارتىسىپ، ءبىرىنىڭ-بىرى اياعىنان شالىپ، ىلىگە الماسا بالاعىنان تارتىپ كەلە جاتقان تويىمسىز جان. زاۋرەشى ولسە كوزىنىڭ جاسى قول بولىپ، ەتەگى تولىپ زار جىلايدى، ءتىرى جۇرسە نە ىستەر ەدى؟ تالاي زاۋرەنى اۋرەگە سالىپ، كوكپارعا تارتىپ، بۇتىپ-شاتىپ جۇرگەن اكەلەر از با؟ از ومىردەگى ءوز قۇلقىنى ءۇشىن، قىسقا ومىردەگى قىزىل قىزىعى ءۇشىن قىزىن قىسپاققا سالىپ، كوز جاسىنان مولدىرەگەن مونشاق تاعىپ، ءار مونشاعىنان ءبىر مالدىڭ باسىن ساناپ، نارەستەنىڭ شاپاعىنا اقىق، جاقۇتتان تاسىن قاداپ، ءار تاسىنا ەرتەڭ ايىقپاس قايعى جامايدى. قۇلىنشاقتاي ويناقتاعان ءسابي كەزىندە تۇلىمشاق، بوي جەتكەندە ەكى ءورىم شاش قويسا، سول ءورىم ەرتەڭ بيشىك بولىپ پەرزەنتىنىڭ ءوزىن سابايدى. اينالىپ-تولعانىپ، «قوزىم، بوتام» دەپ وتىرىپ، انا قولىمەن، اتا قولىمەن سيپاعان قوس تۇلىمشاقتى ەرتەڭ قىل شىلبىرعا اينالدىرىپ، بىرەۋدىڭ جەتەگىنە بايلاپ بەرەدى. كوزى شاراسىنان شىعىپ، اياعى شالىسىپ، قالتىراعان قوزىسى، مۇرنىن تەسكەن بوتاسى، امالسىز سولەڭدەپ سوڭىنان ەرەدى... مۇحيتتىڭ ءانى وسىنداي اكەلەرگە، ەنەلەرگە دەگەن قارعىس وعى، تۇسىنبەگەندى تەبىرەنتەر اتا زارى، ادام زارى. ەندەشە، جاستىعىندا وينا دا كۇل، بىرەۋدىڭ تەزەگىن تەرسەڭ دە تەڭىڭدى تاپ، كەزەكسىز، مەزگىلسىز ولىمگە ەرسەڭ دە بىرەۋگە باسىبايلى قۇل بولما، جىگىتىڭ بار، قىزىڭ بار، ايداۋعا جۇرەر كۇڭ بولما، ساۋداعا تۇسەر پۇل بولما. بەرەر باتا، تىلەر تىلەك ەندىگى جاستان وسى بولماق. اتام زاماننان بەرى ەڭ جاقىنىڭنىڭ زارى، ەل اقتاعان اقىنىڭنىڭ زارى دا وسى، — دەپ از تىنىستاعان اقان ەندى ەكىنشى انشىگە يەك قاقتى، — ال ەندى، ءباتجان، ءزىلعارانىڭ «جيىرما بەسىنە» سالىپ، كوڭىلىمىزدى ءبىر كوتەرشى.
اقان ءسوزىن تىم-تىرىس وتىرىپ تىڭداعان جۇرت گۋىلدەسىپ كەتتى.
— سالشى جيىرما بەسكە ءبىر!
— باسشى ايعايعا ايىزدى قاندىرىپ!
ءباتجان تاماعىن ءبىر كەنەپ الىپ، اڭىراتىپ شىرقاپ كەتتى: «وتكەنىڭ-اي جيىرما بەستىڭ بىلمەگەن كوپ»...
— ءاي، شىركىن، اقان اعا كوڭىلدەگىنى قالاي تاپ باسادى.
— تۋرا جاندى جەردەن ۇرادى.
— تاماشا ايتتى-اۋ، كىسىنىڭ ويىنان شىعادى، — دەسىپ كۇبىرلەسكەن جاستار ءباتجاندى كوتەرمەلەپ، توسىن ءبىر قۋات، جىگەر بىتكەندەي سەرپىلىپ، ءۇيدى باستارىنا كوتەرىستى.
بۇل كۇنى ءتۇنى بويى ءان ايتىلىپ، ويىن-ساۋىقپەن وتىرىپ قوناعاسى جەگەن جاستار تاڭنىڭ قالاي اتقانىن بايقاماپتى. سايدىڭ تاسىنداي تۇلعالى، كورىكتى بالۋان، ءانشى جىگىتتەردىڭ ورتاسىنا ءتۇسىپ، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، دىردۋمەن وتىرعان كۇزەتشى سارى كەلىنشەك تە ءوز مىندەتىن ۇمىتىپ كەتكەندەي. ءبىر كەزدە وز-وزىنەن سەلك ەتىپ، شاڭىراقتان كورىنگەن بوزامىق اسپانعا قاراپ، «ويباي، قۇرىعان ەكەنبىز» دەپ، قايىن ءسىڭلىسىنىڭ مىقىنىنان ءتۇرتتى:
— بالىم، ماسقارا-ا، تاڭ اتىپ قالىپتى. نە قارا باسىپ بىلمەگەنبىز، — دەپ كۇبىرلەدى.
بالحاديشا كۇلىمسىرەپ، جاي عانا قارادى دا، ءلام دەمەدى. جەڭگەسى تىقىرشي باستادى.
بالحاديشامەن سويلەسىپ وتىرىپ اندا-ساندا كوز قيىعىن تاستاعان اقان مۇنى سەزىپ قالدى.
— بالىم، اينالايىن، ءبىراز وتىردىق قوي، ەندىگارى ۇيدەن شىعارماي قويادى، كەتەيىكشى، — دەپ سارى كەلىنشەك جالىنىپ، قىڭقىلداي بەردى. باعانادان بەرى ۇيىندەگى كۇيەۋىن دە ۇمىتىپ، ەسى شىققان ايەلدىڭ ەندىگى ءتۇرى ادام اياعانداي. بالحاديشاعا جالىنعانى سونشا، كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. تاعى دا ءبىراز قىڭقىلداپ، ونىسىمەن ەشتەمە ونبەگەن سوڭ، قورقىتۋعا كوشتى.
— انالار ءبىزدىڭ سىباعامىزدى بەرىپ جاتقان شىعار، بالىم، ەركەم، كەتەيىكشى... ال سەن كەتپەسەڭ، مەن كەتەمىن، جاۋابىن ءوزىڭ بەرەرسىن.
— بارا بەر، مەن كەيىن... قاسقىر جەمەس، — دەپ بالحاديشا زىلمەن جەڭگە بەتىن قايىرىپ تاستادى.
— قۇداي-اي، ەندى قايتەيىن، تاياق جەيتىن بولدىم-اۋ، — دەپ كەمسەڭدەگەن ايەلدىڭ كوزى ەسىك جاقتاعى تۋرا ءوزى سەكىلدى ءبىر كەلىنشەككە تۇسكەندە مۇلدەم زارەسى ۇشتى. انا ايەل دە ەرنىن جىمقىرا تىستەپ، ءبىر جۇدىرىعىمەن ەكىنشى جۇدىرىعىن تۇيمىشتەيدى. ونىسى «تۇرا-تۇر بالەم، ۇيگە بارعان سوڭ بايىڭنان سىباعاڭدى الارسىڭ» دەگەنى بولار. ول دا بالحاديشانىڭ ەكىشى ۇلكەن جەڭگەسى ەدى. سوڭىنان كەلگەن ەكىنشى قاراۋىل، اقان ونى دا اڭعارىپ قالدى. اڭعاردى دا دەنە ءبىتىمى بولبىراپ، الدەن جالپايا باستاعان مىنا جاس كەلىنشەكتەردىڭ مۇشكىل ءحالىن ايادى. «بۇرىن، ءوز ۇيىندە جۇرگەن كەزدە، بۇلاردىڭ دا سوڭىنان اڭدۋشىلارى قانشا بولدى ەكەن. سول كەزدە قانشا زىعىردانى قايناعانمەن، باسقا تۇسسە باسپاقشى - ەندى وزدەرى دە سول كۇزەتشىنىڭ كەيپىن كيگەن. بىرەۋدىڭ قولىنا قاراپ، جالپاقتاپ وتكەن كۇن-اي. انا جاقتا وتىرعان جۇمساۋشىلارىنان زارە-قۇتتارى قالماي، اقپاندا سۋات باسىنان قايتقان ارىق ەشكىلەرشە قالتىراپ وتىرعاندارى مىناۋ».
اقان ايانىشىن سەزدىرمەي مىرس ەتىپ، قالجىڭعا بۇردى:
— بالحاديشا، بايقايمىن، وسى ءبىزدىڭ ماشەك قاراۋىلدىڭ كەلىندەرىنە دەيىن ناق قاراۋىلدىڭ ءوزى بولىپ العان عوي دەيمىن.
— ونى باسىڭىزدان كەشكەن جوق پا ەدىڭىز، اقان اعا، ۇيرەنىسكەن نارسە عوي، — دەپ بالحاديشا دا ازىلمەن جاۋاپ بەردى.
— ولاي بولسا، لۇقسات، اينالايىن، جەڭگەلەرىڭ ءزابىر شەگە كورمەسىن.
— ەشتەمە ەتپەس، اقان اعا! سىزدەي ادامدار كۇندە قولىمىزعا قونا بەرمەيدى. ءبىر جاۋابىن بەرەرمىز. ەگەر سازايىمىزدى تارتساق، ءسىز كەلگەن كۇننىڭ ءبىر بەلگىسى بولار، — دەپ بالحاديشا جىميىپ، ەزۋ تارتتى، — وسى ءتۇننىڭ كۋاسىندەي انىڭىزدەن ءبىر بەلگى قالار ما دەپ ەدىك...
— ءالى تالاي تىڭدايسىڭ عوي، بالىم! — دەدى اقان.
— قايدام، اقان اعا. ءبىز دە ەندى ۇزاماي مىنا جەڭگەلەرىمىزدىڭ كيمەشەگىن كيەتىن شىعارمىز. نوقتامىز دايار، تەك جاناعى ءوزىڭىز ايتقان قىل شىلبار ەسىلمەي جاتىر، — دەپ بالحاديشا قۇربىسىنا مۇڭىن شاققان جانداي اشىق سويلەدى.
اقان بۇدان ءارمان ەشتەمە دەمەدى: تالاي سۇلۋلاردىڭ، كوركىنە اقىلى ساي تالاي ارۋلاردىڭ اۋزىنان ەستىگەن شەرلى ءسوز. باعانادان بەرى كوڭىلىندە سايراپ، وز-وزىنەن ۇرشىققا ورالعان شۇيكەدەي جەڭىل ورالا بەرگەن ءان ىرعاعىن ىشتەي قايتالاپ، دومبىراسىن باياۋ تارتا ءتۇستى. ءسوزى دە جاتتالىپ، ءان ىرعاعى دا تۇتاسىپ، جۇمىرلانعاندا، بالاشا قۋانعان اقان دومبىراسىن شەرتىپ-شەرتىپ جىبەردى. سەرىنىڭ نۇرلانا قالعان جۇزىنەن اقىندىق تولعانىسىن بايقاعان جاستار دا ەلەڭ ەتىپ:
— اقان اعا، اقان اعا!
— ءبىر ون، ءبىر ءان، — دەسىپ تىنا قالىپ ەدى.
اقان تاعى دا ەكى-ۇش رەت جاڭا تۋعان ءبىر ءاندى قايتا-قايتا تارتىپ، ىشتەي قايتالاپ پىسىقتاي ءتۇستى. سۇلتانمۇرات پەن ءباتجان كوزدەرى ۇياسىنان شىعىپ، ۇستازىنىڭ دومبىراسىنا قۇلاق توسقان. جەڭىل ايتىلاتىن ادەمى، ويناقى ءاننىڭ دۇنيەگە كەلگەنىن اككى شاكىرتتەر جازباي تانىپ، ولار دا ىشتەي قايتالاپ، جاتتاي بەردى. جاتتاعان سايىن كۇلىمدەپ، قۋانىسىپ وتىر.
اقان ءان ناقىشىن دومبىرادا قاعىپ-قاعىپ الىپ، بالحاديشاعا قانجار موينىن بۇرىپ تاستاپ، انگە باستى:
قىزى ەدىڭ ىبەكەڭنىڭ، بالحاديشا،
بۇرالعان بەلىڭ نازىك، شىركىن-اي، تال، حاديشا...
جيىلعان وسى تويعا قالىڭ قىزدىڭ
ىشىندە قارا باسىڭ، پا، شىركىن، حان، حاديشا!..
— پاۋ دەگەن!
— راس-اي، ءبىر وتىرىگى جوق.
دەگەنگە بالحاديشا، بالحاديشا،
بولارسىڭ ءبىزدىڭ سوزگە، دۇنيە-اي، زار، حاديشا.
بۇلاڭداپ اساۋ تايداي جۇرگەن باسىڭ،
بولارسىڭ قانداي جانعا، قۇداي-اي، جار، حاديشا!..
— و، شىركىن دەسەيشى.
— اقان اعا ۇزاتىلىپ قويعانىن دا بىلگەن-اۋ تەگى.
— قايران بالحاديشا!
بالاسى ىبەكەڭنىڭ بالحاديشا،
ەسىلدى ورلەي بىتكەن، شىركىن-اي، تال حاديشا!..
ءبىر ەمەس ەكى جەڭگەڭ كەلىپ وتىر،
رۇحسات بىزدەن سىزگە، امال نە، بار، حاديشا! —
دەپ كوتەرگەندە جۇرت گۋ ەتىپ باسىلدى. بالحاديشانىڭ دا، ەكى جەڭگەنىڭ دە بەتتەرى دۋ ەتە قالدى. جۇرت كۇلكىسىن قولمەن تەجەگەن اقان:
— جىگىتتەر، بالحاديشا ورتالارىنداعى ماپەلەگەن اق قۇستارىڭ ەكەن. ەرتەڭ الىسقا ۇشار اسىل قارىنداسقا بۇل ءبىر اعاسىنىڭ سىيى، تارتۋى بولسىن! ال، ەندى ءبارىمىز قوسىلىپ ايتايىق، — دەگەندە، ۇشقىر ءسوز، ۇشقىر ءاندى تەز قاعىپ العان سۇلتانمۇرات، ءباتجان باستاعان سەرىلەر توبى اقانعا قوسىلىپ كەتتى:
بالاسى ىبەكەڭنىڭ بالحاديشا...
جىلاندىنىڭ تاڭعى اسپانىندا بىرنەشە قايتارا ايتىلعان اقان سەرىنىڭ جاڭا ءانى «بالحاديشا» كوپكە دەيىن ءىلىنىپ، بوزتورعايشا قالىقتاپ تۇردى. قولدارىنا شەلەك الىپ سيىر ساۋا شىققان جاس كەلىنشەك، قوتانعا كىرگەن قورالى قويدى كۇزەتكەن قويشى، تۇندە اعىتقان ءۇيىرلى جىلقىنى اۋىلعا بەتتەتكەن جىلقىشى، جايناماز ۇستىندە تاڭعى نامازعا ۇيىعان قارت قۇلاق ءتۇرىپ، تىڭداپ قالىپتى. الىستان ەستىلگەن ويناقى، ءتاتتى ءان «بالحاديشا» قۇلاعىنا جاعىپ، كوكىرەگىنە ۇيالاي بەردى. جىلاندىدا تۋعان ءان كوكشەنىڭ كوگىلدىر تاۋلارىندا جاڭعىرىعىپ، ايدىن كولدەرىنەن سىپسىلداي ۇشقان شۇرەگەي ۇيرەكشە قازاق ەلىنىڭ ءتورت قۇبىلاسىنا اسىعا تاراپ جاتقانداي...
تاڭ سىبەرلەپ اتقاندا تىسقا شىققان اقاندار كيىز ءۇي الدىندا ۇزاق تۇرىپ قالدى. ءبارىنىڭ كوزى كەشە باتىراشتار ءسىڭىپ كەتكەن جىلاندىنىڭ قوڭىر باۋىرىندا. بەلدەۋلەنە جاتقان بيىك ادىردان ءبىر قارايعان مانا تۇسكەن: اتتىلى ادام ەكەن. ءجۇرىسى ماڭدىمايدى. جەر باۋىرلاپ جىلجىعان سىنىق قانات شەگىرتكەنىڭ بۋاز ولەكشىنىندەي قىبىرلاپ جەتەر ەمەس.
— اپىرماي، جىلى ورنىنان قۋعانداي الا-كوبەدە جول شەككەن كىم بولدى ەكەن؟
— تەگى اتى بولدىرىپ، ءتۇنى بويى دالادا قالعان ادام-اۋ.
— اي، نۇسقاسى اداسقان جولاۋشى بولار.
— ءوزى، نە اتى سىرقاتتانعان بىرەۋ بولماسا يگى ەدى.
— نەدە بولسا، تۇندەلەتىپ جاي جۇرگەن ادام ەمەس، — دەپ، الىستان توپشىلاعان سال-سەرىلەر اتتىلى قاشان جەتكەنشە بولجاۋ ايتۋمەن بولدى.
شىعىس جاق قىزىل شاپاققا بويالا باستاعاندا، جولاۋشىنىڭ شۋ-شۋلەگەن داۋسى دا ەستىلدى. الدەن ۋاقىتتا جولاۋشىنىڭ بويى انىق كورىنگەندە اقاننىڭ دا تۇلا بويى وز-وزىنەن دىرىلدەپ، الدەنەدەن ۇرەيلەنگەندەي بولدى.
اتتىلى تايانىپ قالدى.
ەسىك الدىنداعىلاردىڭ بىرنەشەۋى قاتارىمەن:
— وۋ، مىناۋ ايبەرگەن عوي، ايبەرگەن، — دەسىپ، جولاۋشىعا قاراي ۇمتىلىستى.
قارا تەرگە مالىنىپ، اق كوبىگى شىققان اتتان ورعا تۇسكەن ايبەرگەننىڭ داۋسىندا جارىقشاق بار. اماندىقتى سالعىرت الىپ:
— سەندەردىڭ سوڭدارىڭا ءتۇسىپ ىزدەگەلى ەكى كۇن. اعاتاي-اي، قايدا جۇرسىڭدەر، — دەپ ءارى قاراي ءسوزىن قۇراي الماي، اقاننىڭ ءىنىسى ايبەرگەننىڭ يەگى كەمسەڭدەپ كەتتى.
— ءيا، نە بوپ قالدى؟!
— سابىر، سابىر، اعاتاي. ۇرقيا قاتتى قىسىلىپ... — دەي بەرگەندە-اق، «اھ» دەپ كوزىنەن جاس ىرشىپ، تالتىرەكتەپ كەتكەن اقان تىزەرلەپ وتىرىپ قالدى:
— اتتى، اتتى اكەلىڭدەر!
وڭدەرى قاشىپ، سۋىق حاباردان ۇرەيلەنگەن جىگىتتەردىڭ ءبىرى ايبەرگەننىڭ يىعىنان تارتىپ سىبىرلادى:
— قىسىلىپ جاتقانى قالاي، تولعاق پا، الدە؟..
ايبەرگەن ءۇنسىز باسىن شايقادى. يەگى عانا دىرىلدەيدى. جۇرت نە جامانات ەكەنىن بۇلدىر بولجاعانمەن، انىق ەشتەمە تۇسىنبەدى.
«نەگە عانا كەتتىم ەكەن، باسىندا وتىرۋعا جارامادىم-اۋ. قۇداي-اي، ءوزىڭ جار بولا گور!»-دەپ زارلاپ قۇلاگەردىڭ بار شابىسىنا سالىپ، ەلىنە قاراي، ۇرقياسىنا قاراي قۇيىنداي ۇشقان سەرىنىڭ كوز جاسى بەتىن جۋىپ كەلەدى.
* * *
ۇرقيا الا ارقانعا اسىلىپ تۇرعالى ءۇشىنشى تاۋلىك. توبەنى ويىپ جىبەرەردەي دۇبىرلەتىپ كۇن كۇركىرەپ، اسپان جارىلارداي ناجاعاي شاتىر ەتكەندە ەشتەمە سەزبەيدى. مەڭ-زەڭ. ءۇش تاۋلىك بويى كورگەن ازابى دا ەندى وڭ مەن تۇستەي ۇمىتىلىپ بارادى. كۇن جارقىلداعاندا ساۋلەسى تۇسپەسىن دەپ تەرەزەلەردى جاۋىپ، قىمتاپ تاستاعان ءۇي ءىشىنىڭ تىنىس تارىلتار قاپىرىعىن دا ەندى ەلەمەدى.
قورامسا ءۇيىنىڭ ءىشى-سىرتى تولعان ادام. تۇستەرى كەلمەي وتاۋ ۇيدەن شىققان جان بولسا، يەك قاعىسىپ سۇرايدى. ول دا ءۇنسىز باس شايقايدى. اندا-ساندا «اللا، ءوزىڭ جار بولار كور!» دەپ ءار تۇستان الدەبىرەۋ كۇرسىنەدى.
العاشقى كۇننەن تولعاعى قاتتى باستالعان كەلىنىنىڭ تۇسىنەن شوشىعان جاڭىل جان-جاققا ات شاپتىرىپ، باقسى-بالگەرلەردى جيناتىپ العان. ىرىستىعا دا ادام جىبەرىپ، الدىردى. ىرىستى كەلگەلى ءنار سىزباي ۇرقياسىنىڭ باسىندا وتىر.
ءۇش كۇندە ۇرقيا نە كورمەدى.
ءتىنالى قاجى مەكەدەن اكەلگەن بايدوللانىڭ قارا جىبەك جابۋىن ارقانعا ءىلىپ، جوكە قۇساعان ءبيباتىمانىڭ شاشىن ۇرقياعا قايتا-قايتا يىسكەتەدى. ءبىراق وعان دا تولعاق جەڭىلدەمەدى.
كەلەسى كۇنى تورت-بەس ايەل ۇرقيانى كەڭ كورپەگە جاتقىزىپ، «وڭ جاق!»، «سول جاق!» دەپ دومالاتقاندا، ءوزى كوزى قاراۋىتقان جاس كەلىننىڭ ەسى اۋىپ قالدى.
وعان دا بولماعان سوڭ، الگى ايەلدەر ۇرقيانى جابىلا كوتەرىپ، ەكى اياعىمەن ەسىكتىڭ ماڭدايشاسىن تەپكىزدى. جالان ىستىق تابان قاق اعاشقا سارت-سارت تيگەندە ميى اۋزىنا تۇسكەندەي زىرك-زىرك ەتەدى.
ابدەن ەسى كەتىپ، قارمانار تالا تابا الماعان قورامسا ساسقانىنان سۇتەمگەن اۋىلىنا ات شاپتىرعان. بۇل وڭىردە سۇتەمگەننەن باي ادام جوق. سول بايلىقتىڭ كوزىندەي سوناۋ ەسمۇرزادان قالعان قۇتتى جيرەن ايعىردىڭ قۇيرىعى وسى كۇنگە دەيىن ساقتاۋلى. قالىڭ تۇكتى كىلەمگە وراپ ۇستايتىن قاتتى قۇيرىقتى جەر-جەردەن كەلىپ، تالما اۋرۋعا شالدىققاندى، تولعاق قىسقان ايەلدى، جىن سوعىپ اۋزى قيسايعان شالىق، ەسالاڭدى قاقتىرۋعا سۇراتىپ الدىرادى. وندا دا جيرەن ايعىردىڭ قۇيرىعىن كورىنگەنگە سيپاتا بەرمەيدى.
اراداعى ارازدىققا قاراماي، اقتوقتى ايتقان سوڭ، جالمۇقان شاپقىنشىنىڭ الدىنا جيرەن ايعىردىڭ قۇيرىعىن تەز وڭگەرىپ جىبەرگەن. ۇرقيانى قۇتتى قۇيرىقپەن ۇشكىرىپ، قاقتى. تولعاق وعان دا جەڭىلدەمەدى.
اقىرى ەش ىرىمنىڭ ءسابابى تيمەگەن سوڭ، كەزەك باقسىعا كەلگەن. قاڭسىعان ەسكى قوبىزىن ويناتىپ، ونى تاستاي بەرىپ، كوپ شىلدىرلاماعىن شىلدىراتىپ اسا تاياعىمەن ءۇيدى شىر كوبەلەك اينالعان باقسى، بيەنىڭ ءۇش ساۋىمىنداي ۋاقىت قارا تەرگە تۇسكەنمەن، ەشتەمە وندىرە الار ەمەس. ابدەن شاماسى قۇرىعان ىزالى باقسى انادايدان قورسىلداپ كەپ ارقانعا اسىلعان ايەلگە تاپ-تاپ بەرگەندە، وزىنە تونگەن باقسى قارا الا قابان بوپ ەلەستەگەن ۇرقيا تالىقسىپ قۇلاپ ءتۇستى. باقسىنىڭ دا شاپاعاتى تيمەدى.
ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىندا ەسىن جيعان ۇرقيانى تاعى اسىلدىرىپ قويدى. ۇرقيا ارقانعا اسىلعان سايىن كەزەرگەن ەرنىن قانىن شىعارا تىستەلەپ، بارىنشا شىداۋعا تىرىساتىن. قانشا قينالسا دا شىر ەتكەن ءسابي داۋسىن ەستىگەنشە ازاپقا بەرىلمەيتىن انالىق سەزىم جەڭىپ، تىرناق كوبەسىنەن ءال كەتكەنشە جابىسىپ ارقاننان ايىرىلمايتىن. بۇل جولى كوزىنىڭ الدى قاپ-قاراڭعى تۇنەككە اينالىپ، قىزىل-جاسىل بوياۋعا تولىپ كەتتى. سول بوياۋلاردىڭ اراسىنان جاڭاعى باقسىداي ۇمتىلعان قورسىلداق قابان كورىنەدى. پىشاقتاي ازۋى جارقىراپ ءتونىپ كەلەدى دە، ساق-ساق كۇلگەن، جىلاعان ادامعا اينالىپ كەتەدى. ەندى ءبىر كەزدە سولاردىڭ اراسىنان اپپاق قويان كورىنىپ، ەمشەگىنەن ءسۇتى سورعالاعان جالاڭاش ايەل كەيپىنە تۇسەدى. بار ازاپتان قاجىعان ۇرقيا كەيدە بار داۋسىمەن شىڭعىرىپ جىبەرگەندەي بولادى. كەيدە «اللالاپ» ۋھلەپ، كەيدە اقان سەرىسىن شاقىرعان بولادى. ءبىراق سور تاتىپ كەبەرسىگەن ەرىن جەلىمدەي جابىسىپ اشىلمايدى. تاڭدايعا جابىسقان ءتىل كومەكەيدى بىتەپ، تىنىسى تارىلىپ، الدە ءبىر اپتاپ ءىشىن كۇيدىرە بەرەدى.
وسىلايشا ازاپتىڭ نەشە ءتۇرى الماسىپ، جان القىمعا كەلىپ ەسى اۋعان ۇرقيانىڭ قولى تاڭ الدىندا ءۇش كۇن بويى وزىنە از دا بولسا تىنىس بولعان الا ارقاننان بوساپ كەتتى...
سۇمەكتەي قۇلاگەردەن اقان جانسىز دەنەدەي بىلق-سىلق ەتىپ بۋىندارى قالتىراپ تۇسكەندە قاراتال باۋىرىندا زار يلەگەن ايەلدەر ءۇنى قارا داۋىلداي شۋلاپ تۇر ەدى. «ويباي، باۋىرىم!»، «قىرشىنىڭنان كەتتىڭ-اۋ قيىلىپ!»، «ارماندا كەتكەن كۇنىم-اي!» دەپ زار قاقساعاندا قۇيقا تامىر شىمىرلايدى.
ۇرقيا بالادان قايتقالى بەسىنشى كۇن بولعان ەكەن. اقان زورعا سۇيرەتىلىپ جەتتى زيراتقا. سارى توپىراعى شىققان جاس ءقابىردى قۇشاقتاپ، كەشە جىلاندىدا ءوزى ايتقىزعان مۇحيتتىڭ «زاۋرەشىندەگى»:
قايعىنىڭ جاڭا جەتتىم قيىنىنا،
سەل بولدى كوزىم جاسى قويىنىما.
قۇشاقتاپ ءقابىرىڭدى ءبىراز جاتتىم،
ەركەلەپ اسىلار دەپ مويىنىما، —
دەپ كوز جاسىن كول قىلعان مەدەتتەي اقان ۇزاق ەگىلدى.
كەلەسى كۇنى قاراتال جۇرتى ۇرقيانىڭ جەتىسىنە شابىلىپ ازىرلەنىپ جاتقاندا اقان سەرى مۇسىلمانشىلىق جولىن بۇزىپ، جۇرتتى قايران قالدىردى. كوپ سۇرگىن، ءۇردىس جۇرىستەن سوڭ تاڭ اسقان قۇلاگەرىن ەرتتەپ، اياق استىنان ءبىر جاققا جۇرمەكشى بوپ جاتىر.
«ءولىمدى جەردە موللا سەمىرەدى». بىرەۋ قان جۇتىپ، قايعى جامىلىپ وتىرسا، ءولىمنىڭ اسىنا ىرىم-جىرىم، جىرتىسىنا جۇتىنىپ جەتكەن كوپ موللا قارعاشا شۋلاسىپ:
— اقان جىندانعان شىعار.
— باسقاسى باسقا بولسىن؛ تاپ مىنا قيمىلى ەلدە-كۇندە جوق كاپىردىڭ ءىسى.
— و، ىرىگەن زاماننىڭ بۇزىلعان جاندارى، نە بوپ بارادى بۇل دۇنيە، — دەپ جاعادارىن ۇستادى.
قورامسا مەن جاڭىل دا ۇلىنىڭ تاپ وسى جولعى ىسىنە ىشتەرى جىلىمادى. بارىنەن دە ۇرقيانىڭ شەشەسى ىرىستىنىڭ قانى كۇيەۋ بالاسىنا قاتا قالدى. كوزى بۇلاۋداي ىسكەن ەنە ۇنىنە بۋلىعىپ:
— اقان شىراعىم، بۇل قاي قىلىعىڭ. ۇرقياجاننىڭ توپىراعى قۇرعاماي جاتىپ، جەتىسىنە قاراماي بۇل قاي بەيباستاقتىعىڭ. ءدۇيىم ەلدى شۋلاتىپ اتا-اناسىن جەرگە قاراتىپ كەشە قىزىن الىپ ەڭ، ەندى جۇرت الدىندا قارابەت قىپ بارامىسىڭ. نە ءوشىڭ بار ەدى. قاي تۇرىمىزبەن ەندى ەل بەتىنە قارايمىز. ەگەر تەرىس باتاسىن بەرسىن دەمەسەڭ، اتتان ءتۇس. ەكى-ۇش كۇنگە شىدا. بايى ولگەن قاتىن دا ەرىن ءبىر جىل كۇتپەۋشى مە ەدى. تىيىل بۇل سۇمدىعىڭنان! — دەپ اۋىر-اۋىر سوزدەرمەن اقاندى توقتاتپاقشى بولدى.
ءبىراق اقان العان بەتىنەن قايتپادى.
بۇگىن ەرتەمەن قاراتالعا جاياۋ جەتكەن بايبوسىن قارت ۇرقياعا كوڭىل ايتىپ، ەلمەن قوسىلا ءبىراز جىلاپ شەرىن تارقاتقان سوڭ، اقاندى ءۇي سىرتىنا بولەك الىپ شىققان. اققوشقار-سايدالى اسىنان ورالعان سەرىنىڭ سەرىكتەرى دە قاراتالعا جەتكەن ەدى. بايبوسىن بالاسى سۇلتانمۇراتتى دا قوسا الا شىقتى. ۇشەۋى ۇزاق سويلەسىپ، ۇرەيلى حابارلى ەشكىمگە ءازىر سەزدىرمەۋگە ۋاعدالاسقان. بايبوسىن ءسوز سوڭىن كەمسەڭدەپ تۇرىپ ءبىتىردى:
— اقانجان، بىزدەي سورلىدان قۇدايتاعالانىڭ اياعانى قالمادى. نە جازدىق وسىنشاما جىلاتا بەرەتىن. قاراعىم، مىنا قايعىنىڭ ۇستىندە ساعان قولقا سالار بەت تە جوق. ساسقان ۇيرەك ارتىمەن جۇزەدىنىڭ كەرى. بىزدەي پاقىرعا ءوزىڭ قول ۇشىن بەرمەسەڭ، كىمنىڭ بەلى قايىسار دەيسىن. بۇگىن بارىپ ارا تۇسپەسەڭ، جەر قاۋىپ قالايىق دەپ وتىرمىز. ءبىر يلىكتىرسەڭ ناۋرىزبايدى ءوزىن يلىكتىرەسىن. تۋىستىعىن دا بار ەدى عوي! — دەپ قيىلىپ، جالىنىشتى ءجۇزىن تەرىس بۇردى.
اقان ەنەسىنە ءىستىڭ جاي-جاپسارىن انىقتاپ تۇسىندىرگەن جوق، تۇسپالداپ قانا ايتتى.
— اپا، ايتقاندارىڭىزدىڭ ءبارى ورىندى. ۇرقيانىڭ ولىمىنە سىزدەن كەم قينالادى دەيمىسىز. ۇرقيا — مەنىڭ كۇنى وتكەن جاستىعىمنىڭ، وتاۋ تىككەن قىزىعىمنىڭ سوڭى. ءبارى وسىمەن ءبىتتى. بۇگىن جۇرمەسكە امالىم جوق. سەبەبىن سۇراماڭىز. كەيىن ەستيسىز. بۇگىن ۇرقياداي ءبىر جاستىڭ تاعدىرى ولىمنەن دە جامان قورلىقپەن ساۋداعا ءتۇسىپ جاتىر. قاناتىممەن سۋ سەبۋگە بارامىن. اراشاسى بولام با، بولا المايمىن با، ونى بولجاۋ قيىن. ەگەر ۇرقياش ءبىر رەت باسىن كوتەرىپ، مۇنى ەستىسە، ءوزى-اق بارۋىمدى قولقالار ەدى. ءتۇسىنىڭىزشى، اپا، رەنجىمەڭىز. بۇيىرتسا، ەرتەڭدەر ۇرقياشتىڭ جەتىسىنە ۇلگەرەمىن.
سەرىنىڭ بۇل قىلىعىن جۇرت نەشە ساققا جۇگىرتىپ، ادام تۇسىنەن شوشىر نەشە ءبىر سۇمدىق وسەكتەر تاڭىپ، ەل ىشىنە لەزدە جايىپ جىبەردى. امالسىز اقان باسپەن ىستەگەندى مويىنمەن كوتەرۋگە بەكىنىپ، بار اۋىرتپالىقتى جالعىز ارقالاپ، ناۋرىزباي مەشىتىنە، باراتاي-باراق اۋىلىنا بايبوسىن مەن سۇلتانمۇراتتى ەرتىپ سۋىت ءجۇرىپ كەتتى.
8
باراتاي-باراق اۋىلى — ەجەلدەن ءدىندار اۋىل. كوكشەتاۋ دۋانىنداعى ون جەتى مەشىتتىڭ ەڭ ءىرىسى وسىندا. بىلتىر بۇحاردان «جەر استىنىڭ وقۋىنا دەيىن تامامداپ، جەتى عالامنىڭ ءتىلىن ءبىلىپ كەلگەن» تالاستىڭ عۇلاما ناۋرىزبايى دا وسىندا. ەل ءقازىر ناۋرىزباي دەمەيدى، ناۋان حازىرەت دەيدى. ناۋان حازىرەت اتىنا كوپ ۇزاماي ۋكاز اتى قوسىلماق. كوكشەتاۋ شاھارىندا سەگىز بولىستىڭ كۇشىمەن سالىپ جاتقان مەشىتتە ورازا وتىسىمەن ەكى ايتتىڭ اراسىندا ناۋاندى دۋاننىڭ ۋكازنوي موللاسى ەتىپ سايلاماق.
بۇگىن جان-جاقتان جۇما نامازىنا اعىلىپ، تاراۋىققا جينالعان قوجا-موللالار، قاراۋىلدىڭ يگى جاقسىلارى، اقساقال-قاراساقالدارى وسىندا.
اۋىل ءىشى جىبىر-جىبىر اڭگىمە، سىبىر-سىبىر وسەك. ءالى انىعىن بىلمەسە دە، اۋىزدارىنداعى ءسوز — تاستان بايدىڭ توقالى قاديشا:
«بيىل ۇيىنەن توركىنىنە قاشىپ كەتتى دەگەن»؛
«توركىنىنە بارماي، سۇلتانمۇرات دەگەن ءانشى جىگىتپەن قوسىلىپتى»؛
«تاستان باي جاقىندا قانتاي اۋلىنان تاۋىپ الىپ، وسىندا اياق-قولىن بايلاپ-ماتاپ اكەلىپتى»؛
«نەكەلەگەن قاتىنىن وسى ارادا، جۇرت كوزىنشە تالاق ەتىپ، بىرەۋگە قوساتىن كورىنەدى، كىمگە بەرەر ەكەن-اي، قاتىن الا الماي قاڭسىپ جۇرگەن بىرەۋ جاريتىن بولدى»؛
«قاديشا دەگەنىڭ ءوزى كورىكتى ايەل كورىنەدى، سۋىق ءجۇرىسى كوپ دەسەدى. سۇلتانمۇرات اسقا كەتكەن ەكى ارادا شىداماي بىرەۋمەن كوڭىل قوسىپتى. وزىنە وبال دا جوق»؛
«بايعۇستىڭ ارتىنان ىزدەپ كەلەتىن دە اراشاشى جوق ەكەن. اكەسى تۋ-تۋ ۇلكەن قاراويدا قولى قىسقا كەدەي كورىنەدى. ول بيشارانىڭ دا قولىنان نە كەلەدى. جوقتىڭ كۇنى سول-داعى»...
الىپ قاشپا سوزدەردىڭ ۇزىن-ۇرعاسى وسى.
كەشكى ناماز ءماڭريبتان سوڭ اۋىز اشقان اۋىل ادامدارى ۇيلەرىندە وتىرا الماي ناۋان حازىرەتتىڭ مەشىتىنىڭ ماڭىندا ءجۇر. ۇيگە كىرۋگە باتا الماسا دا، ىشتە جينالعان موللالار قاديشاعا نە ۇكىم شىعارار ەكەن دەپ، سىرتتان تورۋىلداپ قۇلاق تۇرەدى.
بۇگىن جەلسىز، اپتاپ بولدى دا، شىلدەنىڭ شىجىعان ىستىعى جەر دۇنيەنى كۇيدىرىپ، جايلاۋدان قالعان اۋىل جىلقىسى قورا-قورالاردا، شوقتاردا ۇيەزدەپ، كولەڭكەگە تىعىلعان. كەشكە كۇن قايتا قوساقتاعان قۇلىندارىن ەرتىپ باراتاي سىرتىنداعى شالعىندا قارا-قۇرىم تارتىپ ءار جەردە وتتاپ ءجۇر. ءتۇن دە تىنشۋ. ءار بۇرىشتان تۇنگى تاراقانشا شىققان الا بۇلت اندا-ساندا سامارقاۋ جاۋىپ وتەدى. جىلى جاۋىنعا ءسال بۋسانعان ىستىق توپىراق اۋانى ودان سايىن تارىلتىپ، دالا قاپىرىق تارتادى.
اقاندار اۋىل شەتىنە ەل ورىنعا وتىرا ىلىكتى. شىمنان قالاعان ءبىرىڭعاي جاتاعان جەر ۇيلەردىڭ سىعىرايعان تەرەزەلەرىنەن ماي شامنىڭ ولەۋسىرەگەن بولماشى وتتارى كورىنەدى. قۇلاعان ەسكى ۇيلەردىڭ ۇيىندىسىنە قاۋلاپ شىققان قالىڭ قۋرايلاردا دامىلسىز شىرىلداعان شەگىرتكە ۇنىنەن باسقا اۋىل قوتانىندا نە ءبىر بەيساۋات ادامنىڭ، نە ۇرگەن ءيتتىڭ دىبىسى ەستىلمەيدى. التىباقان تەۋىپ، اق سۇيەك ويناعان بالالار دا جوق. اۋىل ءۇستى جىم-جىرت، كوشكەن ەلدىڭ ەسىز جۇرتى سياقتى ەڭسەنى باسقان تىمىرسىق تىنىشتىق.
باراتاي-باراق شەتىندەگى ءبىر شوق قاراعاي قاراۋىتادى. ىعىندا مەشىت. بورەنەدەن قيىپ سالعان ەڭسەلى مەشىتتىڭ نايزانىڭ ۇشىنداي شانشىلعان ۇشكىر مۇناراسى كورىندى.
— باكە، ءسىز شايحىەسلام ۇيىنە بارىڭىز، بىلەتىن بە ەدىڭىز، مىنا بەتتە، — دەپ اقان قامشىسىن نۇسقادى. — سۇراستىرىپ تاۋىپ الارسىز، ءبىز جاي-جاپساردى ءبىلىپ قايتايىق.
مەشىتتىڭ اينالاسى اتتىلى كىسىنىڭ بويىنداي بيىك دۋالمەن شىعىس ۇلگىسىندە قورشالعان. ىشكە كىرەتىن ءبىر-اق قاقپا بار. ەسىك الدىندا ەكى-ۇش كۇيمەلى اربا، ات بايلايتىن قادادا ەر-توقىمدى ەكى ات تۇر. تەگى الىستان جاڭا كەلگەن جولاۋشىلاردىكى بولسا كەرەك، ماڭىنان تەر ءيسى شىعادى.
اقان مەن سۇلتانمۇرات اتتاردى بايلاپ، قاقپادان ىشكە ەندى. كەڭ اۋلانىڭ ءىشى تاپ-تۇيناقتاي. سول جاق قولداعى مەشىت ىشىنەن قۇتپان نامازىنان كەيىنگى تاراۋىقتىڭ تاسبيعىن سىزىلتىپ قوسىلا سالعان تورت-بەس موللانىڭ قوڭىراۋداي سىڭعىرلاعان داۋسى كەلەدى.
«ءسۇببۇحان ازەل مۇلكي ءال مالاكۇت...
ءسۇببۋحان ازەل عىززاتي
ءۋال عازاماتي، ءۋال ءحۇدراتي
ءۋال كيربيا، ءۋال ءجابارۋت»، —
دەپ قۇدايىنا جالبارىنىپ، نامازعا شۇلعىپ ۇزاق ۇيىعان موللالاردىڭ ءۇنى عانا — وسى اۋىلدىڭ قازىرگى تىرشىلىك نىشانى. ۇزاق اندەتىپ قوسىلعان بىركەلكى جىڭىشكە ۇندە وزىنشە سۇلۋ ناقىش بولعانمەن، زىندانداي ءتۇپسىز تەرەڭدە، تىنشۋ قاپاستا، نە قاراڭعى كور لاقاتتا جىگەرسىز زارلاعان دارمەنسىزدىكتىڭ، شاراسىزدىقتىڭ بەلگىسى بار. تالاي زامانا بويىنا توزبايتىن، وزگەرمەيتىن، ءتىلى جات تاسبيق — ءبىر قالىپتى بەيعام تىرشىلىكتەن اينىمايتىن، نە ءبىر قادىم جىلجىمايتىن ءولى دالانىڭ باسىبايلى مۇناجاتى.
اۋلا ءىشى شىعىستىڭ ءسۋففا ۇلگىسىمەن قاعىلعان جاعالاي تاقتاي ساكى. اقان ساكىگە وتىرىپ، سۇلتانمۇراتتى وڭ جاق قولداعى اعاش ءۇيدىڭ شوشالاسىندا قاراڭ-قۇراڭ ەتىپ جۇرگەن اسپازشىلارعا جىبەردى. بيىك، كەڭ شوشالانىڭ ورتاسىندا جاس تەرىدە شاشىلعان جاس ەتى. ۇلكەن تاي قازاندا بۋى بۇرقىراپ ەت ءپىسىپ جاتىر. شوشالا ىشىندە دەمدەرىن ىشتەرىنەن الىپ، مەشىتتەن شىققان ۇنگە قۇلاق تۇرگەن اۋىل ءۇيدىڭ ەركەك، ايەلدەرى اندا-ساندا تاراۋىقتىڭ بەلگىلى تۇسىنا كەلگەندە الاقاندارىن جايىپ، اۋىزدارى جىبىرلايدى.
الدەن ۋاقىتتا اۋلادا داۋىس سالعان ايەل زارى تۇنگى دالانى باسىنا كوتەردى. ۇيدەن، شوشالادان سۇرىنە-قابىنا شىققان بالا-شاعا، قاتىن-قالاش قارا تۇندە وتقا تىرەلگەن كيىكتەرشە ۇدىرەيىسىپ، كورىسكەن ەكى ادامدى قورشاي قالىسقان.
— باتىر-اۋ، مىناۋ اقان عوي.
— اقان سەرى، — دەپ تاڭدانعانداردىڭ ىشىنەن موسقالداۋ بىرەۋلەرى كورىسكەن ەكەۋگە باسۋ ايتىپ، قۇشاقتارىن اجىراتىپ جاتىر.
اقاننىڭ كەلگەنىن سۇلتانمۇراتتان ەستىپ جۇگىرە شىققان ءباتيما ەدى. ۇرقيانىڭ تۋعان اپاسى، ناۋاننىڭ جاماعاتى ءباتيما اقان جوقتا ءسىڭلىسىنىڭ جانازاسىندا بولىپ قايتقان. جۇرەگىندەگى قايعىسى ءالى تارقاماعان ۋايىمشىل، كۇيرەك ايەل داۋىس سالىپ، ماۋقىن باسقانشا اعىل-تەگىل جىلاي بەردى.
بۇل كەزدە تاراۋىق تا وقىلىپ، نامازداعىلار ناۋان حازىرەتتىڭ اۋزىنا قاراسىپ، حاديس تىڭداپ وتىر ەدى. سىرتتان داۋىس شىققاندا ءبارى سەلك ەتە قالدى. قاباعىن شىتىنىپ از بوگەلگەن ناۋان، «ءباتيماعا كوڭىل ايتا كەلگەن ماڭايداعى جاماعايىنداردىڭ ءبىرى بولار» دەپ، پەرعاۋىندار قولىنداعى مۇسا پايعامباردىڭ بالالىق شاعى جايىنداعى ءحاديسىن سوزا ءتۇسىپ ەدى، ەسىكتەن بىرەۋ كەلىپ:
— اقان كەلىپ تۇر، شىعىپ كەتسىن دەيدى، — دەگەندە، ىشتەگىلەر دە:
— اقان؟!
— اقان سەرى.
— ول نەعىپ كەلدى مۇندا؟
— ءوزى سالعان ءازازىل جولىن بۇركەمەككە كەلگەن شىعار، دىننەن بەزگەن كافىرستان! — دەسىپ، كۇبىرلەسىپ، تۇنەرىپ كەتتى.
باسىندا اق شالما، سامايىنان يەگىنە دەيىن تۇتاسا بىتكەن قويۋ قوڭىر ساقالدى، شالعىسى ساقالىمەن قوسىلعان اسەم مۇرتتى، سۇلۋ اق سارى ءجۇزدى حازىرەت ۇلكەن ويلى كوزىمەن وتىرعانداردى جاعالاي سىناي قاراپ، ءسال بوگەلىپ قالدى. باسقالار دا حازىرەتكە كوزدەرىنىڭ استىمەن سىناي قاراستى. بۇگىن عانا ىستىكتىڭ باسىنا مىنگىزىپ، قازاقتىڭ عۇرپىن، ءدىنىن بۇزىپ، سارناعان انىمەن، ماڭىنا توپتاعان اڭگۇدىكتەرىمەن ەل شىرقىن بۇزعان اقاندى داتتاپ ەدى. ەندى سول ەسەر سەرى سىرتتان حابار ايتىپ، حازىرەتتى شاقىرىپ تۇر. بىرەۋگە ەلپىلدەپ تۇرماق تۇگىلى، الىستان ات سابىلتىپ ادەيى ىزدەپ كەلگەندەردىڭ ءوزىن كەيدە قابىلداماي، كوپ زارىقتىراتىن حازىرەت تۇيىققا تىرەلدى. ءبىراق، الدىنان شىعىپ، قارسى الماي بولمايدى. سىرتتان قانشا قۇستانالاعانمەن، بەتپە-بەت كەلگەندە سەرىنىڭ ورنى بولەك. الدىمەن، ول حازىرەتتىڭ تۋعان باجاسى. كەشە عانا ايەلى ولگەن قارالى ادام. ناۋاننان ءۇش جاس ۇلكەندىگى دە بار. ونىڭ ۇستىنە وسىندا جينالعان كوپ توبىردىڭ ىشىندە شاريعات جولىندا ءبىراز كوسىلىپ ايتىسا الاتىن بىلگىر. ەندى بوگەلسە، ءوزى كىرىپ، بەت-جۇزىنە قاراماي ءمىردىڭ وعىنداي وتكىر، جىلاننىڭ ۋىنداي كۇشتى تىلىمەن ماسقارالاپ كەتۋىندە شەك جوق.
حازىرەت ورنىنان تىك تۇرىپ، ءماسىلى اياعىن كەبىسكە سۇقتى.
كوز جاسىن تىيىپ، تىلگە كەلگەن باتيمامەن اقان سەرى ۇرقيا جايىن مۇڭايا ءسوز ەتكەنمەن، مۇندا نەگە كەلگەنىن ايتپادى. ءباتيما دا سۇرامادى، سۇڭعىلا ايەل ىشتەي سەزدى دە قويدى.
— ال، سەرىم، نەگە ۇيگە كىرمەي تۇرسىن. بۇگىن ءبىر تاي سويىپ ەك. سىباعاڭدى كەيىن جەيسىڭ، ۇرقياش ەكەۋىڭدى تىرىسىندە بىرگە شاقىرا الماي ۇياتتى بولدىق، — دەدى تاعى دا كوزىنە جاس ىركىلگەن ءباتيما. — ەرتەڭ ناۋەكەڭ دە ۇرقياشتىڭ جەتىسىنە بارام دەپ وتىرعان.
— راقمەت، ءباتىش! قوناق بولۋ قايدا قاشار دەيسىڭ، قوناقسىز ەمەس كورىنەسىڭدەر عوي. ءيا، تاي سوياتىنداي بۇل نەنىڭ قۇرمەتى!
— الگى تاستان اكەلگەن. رامازان كۇنىنە جاساعان ىرىمى بولار، — دەپ ءباتيما كوزىنىڭ جاسىن كيمەشەگىنىڭ كەۋدەسىمەن ءسۇرتىپ، ۇيدەن ناۋان شىققان سوڭ، جىلىستاي بەردى.
— ءا، سولاي دە، ىرىم ەمەس، الدىن الا شالعان قۇربان بولدى عوي، — دەدى اقان قاسىنداعى سۇلتانمۇراتقا.
ۇرقيانىڭ داۋىنا ەل بيلەرى شاقىرسا دا بارماي، نە اقتايتىنىن، نە قارالايتىنىن بىلدىرمەي، جونىن سىرتقا سالىپ قالاس قالعان ناۋان تار جەردە قول ۇشىن بەرمەگەنىنە cepi الدىندا ءوزىن ايىپتى ساناپ جۇرەتىن. بۇرىن-سوڭدى بولماعان شيراق قيمىلمەن ەلپىلدەپ كەلىپ قول الدى دا، قايعىلى اقىنعا قىسقا عانا كوڭىل ايتىپ، ۇيگە شاقىردى:
— اقان، بۇل نە تۇرىس، ۇيگە كىر، اس تا دايىن شىعار.
ناۋانمەن بىرگە شىققان شايحىەسلام بار، تاعى بىر-ەكى ادام حازىرەتتەن بەتەر ءيىلىپ، ىلتيپات كورسەتىپ جاتىر.
بىلتىر كەلگەلى ءبىر-اق كورگەن باجاسىمەن اقان بىردەن تىكە كەتتى:
— ىقلاسىڭا اللا ريزا بولسىن! حارام استى جەي الماۋشى ەدىم!
— سۋببۋحان اللا! نە دەپ تۇرسىڭ، اقان!
— ايتقانىم سول! تاستان كىمنىڭ جانازاسىن شىعارۋعا كەلدى؟!
— اقان، جايعاسىپ وتىرىپ سويلەسەيىكشى، وت الا كەلگەن جوق شىعارسىڭ. دامنەن ۇلكەن ەمەسسىڭ، زيافات، زيافات!
— زيافا ەتەر سىيلى قوناقتارىڭ بار كورىنەدى عوي.
— كيفايا كەيىن، تاريق قوناق، — دەدى ءوزىن ارنايى شاقىرىپ قوناق ەتە الماي جۇرگەنىنە اقان وكپەلى دەپ تۇسىنگەن ناۋان.
— جوق، وسى جولى الا كەلدىم سىباعامدى. سەندەر، كوپ قۇزعىندار، ساڭعىتتارىڭدى كيفاياعا ازىرلەپ قويىپتى دەپ ەستىپ تاريق كەلدىم.
ناۋان دا سىزدانا قالدى.
— سىزدەر، ۇيگە بارا بەرىڭىزدەر، — دەپ قاسىنداعىلارعا بۇرىلدى. كىشكەنتاي بالادان باستاپ، ءوزىنىڭ جاماعاتىنا دەيىن ءسىز دەپ سويلەيتىن ناۋان وسى وڭىردە جالعىز اقانمەن عانا سەن دەسەتىن. ەرتەدە: «وسى موللالار، ىشتەرىندە ءبىر قاپ قاسكويلەك جاتسا دا، سىرتتارىڭ جىلتىراپ، ءسىز، ءبىز دەپ سىپايى سىزىلماڭدارشى» دەپ سەرى بەتىن قايتارىپ تاستاعانى بار ەدى.
— الەۋمەت الدىندا سويلەسۋگە بەتتەرىڭنەن باساسىڭدار، ءا، جاسىرىن جىمىسقى ارەكەتكە ۇيرەنگەن بەيشارا ءمۇباشارالار. ءجۇر وندا، قۇدايدىڭ كەڭ دالاسىنا كەتتىك، — دەپ اقان ناۋاندى سالعان جەردەن قۋىرىپ، دۋالدان تىسقا الىپ شىقتى.
ەكەۋى مەشىتتەن الىسىراق ءۇنسىز بارىپ، كوگالعا قارسى قاراپ مالداس قۇرعان سوڭ، قىپ-قىزىل الاۋلاپ تۋعان ايعا قاراپ اقان ءسوز باستادى:
— انا تۋعان اي ساعان دا، ماعان دا، بار عالامعا ورتاق، جارىعى بارىمىزگە جەتەدى. سەندەرگە وسى نە جەتپەي ءجۇر. مەشىتىڭنەن دە، مەدرەسەڭنەن دە ءبىرجولا كەتىپ، ءوز بەتىممەن قارەكەت ەتىپ، ەشكىمگە زيانسىز جۇرگەن جانمىن. قىستاي جينالىپ الىپ، قاراتالدىڭ باۋرى ءبورىنىڭ ۇياسى سەكىلدى سىرتتان شاجىلەپ، پىسپەكتەيسىڭدەر. ىزدەيتىندەرىڭ جاۋلىق.
مەنىڭ ساۋىعىمدا، قىزىعىمدا نە شارۋالارىڭ بار. اقيىق ونەرمەنەن تۇلكى العاندا، سوڭىنان شىقىلىقتاپ ساۋىسقاندار، — دەپ اقان ءسوزدى تۇپتەن تارتىپ، ءسوز سوڭىن ءوزىنىڭ ناقىل ولەڭىنىڭ شۋماعىمەن ءبىتىردى.
تاپ وسى جولى سەرىنىڭ سۇرايىن دەپ وتىرعانى باسقا ەكەنىن بىلسە دە، الىستان وراعىتقان ءسوزدى ءۇنسىز تىڭداعان ناۋان دا قارسى شاپتى:
— اقان، جاسىرمايمىن، ەكەۋمىز دە ءبىر اكە، ءبىر ەنەنىڭ ەكى قىزىن الدىق، ءبىراق ەكەۋمىزدىڭ قارەكەتىمىز ۇيلەسپەيتىن ءعاداۋات قارەكەت. سەن جاڭا دۇرىس ايتتىڭ. قاراتالدىڭ باۋىرىن جىن-شايتان جايلاعان. تابالامايمىن، بار زاۋالدى سودان ءوزىڭ دە تارتىپ كەلەسىڭ. مۇسىلمان ءميللاتىن ءتۇزۋ جولعا راسىمگە سالار ءدىن مەن قيسىق، كۇپىر جولعا تۇسىرەر عەفريت سىيىسا المايتىنى ءعادال. ول ەكەۋى قوڭسى وتىرعاندا ءوزىن ايتقان ءمۇبارشا بولا تۇرىپ، ليللاھي مەلال بولماي وتىرا المايمىن. سول قاراتال جاققا ءۇيىر سايتاننىڭ ءبىرى بۇگىن تورعا ءتۇستى. ونى ايىپتاماي تاعى دا وتىرا المايمىن. سەنىڭ سۇرايتىنىڭ سول بولار؟
— ول قاي ءمۇتتاھام؟
— ءوزىڭ دە ءبىلىپ كەلدىڭ عوي — قاديشا.
— ءمۇتتايىم كىم؟
— ءوزىنىڭ ەرى تاستان دا.
— قاديشا ءقازىر سۇلتانمۇراتتىڭ جاماعاتى ەمەس پە؟!
— ولاردى نەكاح ەتكەن ماەزۋن كىم؟ قاي قازي؟
— تالاق بولعان ادام نەكاحسىز دا كۇنەلتپەي مە؟
— مۇحاممەت پايعامباردىڭ ميشكات شارتىن قايدا قوياسىن.
— ميشكاتتا ءعيددات شارتى دا بار ەمەس پە؟
ناۋان ءسال توسىلىپ قالدى. ەرى تالاق ەتىپ تاستاعان سوڭ، ەكىنشى ادام السا، ارادا ءتورت اي ون كۇن وتپەي بۇرىنعى ەرى قايتىپ الا المايتىن ميشكاتتىڭ گيددەت شارتىن كوپە-كورنەۋ ەسكەرمەگەن ەدى.
— جوق، ول شارت نەكەلەنبەگەن سۇلتانمۇراتقا جۇرمەيدى، — دەپ بۇرىپ ەدى.
— ءا، مۇمكىن، ولار نەكەلەنگەن شىعار، — دەپ اقان دا جالعان بۇردى.
— اقان، شىنىڭدى ايتشى، بۇل ىسكە سەنىڭ نەگە جانىڭ اشيدى؟ سول ءۇشىن تاۋفيك تىلەپ كەلدىڭ بە؟
— شاكىرتسىز عالىم تۇل دەيدى. سۇلتانمۇرات — شاكىرتىم. شاكىرتىمنىڭ جۇرەگىنە جارا تۇسسە، مەن دە شاكىرتسىز تۇل قالماقپىن. ال تۇل قالعان اقىندا ءان دە، ءمان دە جوق. شىنىم سول — بۇعان ءوزىن اراشاشى بولسىن دەپ كەلىپ وتىرمىن. جات ەلدە ىزدەۋشىسى جوق باقىتسىز جەتىم قاديشانىڭ جوقشىسىمىن.
— وندا مەنەن ءتاۋفيق تىلەمە. بۇل مەشىت قابىرعاسىندا، كوپشىلىك الدىندا ءماحتۋم بولعان ءىس. كەش قالدىڭ.
— مۋفتي كىم؟
— مەن ءوزىم.
— ءفاتۋاڭ قانداي؟
— ءمۇتتاھام قاديشانىڭ ارقاسىنا قىرىق شىبىق دۇرە سالىپ كۇنادان ارىلتۋ.
— تالاق ەتكەن ەرىنەن كەتكەن دە كۇنا بولىپ پا؟ «شالا موللا ءدىن بۇزار» ەمەس پە بۇلارىڭ.
— جارايدى، اقان، سەن ەستىمەگەن تاعى ءبىر سۇمدىقتى ايتايىن: قاديشا سۇلتانمۇراتىڭنىڭ عانا عادال جاماعاتى ەمەس، ول — زيناھار.
— زيناھار؟! مۇتتايىم، بۇلارىڭ ايىپ ەمەس، جالا عوي. ءشاھادات، ءشاھادات! — اقان ورنىنان تۇرىپ كەتە جازدادى.
— ەگەر زينالىق جولدا ۇستىنەن ءتۇسىپ، سول كۇيىندە وسىندا اكەلگەن ادامدار كۋادۇر بولسا شە؟! ءشاھادات سول ەمەس پە.
اقان ءۇنسىز تۇنەرىپ وتىرىپ قالدى. نە سەنەرىن، نە سەنبەسىن بىلمەيدى. ءبىراق، تاپ بۇل ارادا ناۋان وتىرىك ايتۋى مۇمكىن ەمەس. قاديشانىڭ دا، ونىڭ موينىنا سالار كۋالارى دە ءتىرى عوي. جالعان بولسا حازىرەت ەرتەڭ ەل-جۇرتقا نە بەتىن ايتادى.
— ءاي، اقان-اي، ءالى البىرتسىن. سوڭىڭا ەرتكەن انا جىرتاقاي جاستارعا سەنەمىسىڭ. كوڭىلىندە سەنىم جوق، دىننەن بەزگەن تاعاتسىز جانداردا قانداي تاھارات بولماقشى. مەن سولاردى تاگاتكا كەلتىرەم. ودان دا وسىعان تاۋفيك، ينساف نەگە تىلەمەيسىڭ، — دەپ ۇستامدى، بايسالدى اقساقالدىڭ كەيپىمەن ءدارىس ايتىپ كەتتى.
اقان ءۇنسىز ويلانىپ وتىردى دا، ەندى ەڭ وسال جەلدەن باسىپ، قايتسە دە، قاديشانى اراشالاپ الۋدىڭ سوڭعى امالىنا كوشتى:
— قىرىق شىبىق دۇرە سوعىپ، كۇنادان تازارتىپ، قاديشانى ءتاعات ەتتىڭدەر. سوسىن؟..
— سوسىن ءوزىنىڭ نەكەلى تاستانىنا قايتا قوسىلادى.
— قايتا قوسىلادى؟ — اقان كەكەسىنمەن كۇلدى:
— زيناھار ايەلدى قايتا الامىن دەپ كەلگەن تاستاندىكى ماحاببات ەمەس، قىزىل كوز حاسادتىك قوي انشەيىن، حاسادتىك! ال قىرىق شىبىقتى كوتەرە الماي ءولىپ كەتسەشى؟
— وندا جان فيدا، شاھيت. باسقاعا ۇلگى، — دەدى ناۋان اي جارىعىندا اقانعا تىكە قاراپ، — وسىمەن بولدى ما، اقان؟!
— جوق، سوڭعى ساۋالىم بار.
— ءيا؟
— ءبىر كۇنا ءۇشىن ەكى ادامدى ءمۇتتاھام ەتۋ بار ما شاريعات ەحتامىندا؟ سايتان ءۇشىن پەرىشتەنى قوسا جازعىرا ما؟
— ەگەر سايتانعا ەرىپ پەرىشتە جولدان تايسا، ارينە. ول پەرىشتەڭ كىم؟ سۇلتانمۇرات پا؟
— ەگەر وسى جولى قاديشامەن بىرگە سۇلتانمۇرات ەمەس، بەيكۇنا پەرىشتە بىرگە ءولىپ كەتسەشى؟
— تۇسىنبەدىم. ونىڭ كىم؟ — ناۋان ميىعىنان كۇلدى.
— وندا ايتايىن. تىڭدا. قىرىق شىبىق ايەل تۇگىلى ەركەككە اۋىر سوققى. ەگەر ول جازادان قاديشا ولسە — ءشاھيت بولسا، بولار، ءبىراق ىشىندەگى پەرزەنت نە بولماق؟
— پەرزەنت! و راببىم! — ناۋاننىڭ كوزى جارق ەتىپ، تىكسىنىپ قالدى.
— يە، پەرزەنت. قاديشانىڭ ىشىندە ءتورت ايلىق بالا بار. كۇنادان پاك ءسابي جارىق دۇنيە كورە الماي، زۇلمات دۇنيەسىنە كەتە بارسا، وعان جاۋاپتى كىم بەرەر ەكەن؟!
بۇگىن جولدا كەلە جاتىپ سۇلتانمۇرات اكەسىنەن جاسىرىپ اقانعا وڭاشادا ايتىپ ەدى. «بويىنا نارەستە بىتكەلى قاديشا ءبىر ءتۇرلى تولەجىپ، ءبۇرىنعىدان دا نۇرلانىپ كەتىپ ەدى. اقان اعا-اي، شىنىمەن كورەر قىزىعىم كەسىلگەنى مە. ەگەر قاديشانى ايىرىپ، دۇنيەگە كەلەر نارەستەنى ءتىرى جەتىم ەتسە، بۇل يت تىرشىلىكتەن نە پايدا!» — دەپ سۇلتانمۇرات قاتتى قىنجىلعان.
— ناۋرىزباي، قورقىتقانىم ەمەس، ايتەۋىر جاۋىققان ءعاۋاداتپىز دەدىڭ عوي. ەگەر حاسادتىكپەن جەتكەن تاستان ءۇشىن دۇرە استىندا قاديشامەن بىرگە نارەستە كەتسىن، — بۇكىل قازاق ميللاتىنە سەندەردىڭ پەردەلەرىڭدى اشۋعا ءبىر-اق اۋىز ءسوزىم جەتەدى. سوسىن اقتالىپ كورىڭدەر. سەنىڭ ءدىنىڭ كۇشتى مە ەكەن، اقىننىڭ ءۇنى كۇشتى مە ەكەن؟
اقان ورنىنان شيراق تۇرىپ، قايىرىلماي ءجۇرىپ كەتتى.
سالماقتى، سۋىق سوزدەن تۇلا بويى تۇرشىككەن ناۋان حازىرەت اي استىندا اق شالماسى اعاراڭداپ، اۋىل سىرتىندا جاپادان-جالعىز ءۇنسىز وتىرىپ قالدى.
بىتكەن ءىستىڭ سوڭىنا كەلىپ بارماعىن شايناعان اقان ناۋان ۇيىندەگى شايحىەسلامدى شاقىرىپ الىپ، سۇلتانمۇرات ۇشەۋى اۋىل ورتاسىمەن اتتارىن جەتەكتەپ، جاياۋ اياڭداعان.
شايحىەسلام ۇيىندە بايبوسىن تاعات تاۋىپ وتىرا الماي ءبىر كىرىپ، ءبىر شىعىپ تىقىرشىپ ءجۇر ەكەن. اقاندار كەلگەندە «نە بولدى، اراشالاي الدىڭدار ما» دەگەندەي كوزى جاۋتاڭداپ، اۋىزدارىنا قارادى. اقان ءوزى اشىلىپ ەشتەمە دەمەگەن سوڭ، جاعالاتىپ بىردەمە سۇراۋعا باتا المادى. قوناقتاردىڭ «سويماي-اق قوي» دەگەن قارسىلىقتارىنا بولماي، «سارەسىگە ءدال پىسەدى» دەپ، بايبوسىننىڭ باتاسىن الىپ ءتورت اياعىنان بۋعان قويدى «ناشاتى اللا، قۋاتا» دەپ الىپ ۇرىپ شايحىەسلام سويىپ تاستاعان. قىسقا تاڭدا مويىندارىنان سۋ كەتىپ، ءۇنسىز وتىرعان مەيماندارىن سوزگە تارتىپ الدەن ۋاقىتتا ءۇي يەسى ءسوز باستادى.
— ايتقانداي، ءقازىر ورازانىڭ ورتا تۇسى عوي، ەلدە ۇيقى جوق. ءۇشىنشى كۇن ۇدايىمەن كادىر ءتۇنىن كۇتىپ ءجۇر، — دەپ قۇراق-قۇراق كوك شىنىلى سىعىرايعان جاماۋلى تەرەزەگە قارادى.
— ە-ە، كادىر ءتۇنى كىمدى جارىلقار دەيسىڭ. ودان دا، شاكە، بۇگىن قاديشاعا ۇكىم شىعارعاندا ىشىندە بولدىڭ با، بولساڭ، سونى ايتشى، كىم نە دەدى؟ — دەپ اقان باسىن كوتەردى.
ەسكىشە شالا وقىعانى بار موللاسىماق شايحىەسلام قاديشانىڭ نەكە بۇزىپ زينا جولعا تۇسكەنىن ساراپقا سالعاندا مەشىتتە بولىپ ەدى. ايتار، ايتپاسىن بىلمەي، جەلكەسىن قاسىپ وتىردى دا، ءبارىبىر ەرتەڭ ەستىلەتىن اڭگىمە عوي دەپ، قينالا وتىرىپ بولعان ءىستى تۇگەل باياندادى.
— اقان، — دەدى سوڭىندا شايحىەسلام، — ءبارى دە تىستەرىن قايراپ، سەنى ايىپتاپ وتىر. ەلدى ازدىرىپ جۇرگەن اقان. سەرىلىك قۇرىپ، جاستاردى ماڭىنا توپتاپ، ءازازىل جولىنا تۇسكەن، بۇيتە بەرسە مۇسىلماندىق راسىمنەن ايىرىلامىز. قاديشانى دا سۇلتانمۇراتقا قوسقان اقان. بۇيتە بەرسە ايال اتاۋلى نەكە بۇزىپ، سەرىگە ەرىپ ىبىلىسكە اينالار دەدى. ۇرقيا مارقۇمنىڭ قولىنا مىلتىق الىپ قىزدارمەن اڭعا شىعاتىنى دا، ەر مەن ايەل قوسىلىپ ءان سالىپ، اۋىل-اۋىلدى اتپەن ارالايتىنى دا ايتىلىپ، جاقىندا ۇيىنەن قاشىپ كەتكەن ارىقبالىق، يمانتاۋ جاعىنداعى ءبىر قىزداردى دا ءسوز ەتىپ، سەرىنىڭ ۇلگىسى دەدى. نە دە بولسا، اقان شىراعىم، جاقسىلىق ەمەس. بايقايمىن، ماڭىڭا قىز، بوزبالا ەرتكەنمەن، ەل اقساقالدارىنان جاۋ كوبەيتىپ العان ەكەنسىڭ. ءبارىنىڭ دە جۇدىرىعى جەڭ ىشىندە ءتۇيۋلى سەكىلدى. قاديشاعا تيەر سوققى ەرتەڭ ساعان تيەر جۇدىرىقتىڭ الدى ەكەنىن اڭعارارسىڭ، اقان شىراعىم. شىنىم — وسى. ماعان رەنجي كورمە، ءبىر ەسەمبايدان تاراعان شۇڭعىرشا، جاقسىلىقپىز، بوتەن ەمەسپىز، اعىمنان جارىلىپ وتىرمىن، شىراعىم. كوپكە توپىراق شاشىپ قايتەسىڭ.
اقان ىشتەي زىعىرى قايناپ، مىرس ەتىپ كۇلدى دە قويدى. ءالى ەشتەمەدەن حابارى جوق بايبوسىن شىداي الماي:
— سونىمەن قاديشاعا نە جازا كەستى؟ — دەدى شايحىەسلامعا قاراپ.
— وي، باكە-اي، نەسىن سۇرايسىز. جازانىڭ نەشە اتاسى ايتىلدى عوي. «ات قۇيرىعىنا سالۋ كەرەك» دەدى بىرەۋلەر. «اتقا تەرىس قاراتىپ مىنگىزىپ، بەتىنە كۇيە جاعىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالاتۋ كەرەك»، «تەرەڭ زىندان قازىپ، سوندا تاستاۋ كەرەك» دەگەندەرى دە بولدى. ەندى بىرەۋلەرى «تاستان جۇرت الدىندا تالاق ەتىپ، وسى اۋىلدىڭ ەڭ ءبىر قورىنا، مۇگەدەك سورلىسىنا قوسۋى كەرەك» دەدى. ءبىراق، تاستاننىڭ ايىرىلاتىن ءتۇرى جوق-اۋ تەگى. «قايتا الىپ، بوساعامدا شىرىتەمىن» دەپ وتىرىپ العان سوڭ، اقىرى «كۇنادان ارىلتۋ ءۇشىن قاديشاعا قىرىق شىبىق دۇرە سالۋ كەرەك» دەپ شاريعات شارتىنا جۇگىندى عوي.
— قىرىق شىبىق دەيمىسىڭ! مۇنداي دا سۇمدىعى بار ما ەدى؟! — بايبوسىننىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى.
— شاريعاتقا نە سىيمايدى، ادام باسى اللانىڭ دوبى دەپ، دۇمشە موللالار ءوز پايداسىنا قيقالاقتاپ بۇرا بەرمەي مە، — دەپ تىستەنگەن اقان شايحىەسلامعا قارادى، — سونىمەن قاشان دۇرە سالاتىن بولدى. قاديشا قايدا ەكەن ءقازىر؟
— قاديشانى بىلمەدىم. Teگi قاماۋدا بولسا كەرەك. كۇزەتپەن ۇستاپ وتىر دەيدى عوي. دۇرە سالاتىن كۇنى — ەرتەڭ. تاڭ نامازىنان سوڭ كۇن شىعا جينالىپ، بەسقاراعاي دەگەن جەرگە اپاراتىن كورىنەدى. سوندا جازا اعاشى زاكقۇم قاعىپ، سوعان كۇناھاردى بايلاپ، قىرىق موللا ۇشكىرگەن ءۇش تال شىبىقپەن تاۋاپقا كەلتىرمەك.
— زاكقۇم! — دەدى اقان قاباعىن ءتۇيىپ، — ول كۇناھارلار و دۇنيەدە جەمىسىن جەيتىن توزاق اعاشى ەمەس پە. تاپقاندارىن قاراشى. بۇل حازىرەتتىڭ وسى دۇنيەدەگى سيراتى عوي. قاپ، اتتەگەن-اي!
اقاننىڭ ەندىگى ويى جىگىتتەرىن جيناپ، قاديشانى ۇرلاپ اكەتۋ ەدى. كەش قالعانىنا قاتتى وكىندى.
بۇدان ءارى ءۇي ىشىندە ءسوز بولعان جوق. اركىم ءوز ويىمەن ءۇنسىز تۇنەرىپ وتىر. سۇلتانمۇرات كەلە باسىنا جاستىق جاستانىپ، سىرماق ۇستىنە قۇلاعان. بويىن سۋىق العان ادامداي ءبۇرىسىپ، تەرىس قاراپ جاتىر. كوز الدىندا قاديشا: اپپاق بورىقتاي دەنەسىن جالاڭاشتاپ، ارقاسىنا، جونىنا شىپقىرتقان جاس كوك شىبىق جىلانداي ىسقىرادى. شىپ-شىپ ەتىپ شىبىق تيگەن سايىن ۋىزداي دەنە تەڭبىل-تەڭبىل كوگەرىپ، ءىسىنىپ بارادى. تۇلا بويى قالتىراپ، كوك شىبىق وراي تيگەن سايىن جانتالاسقان قاديشا بايلاۋلى قولىن جۇلقىلاپ، بۇلقىنىپ ءىشىن قورعاعىسى كەلەدى. ىشتە جاتقان نارەستەنىڭ تاعدىرىن ويلاعان قاديشا الىستا بەتىن باسقان سۇلتانمۇراتقا جالبارىنا قاراعانداي بولادى. اياسى مولتىلدەپ جاسقا تولىپ، ىشقىنىپ: «نەعىپ تۇرسىڭ، ارا تۇسە الماسىڭ بار، بايعۇس-اۋ، نەسىنە كەلدىڭ، قىزىق كورە كەلدىڭ بە. بار، بار، تۇرما بۇل ارادا» دەيتىن سياقتى. سۇلتانمۇرات جانىنداي سۇيگەن اياۋلى دوسى دۇرە استىندا قايرانعا شىققان اق شاباقتاي تىنىسى تارىلىپ، سوڭعى دەمىمەن قايقاڭداپ، تۋلاپ جاتقاندا ءوز شىبىن جانىن قورعاپ، «امان قالسا ەكەن» دەپ بولىمسىز تىلەكپەن عانا تۇرار دارمەنسىزدىگىن ويلاعاندا ءىشى قالتىراپ، قاتتى قورلانىپ، كوز جاسىن تيا المادى. تاماققا دا تۇرماي، تەرىس قاراپ، بۇك تۇسكەن كۇيى ءۇنسىز جىلاپ جاتىپ الدى.
سارەسىدە الدارىنا كەلگەن ءبىر تاباق قوي ەتىن شىمشىلاپ قانا جەگەنى بولماسا، اقان مەن بايبوسىننىڭ تابەتى شاپپايدى. ەرتەڭ كۇن ۇزاق تارتار اشتىق زاردابىن ويلاعان شايحىەسلام عانا قوناقتارى جارىتىپ الماعان سوڭ، ءمۇيىز ساپتى لىپىعان كەزدىگىمەن كۇلدەي عىپ تۋراعان سەمىز ەتتى ۋىستاپ-ۋىستاپ سوعىپ الدى دا، سارەسىگە نيەت قايىردى: «نەۋايتى ون ءاسۋما، ءساۋما، مين ءال فاجري، مين ءال ماعري حاليسان لەللاھي تاعالا اللاۋھ ھاكپار! و اللاتاعالا، ورازامدى قابىل قىلا گور، قابىل قىلا گور!».
— ال، قوناقتار، قول جۋىپ تىنىعىڭدار، الدە كادىر ءتۇنىن كۇتەمىز بە. وسى بۇگىن-ەرتەڭ اسپان قاقپاسى اشىلسا كەرەك، — دەپ، تاڭ قاراڭعىسىمەن ۇڭىرەيگەن تەرەزەگە قارادى.
— وسى جاسىما دەيىن تالاي رەت كۇتىپ كوردىم. ءبىراق ءالى جارقىراپ اشىلعان قاقپانى كورمەدىم. بالا كۇنىمدە دالادا جاتىپ بولماشى بىردەمە كورگەنىم بار، تەگى سول دا اشىلعان قاقپا ەمەس، اعىپ تۇسكەن جۇلدىز-اۋ دەيمىن، — دەپ بايبوسىن ەرتەدەگىسىن ەسكە الدى.
— ءيا، وندا نە تىلەدىڭىز، — دەپ شايحىەسلامنىڭ كوزى كۇلىمدەدى. «قۇدايتاعالا جىرتىق-تەسىگىمدى جاماي كور» دەدىڭىز بە؟
— وي، قايدان ايتايىن. وندايدا اۋىزعا ءسوز ءتۇسۋشى مە ەدى. ويلاپ جۇرگەن تىلەكتەرىم دە كوپ بولۋشى ەدى. جارق ەتىپ قۇس جولىنا اپپاق سىزىق تۇسكەندە، اسپان قاقپاسى قاق ايىرىلعانداي بولىپ، زارە-قۇتىم قالماي، ءبىسمىللا، ءبىسمىللا دەي بەرىپپىن.
— باكە، سوندا نە تىلەپ ءجۇر ەدىڭىز؟
— ە، اقانجان، بالانىڭ نە جارىتقان تىلەگى بولۋشى ەدى. «شىركىن-اي، ءبىر ۇشاتىن كىلەمىم بولسا، جەر دۇنيەنى شارلار ەدىم» دەپ ەرتەگىنىڭ ۇشقىش كىلەمىن تىلەۋشى ەدىم. ءبىراق، قۇدايتاعالا ونى ماعان اسپاننان تۇسىرە قويماس، ودان دا جەردەن تىلەيىن دەپ، «شىركىن-اي، ءبىر جۇيرىك تايىم بولسا» دەيمىن. ءبىراق، جالاڭ اياق كۇس تابانىمدى جالتىراتىپ، تاي مىنگەن نە ءسان دەپ، «جالتىراعان بىلعارى ەتىگىم بولسا» دەپ ويلايمىن، ايتەۋىر كورىنگەندى ارمان ەتكەن بالالىق قوي.
— وندا سول كوپ تىلەكتىڭ ءبىرىن سۇراي الماي قالعان ەكەنسىز عوي، — دەپ شايحىەسلىم تاعى كۇلدى، — ال، تاپ ءقازىر اسپان قاقپاسى قاق ايىرىلىپ اشىلسا، نە تىلەر ەدىڭىز؟
— قۇدايا، ءتاۋبا، اشىلسا ەكەن، قاديشانىڭ تىلەگىن تىلەر ەم، — دەپ مۇڭايا قالعان بايبوسىن اۋزىن جيعانشا بولعان جوق، تەرەزە تۇبىنەن بىردەمە دۇڭگىر ەتە قالدى دا، الدەكىم سىرتتان سارناپ قويا بەردى.
سەلك ەتىپ شوشىپ كەتكەن ءۇي ىشىندەگىلەر تەرەزەگە جالت قاراستى. سۇلتانمۇرات تا باسىن كوتەرىپ الدى.
سىرتتاعى ادام سارناپ تۇر:
«ساحارا ايتا ءبىز كەلدىك... اق!
ءبىر كەلگەن ون ەكى ايدا ورازا جان،
ورازاڭ قابىل بولسىن، ۇستاعان جان، اق!
ساحار ايتۋشىعا كوزى تۇسكەن اقان ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي تۇرشىگىپ كەتتى. قىپ-قىزىل ۇڭىرەيگەن وتتى كوزىن ىشكە قاداعان، ساقال-شاشى دۋدىراعان، قۋ جاق، اپپاق شال سۋىق كوردەن شىققان ارۋاقتاي. تارامىسىنا ىلىككەن ارىق دەنەسىندەگى ءورىم-ورىم اق كويلەكتەن سورايعان مويىننىڭ تامىرلارى بىلەم-بىلەم. اق كۇمىستەي ءجۇن باسقان شودىرايعان كەۋدە سۇيەكتەرى قاتار-قاتار تىزگەن شالا مۇجىلگەن قوي توبىعىنداي. كىرپىك قاقپاي تەسىلىپ، ساۋاپ ورنىنا جانىڭدى سۋىرىپ الۋعا كەلگەن ازىرەيىلدەي قايىرشىنىڭ ءسوزى قۇيقا تامىردى شىمىرلاتادى:
بويىندا ورازانىڭ سايتان جۇرمەس،
بۇل ايدا ولگەن قۇلدار تامۇق كورمەس، اق!
— ءاي، قاتىن، قايسىڭ بارسىڭدار، — دەپ اۋىز ءۇي جاققا قاراعان شايحىەسلام ايعاي سالدى. — انا مۇساپىرگە بىردەمە بەرىڭدەرشى. جەتى شەلپەك بەر، جەتى شەلپەك. جاڭاعى مۇجىلمەگەن جامباستى دا بەرىڭدەر، جەسىن بايعۇس... قايدان كەلەتىنىن بىلمەيسىڭ، ورازا ايىندا مىسكىن قايىرشىلار ءورىپ كەتەدى وسى اۋىلدا.
اقان دا قالتاسىنىڭ تۇبىندە كوپتەن جۇرەتىن ءبىر تەڭگەلىك سولكەبايدى تىلەنشىگە جىبەرىپ، تاڭ قىلاڭ بەرە سۇلتانمۇراتتى ەرتىپ تىسقا شىقتى.
شىعىس جاق بوزامىقتانىپ، شىعار كۇننىڭ شاپاعى بەلدەۋلەنىپ كەلەدى ەكەن. شىق تۇسكەن بوز اراسىنان پىر ەتىپ ءشىل ۇشتى. ءالى بيىكتەمەي بىرەر بوزتورعاي جاڭا شىرىلداپ، ءار تۇستا قاناتى جىبىرلاپ ءىلىنىپ تۇر. بوزتورعاي — دالا ساعاتى. تورعاي شىرىلى ەستىلىسىمەن سارەسىنى دوعاراتىن اۋىل ءۇيدىڭ تەرەزەسىنەن وتتار بىرتىندەپ سونە باستادى.
وسى كەزدە مەشىت جاقتان تاڭ نامازىنا شاقىرىپ سارناعان ازانشىنىڭ ءۇنى شىقتى. باراتاي-باراق اسپانىن دىرىلدەتكەن قويۋ ءۇن بۇيرالانىپ، بارعان سايىن الىسقا شىرقاپ، تولقىپ بارادى. «ۋا، قۇدايدىڭ قۇلدارى، شاجدەڭە باس ءيىپ، جالعىز يەڭ-تاڭىرىڭە سىيىن، حاق تاعالاعا جالبارىن، تاڭ كەلەدى، تاڭمەن بىرگە نۇر كەلەدى، ۋا، قۇدايدىڭ قۇلدارى». كوكىرەكتەن اششى زار شىعارعانداي كۇڭىرەنگەن ءمۋازىن ناۋان ەدى. الىستان اق شالماسى اعاراڭداعان حازىرەتتى مەشىتتىڭ بيىك مۋازارەسىنەن كورگەن اقان مەن سۇلتانمۇرات تىتىركەنىپ قالدى: قاديشانى تاۋاب ەتۋگە اپاراتىن مەزگىل جاقىنداپ كەلەدى.
* * *
ءيا، قاديشانى تاۋاب ەتەتىن مەزگىل تاقاپ كەلەدى. ونى قاديشانىڭ ءوزى دە بىلەدى.
تاس قاراڭعى شوشالاعا قامالعالى تاڭنىڭ قالاي اتىپ، كۇننىڭ قالاي باتقانىن جوبامەن اڭعارماسا، باسى اينالىپ، مۇلدەم ماڭگىرىپ قالعان. العاشقىدا قاراڭعىعا كوزى ۇيرەنە بايقاعانى — شوشالانىڭ ءبىر جاق قابىرعاسى دەستەلەپ ۇيگەن اق قايىڭ ەكەن. بەلى مۇجىلگەن بيىك ەسكى قاق جاڭعىرىقتىڭ قاسىندا بالتا جاتىر ەدى. ونى دا الىپ كەتكەن. مۇنتازداي تازا شوشالانىڭ ىشىندە قولعا ىلىگەر قارۋ جوق. ەتتىك پەن ۇيگە جاپسارلاستىرا سالعان قىسىلما شوشالادا تەسىپ شىعار ساڭىلاۋ دا جوق. بايلاۋلى قولىن بوساتقان قاديشاعا ەسكى-قۇسقى كورپە مەن كيگىز اكەپ تاستاعان. جاتا-جاتا جامباسى تالدى.
ەل داستۇرىنە بەرىك قاديشا دا اۋىز بەكىتكەن. ايتەۋىر سىرتتان ادام قاتىناپ، اندا-ساندا تاماق اكەپ بەرەدى. اۋىز اشار، سارەسىنىڭ مەزگىلىن سول تاماقتان جوبالايدى. تاماق اكەلەتىن ايەل العاشقىدا ءۇن-تۇنسىز كەلىپ، اۋزىنىڭ جىگىن اشپاي شىعىپ كەتۋشى ەدى. كەيىن ەسىك سىرتىنداعى كۇزەتشى جىگىتتەردەن قايمىعىپ، جالتاقتاپ، قاديشامەن سىبىرلاسىپ سويلەسەتىن بولدى. تۇنگى سارەسىدە جىلى سورپا، ەت الىپ كىرگەن سوڭ كۇڭ اقان مەن سۇلتانمۇراتتىڭ كەلگەنىن، ەرتەڭ قىرىق دۇرە سوعىلار سۇمدىقتى ايتىپ، سىڭسىپ جىلاعان.
— جانىم-اۋ، تىم قۇرماسا اۋزىڭا ءبىر ءتۇيىر ەت سالشى. اشتان بۇراتىلدىڭ عوي!.. قايتەيىن، قاراعىم. قولدان كەلەر دارمەن جوق. كۇزەت بەرىك. ايتپەسە، نە كورسەم دە اللانىڭ بۇيرىعىن كۇتىپ، ءبىر شىعارۋعا شىعارىپ جىبەرەر ەدىم... ءوزىم دە ايتەۋىر جانىمدى جالداپ جۇرگەن ءبىر بەيباقپىن. سوڭىمدا ەرتكەن ەكى قارشاداي ۇلىم بار. كۇيەۋىم قىستا ۇزاق ناۋقاستان قايتىس بولعان. وسى ءۇيدىڭ اس-سۋىنا ارالاسىپ، كۇن كورگەن سورلىمىن... حازىرەت جوق-جىتىككە قايىرىمدى ادام ەدى. تاپ وسى جولعى قاھارىنا تۇسىنە المادىق... ءبارىنىڭ بەتتەرى جامان. ءجىبيتىن تۇرلەرى جوق... قايدام، شىراعىم! — دەپ ەتەگىمەن كوزىن ءسۇرتىپ، شىعىپ كەتكەن.
قاديشا كەلگەلى ماڭدايىنان ارىلماعان سورىن، قۇدايتاعالانىڭ شەگەلەپ بەرگەن سۇم تاعدىرىن ويلاپ ەگىلىپ كوپ جىلاعان ەدى. ەندى كوزىنىڭ جاسى دا تاۋسىلعان سياقتى.
وتكەن كۇزدە قاراويداعى ەلىنە بارعان كەزى ومىرىندەگى ءبىر ۇمىتىلماس شاق. اتقوسشى ەسەبىندە جۇرگەن سۇلتانمۇراتتان جۇرت العاشقىدا سەكەم الىپ، وسەككە دە تاڭعان ەدى. ءبىراق كەلە-كەلە ايدىك ءانشىنىڭ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرار ۇنىنە قۇمارتقان ەل كولدەنەڭ ءسوزدى ۇمىتقان. سۇلتانمۇرات ايتقان اقان، ءبىرجان اندەرىن قاعىپ الىپ، كەڭ ولكەگە تاراتقان جاستار، انشىگە ءۇيىر بولىپ، باۋىر باسىپ العان. ءۇش ايداي سايرانداعان بۇلاردى جىبەرگىسى كەلمەي، اقىرى توي-دۋمان، سالتاناتپەن اتتاندىرىپ سالعان. ارتىنان ىزدەۋشىسى جوق، ۇيىنەن «تالاق» بوپ قۋىلعان قاديشا مەن سۇلتانمۇراتتىڭ وسى ساپاردا كوڭىلدەرى قوسىلىپ، قانتاي اۋىلىنا ات باسىن تاۋەكەل دەپ تىرەگەن ەدى...
سودان بەرى تۇزدارى جاراسىپ، بىر-بىرىنە سىيلى جاڭا وتاۋ بوپ جۇرە بەردى. جالعىز سۇلتانمۇرات ەمەس، جەتىم كوڭىلدى بايبوسىن دا ماسايراپ، قاديشانى قىزىنداي كورىپ، اكەسىندەي بوپ كەتتى.
از كۇندە قانتاي اۋلىنا دا جۇعىمدى مىنەزىمەن، اشىق كوڭىلىمەن ۇناپ، ازات ءبىر تىرشىلىككە قولى جەتكەن قاديشا توتەدەن كەلەر قاسكويلىكتى كۇتپەپ ەدى. ءوزىن ماسقارالاپ تاستاپ، ۇيىنەن ءبىرجولا جۇقپالى اۋرۋداي الاستاعان تاستاندى دا ەسىنەن ءبىرجولا شىعارعان. ودان قۇتىلعانىنا قۇدايعا قوي ايتىپ، ونى كىنالاۋدى دا ۇمىتقان قاديشا توسىننان ايىقپاس زور جازاعا ۇشىرادى.
ورازانىڭ ورتاسىنا تاقاعان كەز. بايبوسىن قارت جاقسى كورەتىن ىرىمشىكتەن سامسا جاساپ، قۇيماق قۇيىپ اۋىز اشقان سوڭ، قاديشا ىڭىردە جالعىز سيىرىن ساۋىپ، ءۇي ارتىنا ىلگەن كىرلەرىن ۇيگە الىپ كىرگەن. اۋىز جاقتا وجاۋ ويىپ وتىرعان بايبوسىن ءۇي ءىشىن مۇنتازداي عىپ ۇقسايتىن شارۋاعا قىلاپ كەلىنىنە قاراپ:
— قاراشىعىم-اۋ، ءبىر مەزگىل دەم الساڭ ەتتى. وتىرشى، جانىم! — دەدى، الا-كوبەدەن تۇرىپ، تىنىم الماي تىپىر-تىپىر شارۋا سوڭىندا جۇرەتىن كەلىنىن اياپ، — تۇنەۋگۇنى سۇلتانمۇراتتارمەن بىرگە كەتپەگەن ەكەنسىڭ، ءبىراز بوي جازىپ كەلەتىن. بۇل شارۋاسى بار بولعىر بىتەدى دەيسىڭ بە.
قاديشا ءۇنسىز شىعىپ بارا جاتىر ەدى.
— تاعى قايدا باراسىڭ، تۋھ شارشادىڭ-اۋ! — دەدى. بالاسى ەكەۋى جاسىرسا دا، اككى بايبوسىن كەلىنىنىڭ اياعى اۋىر ەكەنىن سەزەتىن.
— ءقازىر، كوكە، الگى سيىر بۇزاۋىن ەرتىپ كەتىپ قالىپتى. تاۋىپ اكەلەيىن.
— مەن-اق ىزدەپ كەلەيىن، قايدا ءجۇر دەيسىڭ، — دەپ بايبوسىن ورنىنان ىرعالىپ تۇرعانشا بولمادى، كەلىنى شىعىپ كەتتى.
جازعى ءتۇن جىپ-جىلى. تىمىق. قاراڭعى ءتۇن استىنداعى اۋىل تەگىس اۋىز اشارعا وتىرعان. كۇندىزگى شارۋادان قاجىعان جۇرت سارەسىگە دەيىن تىسقا شىقپايتىن ادەتى. ءالى سارى ماسا كوپ بولماسا دا، ءار جەرگە شوشايتىپ كوڭ-قوقىردان ءتۇتىن سالعان. اۋىل تىرشىلىگىندەي سامارقاۋ كوتەرىلگەن ءتۇتىن باۋىرىندا كۇيىس قايىرىپ پىسىلداعان مال دا راقات ءبىر دۇنيەگە ەنگەن ەكەن. قاديشا اۋىل ءىشىن تۇگەل اقتادى. باس ءجىبىن سۇيرەتكەن بىر-ەكى بۇزاۋعا تاقاپ، ءۇڭىلىپ-ۇڭىلىپ قاراپ ءجۇر ەدى، ارت جاعىنان ەڭكەڭدەي باسىپ ءۇنسىز ەرگەن بىرەۋدى كوردى. ول دا تىنىش جاتقان مالداردى ارالاپ، جوق ىزدەپ ءجۇر.
— بۇگىم-اي، قايسىسىڭ بۇل، ءبىزدىڭ قىزىل قاسقا سيىر كوزىنە تۇسپەدى مە؟ — دەپ ەدى، قاراڭداعان بەيتانىس انادايدان سوستيىپ تۇردى دا:
— مەن دە سيىرىمدى ىزدەپ ءجۇرمىن. انا ەسىز قورا جاقتا ءبىر بۇزاۋلى سيىر جۇرگەن، سول بولماسا، — دەدى ەنجار عانا.
قاديشا سولاي قاراي ۇشتى.
اۋىل سىرتىنداعى ەسىز قورا كوپ. قانتاي اۋىلىنىڭ بۇرىنعى جۇرتى. وڭكەي شىمنان قالاعان ۇيلەردىڭ ءبىرى بايبوسىندىكى. جاڭا ءۇي سالىپ، ەسكى جۇرتتان كوشكەلى بەسىنشى جىل بولىپتى. ول كەزدە دە وسى كۇنگى كارى قاسقا سيىر بار ەكەن. اندا-ساندا اڭسارى اۋىپ كەتە مە، الدە ەسكى ادەت پە، ورىستەن قايتقان قاسقا سيىر سول ەسىز قورانىڭ الدىندا ءالسىن-السىن جاتىپ قالاتىن كورىنەدى. قاسىندا بۇزاۋى بولسا، ەرتىپ الىپ، تۋرا سوندا تارتادى. بايبوسىن قارت تالاي سول ارادان ايداپ كەلىپ جۇرگەن. قاديشانىڭ ەسىنە وسى ءتۇستى. جۇگىرە باسىپ، اۋىل شەتىنەن قالاي شىعىپ كەتكەنىن دە اڭعارمادى.
ەسىز قورالاردىڭ اراسى تاس قاراڭعى. قالىڭ الابوتا وسكەن تومپەشىكتەردە شىر-شىر ەتكەن شەگىرتكە ءۇنى قۇلازىعان ەسىزدىك ۇنىندەي. اياق باسقان سايىن اششى جۋسان ءيسى كوبەيىپ بارادى. قاديشا ۇڭىرەيگەن قورالاردان ۇرەيلەنىپ، تۇرا قاپ تىڭ تىڭدادى. تىم-تىرىس. بيىك الابوتالاردىڭ ساباعى عانا سىرت-سىرت ەتەدى. اراسىنان الدە نە تىشقان اڭدىعان مىسىقشا اقىرىن باسىپ شىعىپ كەلە جاتقان سياقتى. قاديشانىڭ كوزى ءبىر كەزدە ەسىز قورالاردان ارىرەك مۇلگىگەن كوپ زيرات ىشىنە تۇسكەندە مەلشيىپ تۇرا قالدى. زيرات ىشىندەگى اۋليە مولاسىنان شىراق جاندى. بىرەسە تاپ الدىنا كەلگەندەي جارقىراپ، بىرەسە ولەۋسىرەپ الىستاعان جارىقتى شايتان وتى ما دەپ يمانى قاسىم بولعان قاديشانىڭ جۇرەگى الىپ ۇشىپ، دۇرسىلدەپ بارادى. قورىققانعا قوس كورىنەدى. ەندى جان-جاعىنان سىتىرلاعان دىبىس كوبەيىپ كەتتى. سۋسىلداعان كوپ سىلدىرماقتارى سىلدىراعان جىن-شايتاندار ءوزىن اينالا قورشاپ ەلىكتىرىپ، سىقىلىقتاپ كۇلگەن سياقتى. نە ىلگەرى جۇرەرىن، نە كەيىن قايتارىن بىلمەي قالت تۇرىپ قالعان قاديشا كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ، «اۋكىم، اۋكىم»دەپ دەپ قالاي دىبىس بەرگەنىن دە اڭعارمادى. كۇڭگىر ەتكەن ءوز داۋسىنان ءوزى شوشىپ، كەرى بۇرىلعاندا، قاراڭعىدان بىرەۋ الدىنان شىعا كەلدى. زارەسى ۇشقان قاديشا:
— ب-بۇگىم-اي! — دەگەندە:
— مەن عوي، ءالى تابا الماي ءجۇرسىڭ بە؟ — دەگەن باعاناعى ادامنىڭ ءۇنى شىقتى.
«ۋھ» دەپ، تۇنگى جوقشىنىڭ ەس كورگەن قاديشانىڭ بۋىن-بۋىنى تالىپ، تۇلا بويى ۇيىپ بارا جاتىر ەدى.
ەڭگەزەردەي جىگىت كەلە قۇشاقتاي الدى.
— قورقىپ قالدىڭ با، قاديشا، كىشكەنە وتىرىپ، جۇرەگىڭدى باسشى، — دەگەن بەيتانىس جىگىت ەرىكسىز شوكتىرە بەردى.
العاشقىدا تۇك ويلاماعان قاديشا، ءداۋ جىگىتتىڭ ىستىق دەمى بەتىن شارپىپ، كەۋدەسىنە قاراي جۇگىرگەن قۇمارلىق قول كامزولىنىڭ ءىشىن سۋىق جىلانشا ارالاعاندا بارىپ ەسىن جيدى. ساسقالاقتاپ، اۋانى قارمانىپ كوتەرىلە بەرگەن بەيكۇنا ايەل ورنىنان تۇرا الماي قالدى. قاراڭعىدا ءىز اڭدىعان قارا نيەت ايعايلاۋعا دا كەلتىرمەي كۇرەكتەي الاقانىمەن اۋزىن تۇنشىقتىرا باسىپ، ەڭسەرىپ بارا جاتتى. اياق-قولى تىرباڭداپ، ايۋدىڭ استىنا تۇسكەندەي جانتالاسقان قاديشانىڭ ءۇنى دە، دەمى دە ءبىتىپ، ەسى اۋا بەردى...
كەلىنىنىڭ كوپ كىدىرگەنىنەن قورىققان بايبوسىن اۋىل ءۇيدى ارالاپ، اقىرى ەسىز قورالارعا كەلگەن. Taپ وسى كەزدە سىقىرلاپ كەپ توقتاعان اتتىلى ارباعا ەكى-ۇش ادامنىڭ قاراڭداپ بارىپ الاس-كۇلەس وتىرعانىن كوردى. كويلەگى اعاراڭداعان بىرەۋدى تىپىرلاتىپ سالعانىن تايانا بەرە انىق بايقادى.
— قاديشا، قاديشا! — دەپ جان داۋسى شىعىپ جۇگىرگەن بايبوسىن جەتە المادى. قالىڭ كودەمەن دۇرسىلدەتىپ، جەڭىل اربا زىر قاعىپ كەتە باردى.
اۋزى تاڭۋلى قاديشا اتاسىنىڭ زار ەڭىرەگەن داۋسىن شالا-شارپى ەستىسە دە، ءۇن قاتۋعا دارمەنى جوق ەدى. وكپەسى وشكەنشە جۇگىرىپ، قارا جولعا شىققان سوڭ جەر باۋىرلاپ جاتىپ ساقالىن جاس جۋىپ جىلاعانىن دا بىلگەن جوق. قولىنان كەلەر دارمەنى بولماسا دا، ەس-تۇسسىز ماڭگىرىپ، ءىز سوڭىنان تاڭ اتقانشا ماعىناسىز جاياۋ سالپاقتاپ، اتاسىنىڭ باراتاي-باراققا كەلگەنىن دە بىلمەدى...
«سۇمدىق-اي. ەندى سارعايىپ تاڭ اتسا كەرەك». تاپ تۇسىنان زارلاعان ازانشىنىڭ ءۇنى كەلدى قۇلاققا». قىزارىپ كۇن دە شىعادى، ءقازىر اندىزداعان كوپ قاسقىردىڭ ورتاسىنا دارمەنسىز لاقتاي سۇيرەپ قاديشانى تاستايدى. ىشىندە سۇلتانمۇرات تا، اقان دا بار. ولاردىڭ دا ءجۇزى قاتۋلى. از ۋاقىتقا شىداماي، جاسىرىن ءناپسى جولىنا تۇسكەن ازعان ايەلدى ولار دا جازعىرا قارايدى. نە دەپ اقتالسىن! «جازىقسىز ەدىم، زورلىقشىلدىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قور بولدىم، مازاق بولدىم، ءتىپتى ءاتى-جونىن بىلمەيمىن» دەپ اقتالعانمەن بەتكە تۇسكەن شىركەۋدى قالاي جۇلارسىڭ. جون ارقاسى ءتىلىم-تىلىم بوپ، تاعى دا تاستاننىڭ جەتەگىنە بايلانىپ، ىزبارلى ەلدىڭ كارلى كوزىنە تۇسپەك. ونداعى كۇن ەندى بۇرىنعىدان دا ىزبارلى، سۋىق كوردەي بولماق. ەل الدىندا ماسقارا ەتىپ، ءۇش-تورت اي ۇستاپ، قارنى شەرميگەن ايەلدى تاستان تاعى دا ەلدەن الاستاپ، تەنتىرەتىپ جىبەرمەك. سوندا كىمدى پانالار؟ تاعى دا سۇلتانمۇراتتىڭ قاناتىنا تىعىلۋ كەرەك پە؟ نە دەگەن ماسقارا! تانى ايىرىلعان جىلى كوكپار عۇساپ ەكى ورتادا قولجاۋلىق بولۋ قالدى ما؟! جوق، بۇلاي ءجۇزى قارا اتانىپ تىرلىك ەتكەنشە بۇل دۇنيەدەن ماڭگى كەتكەن جاقسى. ءبارىبىر ءبىر ءولىم. اللانىڭ سىزىعى بىرەۋ-اق. و، جاساعان، پاناسىز سورلى بەيباعىندى ءوزىڭ كەشىرە گور!»
قاديشانىڭ تۇلا بويى دىرىلدەپ، دەمى ءبىتىپ بارادى. تاماعىن بۋناپ، تىنىسىن تارىلتقان كويلەكتىڭ تانا كوزىنەن جاسىرىپ، توڭكەرگەن سىرلى اياقتاي بىلىنە باستاعان ءىشىن ۇنەمى ورامالمەن تاستاي عىپ تاڭىپ الاتىن. قارنىن تارتىپ، بۇرىستىرگەن كول-كوسىر ءشايى ورامالدىڭ ۇشىن اعىتىپ، بوساتا بەردى. قاراڭعىدا شوشالادا تىزەرلەپ كەلىپ، جاڭعىرىققا قول سوزدى...
بۇل ءتۇنى ناۋان دا كوز شىرىمىن المادى. اقانمەن سوزگە كەلگەن حازىرەت تاماققا وتىرماي، باسىم زەڭىپ بارادى دەگەن سىلتاۋمەن توسەك سالدىرىپ جاتىپ قالعان.
بۇحاردان وقىپ كەلگەن ناۋاننىڭ مازاسىن العان ۇلكەن ماقساتى بار. ول — قاراڭعى ەلدىڭ كوزىن aشy: «حادىمشا عانا شالا وقىعان دۇمشە موللالاردىڭ بار ۋاعىزى قۇراننىڭ جاتتاندى سۇرەلەرى، وزدەرى شالا بىلەتىن اللانىڭ راسۋلى مۇحامبەت پايعامباردىڭ حاديستەرى. يسلام ءدىنى قازاققا تاراعالى نە زامان، سودان بەرى بۇحارعا، حيۋاعا بارىپ وقىپ كەلمەسە، ەل ىشىندەگى وقۋ ءبىر قىردان اسۋعا جارامايتىن دەڭگەيى تومەن، ارناسىز ءبىلىم. اقان سياقتى زەرەك ادامداردىڭ پايداسى از ساباقتان ىعىر بولىپ، زەرىگىپ، تاستاپ كەتەتىنى دە سودان. ال، ورىس عىلىمىن وقىعانداردان قانداي پايدا! حان تۇقىمىنا ەلىكتەگەن تورەلەر، قولى جەتكەن بۇگىنگى بولىستار بالالارىن ومبىدان، ءارىسى پەتەربوردان وقىتا باستادى. ولاردىڭ قايسىسى ەلگە كەلىپ، مەكتەپ اشىپ، بالا وقىتىپتى. ورىس شارىنەن العان ءبىلىمىن ۇستىنە سارالا تون عىپ جاۋىپ، ۇيرەنگەن وقۋىن اكىمدىككە جۇمساپ، ەل ۇستىنە اتالارىنىڭ قامشىسىنىڭ ورىنا قىلىش ويناتا باستادى. ابىلاي اۋلەتىنەن شىڭعىستىڭ شوقانى زەردەلى شىعىپ، ەلگە قامقور بولا ما دەپ ەدى. ول دا سالعان جەردەن مۇسىلمان دىنىنە نايزاعايىن ءتۇسىرىپ، ەلدى ۇركىتتى. جۇرتقا پايداسىن تيگىزە مە دەسە، ەلدەن بەزىپ، قارا باسىنىڭ قامىمەن ءجۇرىپ جات جەردە قازا بولىپتى. سوندا نە ىستەۋ كەرەك؟ مەدرەسە اشىپ، قازاقتىڭ ۇل-قىزىن بىردەي الىپ وقىتۋ كەرەك. قۇران سۇرەلەرىنە عانا جاسيا ەتپەي، حادىمنان جاديتكە كوشىپ، وقۋ-سىزۋدى جەڭىلدەتىپ، دۇنيە تانۋ، ءشارقيات ىعىلىمىنان دا ماعلۇمات بەرەرلىك مۇعاليم، حالفەدەر ۇستاۋ قاجەت. سوندا قۇجىراداعى شاكىرتتەر ءناحۋ، جاماليا، دجۇعرافيا، جاميعاتتاۋاريحتان دا حابارى بولماق. پايعامبار، ساحابالار، سول زامانداعى شييتتەر، سۇنيلەر تاريحىنان باسقا، ءارىسى يفلاتۋن، سوكراتتاردىڭ، ەريستاليستەردىڭ، بەرىسى ءابۋناسىر ءال-فارابي، ماحمۋد قاشقاري، بالاساعۋني يۋسۋپ، ءابۋرايحان بيۋرني، ازىرەت احمەت ياسساۋي، جالايري سياقتى حاكيمدەردىڭ ىعىلىمىمەن تانىسار ەدى. قازاننان كەلگەن فاحرەتدين بينە ميفتاحەتدين اقان سەرى سياقتى اقىنداردى مۇعاليمدىككە تارتسا، فيردوۋسي، فيزۋلي، ساعدي، ناۋاي، نيزامي سياقتى شىعىس شايىرلارىنان دا جاڭا ءبىر تارز الىپ، ءار تارافتان بىلىمگە كەنەلگەن بولار ەدى. ول ءۇشىن بۇكىل دۋانداعى ءدىن يەلىگى قولدا بولۋى شارت. ناۋان كەلگەلى وزىمەن دارەجەسى تەڭ تۇسەرلىك يمام ءجاناپيا، عابيدوللالاردى بىلاي قويعاندا، مىسكىن، دۇمشە موللالاردىڭ ءوزى كوپ جەردە اياققا ورالىپ، سىرتى بالقي تۇرىپ، ءىشى جىبىمەيدى. ءجۇزى كۇلىپ، ءىشى كۇيەدى. ناۋاننىڭ ءار باسقان اياعى ساناۋلى. سۇرىنىسە-اق بولدى، ەرتەڭ دۋانعا سايلار «ۋكازنوي موللالىق» اتاقتان قاعىلماق. قاعىلدى دەگەنشە مانسۇق ەتكەن بار تالاپ، ماقسۇتتان ايىرىلادى. بۇحاردان ەكى نارعا تيەپ اكەلگەن كوپ كىتاپتار شاكىرتسىز تاركى بولماق.
مىنە، بۇگىن اياۋسىز سىنعا تۇسەتىن كۇن. ودان سۇرىنبەي ءوتۋ ءۇشىن قاتالدىق قانا كومەكشى. جازا باسىپ، وسالدىق ەتسە، تابان تىرەگەن مۇز ويىلىپ، ءوزى سۋعا قارىق بولماق. قارىق بولماس ءۇشىن شاريعات تاريكاتىن بيىك ۇستاپ، ءناپسى جولىنا تۇسكەن قاديشانى قۇربان ەتۋگە كەرەك. ايانىش جۇرمەيدى بۇل ارادا. سوندا عانا جۇرت دىنگە بويۇسىنادى. عيبادات، عيبادات!
ءبىراق... ءبىراق ىشتەگى پەرزەنت دەگەنى قايدان شىقتى. شىنىندا دا، اقان ايتقانداي، ول دا دۇرە كوتەرە الماعان انا ىشىندە زۇلمات ءدۇنياعا كەتە بارسا-شى؟ ەكى ءمۇباشارالار، ەرتەڭ جولىن بەرىپ، بار كۇنانى ارتا سالماۋىنا كىم كەپىل. ولارعا كوك شىبىقتى تەگىس ۇشىرتكەنمەن ءبارىبىر، ەگەر قاديشا ءولىپ كەتسە، ءسابيدىڭ پەرىشتەدەي پاكتىگى، اقاننىڭ قاھارى جىبەرمەيدى الىسقا. ەگەر، جازالاۋشىلارعا ەسكەرتىپ، دۇرەنى ابايلاپ سوقتىرسا؟ سوندا دا ۇرەيلى قاديشا شوشىنىپ تۇسىك تاستاۋى مۇمكىن ەمەس پە؟ اپىراي، نە ىستەۋ كەرەك؟ ءفاتۋانى قايتارار امال بار ما؟»
ناۋاننىڭ ماڭدايىنان سۋىق تەر شىپ-شىپ شىعا بەردى.
تاڭعى نامازعا شاقىرىپ، ازان ايتىپ تۇرعاندا دا ءمۇازىننىڭ ماڭدايىندا سۋىق تەر بار ەدى.
قاديشانى الىپ شىعار مەزگىلدە دە ناۋاننىڭ ءتۇسى كەلمەي، سۇرلانىپ، سۋىق تەردەن ارىلمادى.
مەشىت ماڭى بىقىرلاعان حالىق، ەرتتەۋلى اتتار، تال قوراپتى اربالار، جەڭىل كۇيمەلەر. باسىنا سالدە وراعان، شالما سالعان موللالاردىڭ ىشىندە قاۋقيعان ءزۇننارا كيگەن قوجالار دا كوپ. كەشەدەن بەرى قۇلاقتانعان ەل — ماڭايداعى اۋىل ادامدارى ەرتە تۇرىپ جەتكەن. ناۋاننىڭ قاھارىنان، مەشىتتىڭ ايبىنىنان سەسكەنىپ ارىرەك شوعىرلانىپ، سىبىرمەن عانا سويلەسىپ تۇر. اكە-شەشەلەرىنەن قايمىققان بالا-شاعا بۇل ماڭعا جۋيي الماي، الىستان تورۋىلدايدى. ءبارىنىڭ كوزىندە قىزىق كورۋدەن گورى، سۇمدىق كۇتكەن ۇرەي بار.
ناۋان ءبارىن سەزىپ تۇر. ەرتەڭ جاۋاپ بەرەتىن دە، ۋىسىندا ۇستايتىن دا حالقى كوز الدىندا. ءتۇنى بويى قاستارىنا جولاماي سوڭعى فاتۋادان سوڭ قايتىپ ءسوز قوزعاماعان ىزبارلى حازىرەتپەن ەشكىم باتىل سويلەسە المادى. كولدەنەڭ ءسوزدى قالاعان كەيىپ تە بىلىنبەيدى. بەتىنە قان تەپكەن قىزىل شىرايلى ءجۇزىنىڭ نۇرى قاشقان سالقىن، سۇستى. شالقايا بىتكەن قاسى كەرىلە ءتۇسىپ، كىرپىك قاقپاي قالشيعان قالپىندا بەكىنگەنىنە بەرىك قاتىگەزدىك تە بار.
كوپ ادامنىڭ ورتا تۇسىندا تاستان. بەتىنەن تۇگى شىعىپ وز-وزىنەن تۇتىككەن بايدىڭ جۇزىندە قىسىلىس بايقالادى. ەڭسەسى ءتۇسىپ، جەرگە قاراپ، تومەنشىك تارتا بەرەدى. ەل-جۇرتتى وسىنشا شۋلاتىپ، اعاتتىق جاساپ العانىنا، وزىنە تۇسەر قارا تاڭباعا وكىنەتىن دە سياقتى. مىنا توبىردىڭ ىشىندە دوسى قانشا بولسا، دۇشپانى دا سونشا. جونىنان تاسپا ءتىلدىرىپ قاديشانى ءوز جۇرتىنا قايتىپ اكەتەرىن ويلاعاندا، ەرتەڭ قاسكوي، كۇنشىلدەردىڭ سىرتتان كۇلىپ، عۇمىر بويى بەتىنە سالىق ەتەرىن دە تۇسىنەدى. ءمىنسىز قۇيىلعان اق ءمارمارداي ءتانىن قۇشىپ، ماقپالداي دەنەسىن باۋىرىنا قىسقان بۇلدىرشىندەي قاديشانى ءبىر جاعى ايايدى. ءبىراق ءوزىن مەنسىنبەي، شۇلىعىنا تاتىمايتىن، ىڭىرشاعى اينالعان جارلى، قازاننىڭ ءتۇپ كۇيەسىندەي ۇسقىنسىز سۇلتانمۇراتقا ايىرباستاپ كەتكەن مازاعى ەسىنە تۇسكەندە قاباعى قايتا ءتۇيىلىپ، كەكتى ءوڭى قايتا تۇتانا باستادى.
توپ ورتاسىنا قوبديىنا ولەڭ ءشوپ سالعان جاداعاي اربا كەپ توقتادى. بۇل كۇناھاردى وتىرعىزىپ، بەسقاراعايعا اپاراتىن كولىك. ەندى قاديشانى قاپاستان شىعارۋ عانا قالدى.
وسى كەزدە توپ ىشىنەن بىرەۋ:
— انە قىزىل كوز پەرى كەلە جاتىر، — دەگەندە، جۇرتتىڭ ءبارى جالت قارادى.
سۇلتانمۇرات پەن بايبويسىننىڭ ورتاسىندا قۇلاگەرىن لەكىتىپ اقان كەلەدى. اقان بويى كوتەرىلگەن قىزىل كۇننىڭ شاپاعىندا وتتى كوزى جارقىلداپ، قارشىعاداي ءتۇيىلىپ، تاياپ قالدى.
تاپ وسى كەزدە ءبىر جامباسى كۇن ساۋلەسىمەن قانعا بويالعان ءبىر شوكىم جەتىم بۇلت جاۋىپ كەتتى. سوقتىعۋعا قارا ىزدەگەندەي سۇستانعان اقاندى ءۇنسىز توسىپ الۋدى بويلارىنا شاق كورمەگەن قوجا، موللالار وتكىنشى جاۋىندى قان جاۋعانداي سىلتاۋ ەتىپ، سەرىنى ەلەمەگەن قالىپپەن جوندارىن بەرىپ اۋلاعا قاراي بەتتەگەن.
— ءاي، ءماشايحتار! — دەگەن اقاننىڭ ايبىندى ۇنىنە سەلك ەتىسىپ، قالاي توسىلا بەرگەندەرىن اڭعارماي قالدى.
سوڭعى لەكتى قۇلاگەردىڭ كەۋدەسىمەن قاعا-ماعا توقتاعان سەرى، قازاقشىلىق جولىمەن قارالى جانعا كوڭىل ايتپاي، قىر كورسەتكەندەرىنە نازالانىپ:
— ادام سوزگە، مال شوپكە توقتايدى. مەن ءبىر اۋىز ءسوز ايتايىن، سوسىن تاساعا تىعىلارسىڭدار، — دەپ كوپتى وزىنە ەرىكسىز بۇرىپ الىپ، تاقپاقتاي جونەلدى:
اسپاننان ابراحىم نۇرىن شاشار،
ءۇستىم جاۋىن بولدى دەپ نادان قاشار.
سول نۇردان ءبىر تامشىسى تيە مە دەپ،
داريادا ءسادداپ جاتىپ اۋزىن اشار.
سەندەر ءسادداپ قۇرلى بولماعاندارىڭ عوي، قاس ناداندار!
ىركىلگەن توپ مۇسىلمانشىلىق جولمەن تۇيرەگەن ۋىتتى مىسقىلعا جاۋاپ ايتا الماي، مويىندارىنا سۋ كەتىپ تۇر.
وتكىنشى جاۋىن دا سيرەك، ءىرى تامشىلارىمەن اركىمنىڭ ماڭدايىنان، مۇرنىنان ءبىر-بىر شەرتىپ وتە شىقتى. وسى كەزدە ءۇنسىز توسىلعان جۇرت ەلەڭ ەتىسىپ باستارىن كوتەرىپ الدى. اۋىل ىشىندە ويبايىن سالعان اششى داۋىس باج ەتتى. ىلە بىرنەشە ايەلدىڭ زار ەڭىرەگەن ۇنىنەن مەشىت اۋلاسى كۇڭىرەنىپ بارادى.
ناۋان ورنىنان تاپجىلعان جوق. باسقالارى دا حازىرەتتىڭ قيمىلىن باعىپ، سۋات باسىنا جينالعان ۇركەك كيىكتەرشە وشارىلىپ تۇرىپ قالدى. اتتان دومالاي ءتۇسىپ، مەشىت ىشىنە جۇگىرگەن سۇلتانمۇرات الدەن ۋاقىتتا كوزىنەن جاس پارلاپ، قايتا شىقتى. ەكى قولىندا جانسىز سۇلىق جاتقان ءمايىت: قوس بۇرىمى جەر سىزعان قاديشانىڭ سۇيەگى.
تاستان ۇمتىلا بەرىپ، ىركىلىپ قالدى.
مەشىتكە جاقىنداي الماعان قالىڭ توبىر دا ەندى گۋىلدەسىپ، ءبىرىن-بىرى كيمەلەي جىلجىپ، تونە ءتۇستى. سۇلتانمۇرات ولىكتى ارباعا اكەپ سالعاندا بايبوسىن دا اياۋلى كەلىنىن باس سالىپ قۇشاقتاپ، سولقىلداپ كەپ جىلاي بەردى.
ءا دەگەندە ءۇنسىز تومسىرايىپ قالعان قوجا-موللالار ءبىر كەزدە «اسىلىپ ءولىپتى» دەپ بىر-بىرىمەن كۇبىرلەستى دە، سىعىر كوزدەرى جىلتىڭداپ حازىرەتكە سىناي قاراستى. قانىن ىشىنە تارتقان ناۋان دا بويىن تەز جيىپ الىپ، ولىككە كوزىنىڭ قيىعىمەن الىستان قاراپ:
— كۇللا ءنافسان زا يكاتون ءال ءماۋىت! — دەپ، بەتىن سيپادى دا، تەرەڭ قالتاسىنان شۇباتىلىپ سارى تاسبيىعىن سۋىردى.
بار قاسىرەتىن ولىممەن جۋعان قاديشانىڭ جارقىن وڭىنە مۇڭايا قاراپ، قاباق شىتقان اقان باسىن كوتەرىپ الىپ ناۋانعا قانتالاعان وتتى كوزىن قادادى:
— ءالعايباتى اششاددى مينازيننا!
وسى كەزدە موللالاردىڭ ءبىرى:
— ءپىديا، ءپىديا. ەندى نە تۇرىس. بۇل ءمۇساپىردىڭ ءپىدياسىن كىم الادى، — دەپ قالدى.
اقان شىداي الماي كۇيىپ كەتتى. بەتى وتتاي جانىپ موللالاردىڭ الدىنا جەتىپ بارىپ، جان داۋسى شىقتى:
— فەديا، فەديا دەيسىڭ، ءا! قايسىڭ، قانە، اۋزى-باسىڭ قيسايماي، ارماندا كەتكەن قىرشىننىڭ ساۋداعا سالعان اجالىن؟! ءولىمدى جەردە سەمىرگەن، كورتىشقان، كۇزەن، قورقاۋداي مولادا سۇيەك كەمىرگەن، ولىمتىك كورسە باس شۇلعىپ، ايات وقىپ، تاس جۇتىپ، شۋلاعان وڭكەي قۇزعىندار! مۇباراك ءجۇزىڭ جىلتىراپ، ىشىندە قارا زاپىران تاھاراتسىز اۋزىڭنان قۇران بوپ شىققان بۇرقىراپ، كوزىنە ءدۇنيا، تىرلىكتىڭ مىسقىلداپ كۇندە قۇم قۇيىپ، زەكەت، ءپىديا، ءبىتىر — پۇل جيعان ينسافسىز ماحلۇق ازعىندار. ءپىرادارسىپ، مونتانسىپ، جالبارىنىپ قۇدايعا، شاجدەگە كۇندە باس ۇرىپ، حارامدىكتى جاسىرىپ، ۇستايتىنىڭ ورازا، تىلەيتىنىڭ جانازا!
قوجا، موللالار ءلام دەمەي، شەگىنشەكتەپ، ءۇرپيىپ-ۇرپيىپ تۇر. اۋزىنان وت بوراعان اقان بوگەلگەن جوق. تاستاننىڭ الدىنا كەلدى:
— ءا، تاستان دەگەن سەنبىسىڭ ءۇستى-باسىن ءجۇن باسقان، قاس-قاباعىن تۇك باسقان. سەنىڭ تىرشىلىكتە قۇشىرلانا قۇشقانىڭ جار ەمەس، اجال ەكەنىنە، ءوزىڭنىڭ تاجال ەكەنىڭە ەندى كوزىڭ جەتتى مە. تۇلا بويىڭ تولعان حاسادتىك، ەندى قۇدايىڭا تاساتتىق بەر. تىرىسىندە كولدەنەڭگە كۇلە قاراسا، اۋزىن قاعىپ، كۇلكىسىنەن ايىرىپ ەڭ، ەندى كۇلدىرىپ ال قاديشانى. انە، باۋىرىنا قىسىپ ەڭىرەگەن سۇلتانمۇراتتان ەندى نەگە ايىرىپ المايسىڭ. ءولى دەنە دەپ تۇرسىڭ عوي؟! ول قاشان سەنىڭ قۇشاعىندا بويىندا قانى بار ءتىرى دەنە بولىپ ەدى. تۇياعىمەن ءبۇرىپ، قويان باسقان قارا بۇركىتتەي ءتىرى ولىكتى قۇشىپ كەلمەپ پە ەڭ. جەتتىڭ ەندى ارمانىڭا!
اقان جالت ەتىپ، ەندى ناۋرىزبايعا قارادى. حازىرەت مەشىت مۇناراسىنداعى جارتى ايعا قاس قاقپاي قادالىپ، تاسبيعىن تارتىپ، سۇرلانىپ تۇرىپ قالىپتى.
— ۋا، ناۋرىزباي، ءال فاتيحا دەپ قاراۋىلدىڭ قاقپاسىن اشقاندا حازىرەت دەگەن اتتى بىرگە الا كىرىپ ەدىڭ جۇرتىڭا. مۇستاحيم جولىندى الا كەلگەن حازىرەت پە دەسەم، سيرات كوپىرىڭدى سۇيرەتە كەلگەن قاسىرەت ەكەنسىڭ عوي!
— استاپىراللا!
— استاگريفيرۋللاھ! — دەپ، ءبىر ءسوزدى ءار ءتۇرلى قايتالاعان موللالار قوزعالاقتاپ، وزەۋرەي باستاپ ەدى.
— ءالحامدۋليلاھي! و ءراببىم، — دەپ قىمس ەتىپ ءجۇزىن بۇرماي، اۋزى كۇبىرلەپ تاسبيىعىن تارتقان سابىرلى حازىرەتكە قاراپ ءۇنسىز تىنا قالدى.
— ەلىڭە، جەرىڭە ءعادالات بەرە كەلدى مە دەسەم، ءعاداۋات ەگە كەلگەن ەكەنسىڭ. مەشىتىڭنەن يمان ءيسى شىعا ما دەسەم، ءقابىر ءيسى شىعادى. ءميللاتىڭ عيبادات ەتىپ ءجۇزىن بۇرار سىرلى ميحرابىڭدى قانمەن بوياعان ەكەنسىڭ. تاڭ اتپاي زارلاپ ءماشرىققا قاراپ ازانعا شاقىردى ما دەسەم، قۇبىلاعا قۇلاپ اجالعا شاقىرعان ەكەنسىڭ جۇرتىڭدى. كۇناسىز قاديشانىڭ ىشىندە جازىقسىز ءسابي كەتىپ بارادى، شايتان ەمەسسىڭ، كۇندەردىڭ كۇنىندە سەن دە و دۇنيەگە بەت بۇراسىڭ. سوندا قيامەت قايىمدا جاعاڭنان الار پەرىشتەڭ دە، جاۋاپ الار اڭگىر-ماڭگۇرىڭ دە سول بولار! ال، ءماشايحتار، ەندى قوس قۇربانىڭا قۇران شىعارىپ شۋلاڭدار، مولا قاراقۇسىنشا تەلمىرىڭدەر سۋىق كورگە! — دەپ، اقان اتىنا قوندى.
«بولدىڭ با، شەرىڭدى تارقاتتىڭ با، قىسىلشاڭدا كۇتىپ ءجۇر مە ەدىڭ؟!» دەگەندەي اقانعا سالقىن عانا كوز قيىعىن تاستاپ، ناۋرىزباي مەشىتكە قاراي اياڭداعاندا، وڭكەي قارا شاپان كيگەن جۋان، قۇنىس قوجا-موللالار قارا قۇزعىندارشا توڭقاڭداپ سوڭىنان ەردى. ورىندارىندا تاپجىلماي، سەرى سوزىنە اۋزى اشىلىپ تۇرىپ قالعان كولدەنەڭ جۇرت قانا.
ءباتيمادان العان الاشاعا ءمايىتتى سالىپ، قوس اتتىڭ ورتاسىنا تەڭدەي ۇستاپ، قايعىمەن ورالعان اكە مەن بالانى ءبىراز جەر شىعارىپ سالعان اقان قاراتالعا بۇرىلدى.
جولدا اعاش باۋىرىندا كوپ ايالداپ، اتتىڭ اياڭىمەن تاڭ قاراڭعىسىندا ەلىنە جەتكەن جارادار اقىن زيراتقا كەپ تىرەلگەن.
جاس ءقابىردىڭ باسىندا موينى سالبىراپ ۇزاق وتىردى. جاس توپىراق استىندا ماڭگى تىنىشتىق العان ۇرقيا كوز الدىنا ەلەستەيدى. اق كەبىنگە ورانعان اسىل جار جەر بەتىندە نە بوپ جاتقانىنان بەيحابار. ول دا قاديشا سياقتى ىشتە كەتكەن ءسابيىن اقىرەتپەن قىمتاپ، بۇل دۇنيەدەگى جەل وتىنەن قورعاشتاپ، جىلى جەردە قۇشاقتاپ جاتىر.
يەسىنىڭ جابىرقاۋ كەيپىن اڭعاراتىن ەستى قۇلاگەر دە اندا-ساندا جىلى لەپپەن كۇرسىنىپ، اقاننىڭ تۋ سىرتىندا موينىنا باسىن سالىپ تۇر ەدى. ءبىر كەزدە باسىن وقىس كوتەرىپ الىپ وسقىرىپ، تاناۋى پىر-پىر ەتتى. زيرات سىرتىنا ۇركە قاراپ، جەر تارپىدى.
قۇلاگەر قاراعان جاققا كوزى تۇسكەن اقاننىڭ دا بويى مۇزداپ قويا بەردى. زيرات سىرتىنداعى مال ورىستەن قايتاتىن جالعىز اياق جولمەن اق كەبىنىن سۇيرەتكەن بىرەۋ جاياۋ جورتىپ بارادى. اقاندارعا مويىن دا بۇرمادى. بوزامىق تاڭدا اعاراڭداپ، ارقاسىنا قورجىن سالعان جولاۋشى جەلگەن بويدا، تۋرا اۋىل شەتىندەگى ءۇيدىڭ وتى كورىنگەن تەرەزەسىنە جابىستى. بۇل دا كەشەگى ءمۇساپىر شالداي جاقىن اۋىلدان شىققان قايىر-ساداقا جينايتىن تىلەنشى ەكەن. ول دا كەشەگى ءتىرى ارۋاقتاي ساحار ايتىپ، سارناپ قويا بەردى:
ساحار ايتا ءبىز كەلدىك...
بويىندا ورازانىڭ سايتان جۇرمەس،
بۇل ايدا ولگەن قۇلدار تامۇق كورمەس!...
اقان سەرىنىڭ قۇيقا تامىرى شىمىرلاپ كەتتى. الدىندا جاتقان ەسكى، جاس قابىرلار تۇگەل دوڭبەكشىپ، ولىكتەن ءبىر اۋناپ تۇسكەندەي بۇكىل زيرات تەڭسەلىپ بارادى.
ءۇشىنشى ءبولىم
ەرەيمەن باۋرايىندا
«الدىڭعى ات باران بولماي، قىلاڭ بولدى،
جىعىلماسا قۇلاگەر، قايدا دەيمىن؟!»اقان سەرى
1
سيىر جىلى. تامىز ايىنىڭ باسى. كۇن جىلى، تىمىق. قاراعايلى، بۇلاقتى اسەم ەرەيمەن تاۋىنىڭ باۋىرى بەلۋاردان كەلگەن قالىڭ ءشوپ. شىققا مالىنىپ، بۋسانىپ، تۇنىپ تۇر. تاڭعى ۇيقىدان ويانعان قۇس اتاۋلى كەڭ دالانىڭ ءار تۇسىندا، ءوز مەكەنىندە — ءوز كولىندە ماسايراپ، بىر-بىرىنە دىبىس بەرە باستاعان. قان كەتكەن قاز داۋىسى، سىزىلعان اققۋ، شاڭق ەتكەن وگىز-شاعالا، قىزعىش، بارىلداعان ۇيرەك ءۇنى تازا اۋادا انىق ەستىلەدى.
ساباعى قاتقان بيىك سىبىزعى ارالاس ميالى بەتكەيدەن كۇن كوتەرىلە اسپانعا تىك اتىلىپ، قاناتتارى جىبىرلاپ شىر-شىر ەتكەن بوزتورعايلار جازدىڭ سوڭعى شۋاقتى كۇندەرىن جىرلايدى. شىق باسقان القاپتىڭ قالىڭ ءشوبى كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ، جاپپاي مەرۋەرت تاققانداي جىلت-جىلت ەتەدى.
ايدىنىنان قۇس جىرتىلا ايىرىلاتىن اينالاسى ات شاپتىرىم قۇساق كولى ەتەكتە. ءبىر جاق قاپتالىنداعى قىرقاعا تىگىپ تاستاعان اق شاڭقان ءۇش ءجۇز كيىز ءۇي الىستان قاراعاندا ادەيى قولمەن تىزگەن يتالا قازدىڭ جۇمىرتقاسىنداي. ءقازىر ول ۇيلەردە ءتىرى پەندە جوق.
جاڭا سالعان سۇرلەۋمەن تاۋدى بوكتەرلەگەن قارا پاۋەسكە مۇرىندىعىمەن جولدىڭ ەكى ەزۋىندەگى شىققا جاساۋراعان نەشە ءتۇرلى گۇل ارالاس مايەكتى سوعىپ، قۇلديلاي بەردى. كۇمىس ءشىليالاپ پار جەككەن قوس اق بوز ات cap جەلىپ كەلەدى. دوعا باسىنداعى قوڭىراۋ كۇمبىرلەپ كۇي شەرتكەندە، ءشىليانىڭ جۇدىرىقتاي شاشاقتارى اتتاردىڭ ەكى جاق قابىرعاسىندا جەلك-جەلك ەتىپ، كۇيشى ساۋساعىنا جىپپەن تارتقان ورتەكەشە بيلەيدى.
پاۋەسكە ەڭ شەتكى ۇيگە كەپ توقتاعاندا، ىشىنەن ەكى ادام ءتۇستى. ءبىرى — ۇستىنە كوك شۇعادان جەڭىل شاپان كيگەن، جيەگى التىن كوزىلدىرىكتى، قولىنا بالداعى ءمۇيىز، ۇشىنا دەيىن كۇمىستەتكەن تروست ۇستاعان پاڭ نۇرماعانبەت. ەكىنشىسى — ەرەيمەننىڭ ايگىلى ءبيى، قانجىعالى باپاننىڭ ساققۇلاعى. دەلبەنى شىرەي تارتقان اتقوسشى كوزلەدە ءۇنسىز وتىر.
وتكەن جىلى وسى ۋاقىتتا پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ اكەسى ساعىناي توقسان ەكى جاسقا كەپ، دۇنيە سالعان. ولگەن كۇنىنەن باستاپ اقسارى تولكە، كۇرسارى بالالارى كەلەسى جىلداعى ساعىنايدىڭ اسىنا دايىندالىپ، قازاق قاۋىمىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان توي وتكىزبەككە، جىلداعى جايلاۋى وسى ەرەيمەننىڭ باۋىرىنداعى قۇساق كولىن قالاپ العان. ءۇش جۇزگە تۇگەل ساۋىن ايتقان ساعىناي اسىنا جينالاتىن كۇن بۇگىن.
پاڭ نۇرماعانبەت قالا تىگىنشىسىنە تىكتىرگەن ءساندى قارا بەشپەنتىنىڭ قالتاسىنان التىن شىنجىرلى باۋى سالبىراعان قاقپاقتى ساعاتىن الىپ قارادى دا:
— ال، ساكە، مىنا ۇيلەردى قاراپ شىعايىق. كىمنىڭ قايسىعان تۇسەتىنىن الدىن-الا بەلگىلەمەسەك بولماس، — دەپ ءۇيدى جاعالاي ارالاپ كەتتى.
— ۇلى ءجۇزدىڭ قوناقتارىنا — مىنا توپتاعى ءۇي. كىشى جۇزگە — مىنا ءجۇز ءۇي. ورتا جۇزگە — انا ءجۇز. ارينە ورتا جۇزدەن كوپ كەلەدى عوي. سىيماعانىن تولماعان ۇيلەرگە ورنالاستىرارمىز، — دەپ ساققۇلاقتىڭ ءوزى باس بوپ ءبولىپ، جوبالاعان ۇيلەردى قولىمەن نۇسقاپ كورسەتە باستادى.
— مىنا ءبىر ءۇي وياز يزمايلوۆكا، انە ءبىرى فەرافونتوۆكا، انا قاتارداعى سەگىز قانات ەردەنگە، ودان ارعىسى كۇشەنۇلىنا تىگىلگەن ءۇي...
ساققۇلاق اسقا سويىلاتىن ءار كۇنگى مالدىڭ، باسقا اس سۋدىڭ ەسەبىنە دەيىن ايتىپ، ويىن-تويدىڭ نەدەن باستالىپ، نەمەن اياقتالاتىنىنا دەيىن بايانداپ، اقىل-كەڭەس قوسىپ كەلەدى.
قاسىن پاڭدانا كورگەن نۇرماعانبەت كوزىلدىرىگىن الىپ، ءتوس قالتاسىنداعى پەنسنەسىن كيىپ، ۇيلەردىڭ ورتا تۇسىندا تۇرىپ قالدى.
— شىركىن-اي، ءبارى جاقسى-اۋ، ءبىراق تاپ وسى اسقا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەلە الماۋى جانعا باتادى. اتتەگەن-اي، بۇدان بىرەر اي بۇرىن بولعاندا، كەلىپ تە قالار ەدى. ماڭدايدان ارىلماعان ءبىر قىرسىق بار-اۋ تەگى، — دەپ، ءسال قامىققانداي بولدى...
ءدال ساسكە تۇستە سارسەنبىنىڭ ءساتتى كۇنى ەرەيمەننىڭ اسپانىن ىڭ-شىڭ ايعاي، دۇرسىلدەگەن تۇياق، كىسىنەگەن جىلقى ءۇنى كەرنەپ كەتتى. جان-جاقتان اعىلعان سالت اتتى، اربالى حالىق تاسىعان وزەننەن قاشقان بىقىرلاعان قويانداي قۇساق كولىنىڭ ويپاتىنا قاراي قۇيىلا بەردى. ازاعا اكەلگەن مال، ساۋىنعا كەلگەن ءۇيىر-ۇيىر جىلقى، ارباعا تاڭعان سابا-سابا قىمىز كەشكە دەيىن قىرقادان قۇلاپ، ءبىر ۇزىلگەن جوق. ءۇش جۇزدەن كەلگەن وڭكەي بەك، شونجارلار، مىڭدى ايداعان بايلار، ەل اكىمدەرى — بولىستار، ستارشىندار سولقىلداق رەسسورعا جەككەن پار-پار اتپەن سالتاناتتى تۇردە كەلىپ، ءار ۇيگە جايعاسىپ جاتىر. الگىندە عانا بوس تۇرعان قۋىس ۇيلەر اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ، كوك مايسا كوشەدەگى جۇرت قارا قۇرتشا قاپتادى.
قوياندى، يتارقا، اتباسار جارمەڭكەلەرىنە جينالاتىن اتاقتى ساۋداگەرلەر دە، كوپ جينالعان جەردە ۇساق-تۇيەگىن بۇلداپ وتكىزەتىن تاتاردىڭ باقالشى، مالىششىلەرى دە جىلمىڭ قاعىپ جەتىپتى. استىڭ كوركى دەپ سانالاتىن قاجى، موللالار دا وسىندا. اسا تاياعىن ۇستاپ ويناق سالعان زىكىرشى دە بەزەك قاعىپ ءجۇر.
وقشاۋىراق تىگىلگەن ەكى ءۇيدىڭ ءبىرى پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ ءۇيى دە، ەكىنشىسى اقمولا ۋەزىنىڭ ويازى يزمايلوۆقا تىگىلگەن ءۇي. قاسىندا ون شاقتى سالت اتتى قارۋ-جاراق اسىنعان كازاك-ورىس اسكەرى بار وياز ايەلى اننا يۆانوۆنامەن جەڭىل فاەتوننان ءتۇسىپ كيىز ۇيگە ەنىپ، سۋىق قىمىزدان ءىشىپ، شولدەرىن باستى دا، جول كيىمدەرىن اۋىستىردى.
كيىز ءۇيدىڭ ءىشى شىعىستىڭ نەشە ءتۇرلى تۇكتى، ماساتى، قالى كىلەمدەرىمەن، ويۋلى الاشا، ءساندى تەكەمەتتەرىمەن جايناپ تۇر.
پەتەربۋرگتەن كەلگەلى قازاق اۋىلىنا تۇڭعىش رەت شىققان اننا يۆانوۆنا ءۇي جاساۋلارىن اسا قۇمارتا قاراپ، قولىمەن سيپاپ، سۇزىلە قاراپ ءجۇر. بۇل — ايەل جىنىسىنا عانا ءتان ىنتىقتىق ەمەس، اننا يۆانوۆنا پەتەربۋرگتىڭ سۋرەتشىلەر اكادەمياسىندا ءۇش جىلداي وقىپ، ءبىر سەبەپتەرمەن تاستاپ كەتكەن. ءقازىر ءوزى بۇرىن كورمەگەن نەشە ءتۇرلى ويۋلار، اعاشتان بۇراعان ىدىس-اياق، كەرەگە، ۋىق بەدەرلەرى، باسقۇرلارعا دەيىن تاماشالاپ، باسىن شايقادى.
— ۆوت گدە يزوبرەتاتەلنوە يسكۋسستۆو، — دەپ كۇيەۋىنە قارادى...- پەتيا، سەن مەنەن بۇرىن بۇل جاقتى كوپ ارالادىڭ عوي، مىنانىڭ اتىن نە دەيدى!
— اننۋشكا، قۇداي اقى، ونداي جۇندەردىڭ اتى تۇگىلى، تاقىرباس بولىستاردىڭ اتىن ءالى جوندەپ بىلمەيمىن، — دەپ، ايەلى ءبىر نارسە سۇراسا، ونى بىلگەنشە اياقسىز قالدىرمايتىن مىنەزىنە سىرالعى يزمايلوۆ سىرتتا قاشان شاقىرادى دەپ تەلمىرە كۇتكەن ءتىلماشىن شاقىردى.
— جايىنبەك، جەنيا، — دەگەندە-اق، وتىزداردىڭ ىشىندەگى كوزىلدىرىكتى جىلماقاي جىگىت كىرىل كەلىپ، «حۇزىرىڭىزعا قۇلدىق» دەپ وتىرىك كۇلىپ، يىلە قالدى، — اننا يۆانوۆنا قازاق ۇلتىنىڭ ءۇي جاساۋلارىمەن تانىسقىسى كەلەدى، ءتۇسىندىرىپ جىبەرشى.
— قۇپ بولادى، اننا يۆانوۆنا، نە بىلگىڭىز كەلەدى؟
— وسى ءۇيدىڭ ىشىندەگى دۇنيەلەردىڭ اتتارى قالاي اتالادى، سونان سوڭ بۇلار نەدەن جاسالادى؟ ءۇيدى قالاي قۇراتىنىن ايتساڭىز دا ارتىق بولماس ەدى.
قازاق جۇرتىنىڭ ەسكى تاريحىنا كەلگەندە بىلمەيتىن كەمسىندەرى كوپ جايىنبەك «وعان شورقاقپىن» دەمەيدى. ءالى زەرتتەلىپ، جازىلماعان تاريحتى بۇلار قايدان ءبىلسىن دەپ شىندى شىنداي، اقساقتى تىڭداي ەتىپ، ەكزوتيكالىق جاعىن باسىمداۋ كوبەيتىپ، سىدىرتا جونەلەدى. ال، قازاق عۇرپىن، كيىم-كەشەك، ءۇي سايماندارىن ءبىرسىدىرعى ءتاۋىر بىلەتىن ول، بۇل جولى مۇدىرمەي شۇبىرتا بەردى:
— اۋەلى، اننا يۆانوۆنا، ءوزىڭىز تۇرعان وسى ءۇيدى كيىز ءۇي دەيدى، وت سلوۆا كوشما ي دوم. كيىز ءۇيدىڭ ءتۇرى كوپ — سەگىز قانات، جەتى قانات، التى، ءتورت، ءۇش قانات. قانات دەپ مىنالاردى ايتادى، — دەپ جايىنبەك كىلەمنىڭ شەتىن ءتۇردى، — بۇل رەشەتكەلەردىڭ اتى كەرەگە. مىنە كوردىڭىز بە، تۇتاس كەرەگەلەردىڭ جىگىن وراعان. مۇنى تاڭعىش دەيدى. سوندا نەشە قانات كەرەگە بولسا، تو ەست كرىليا، ءۇيدىڭ اتى دا سولاي اتالادى. ماسەلەن، وسى ءۇي سەگىز قانات. ال ەكى قاناتتان قۇرىلعان ءۇي دە بولادى، ونى جاپپا دەيدى. ونى كوشكەندە، جولدا تىگەدى. ءۇش قاناتتان قۇرسا توڭقايما، نەمەسە شاڭىراق سالما دەيدى. جاب سالما، نە كوتەرمە دەگەن بولادى. ول قىسقا ۋىقتان، ۇزىكسىز تىگىلەدى. ۇزىك دەگەندى كەيىن ايتام... سوندا، شاڭىراق دەگەنىمىز مىنا توبەدەگى دوڭگەلەك، ارالارىنداعى شىبىقتارى كۇلدىرەۋىش. سول شاڭىراقتى ۇستاپ، كوتەرىپ تۇرعان مىنا ساۋساقتار — ۋىق.
كيىز ءۇيدىڭ ءار سۇيەگىنىڭ اتىن اتاپ، شۇبىرتا جونەلگەن جايىنبەكتى ءۇنسىز تىڭداعان اننا يۆانوۆنا كوبىنە تۇسىنبەسە دە كۇلگەن جوق، قايتا:
— مىناۋ تاماشا عوي. مەن اشەيىن اتاۋسىز اعاشتار ما دەسەم، ءبارىنىڭ باس-باسىنا اتى بار، نە دەگەن قىزىق، — دەپ تاڭىرقاپ، كەرەگە اراسىنان كورىنگەن ءشيدى سۇرادى، — مىناۋ نە؟
— مۇنى شي دەيدى. بۇل — دالادا وسەتىن بيىك، مايىسقاق ۇزىن ءشوپ. سىرتىن جۇنمەن وراعان. مۇنداي ءشيدى شىمشي دەيدى.
— ءار ورنەگى ءارتۇرلى بوياۋ ەكەن. بارلىق اعاشتار دا بويالعان. بوياۋدى قايدان الادى؟
— بوياۋ — تاستى جەردە وسەتىن قىنا. كوبىنەسە ەل ارالاپ جۇرەتىن مالىششىدەن الادى. ءمالىششى دەگەن ورىستىڭ مەلوچنيك دەگەن سوزىنەن شىققان: تاتاردىڭ، وزبەكتىڭ تاراق، بوياۋ، تۇيمە، اينا، كەيدە اقتوقاش، ول-پۇل ۇساق دۇنيە ساتىپ جۇرەتىن ساۋداگەرلەرى. ولاردى باقالشى دەپ تە اتايدى. وڭتۇستىك جاقتا وسەتىن ادىراسپان دەيتىن ۇلى وسىمدىكتىڭ مايىنان اعىزعان بوياۋدى دا ساتادى ولار.
— ال ءشيدى نەگە ۇستايدى؟
— ءشيدى، بىرىنشىدەن، سانگە ۇستاسا، ەكىنشىدەن، كەرەگە سىرتىنداعى كيىز — تۋىرلىق جەلدى كۇنى جەلپىلدەپ، جالپىلداپ تۇرماۋى ءۇشىن، جەل ۇرلەپ ىشكە قۋىستالىپ، ساي-ساي بولىپ تۇرماس ءۇشىن ۇستايدى.
— ال مىنا جالپاق بەلبەۋ نە ءۇشىن كەرەك؟ — دەپ اننا يۆانوۆنا ۋىقتىڭ قارىن اينالدىرا جۇرگىزگەن تەگەرىشتى كورسەتتى.
— ءا، بۇل ۋىقتى بەرىك ۇستاۋ ءۇشىن، ءارى ساندىككە كەرەك. بۇل ءجىپ، مىنە، كەرەگەنىڭ سىرتىندا دا بار. بۇل شاڭىراقتى بەرىك ۇستاۋ ءۇشىن قاجەتتى بەلبەۋ، — دەپ جايىنبەك تەرمەلەپ توقىعان تەگەرىش باسقۇردى كورەتەدى. سودان سوڭ شاڭىراقتان الىپ، بوساعاعا بوس بايلانعان قارا قىل، اق جۇننەن ەسكەن جەلباۋدى ۇستادى، — مىنا ءبىر ارقان جەلدى، داۋىلدى كۇنى ورتاداعى وشاقتىڭ ەكى جاعىنا قاققان قازىققا بايلانادى. بۇل دا ءۇيدىڭ بەرىكتىگىنە سەپ.
اننا يۆانوۆنا ەڭ اقىرى جيەككە دەيىن زەر سالىپ، جىلقىنىڭ قىلىنان ەسىپ، وڭقاي-سولاقاي ەتىپ جيەكتەپ، ۇستىنەن شۋدا جىپپەن تىگىپ، تۋىرلىق قاسىنىڭ شەتىن بۇككەن جەردى تاماشالاپ قارادى.
— قانداي شەبەرلىك: قانشاما اعاش، كيىز اتاۋلىدا ءبىر شەگe جوق، ءبارى بەرىك جىمداسقان.
— شەگە دەگەن بولمايدى. ەڭ ارتى مىنانى قاراڭىزشى، — دەپ جايىنبەك كەرەگەلەردى قوسقان كوكتى كورسەتتى،- مىنا ەكى جاعى ءتۇيۋلى قايىس — جىلقىنىڭ ءجۇنىن جيدىتكەن تەرىسىنەن جاسالادى. مۇنى كەرەگەنىڭ كوگى دەيدى. ال كەرەگەنىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى. وسى ءۇيدىڭ كەرەگەسى تور كوز، ياعني كوزدەرى ءجيى، ادەمى. بۇدان كەڭىرەكتەرى دە بولادى. ونى جەل كوز دەيدى. ەندى سىرتقا ءجۇرىڭىز.
جايىنبەك ءار نارسەنى بىلۋگە قۇمار اننا يۆانوۆنانى سىرتقا الىپ شىقتى.
— وسى ءۇيدىڭ سىرتىنداعى كيىزدىڭ اتتارى دا ءوز الدىنا ءار ءتۇرلى. مىنەكەي، جەردەن ۋىقتىڭ قارىنا دەيىن ۇستالعان كيىز — تۋىرلىق. تۋىرلىقتىڭ قاسىنان باستاپ شاڭىراققا دەيىن سالىنعان كيىز — ۇزىك. ال ودان جوعارى شاڭىراق ۇستىندەگى ءتورت بۇرىشتى كيىز — تۇندىك. ياعني نوچنيك دەگەنگە كەلەدى. ءتۇن بولعاندا، ۇيىقتار الدىندا، كەيدە جاۋىن-شاشىندا جاباتىن قاقپاق-شاتىر. ونىڭ باۋىن مىنا جىپكە — بەلبەۋگە بايلاعان. ونى تۇندىك باۋ دەيدى. ول تورتەۋ. جەلدىڭ اڭعارىنا قاراي، وسى باۋلار ارقىلى تۇندىكتى قايىرىپ-جاۋىپ وتىرادى. ال ۇزىكتىڭ ەتەك جاعىن جابىق دەيدى. كەيدە جاسىرىن كەلگەن ادام وسى جابىقتان سىعالايدى. جىگىتتەر ۇيدە جاتقان قىزعا ۇرلانىپ كەلگەندە، ادەتتە، ۇزىكتىڭ باۋىن قيىپ جىبەرىپ وسى جابىقتان تۇسەدى، — دەپ جايىنبەك اقسيا كۇلدى.
— مىنا ءتورت بۇرىشتى قالتالار نە ءۇشىن كەرەك؟
— بۇلاردى دودەگە دەيدى. اشەيىن ساندىككە تىككەن. مۇنداي ءۇيدى دودەگەلى ءۇي دەپ اتايدى... ءبارىن ايتا بەرسەم، اننا يۆانوۆنا، ءبىر جۇماعا تاۋسىلمايدى. ءۇيدى قالاي تىگۋ، كيىزدى قالاي قارپىپ بەكىتۋ، ونى تالدىرۋ دەگەن سياقتى تولىپ جاتىر. ەگەر كەيىن ۋاقىتىڭىز بولسا، ءوزىم-اق ەل ارالاتىپ، تۇگەل تانىستىرىپ، تۇسىندىرەر ەم، ءبىراق ەگو ۆىسوكوروديە پەتر اكاكييەۆيچتىڭ قاسىنان كەتە المايسىز عوي، — دەپ، جايىن اۋىز جايىنبەك تاعى ىرسيا كۇلىپ، جىگىتتىك ناز ءبىلدىرىپ ەدى، اننا يۆانوۆنا قاباق شىتا قارادى: ورىنسىز قالجىڭ، قىلجاققا جانى قاس ايەل، ۇنەمى قايماق كورگەن مىسىقتاي كوزى مايلانىپ، بۋالدىرلانىپ، الدەنەدەن ۇمىتتەنىپ، دامەتە قارايتىن جابىسقاق ءتىلماشتىڭ ءسوزىن جاقتىرمادى.
قازاقتىڭ جەرى تۇگىلى اتىن شالا ەستىگەن وياز ايەلىنە دالا عۇرپىنىڭ ءبارى جات، ءبارى قىزىق. يزمايلوۆ كەشكى وتىرىسقا دەيىن ءبىراز مىزعىپ، دەم الۋدى قالاسا دا، جول سوققان اننا يۆانوۆنا قانشا شارشاعانمەن ۇيدە وتىرعىسى كەلمەدى. ۇستى-ۇستىنە كەلىپ جاتقان نەشە ءتۇرلى قازاق تاعامىنان اۋىز ءتيىپ، قاسىنا ءتىلماشتى ەرتىپ، قول جاعاسىنا بەتتەدى.
كۇن ەتەككە جاقىنداعان نامازدىگەر كەز ەدى. مال تۇياعى باسپاعان قۇساق كولىنىڭ جاعاسىنداعى كوكوراي شالعىن ۇستىندە ادام قارا قۇرتشا قاپتاعان. الىسىراق كەلىپ توقتاعان ورىس ايەلىن ەشقايسىسى ەلەر ەمەس، كورسە دە وياز ايەلىن كورمەگەن بوپ، دارەت الىپ جاتىر. ءار قايسىسىنىڭ قولىندا شۇمەگى تاتار ۇيرەكتىڭ موينىنداي يميگەن، بيىك بۇحار قۇمانى. باتىپ بارا جاتقان كۇنمەن شاعىلىسقان سۋ جاڭا جەز قۇماندار قىزارىپ، التىنداي جالتىلدايدى. قالىڭ شوپكە ەتىكتەرىن شەشىپ تاستاعان اقساقال، قاراساقالدار اياقتارىن جۋىپ، قولىنىڭ باسىنا قۇيعان سۋدى قولتىقتارىنا دەيىن اعىزىپ، ماڭدايىن، قۇلاق ءتۇبىن شىلاپ، دارەت ىرىمىن جاساپ، ورىندارىنان تۇرا بەردى.
اننا يۆانوۆناعا ءبارى تاڭسىق، ەكى كوزى تەسىلىپ، ەندى نە بولار ەكەن دەپ، ءۇنسىز تاڭىرقاپ قارايدى. قاراسى ءۇش جۇزگە جاقىن ادام قۇماندارىن ورىندارىندا قالدىرىپ، جايىلىمعا ورگەن قۇستارشا كول جاعاسىنان سىرتقا شىقتى، قۇبىلاعا قاراپ ءبىرىنىڭ سوڭىنان ءبىرى ءتىزىلىپ، قاز-قاتار قالىڭ توپ قۇرىپ ساپقا تۇردى. ءارقايسىسىنىڭ ارالارى ەكى ادىمداي. كولدەنەڭى مەن ۇزىندىعى جارتى شاقىرىمداي جەرگە سوزىلعانشا ەداۋىر ۋاقىت ءوتتى. سودان سوڭ ءبارى ءبىر كىسىدەي الدارىنا اق جىبەك ورامالدارىن جايدى. ءبارىنىڭ باسىندا كيىم، ءبىرى تاقيالى، ءبىرى بورىكتى، مالاقايلى، ءقايسىبىرى باس كيىم ورنىنا قول ورامالدارىن توبەسىنە جايعان. اننا يۆانوۆنانىڭ كۇلكىسى كەلدى.
ەندى ءبىر كەزدە قورالى قوي-ەشكىنى باستاعان تەكە قۇساعان، باسىنا قاۋقيعان اق سالدە وراعان، اپپاق كۇمىس ساقالى كەۋدەسىنە تۇسكەن قارت يمام ەكى قولىمەن قۇلاعىن ۇستاپ «قۇلقۋ اللا، قۋلقۋ اللا» دەپ جونەلگەندە، سىلتىدەي تىنعان دالا كۇڭىرەنىپ كەتتى. ءۇنى نە دەگەن سۇلۋ، ماقامداپ سوزىپ اندەتكەندە ادامنىڭ قۇيقا تامىرىن شىمىرلاتقانداي كۇمبىر-كۇمبىر ەتەدى.
— نە دەپ جاتىر؟ — دەپ وياز ايەلى شىداي الماي، ءتىلماشىنا سىبىرلادى.
— ناماز وقىپ جاتىر، قۇران ءسوزى، اراب تىلىندە، — دەدى جايىنبەك تە اۋزى جىبىرلاپ. ونىڭ دا ازداپ وقيتىنى بار ەدى. ءبىراق «جول شىققاندا، وقىمىسا دا ايىبى جوق، جولاۋشىعا وبال ەمەس» دەپ ۇعاتىن.
— اراب تىلىندە دەيسىز بە؟ ونى شالدار قايدان بىلەدى؟
— قايدان بىلگەنى قالاي. قۇران اراب تىلىندە جازىلعان. شالداردىڭ ءبارى سۋداي سويلەيدى، — دەدى جايىنبەك شىمىرىكپەستەن.
— ءسىز دە بىلەسىز بە؟
— قىزىق ەكەنسىز، اننا يۆانوۆنا. ورىس ءتىلىن بىلگەن قازاققا اراب ءتىلىن دەگەن نە! التى جاسىمنان بەرى بىلەمى: «بيسميللا يرراحمان يرراحيم، اعۋزى بيللاھي مناششايتان يررازيم، حۇلقۋ اللا، وشاد اللا، ۋا اللا تاعالا!»
— ول نە دەگەنىڭىز؟
— «ەگەر ءسىز قۇداي قوسقان ءتىلماشىڭىزعا ىقىلاسىڭىز اۋىپ، ءسوزىن قۇپ الساڭىز، اراب ءتىلىن تەز ارادا ۇيرەنىپ شىعار ەدىڭىز» دەگەن ءسوز، — دەپ جايىنبەك سۇلۋ كەلىنشەككە سىبىرلاپ، تاعى دا ەمىنە قارادى.
وسى كەزدە نامازعا ۇيىعاندار جاپا-تارماعاي جاينامازعا ماڭدايلارىن تيگىزىپ، ەتپەلەي قۇلادى. تىزەرلەپ وتىرىپ الىپ، اۋىزدارى جىبىرلاپ بىردەمە وقيدى. جۇرتتان كوز الماي تۇرعان اننا يۆانوۆنا شىن تاڭىرقادى:
— ءبارى ءبىر كىسىدەي. پاتشا اسكەرلەرىنىڭ ءوزى ساپتا بۇلاي تۇرا المايتىن شىعار. ءبارى كومانداسىز، قالاي بىردەي قيمىلدايدى.
ەندى ءبىر كەزدە، تاعى ماڭدايلارىن تيگىزىپ، قايتا-قايتا توڭقاڭداعاندا، اننا يۆانوۆنا مىرس ەتىپ، وقىس كۇلىپ جىبەردى. نامازداعىلار داۋسىن ەستىسە دە ەشقايسىسى موينىن بۇرعان جوق. جايىنبەك قانا جاقتىرماي قارادى.
— اننا يۆانوۆنا، كۇلمەڭىز.
— عافۋ ەتىڭىز، شىداي الماي كەتتىم، شىنىندا دا ۇيات بولدى-اۋ، — دەپ، كۇن شاپاعى بەتىنە تۇسكەن ايەل ءجۇزى وتتاي جاندى.
— ۇيات بولعاندا ەشتەمە ەمەس-اۋ، ناماز وقىپ جاتقاندا كۇلگەن ادامنىڭ اۋزى قيسايىپ كەتەدى، — دەپ قورقىتقاندا ايەلدىڭ زارەسى ۇشتى.
ەندى بۇل جەردە كوپ تۇرعىسى كەلمەي، اۋزىن قايتا-قايتا سيپالاعان ول:
— جايىنبەك، كەتەيىكشى بۇل ارادان. قارنىم اشا باستادى ما قالاي؟ — دەپ سىلتاۋراتتى.
2
وتكەن ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلىنىڭ اياق كەزىندە ساۋىن ايتىلعان ساعىناي اسى جالعىز ارقاعا عانا ەمەس، بۇكىل قازاق دالاسىنا ءبىر جىل بۇرىن داڭقى جايىلىپ، بار ەل، ءوزىممىن دەگەن بولىس، شونجارلار، بي، بايلار قىزۋ قامدانىپ جاتقاندا، جالعىز قاراۋىل جۇرتى عانا شەت قاقپاي قالدى. كەرەي مەن قاراۋىل اراسىنداعى قىرعي قاباق داۋ-جانجالدىڭ ارتى وسىعان سوقتى. سارىارقانىڭ ءبىر ءبۇيىرى دۇرسىلدەپ، ويىن-توي، دۋمانعا بولەنگەلى تۇرعان ەرەيمەنگە قاراۋىلدىڭ اتقامىنەرلەرى شاقىرىلۋسىز، ەلەۋسىز قالىپ، قارا جامىلعانداي ىشتەرىنەن قان جۇتتى.
سۇلتاندىق جويىلىپ، كەيىنگى كەزدە تىزگىن ەمىن-ەركىن قولدارىنا تيگەن مەنمەن بولىستار مىنا قورلىققا شىداي الماي، وزدەرىنشە قارەكەت جاساپ، باستارىن قوسىپ، باسقا ءبىر وشپەندىلىكتى ءپىشىپ، ولشەپ جاتقان.
وسى كەزدە — ەل اراسىنا تاعى ءبىر سولەكەت حابار دۇڭك ەتە قالدى: «ساعىناي اسىنا اقان قامدانىپ، اتىن جاراتىپ، سايلانىپ ءجۇر ەكەن. قاسىنا ءشىلدىڭ قۇمالاعىنداي ازايىپ توزعان جىگىتتەرىن ەرتەتىن كورىنەدى. ونى كىم ەرەكشەلەپ شاقىرىپتى. ارينە، ەشكىم شاقىرعان جوق. باسىنا قانشا سوققى تيسە دە، قايدا ات جارىس، دۋمان دەسە، دەلەبەسى قوزىپ، جەلوكپە سەرىلىگى ۇستاپ جۇرگەن ءوزى دە. بار قاراۋىلدىڭ بەك جاقسىسىن كىسى عۇرلى كورمەي، اتاۋسىز قالدىرعان كەرەي اسىنا بارۋ — ارادان ساتقىن شىققانمەن بىردەي. نە كورسەڭ — كوڭىلدەسىڭمەن، ات ساتساڭ اۋىلداسىڭمەن دەگەنگە قارسى، قىڭىر شىققان اقاننىڭ تاعى ءبىر قياستىعى دا.
بۇل اقاننىڭ قياستىعى ەمەس ەدى. كەيىنگى جىلدارى قايعىدان قايعىعا ۇشىراپ، ۇرقيانىڭ قازاسىنان سوڭ، تۋىستارىنىڭ ىشىندە الا-بوتەن اقىننىڭ وزىنە تارتىپ جاڭا ەر جەتە باستاعان ەڭ سۇيىكتى ءىنىسى، ءانشى ايبەرگەن اتتان قۇلاپ ولگەلى سەرى ابدەن قاجىپ، ءجيى-جيى توسەك تارتىپ، شەرمەندە بوپ جاتىپ الاتىن كۇيگە ۇشىراعان. ونىڭ ۇستىنە، ەل اراسىنداعى «كيە سوقتى، انت اتتى» دەگەن قوجا، موللالاردىڭ ءسوزى شىنعا اينالعانداي بولىپ، اقان كوپكە توپىراق شاشا الماي، ىشتەن تىناتىن ەدى. ەڭ جاقىن سەرىگى — ءانىن ەل اراسىندا ەركىن شىرقاپ ايتا الماي، داتكە قۋات ساناعان جالعىز قۇلاگەرىن ۇلى بايگەگە قوسىپ قىزىعىن كورە الماي، ۇيدە توبان اياق بوپ وتىرىپ قالدى. وسىنى سەزگەن ەت جاقىن دوس — جار جاندار ساعىناي اسىنا الىستان بارىپ، ءبىر سەرپىلىپ قايتۋىن ماقۇل كورگەن. ونىڭ ۇستىنە، الىستان ءبىرجاننان، ءماشھۇر جۇسىپتەن ارنايى حابار كەلگەن. ءبىرجان: «مەن بولسام، كەيىنگى كەزدە اۋرۋ-سىرقاۋلى بولىپ، ۇيدەن شىعا المايتىن حالگە ۇشىرادىم. تەگى، وسى جيىنعا دا بارا الماسپىن. اقىن — ەلدىڭ اقىنى وعان قاراۋىل، كەرەي دەپ ەكى ارانى بولەر دەڭگەي جوق. حالىقتىڭ ءشولىن قاندىرىپ، باس قوسقان جيىننىڭ كوركى بولۋ، جاڭا ءان، جاڭا سانمەن كۇيگە قوسۋ اقىن پارىزى. اقان بارسا ەكەن، تىم قۇرماسا ەكى ەل اراسىنداعى قاراڭعى ارازدىققا از دا بولسا شىراقتاي» دەپ سالەم ايتىپ جىبەرىپتى. ءماشھۇر ءجۇسىپ تە حات جولداپ، اياعىندا بىلاي دەپتى: «اقان، سەنىڭ بۇلاي قان جۇتىپ، قايعى ارقالاپ جاتىپ الۋىڭ اتىڭا لايىق ەمەس. سەن قايعىرساڭ دا، ەل قايعىرماسىن. قالىڭ ەل سەنى دە، ءانىڭدى دە جوقتاپ وتىر. جوقتاتپا قاۋىمىڭدى. سەرپىل، جانىم. كىشى ءجۇز موڭكە بي: «ەر قايعىسىن سۇلۋدىڭ قۇشاعى، تۇلپاردىڭ تۇياعى، سۇڭقاردىڭ قياعى الادى» دەگەن ەكەن. ەندەشە ۇيدە جاتىپ باسىلۋ ەل ەرىنە جاراسپايدى. كوتەر ەڭسەڭدى. قوسىل جۇرتىڭا. سال دۋماندى. ساعىناي اسىندا اماندىقپەن كورىسەيىك...»
اقان ەندى ەشتەمەگە الاڭداپ توقتار ەمەس. اتىن ادەيى باپتاپ، الىس ساپارعا جۇرگەلى جاتىر.
ماڭايداعى اۋىلداستارى جينالىپ، ءتۇس اۋا قاراتالدىڭ باۋىرىن شۋعا بولەدى. قىز-جەلەڭ، جاستارمەن بىرگە تاياعىنا سۇيەنىپ قورامسا دا شىعىپتى. قۇلاگەرىن سىلاڭداتىپ، جەتەككە العان اقاننىڭ جولىنا شەشەسى جاڭىل سىقپا قۇرت ارالاس اق باۋىرساقتان شاشۋ شاشىپ، وڭ باتالارىن بەرىپ جاتقاندا، قوسكول جاقتان ءبىر توپ اتتىلى cay ەتە قالدى.
جۇرگىنشىلەر ەلەڭدەپ، بوگەلە بەردى. جاقىنداپ كەلگەندە تانىدى: وڭكەي توق ات مىنگەن، قاباقتارى سالىڭقى، وڭدەرى سۇستى ادامدار — قاراۋىلدىڭ شونجارلارى. ەڭ الدىندا نۇرتازا، شوعىرماق بولىستار. مىرزالى بالالارى — ءمۇقانالى، سەردالى، بايالى؛ اقاننىڭ بۇرىنعى قايىن جۇرتى بوقاننىڭ شونجار بالالارى — بالاپاي، قالقا؛ كەمەل بالالارى — سۇلەيمەن، ءاناپيا؛ اعايىندى بايلار نازار، تىلەۋباي تاعى باسقا يگى جاقسىلار. اتتارىنان تۇسپەي، قالىڭ توپقا قارسى كەپ، ۇزەڭگىلەرىنە شىرەنە قالعان اتتىلى اكىمدەر سازارىپ، از ءۇنسىز تۇرىپ قالدى.
بۇلار جاڭا كورشى اۋىلدا باس قوسىپ، ۇزاق قۇپيا كەڭەس قۇرىپ، ەلدەرىنە اتتانار ساتتە ادەيى قورامسا اۋىلىنا بۇرىلعان. اقانعا كىسى سالىپ، الىستان حابارلاسقان بۇلار ەندى وزدەرى جولاي سوعىپ، جونگە كوشپەگەن سەرىمەن ءبىرجولا ارالارىن اشپاققا كەلگەن.
ەل ازاماتتارى شىلبىرىنا ورالىپ، اتتان ءارقايسىسىن قولتىقتاپ تۇسىرمەككە ۇمتىلعاندا بارىپ نۇرتازا ءسوز باستادى:
— ءبىز قوناقتاپ جۇرگەن جوقپىز، اقان جول جۇرەدى دەپ ەستىگەسىن كەلدىك.
— وندا تىلەكتەرىن قابىل بولسىن، اتتان ءتۇسىپ، ءدام اۋىز تيمەيسىزدەر مە؟ — دەگەن جاڭىلدىڭ ءسوزىن تاعى دا نۇرتازا كيىپ كەتتى.
— ءبىز تىلەك ايتا كەلگەن جوقپىز.
— نە دەيت!
— استاپىراللا!
— بۇل نە ءسوز؟!
— تاعى نە سۇمدىقتى باستاعالى تۇر، — دەپ ايەلدەر جاعى ۇرەيلەنىپ، قاسقىردان ۇرىككەن قويداي شوعىرلانا بەردى.
— اقان، — دەدى تاعى دا كوپتىڭ اتىنان سويلەگەن نۇرتازا، جەڭىل قۇندىز بوركىن سارى الا قول قامشىسىمەن جوندەپ، الشىسىنان كيىپ. — سەنىڭ بارۋىڭا بۇكىل ەل، سەگىز اتا قاراۋىلدىڭ بالاسى قارسى. كەرەي جۇرتى اس اياپ، توي قىزعانىپ وتىرعان جوق. نەمەسە، ءبىزدىڭ ىرزىعىمىز شاشىلار دەپ تە قايعىرمايدى. التى الاشتى شاقىرعاندا الا قويدى بولە قاراعانداي الالاپ، قاراۋىل جۇرتىن الاستاپ، جەكە قالدىرىپ وتىر. بۇدان اسقان مازاعى، بۇدان وتكەن قورلىعى جوق. ونى سەن دە بىزدەن كەم تۇسىنبەيسىڭ. شاقىرمادى ەكەن — تەنتىرەپ، تەلمىرىپ ءوز اياعىمەن ەشكىم بارمايدى. بارام دەگەنگە دە جول جوق. ونداي نامىسسىز ادام بولسا، ول بۇكىل قاراۋىلدى سۋىق توپىراقپەن بۇركەپ، جاۋىپ كەتسىن.
اتىنىڭ تىزگىنىنەن قىمتاي ۇستاپ، ءىشىن ىزا، اشۋ كەرنەگەن اقان بۋلىعا كۇلىمسىرەپ تۇر. وتتى كوزىندە شوقتى كەكەسىن. بالاسىنىڭ مىنەزىنەن قايمىققان قورامسا ارا ءتۇسىپ، بۇرىنىراق سويلەپ، جۋىپ-شايماق بولدى:
— نۇرتازا-اۋ، توي دەسە قۋ باس دومالاماۋشى ما ەدى. اقان ۇيدە باسىر بوپ قالاي وتىرا بەرمەك. ەرتەڭ قۇداي جازىپ، قۇلاگەر بايگەنىڭ الدىن السا، قاراۋىلدىڭ اتىن شىعارۋ دەگەن سول ەمەس پە؟ قايداعى كومۋ-سومۋدى ايتىپ كەتتىڭ.
كوپ سوققى، كوپ تۇيگىش تەپەرىشتەن قاجىعان قورامسا، داۋسى السىرەپ، جالبارىنعانداي كورىندى. كوزىنىڭ جانارى ءسونىپ، بەلىن جازا الماي، ارقاسىنان باسقان اۋىر باتپان ەزىپ، قالجىراتقانداي باسىن كوتەرە الماي، تىق-تىق جوتەلىپ قالدى.
— قورەكە، — دەدى ەكىنشى بۇيىردەن اتىن تەبىنە تۇسكەن سۇلەيمەن مۇسىركەپ، — ەندىگى قالعان جاسىڭىزعا قۇلاگەردىڭ بايگەسىن ءناسىپ ەتىپ قايتەسىز. سونىڭ الاتىن ءبىر ءۇيىر جىلقىسىن ءوزىم-اق بەرەيىن.
اقان شىداي المادى:
— ءاي، سۇلەيمەن، سەنىڭ بايلىعىن كىمگە ءدارى. ارتىق بوپ بارا جاتسا، انا قاتىنىڭنىڭ تاز باسىنا ەزىپ جاق.
سۇلەيمەن قۋارىپ كەتتى. جۇرت ءبىر سويقان بولار دەپ، اقاننىڭ اشۋلى، ۋىتتى سوزىنە كۇلمەي، ىشتەن تىندى. ايەلدەر جاعى ءبىرىن-بىرى شىمشىپ، جارىلايىن دەپ تۇر.
— ءجارايدى، ءسوز تالاستىرىپ قايتەسىڭدەر، — دەپ مىڭق ەتىپ شوعىرماق ارالاستى، — اقان، ءبىزدىڭ ۇيعارعانىمىز — سەن ساعىناي اسىنا بارمايسىڭ.
— ءبىزىڭ كىم؟ — دەدى اقان.
— ءبىز، ەندى، وسى قاراۋىلىڭنىڭ ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعاراتىن بەكتەرى، اكىمدەرى، يگى جاقسىلارى.
— يگى جاقسىلارى دەگەنشە، يگى پاسىقتارى دەسەڭشى. سەندەردىڭ ءوز جالشىلارىڭا جاساعان اكىمدىك وكتەمدىكتەرىڭ دە جەتپەي مە وسى. مەنىڭ باسىمنىڭ بيلىگىنە قاشانعى ارالاسا بەرەسىڭدەر. قۇلاگەردىڭ تىزگىنى دە، شىدەرى دە مەنىڭ قولىمدا. مەنىڭ شىدەرىم جالعىز قۇدايدىڭ قولىندا. ال سەندەر كەرەيمەن ايتىستى ەكەن دەپ مەنىڭ ايتىسار جايىم تاعى جوق. سويقان، سۇمدىق، زۇلىمدىق، قانىپەزەرلىك، وڭەز يتتىك كەرەيدە قانشا بولسا، اتىعاي-قاراۋىلدا دا سونشا. مەنىڭ دوستارىم — ءانىمدى ەرتەڭگى ۇرپاعىما جەتكىزەر جۇرتىم. مەنىڭ دوستارىم — ەشكىمگە قياناتى جوق اقىن، انشىلەر. مەنىڭ باۋىرلارىم — ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعى. امالى، ايلاسى از، جانى ابزال، كوڭىلى شات قاراپايىم جۇرت. مەن سولارعا بارامىن. توقسانعا كەلىپ ساپتاياققا ءسيىپ ولگەن ساعىنايدى كوردەن تىرىلتپەككە بارمايمىن. كوڭىلىمدە سايراعان قۇسىمدى، ءتورت اياعى دۇبىرلەگەن قاناتىم قۇلاگەرىمدى اپارىپ، كوپتىڭ كوڭىلىن جادىراتامىن، سولاردىڭ قالعىعان جۇرەگىن وياتامىن.
قاسىنداعى شونجارلاردى ارقا تۇتىپ، موللا ءمۇقانالى دە شاپتىعا كەتتى:
— ءاي، اقان، ەگەر بۇل جولعا شىعار بولساڭ، وسى كوپتىڭ اتىنان، قۇران اتىنان ايتارىم — تەرىس باتا!
— اۋ، ءمۇقانالى-اۋ، ءمۇقانالى، نە دەپ كەتتىڭ. ەكى دۇنيەدەن تىلەگىڭ بار ەمەس پە، الىس ساپار ۇستىندە تۇرعاندا نە ىرىمعا باستادىڭ. قارعىسىڭ كۇلمەن كەتسىن! — دەپ جاڭىل كوزى جاساۋراپ، جان داۋىسى شىقتى.
— اپا، كوبىك اۋىز ءمۇقانالىنىڭ قۇرانى مىقتى بولسا، اۋەلى انا بەگالى بالالارىن شەتىنەن توپشىسىنان قىرقىپ تۇسىرەر ەدى. وعان قىسىلماي-اق قوي، تالىس اۋىز وزىنىكى بولعان سوڭ، قايىستاي سوزا بەرسىن دە، — دەپ اقان سارى الا اتىنا قوندى. قاسىنا ەرگەن جىگىتتەر دە اتتارىنا مىنە باستاعان.
— توقتاڭدار، — دەپ ايۋداي اقىرعان نۇرتازانىڭ كوزى شاتىناپ كەتتى، — اقان كەتسە، جالعىز كەتە بەرسىن، ەگەر وسىمەن ءبىر جىگىت ەرىپ كورىڭدەرشى. وسى جەردە قان قىلايىن!
نۇرتازانىڭ سوزىنەن سوڭ-اق، كەيىندەپ تۇرعان بولىستىڭ قامشىگەر جىگىتتەرى، اتتارىن تەبىنىپ، ىلگەرى ۇمتىلا بەردى. ءانشى اياعان، قۇلاگەردى كۇتۋشى شاكەيلەر جاسقانىپ، قايمىعىپ قالدى. تەك وجىمباي بالۋان عانا اقاننىڭ قاسىنا بارىپ، قاسقيا قاراپ تۇر.
— سەمىرگەن ەكەنسىڭدەر، قۋ مالايلار. ەرتەڭ شەتىڭنەن ءسىبىر ايداتىپ تەنتىرەتىپ جىبەرمەسەم، اتىم نۇرتازا بولماي كەتسىن. جىگىتتەر، اتتان ءتۇسىرىپ الىڭدار دا، الدىما قويداي دىردەكتەتىپ سالىڭدار!
— ويپىرماي، نە دەگەن قانىپەزەر ەدىڭدەر!
— باي بولسا، باقىرىپ بولا ما ەكەن؟
— بولىس بول دەگەندە وسىلاي بول دەپ پە ەدىك، — دەگەن ايەلدەردىڭ سوزىنە قۇلاق اسپاي، سايلانعان جىگىتتەر كيمەلەي جونەلدى.
— جىگىتتەر، — دەدى اقان ايعاي سالىپ، — توقتاڭدار!- اقان ءوز جىگىتتەرىنە قارادى: — ازاماتتارىم، دوستارىم، سەندەرگە ريزامىن. مەن ءۇشىن تاياق جەپ، قور بولماي-اق قويىڭدار. مىناۋ كەپ تىرەلگەن ەسسىز دۇلەي، كوكپەڭبەك سەن عوي. ادام تۇر-اۋ، جان بالاسى بار-اۋ دەپ قارايتىن اقىلى، ويى جوق مەڭىرەۋ، دولى كۇش قوي. راقمەت سەندەرگە، كوڭىلدەرىڭە راقمەت! مەن ءوزىم-اق جول تاۋىپ بارامىن. ال ماعان ەرەمىن دەسەڭدەر، ولارىڭا تىيىمدى ەندى مەن سالامىن، — دەپ اقان قوزعالا بەرگەندە، سىمباتتى بويى تالدىرماشتانىپ، كىشىرەيىپ، ءوڭى جۇدەۋ تارتقان شەشەسى شىلبىرىنا جارماستى.
— جوق، مەن جالعىز جىبەرمەيمىن. وندا ءوزىم بارامىن بىرگە.
— تىم قۇرماسام مەنى ال، اقان اعا، سەرىگىڭ ەم عوي، — دەدى وجىمباي دا.
— اپا، مەن جاۋعا بارا جاتقام جوق، نەسىنە قايعىراسىز. قويىڭىز، اپا، و نەعىلعانىڭىز، وجىمباي، سەن دە بارمايسىڭ، نيەتىڭە الدا ريزا بولسىن، — دەپ جۇباتقان اقاننىڭ قاسىنا سەردالى كەلدى.
— اقان، ەلدىڭ اقساقالدارىنىڭ ءتىلىن ءبىر جولعا الا سالسايشى. وسىنىڭ ارتى مەن بىلسەم جاقسىلىققا سايمايدى. ەكى ەلدىڭ اراسى بۇرىنعىدان دا بۇلىنگەلى تۇر.
— تىم قۇرماسا، اتتىڭ باسىنا مىنەر بىرەۋ دە تابىلماعانى ما، — دەپ انادايدان قورامسا دا كەمسەندەدى.
— جوق، ءتىرى جان، ءتىرى قارعا قوسىلمايدى، — دەپ نۇرتازا زىرك ەتكەندە، كوپتىڭ اراسىنان بىلەگىن تۇرىنگەن، قولى، باسى قاپ-قارا سوياۋ ءجۇن، قابا ساقال، قالىڭ قاباق، اش كوز بىرەۋ شىعا كەلدى. قاسىندا جەتەكتەگەن بالاسى بار. بۇل وسى وڭىرگە ايگىلى ۇرى جاقسىلىق قاراۋىل بايباتىر ەدى.
— اقانجان، مەنىڭ ءوزىم... تاپتىرعان بالامنىڭ بالاسى مىناۋ موڭكە. بۇعان بولىسىڭنىڭ دا، ورىستار ايتاتىن سبولىشىڭنىڭ دا ورتاقتىعى جوق. قىرىم اسىرىپ جىبەرەم دەسەم، بيلىك وزىمدە. بۇل دا ءوزىڭنىڭ ءىنىڭنىڭ ءبىرى. اتىڭدى باعىپ، بايگەڭە قوسىلاتىن وسى بولسىن. سەنىڭ قاسىندا ءجۇرىپ سۋعا كەتسە دە قىڭق ەتپەيمىن. وسىنى سەرىك ەت. ماعان تارتقان ۇل بولسا، ساعان ءبىر سەپتىگى تيەر. ايتەۋىر وسىنداعى قالىپ بارا جاتقان قۋىس قۋرايدىڭ ءبىرى قۇرلى بولار، — دەپ ەشكىمنەن جاسقانباي، جولبارىستاي شيرىعىپ، شاكەيدەن بوساعان اتقا توقپاقتاي قارا بالانى ءبىر قولىمەن اتىپ وتىرعىزدى. — كيىمى جۇقالاۋ. ءبىراق ۇسىمەس. اكەڭ اق قار، كوك مۇزدا جالاڭاش قول ءجۇرىپ ۇرلىق جاسايتىن. ولمەيسىڭ. موڭكە، ۇلىم، ابۇيىرلى قايت. اقان اعاڭنىڭ قاسىنا ەرگەن باقىتىڭ بار ەكەن. اعاڭنىڭ ءتايت دەگەنى — ساعان قۇداي ءسوزى. رەنجىتسەڭ بار عوي، جونىڭنان تاسپا تىلەمىن. وي، قاراتاناۋىم، كەلشى! — دەپ بايباتىر نەمەرەسىنىڭ بەتىنەن سوزىلا تۇرىپ ءسۇيدى.
— ايەلدەر جاعى جەڭدەرىمەن كوزىن ءسۇرتتى. اقان دا ءبىر ءتۇرلى كوڭىلى بۇزىلىپ، جۇرتقا تۋرا قاراي الماي:
— ال، حوش، ەسەن تۇرىڭدار، — دەپ موڭكەنى ەرتىپ كەتە باردى. اتتىلاردان ەشكىم باتىپ ۇزاتىپ سالا المادى. جاياۋلار عانا شۇبىرا جۇگىرىپ قالا بەردى.
نۇرتازا توبى كەيىن بۇرىلدى.
الىستا، كوز ۇشىندا مۇنارتىپ اقان، موڭكە كەتىپ بارادى. ءساندى سارى الا جابۋلى قۇلاگەر جەتەگىندە. ەلگە بىر-ەكى رەت بۇرىلىپ قاراپ ماڭ-ماڭ باسىپ، ول دا ساعىم اراسىندا بۇلدىراپ، بوتەن ەلگە قاراي تاۋەكەل قايىعىنداي شايقالىپ، ۇزاي بەردى.
3
سەگىز قانات ەكى ءۇيدىڭ ەكى-ەكىدەن قوس قاناتىن الىپ تاستاپ، تىركەستىرە تىككەن ون ەكى قانات پاڭ نۇرماعامبەتتىڭ ءۇيى اقشام نامازىنان سوڭ اۋزى-مۇرنىنان شىعىپ قوناققا لىق تولعان. ءدال توردە تاس قۇدايشا ماڭعاز وتىرعان ءۇي يەسىنىڭ ەكى جاعىندا دا ەكى وياز. باياننىڭ ويازى فەرافونتوۆ پەن اقمولا ويازى يزمايلوۆ. ودان بەرىرەك موينىندا پاتشادان العان كۇمىس مەدالى جارقىراعان اقمولا سوۆەتنيگنى كۇشەن ۇلى تۇرلىبەك، ايدابولدىڭ بولىسى كوبەيەۆ مۇسا، اقمولا دۋان باسى ەردەن، وڭ قاناتتا ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇزدىڭ شونجارلارى، قارپىق بالاسى جانبوتا بولىس، ولاردان تومەنىرەك اتاقتى باي جانايداردىڭ مەيرامى، اعايىندى بايلار باتىراش، قوتىراش، كەرەي بايلارى ءماتى، داۋلەن، باسقا باي-ماناپتار، بولىس-ستارشىندار ەكىنشى ءۇيدىڭ بوساعاسىنا دەيىن ءيىن تىرەسىپ ورنىققان. ايەل جىنىسىنان جالعىز اننا يۆانوۆنا. ونىڭ قاسىنا ءتىلماش جايىنبەك قىستىرىلىپتى. بۇل ۇيگە كىرۋگە قولى جەتپەگەن بايلار، اكىمدەر ءبىراز تورۋىلداپ ءجۇرىپ، شاقىرسا كىرەيىك دەپ كوپ دامەلەنىپ، اقىرى سالى سۋعا كەتىپ باسقا ۇيلەرگە تاراسقان.
باسىنا سالدە تارتقان يمام تاماق الدىندا تاعى دا قۇران وقىدى. كوزىن تارس جۇمىپ، مەيلىنشە ۇيىپ، ۇزاق سارنادى. ورىس ويازدارىنىڭ ءىشى پىسقانشا ماقامداپ، داۋسىن نەشە قۇبىلتقان يمام توقتاعاندا بارىپ، جۇرت قول جايعاندا، يزمايلوۆ ءۇنسىز جىبىرلاعان كوپكە قاراپ وتىرىپ، جىرق ەتىپ جارىلدى. جۇرتتى جىرىنىپ قالعانمەن، ىستەر امالدارى جوق، ىشتەرىنەن كۇبىرلەپ، دۇعا دامەتكەن ولگەن-جىتقان ارۋاقتارىن ساناپ، ساۋاپ سوزدەرىن ايتىپ جاتىر.
— قۇران وقىعان جەردە شىداي المايمىن، — دەپ يزمايلوۆ فەرافونتوۆقا ەڭكەيە كۇلىپ، ەكى ءيىنى ءدىر-دىر ەتەدى.
— مەن دە شىداماۋشى ەدىم، ۇيرەنىپپىن. انا شاڭىراقتان كورىنگەن جۇلدىزعا قاراپ، پەتەربۋرگ ءتۇنىن ويلاساڭىز، كۇلمەيسىز، — دەپ ول دا ساڭقىلداي سويلەدى.
— پەتيا، سەن كەشىرىم سۇرا، ايتپەسە، اۋزىن قيسايىپ كەتەدى، — دەپ ايەلى سىبىرلاعاندا، يزمايلوۆ ودان سايىن ىشەك-سىلەسى قاتا كۇلدى.
— پرەدراسسۋدوك. ەگەر ول شىن بولسا، اۋزىم تۇگىلى مۇرنىم، قۇلاعىم — ءبارى قيسايىپ كەتەر ەدى ەندىگى، — دەپ، ءسوزىن زورعا قۇراپ، تاڭقىلداپ كۇلدى.
بەتتەرىن سيپاپ باتا قىلعان جۇرت تىم-تىرىس. سىيلى ۇلىقتارعا باتىپ ەشتەمە ايتا الماي ىشتەرىنەن تىنىپ وتىر. ءسوزدى ساققۇلاق بي باستادى:
— Ay، جاماعات، ءۇش ءجۇزدىڭ سىيلى قوناقتارى. ءبارىن دە ساكەڭنىڭ ورنىن ازا تۇتىپ، قۇرمەتپەن كەلگەن ەكەنسىڭدەر. الدا ريزا بولسىن! جولدارىڭ ءساتتى بولىپ، تىلەكتەرىڭ ونعا باسسىن! دۇعالارىڭ قابىل بولىپ، مارقۇمعا شاپاعاتى ءتيسىن! ارامىزدا وتىرعان كافير قاۋىمنىڭ ادامدارى كۇلسە، ودان كەلەر-كەتەر كەسەپات جوق. قارا كەبىنىن سۇيرەتكەن، ساقال-شاشى قاۋعاداي، قارا تۇندە كورىنگەن قۇساقتىڭ قارا قوعاسىنداي پوپتارعا ءبىز دە كۇلەتىنبىز. تۇسىنبەي كۇلگەننىڭ ايىبى جوق، بۇلاردىڭ ولگەندى ازا تۇتىپ كەلگەنىنىڭ ءوزى قايدا جاتىر، — دەپ ويازدارعا دا تيگىزە ەكى ۇشتىلاۋ سويلەپ، ساققۇلاق اق ساقالىن سالالاي ءتۇسىپ، ءسوزىن جالعادى، — التى الاشقا ايگىلى ساعىناي قارتتىڭ ەكى دۇنيەدە ارمانى جوق. تىرىسىندە ەش كەمشىلىك كورمەي، دۇنيەنى شايقاپ ءوتتى. الدىندا مىڭعىرعان مالى، سوڭىنان شۇبىرعان ۇل-قىزدارى — تارىعۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ءوڭى تۇگىلى تۇسىندە كورمەي وتكەن باقىتتى ءفاندا. بۇگىندە مىنە وسى ۇل-قىزى، ءۇرىم ءبۇتاق-زاۋزاتى، رۋلاس، اتالاس ەل-جۇرتى ءۇش جۇزگە داڭقىن كوتەرىپ، اس بەرىپ وتىر. ساعىناي اسى — ارماندا اپات بولعان قىرشىن جاستىڭ اۋىر ازاسى ەمەس، ولگەندە دە سوڭىن شۋلاتىپ، جۇرتىن ءماز قىلاتىن، جيىنعا اينالار ريزىقتى ۇلى توي. توي ۇستىندە ويناڭدار، كۇلىڭدەر، ەرەيمەننىڭ باۋىرىندا اۋناڭدار-قۋناڭدار. ءبارى ساعىنايدىڭ ارۋاعىن تەربەر مۇسىلمان بەسىگىندەي بولسىن. ورنىنان ءبىر اۋناپ تۇسكەندە، مارقۇمنىڭ ارتىندا قالعان ەر-ازاماتتارى دا ءبىر كوتەرىلسىن. اۋمين!
— اۋمين!
— اۋمين! — دەسىپ شۋلاسىپ كەتكەن جۇرت اراسىنان بىرەۋ:
— ساكە، ات جارىس قاشان بولادى؟ — دەپ قالدى.
— ونى جارشىنىڭ اۋزىنان ەستىرسىڭدەر، الىستان بابىمەن كەلگەن اتتاردى كوپ شارشاتپاسپىز، بىر-ەكى كۇندە بولىپ قالار.
ورتا تۇستا دوڭكيىپ وتىرعان باتىراش ەلەڭ ەتىپ، جان-جاعىنا ماڭعازدانا كۇلىپ قارادى:
— ول قايسىڭ، سۇراپ وتىرعان؟ اتىڭ با، ءوزىڭ بە تىقىرشىپ تۇرعان؟
— پا، شىركىن، قۇلايكوك پەن توپايكوكتىڭ يەسى قالاي-قالاي سويلەيدى، — دەپ بىرەۋ باتىراشتى قولپاشتاي ءتۇسىپ ەدى.
— جۇرت تا ەسەك ءمىنىپ كەلگەن جوق شىعار، — دەپ الگى داۋىس ەسىك جاقتان ساڭق ەتتى.
— ەسەك بولماعانمەن، تەزەك تەرۋگە دە بەلدى ات كەرەك قوي، قابىڭ بار ما ەدى ارقالاعان، — دەپ باتىراش قارقىلداي كۇلىپ قاراپ ەدى، اناۋ دا توسىلعان جوق.
— تىشقاق اتتاردى كوپ ءمىنىپ ۇيرەنگەن ادام قاپ اكەلمەسە، جاراۋى جەتكەن جۇيرىك مىنگەندەر سىنىق تەزەكتى دە ءسوز قىلماسا كەرەك، — دەپ ماڭىنداعىلارىن كۇلدىردى.
جۇرت جان-جاقتان گۋىلدەسىپ كەتتى. قوس ويازعا قۇيىلعان شاراپ شىنىلارى دا سىڭعىرلاي باستادى. اكىمدەردىڭ بابىن تابۋعا وڭتايلى پاڭ نۇرماعامبەتتە كەسە سوعىستىرىپ، ەرنىنە جاقىنداتىپ، ىرىمىن جاسايدى.
وسى تۇستا استاۋ-استاۋ ەتتەر كەلىپ، قۇلاعى دىرىلدەگەن باستار توردەن باستاپ تارتىلا بەردى.
الگى ءبىر بايدا ەسەسى كەتكەن باتىراش تاعى بىردەمە دەيىن دەپ وقتالا بەرىپ ەدى، قاسىنداعى قوتىراش ەتەگىنەن باستى:
— قايتەسىڭ ءسوز تالاستىرىپ. ەرتەڭ كىمنىڭ تەزەك تەرەرىن كورەدى عوي.
— مۇنىڭ دا اقىل ەكەن. ءسوزىمدى قور عىپ قايتەم، — دەپ باتىراش تا كەلگەن اتتاردى ويلاپ، ميىعىنان كۇلدى. ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇزدىڭ بۇرىن كورمەگەن كەيبىر جۇيرىكتەرى بولماسا، ورتا ءجۇز توڭىرەگىنەن كەلگەن اتتاردىڭ سىرى ءمالىم. تالاي رەت جارىسقا ءتۇسىپ، سىرالعى بولعان جىلقىلار. ولارعا قۇلايكوك پەن توپايكوك، دەنى ساۋ بولسا، شاڭىن دا كورسەتپەيدى. قوس جانۋاردىڭ جالعىز-اق جاۋى بار. ول — قاراۋىلدىڭ قۇلاگەرى. ەگەر ول بولسا، شىنىمەن-اق قارا ءتۇننىڭ ورناعانى. ءبىراق بۇل جولدا ونىڭ كەلەر رەتى جوق. ال انا ەكى ءجۇزدىڭ اتتارى قانشا ماقتاۋلى دەگەنمەن، سىرت ەستۋىنە قاراعاندا، مۇنىڭ قوس تۇلپارىنان اۋليە ەمەس.
باتىراشتىڭ ويىنىڭ ءدال ۇستىنەن تۇسكەندەي، وتىرىس ۇستىندە جۇرتتى اتىستىرىپ-شابىستىرىپ، قيىس سويلەمەي وتىرمايتىن ايدابول بولىسى مۇسا ەت تۋرالىپ جاتقاندا ساققۇلاققا قارادى:
— ساكە، جاڭا ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن تۇگەل جينادىق دەدىڭىز. كەرەيمەن قوڭسى جاتقان قاراۋىل ەلىنىڭ ءبىر كوكساۋ شالى كەلمەپتى، بۇل قالاي؟ — دەپ، بىلمەگەن ادامنىڭ كەيپىمەن جورتا سۇرادى.
ساققۇلاق وتىرىك ايتۋعا باتىلى بارماي، نۇرماعامبەتكە قارادى. پاڭنىڭ دا قۇلاعى ەلەڭ ەتكەن:
— كەلمەگەن جۇرتتى قۇلاعىنان تارتىپ اكەلەتىن بۇل شار تالاسى ەمەس قوي. شاقىرعاندار تەگىس كەلدى. قاراۋىلدىڭ قولپاشىنسىز-اق وتەر بۇل اس. تاپ ىرگەدەن ساحار ايتقان بالالارداي ادامنىڭ ويىندا جوق بىردەڭەنى توسىننان قويىپ قالاتىن ادەتىڭىز-اۋ، — دەپ قالجىڭداعان بوپ، ىزالى ەزۋ تارتتى.
— دەگەنمەن، قاراۋىل بالاسىنا مىنا قارا قويلاردىڭ باسىنىڭ بىرەۋىنىڭ رەتى بار دەگەنىم عوي. بۇزاۋدىڭ تولارساعىن تاستاساڭ دا ءوز ەركىڭ، — دەپ مۇسا جۇرتتىڭ دەلەبەسىن قوزدىرا ءتۇستى، — ادەيى شاقىرماپتى دەپ ءجۇر بىرەۋلەر. ول ەلدە دە دوس-جار ادامدار بار ەدى، سىباعاسىن وراپ الارمىن وندا.
— ءاي، شىنىندا، بۇل قالاي؟
— مۇساكەڭنىڭ ءسوزىنىڭ جانى بار، — دەپ وتىرعاندار سىبىرلاسا باستاپ ەدى. كۇشەن ۇلى ءسوزدى باستى:
— وسى سەنىڭ-اق كولدەنەڭ جۇرتقا قيماڭ قىشىپ وتىرادى ەكەن، قاشان دا ءبىر پونت شىعارىپ وتىرماساڭ، كوڭىلىڭ كونشىمەيدى-اۋ. ال، تاماق الىڭىزدار، قىسىر ءسوز نە كەرەك، — دەپ تۇزدىعى ەرنەۋىنەن شۇپىلدەگەن ۇيەمە استاۋعا قولدى سالدى...
جاراتقان اتىنىڭ بابىمەن ءجۇرىپ، اسا قىسپاي، ۇزاق جولدا شاشىراي قونعان اۋىلدارعا ءجيى قونالقىلاعان اقان ەرەيمەن باۋرىنا جاڭا جەتكەن. ءتۇن ىشىندە اسپانداعى جۇلدىزدارداي شاڭىراعىنان جارىق كورىنگەن جىپىرلاعان كيىز ۇيلەردىڭ اراسىمەن موڭكە ەكەۋى ۇزاق ءجۇردى. بۇلاردىڭ كەلگەنىن ەشكىم بىلمەدى. بۇل كەزدە بار ءۇيدىڭ ىشىندە ەت جەپ قۇنىققان جۇرت، كولدەنەڭ سوزدەن دە قالىپ، تاباق ۇستىندە تۇقىراڭداپ جاتقان. اشىق ەسىكتەردىڭ الدىندا تاباق تارتقاندار دا جارىقتا قاراڭداپ، بولىمسىز قىبىرلايدى. ولار دا ءبىر-بىر جىلىك ۇستاپ، قاۋجاڭداپ ءجۇر. قۇساق كولىنىڭ ارعى بەتىندەگى سامالاداي وتتارى جارقىراعان كوپ جەروشاق باسىنان قاتىناعان تاباقشىلار ارلى-بەرلى جوسيدى. اقاندار ءبىر ءۇيدىڭ تۇسىنان جاقىن ءوتىپ ەدى، تان اتقالى سابىلعان جۇرگىنشىگە ۇيرەنگەن داياشىلار بۇلارعا نازار اۋدارعان جوق. قۇيرىقتارى سالبىراپ اشىق ەسىكتەن تەلمىرىپ، اياققا ورالعى بولعان سالپاڭ قۇلاق جامان يتتەر دە بۇلارعا كوز قيىعىن سالمايدى. ورامال، قۇمان دايارلاعان بالالاردىڭ قولىنا ۇمتىلىپ، زەكىپ تاستايتىن جات ادامداردان قايمىعىپ، ءمۇلايىمسي قيپاڭدايدى.
جۇرگىنشىلەر ەسىك الدىندا كوپ ساماۋىر گۇجىلدەگەن وڭاشاراق ۇيگە بۇرىلدى. بۇل شاي قامدايتىن اس-سۋ ۇستاعان ءۇي ەكەن. ەكى-ۇش ايەل قاتار-قاتار تىزىلگەن ءداۋ ساماۋىردىڭ وتتىعىنا كەزەك-كەزەك ءتۇيمىش سالىپ، جانتالاسىپ ءجۇر. جولاۋشىلار جاقىنداعاندا اششى تۇتىننەن جاس اققان كوزدەرىن ءسۇرتىپ، ەلەڭدەگەندەي بولدى.
اقان اتتان ءتۇسىپ، موڭكەگە تىزگىنىن ۇستاتقان دا، سولارعا قاراي اياڭداعان.
— قارىنداس، ءسال بوگەلىڭىزشى، — دەپ، ءوز ابىگەرىمەن ءۇي جاققا بەتتەي بەرگەن كەلىنشەكتى توقتاتىپ الدى، — ەسەنسىز بە، نۇرماعامبەت ءۇيى قايسى، كورسەتىپ جىبەرمەيسىز بە؟
كەلىنشەك جول سوعىپ ءوڭى قۋارعان، اشاڭ ءجۇزدى سىمباتتى ادامعا، وتىز شاقتى ساماۋىردىڭ وتتىعىنان ۇشقان جالىن ساۋلەسىنە قىزاراڭداپ، ۇيالشاق قاراپ، اڭىرىپ قالدى.
— سىزدەر جاڭا كەلدىڭىزدەر مە؟
— ءيا، جاڭا جەتكەن جولاۋشى ەدىك.
— وندا ءقازىر ادام كوپ قوي، مىنا ۇيلەردىڭ بىرىنە ورنالاسپايسىزدار ما، تاماقتانىپ الىڭىزدار الدىمەن.
— جوق، اۋەلى قازاق عۇرپىمەن اس يەسىنە سالەم بەرگەنىمىز ءجون شىعار. تاماق قايدا قاشار دەيسىز.
— ءاي، مىندا كەل، — دەپ كەلىنشەك بىرەۋدى شاقىرىپ ەدى، ۇيدەن ءبىر قولىنا مۇجىلگەن قابىرعا، ءبىر قولىنا مايعا جەنتەكتەلگەن باۋىرساق ۇستاعان بالا شىقتى. — مىنا اعالارىڭدى نۇرەكەڭنىڭ ۇيىنە اپار، بەر جاعىنان حابار بەرسەڭ، بىرەۋ شىعادى عوي. ال، اعاي، اتتارىڭىزدى قالدىرىپ كەتىڭىزدەر.
— راحمەت، اينالايىن، — دەپ اقان جالاڭاياق بالانىڭ سوڭىنا ەردى.
قاسىندا سولەڭدەگەن سابالاق يتكە قولىنداعى باۋىرساعىن كوتەرىپ:
— ءاقتوس، ءاقتوس، ال قاق، سەكىر، — دەپ كوككە لاقتىرىپ قالعان بالا، — ءجۇرىڭىز، ول ءۇي انا جاق شەتتە. وندا ءقازىر بولىستار، بايلار وتىر، ادەمى قىلىش تاققان ورىستار دا بار. ءسىز دە بايسىز با، قايدان كەلدىڭىز؟ — دەپ سۇراپ، تەگىن، مول اسقا كەنەلگەن توق بالا باۋىرساعىن اسىقشا ءيىرىپ، يتىمەن ويناپ كەلەدى...
نۇرماعامبەت ۇيىندەگى شونجارلار ەتكە تويىپ، قىمىز ءىشىپ ەسىرە باستاعاندا، جولاۋشى حابارى جەتكەن. اۋىز جاقتا جۇرگەن تاباقشى جىگىتتىڭ ءبىرى اتى شۋلى اقاننىڭ كەلگەنىن ەستىگەندە، بىر-بىرىنە ارقا سۇيەي قوتاندانا وتىرعان ادامداردىڭ ارا-اراسىمەن الدىڭعى ۇيگە ءوتىپ، اشەيىندەگى سىپايى سىبىردى ۇمىتىپ، داۋرىعا سويلەدى:
— ساكە، ساكە، الىستان ءقادىرلى قوناق كەلىپ تۇر، ۇيگە ەنۋگە رۇقسات سۇرايدى.
بەتىنىڭ ۇشى قىزدىڭ بەتىندەي شۇڭقىرايا كۇلىپ، قۋانىپ تۇرعان جىگىتكە ساققۇلاق:
— ول كىم ەكەن، قاي جەردىڭ ادامى؟ — دەگەندە، جۇرت تا ەلەڭدەپ، «بۇل كىم بولدى كەشىگىپ جەتكەن»، «مىقتىلاردىڭ ءبىرى عوي، تەگى، شىرەنىپ كەلگەن» دەسىپ، جىگىتكە قاراستى.
— كىم ول: قازاق پا، ورىس پا؟ قارسى الدىڭدار ما؟ — دەپ، ءالى دە كوڭىلىندە گەنەرال-گۋبەرناتور كەلىپ قالماس پا ەكەن دەگەن ءۇمىتى ۇزىلمەگەن پاڭ نۇرماعامبەت، موينىن سوزا وزەۋرەي ءتۇسىپ ەدى، جىگىت ودان سايىن داۋرىعىپ:
— اقان cepi، كوكشەتاۋدىڭ اقانى! — دەگەندە پاڭنىڭ كوزى شاتىناپ كەتتى. ۇزاق وتىرىسقا بەلى ۇيي باستاعان دەنەسى اۋىر باتىراش ءبىر جامباستاي قيسايا تۇسكەن. اقان اتىن ەستىگەندە، بىرەۋ استىنا شوق باسىپ العانداي، باسىن وقىس جۇلىپ الدى:
— اقان cepi دەي مە-ەي؟!
— جەتكەن ەكەن عوي ول ساباز دا.
— باسە، توي دەسە، جانى جاي تاۋىپ وتىرار ما؟
— ءوز اۋزىنان ءانىن تىڭدايتىن بولدىق، كەرەمەت دەيدى عوي، شىركىن!
— قۇلاگەرىن دە اكەلگەن شىعار؟ — دەسىپ جان-جاقتان كۇبىرلەگەن جۇرت تىنا قالدى.
— ءاي، بالا، — دەدى نۇرماعامبەت زىلدەنىپ، ءوزىڭ شەشەڭ ۇل تاپقانداي قۋانىپ تۇرسىڭ عوي. اقان كەلسە، قايت دەيسىڭ، اكەم بە ەدى ول. ونى كىم شاقىرىپتى؟!
— باسە دەسەيشى، — دەپ قالدى باتىراش تا.
حابارشى جىگىت اكەلە جاتقان تاباعىنداعى تۇزدىعىن اڭداۋسىز توگىپ العانداي ىڭعايسىزدانىپ قىزاراقتاپ قالدى. ءتۇسى وزگەرىپ، اقتالا سويلەدى:
— سالەم بەرىپ شىعام دەپ تۇر.
— ماعان كەرەگى قاراۋىلدىڭ سالەمى ەدى. ول كىم ەدى سونشا. كەتسىن ءارى، اتامنان ءارمان. ونەسى-اي!
بالا كۇمىلجىپ شىعا بەردى.
— ءاي، بالا، تۇرا تۇر. قالجىڭدى تۇسىنبەيتىن نەمە ەكەنسىڭ، — دەپ، قوناقتارعا سىر بىلدىرمەي، نۇرماعامبەتتىڭ نوقايلىعىن بۇركەگەن ساققۇلاق ورنىنان تۇرىپ، جىگىتتىڭ سوڭىنان تىسقا بەتتەدى.
ءجۇزىن ءبىر كورۋگە زار بوپ، الىستان جەتكەن ءانىن جاتتاپ وسكەن جىگىت اقىنعا نە دەرىن بىلمەي تىسقا شىققاندا، اقان دا ۇزاپ بارا جاتىر ەدى. كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنا كەپ توقتاعان ول، نۇرماعامبەت ءسوزىن ەستىگەندە قارا جەردەي بوپ، ءىشى مۇزداپ، كەرى بۇرىلعان. قايدا بارارىن بىلمەي، ەسى اۋعان كيىكشە ماڭگىرىپ بارادى.
قاراڭعى دالادا ساققۇلاق كوزى تۇك كورمەي از تۇردى دا، اقاننىڭ كەتىپ قالعانىن ەستىگەندە ۇياتتان ولەردەي بوپ:
— قاپ، — دەدى الدەكىمگە تىستەنىپ. — ءاي، قاراعىم، جۇگىر تەز، جەت تە، انا وڭ قاپتالداعى كىسىسى از ۇيلەردىڭ بىرىنە اپار. اتتارىن بايلاڭدار. قۇرمەت كورسەتىڭدەر. ءبىرازدان سوڭ ءوزىم بارىپ شىعامىن. بار، جۇگىر!
* * *
كەلەسى كۇنى اننا يۆانوۆنا تۇندىگى اشىق سافتاي تازا اۋالى كيىز ۇيدە ۇيقىسىن قاندىرىپ كەش تۇردى. كوگىلدىر ءمولدىر اسپان استىندا، ءۇي سىرتىنداعى كوگالدا جۋىنىپ جاتىپ كۇيەۋىنە:
— پەتيا، مىنا يۋرتا پەتروگرادتاعى باقشا ىشىندەگى ۆيللالاردان ارتىق پا دەيمىن، تاماشا ۇيىقتاپپىن، ءتىپتى ەشقانداي ءتۇس تە كورگەم جوق، — دەپ ەدى، سىرتتا كىشكەنتاي قولاينانى الدىنا قويىپ مۇرتىن باستىرىپ وتىرعان وياز:
— نەسى ارتىق. اۋاسى دەمەسەڭ، — دەپ ءتىلىن ەرنىنىڭ استىنا جۇگىرتىپ، قياقتاي قالىڭ مۇرتىنا قارادى.
— جوق، ءبارى تابيعي.
— ءجارايدى، وندا مەن سەنى قازاقتىڭ جايلاۋىندا جاز بويى قالدىرىپ، بيەنىڭ سۇتىمەن شومىلدىرايىن. ءقازىر تەزدەتىپ كيىنگەنىڭ دۇرىس بولار ەدى. تاڭ اتقالى جۇرتتىڭ ءبارى اش، سەنىڭ تۇرۋىڭدى كۇتىپ ءجۇر.
— Heگe؟
— قازاقتىڭ سالتىندا اۋەلى ۇلكەن ۇيگە تاباق تارتادى. ول ۇلكەن ءۇي ءبىز. اناۋ كولدىڭ ار جاعىنداعى قالىڭ ءتۇتىندى كوردىڭ بە؟ ول — كۋحنيا. جاڭا لۇقسات بەردىم، ەندى تاماق كەلەدى.
— سولاي ما؟ — دەپ اننا يۆانوۆنا شيراعىراق كيىنىپ-تارانىپ، الىستاعى تۇتىنگە قاراپ تۇرعان. ءبىر كەزدە وسىلاي قاراي تىزىلە شىققان اتتىلاردى كورىپ، تاڭىرقاپ قالدى، — انا سالت اتتىلار كىم، سەن تاماق اكەلەدى دەپ ەڭ، بۇلار ءالى ويىن كورسەتىپ سىلەمىزدى قاتىرماسىن. سەن تاماقتى ايتقان سوڭ، قارىن اشا باستادى.
وياز يزمايلوۆ تا ورنىنان تۇرىپ، تەسىرەيە قارادى دا:
— ك چەرتۋ ويىندارى. جايىنبەك، تاماق اكەلسىن دە، باسقاسىن كەيىن كورسەتەر، — دەپ كەيىپ، بۇيرىق بەردى.
جايىنبەك كۇلىپ جىبەردى:
— پەتر اكاكييەۆيچ، ولار بۇيرىعىڭىزدى ورىنداۋشىلار. ءقازىر سيۋ مينۋتۋ تاماق دايىن بولادى. رەنجىمەڭىزشى، قۇداي ءۇشىن!
— كاكوي تام سيۋ مينۋتۋ، سوناۋ ءۇش كيلومەتر جەردەن تاماق تاسىعانشا قانشا ۋاقىت كەتەدى. وح، ۆىدۋمىۆايۋت جە!
ءبىر زاماتتا الگى اتتىلار تىرناداي ءتىزىلىپ، cap جەلىپ وسىلاي قاراي ەكپىندەتە شىقتى. ءار جىگىتتىڭ قولىندا ءبىر-بىر تاباق: بۋى بۇرقىراعان ۇيمە تاباق ەت! الىستان كاديلو ۇستاپ كەلە جاتقان سۆياششەنيكتەر سياقتى. ات ۇستىندە قاققان قازىقتاي وتىر. استارىنداعى وڭكەي ۇستىنە سۋ قۇيساڭ توگىلمەيتىن ءتورت اياعىنان بىردەي تايپالعان سۋ جورعا. ءبارى دە تەڭبىل كوك. بىلەكتەرىن سىبانعان تاباقشى جىگىتتەر دە بىردەي.
اننا يۆانوۆنا مىنا كورىنىسكە تاڭ قالدى:
— مىناۋ ناعىز سيرك قوي!..
قاتارداعى ءىشى بوس، كەڭ قوناق ءۇيدىڭ تورىنە تاباق تارتىلدى. ماڭايدا كۇتىپ جۇرگەن اقمولا ۋەزىنىڭ ادامدارىنان باسقا، كەشەگى ءۇش ءجۇزدىڭ بەلدى-بەلدى شونجارلارىنىڭ ءبىرازى بۇگىن وسى ۇيگە جينالعان.
اننا يۆانوۆنا ەت جەپ، ءبىر كارلەن قىمىز ىشكەن سوڭ، ءۇي ىشىندە وتىرعىسى كەلمەدى. ءبىرىن-بىرى كوتەرمەلەپ، جالعان ماداقتاپ دۋىلداسقان شونجارلاردىڭ سوزىنەن ابدەن جالىقتى. اسىرەسە تاماق سوڭىنان ەكى قۇجبان قارا مەشكەيدى اكەلىپ جارىسقا سالعاندارى-اق باتتى. ءبىر كەسەك ەتى جوق اپپاق قارداي مايدى ءۇيىپ تۋراعان ءبىر-بىر اعاش استاۋدى الدارىنا الىپ قاراما-قارسى وتىرعان ەكى مەشكەي ادام سياقتى ەمەس، بۇرىن-سوڭدى ەستىمەگەن تاجالداي كورىندى اننا يۆانوۆناعا. بىلەكتەرىن ءتۇرىنىپ العان ەكى ءداۋ كۇرەكتەي قولدارىمەن اق مايدى ۋىستاپ الىپ، ارانداي اۋزىنا تاستاي بەرەدى. شاينامايدى دا. تەك قىلعىتىپ جۇتا بەرەدى. اشەيىن ءبىر ۇڭىرەيگەن كەڭ اپانعا ۋىس-ۋىس ەتتى تاستاپ جاتقان سياقتى. ەكى استاۋ دا ورتالانىپ، ەكى مەشكەيدىڭ بىلەگىنەن سورعالاعان مايدى كورگەندە جۇرەگى اينىعان اننا يۆانوۆنا كوزىن جۇمىپ، تىتىركەنىپ تىسقا اتا جونەلگەن.
تازا اۋادا ءبىراز تۇرىپ ەسىن جيعان سوڭ بارىپ:
— الگىلەردىڭ اسقازانىنان نە قالادى؟ — دەدى سوڭىنان ەرە شىققان جايىنبەككە.
— و-و، اننا يۆانوۆنا، ول ءالى جاڭا باستاعاندارى عوي، الگىدەن سوڭ تاعى دا ءبىر-بىر استاۋ ەت، ودان سوڭ كەمىندە ءۇش-تورت شارادان قىمىز، ەكى-ۇش كەسە سارى ماي جەيدى. ولارعا ءبىر قويدىڭ ەتى جۇعىن ەمەس.
اننا يۆانوۆنا ءتىلماشقا تاڭىرقاي قارادى. جايىنبەكتىڭ تۇرىندە وتىرىكتىڭ نىشانى جوق.
— ال ودان كەيىنگى كۇندەرى نە بولماق، جارىلىپ ولمەي مە؟
— تۇك تە بولمايدى. مۇنداي مەشكەيلەر قازاق اۋىلدارىندا وتە كوپ. ابدەن ۇيرەنگەن عوي... الگىلەر ءبارىن تاۋىسقان سوڭ، كولدىڭ شەتىنە ءتۇسىپ، باستارىن جيەككە سالىپ ۇيىقتايدى.
— سودان سوڭ؟
— سودان سوڭ ەشتەمە بولمايدى. ەرتەڭ كەشكە دەيىن، ءبىر تاۋلىك بويى ماۋجىراپ ۇيىقتاي بەرەدى. ەگەر كورسەڭىز قىزىق. جەلسىز تىمىق كۇنى جاتقان جەرىندەگى سۋدىڭ بەتى تۇگەل ماي بوپ كەتەدى.
اننا يۆانوۆنا بۇدان ارتىق سۇراۋعا شىدامادى.
— ءجۇرىڭىز، انا ۇيلەردى ارالايىق. باسقا تاعى نە قىزىقتارى بار، — دەپ، كوپ كيىز ۇيلەرگە بەتتەدى.
بۇلار ىشىندە گۋ-گۋ اڭگىمە دۇكەنىن قۇرعان ادامى كوپ بىرنەشە ۇيدەن ءوتىپ، وقشاۋىراق تىگىلگەن ءبىر اق وتاۋعا بۇرىلدى. اق وتاۋ الىستان-اق كۇمپ-كۇمپ ەتەدى. اننا يۆانوۆنا تۇك تۇسىنبەي كەلەدى. جاقىنداعاندا كوردى. ەكى اتتىلى جىگىت اق وتاۋدى جانامالاي تۇرىپ، ۇزىكتەن قىلتيىپ شىققان جارقىراعان كۇمىس پىسپەنى ات ۇستىندە الما-كەزەك اۋىستىرىپ پىسەدى. ەكەۋىنەن دە مونشاقتاپ تەر اققان. الدەن ۋاقىتتا بارىپ ەكەۋى دە القىنىپ، دىڭكەلەرى قۇرىپ، جونەلە بەردى. انادايدان سالدىرتىپ تاعى ەكى اتتىلى جەتتى.
اننا يۆانوۆنا ەسىكتى اشىپ قاراعاندا تاڭ قالدى. اق وتاۋدىڭ ىشىندە جالعىز قارا سابا. كۇندە كورىپ جۇرەتىن سابالاردان، مولشەرمەن، ون-ون بەس ەسە ۇلكەن الىپ سابا. تەرىمەن ءبۇرىپ كەلتىرگەن ادەمى شۇمەگى بار. الدىندا ويۋلانعان ۇلكەن اعاش تەگەنە، سىرلى اياقتار. تەگەنە ىشىندە شىمقاي التىنمەن ورنەكتەلگەن وجاۋ.
— بۇل — باياناۋىلدىڭ، اقبۋرا رۋىنان: التى مىڭ جىلقىسى بار قارقىنباي دەگەن بايىنىڭ ساباسى، — دەيدى جايىنبەك، مىنا كورىنىسكە تاڭىرقاعان اننا يۆانوۆناعا. — ءبىر كەزدە ۇلكەن اسقا التى اتانعا ارتىپ بارعان قىمىزىن وسى ساباعا قۇيىپتى دەگەن اڭىز بار. سول ساباسى وسى. بۇل تۋرالى كەزىندە ولەڭ دە شىققان.
جايىنبەك ولەڭدى قازاقشا ايتىپ، جالپى نوبايىن بۇزباي، اۋدارىپ تا بەردى:
«ول كۇندە بۇزىلسا دا ەل، شاماسى،
مەيرامنىڭ دۇرىلدەگەن بەس بالاسى.
قۋاندىق قورىسبايدىڭ اسى بولىپ،
جەتىپتى قارقىنبايدىڭ ءبىر ساباسى.
قارا التايدىڭ بالاسى قارقىمباي-دى،
بايلىعىن بايىعاننان القىمدايدى.
التىن وجاۋ بولعاندا، كۇمىس پىسپەك،
جيىن سايىن ساباسى جارقىلدايدى...»
ەندى اننا يۆانوۆنا مەن جايىنبەك ماڭىندا جۇرت جىپىرلاعان شەت جاقتاعى ءبىر ۇيگە قاراي بەتتەدى:
— اناۋ ۇيدە نە بوپ جاتىر؟ — دەپ سۇراعاندا:
— وندا اقىندار جينالعان، تەگى، ءان سالىپ جاتسا كەرەك، — دەگەن جايىنبەك وياز ايەلىنە...
4
«اقان سەرى كەلىپتى»، «كوكشەتاۋدىڭ اقانى»، «ايگىلى قۇلاگەر كەلىپتى» دەگەن حاباردى اسقا جينالعاندار تۇگەلدەي قۇلاقتاندى. كۇن شىعىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ العان سوڭ-اق، جۇرت تاڭعى استى كۇتۋگە شىدامدارى جەتپەي، اقان سەرى جاتقان ەن شەتكى بوز ۇيگە قاراي جوڭكىلگەن ەدى.
اننا يۆانوۆنا كەلگەندە تاڭەرتەڭنەن باستالعان ءان-دۋمان ءالى قىزىپ جاتقان. بوز ءۇيدىڭ سىرتى ۇيمە-جۇيمە ادام. كيىز ءۇيدىڭ اينالا ەتەگىن ءتۇرىپ، تۋىرلىق اراسىنداعى ءشيىن سىرىپ تاستاعان التى قانات تور كوز كەرەگەدەن سىعالاپ اندىزداعان جۇرت، ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى شىعىپ كەتە جازداپ، مويىندارىن قىلقىلداتىپ سوزادى. ىشتەگى انشىلەردىڭ داۋسىن عانا ەستىپ، ديدارىن كورە الماعان كەيبىرى ينە شانشار قۋىس تابا الماي، ءار جەردەن ءبىر كيمەلەپ، باسىن سۇعىپ كىرە الماي، جانۇشىرىپ جۇگىرىپ ءجۇر. ىشتەن انشىلەردى كوتەرمەلەگەن «ھوۋ، شىركىن»، «اھ-اي» دەگەن داۋىستار شىقسا، سىرتتاعىلار دا دەلەبەسى قوزىپ، بىرگە ايعاي سالادى. كويلەگى جوعارى تۇرىلىگى، ارقاسى جالتىراعان ەكى ەر بالا، تىلتيعان شاعىن قامزولىنىڭ كۇمىستەرى جارقىراعان، تاقيالى كىشكەنتاي ءبىر قىز شاشى جالبىراپ، كيىز ءۇيدىڭ توبەسىنە شىعىپ كەتىپتى. شاڭىراقتان باستارىن سۇعىپ، تابجىلماي جاتقان بالالاردى ەشكىم اڭعارار ەمەس.
جاڭاعى ۇيدە ازعانا مىقتىلار ەكى مەشكەيدىڭ جەمقورلىعىن تاماشالاسا، مۇندا جۇرت انشىلەردى قوشەمەتتەپ دۋمانداتىپ جاتىر.
— نە دەگەن كونتراست، وندا پارتەردە عانا از اريستوكراتتار وتىرسا، مۇندا گالەركاعا دەيىن ورىن جوق، — دەدى اننا يۆانوۆنا كۇلىپ، — جابايى ناتۋراليزم مەن تازا يسكۋسستۆونىڭ زريتەلدەرى ءبىر اۋىلدىڭ ىشىندە ەكى جەردە وزدەرىنشە ءماز.
بۇلاردىڭ كەلگەنىن كوپكە دەيىن ەشكىم بايقامادى. جايىنبەكتىڭ داۋسىن دا ەستىر قۇلاق جوق. اۋىل ىشىنە قوجاڭداپ، ەركىن ءجۇرىپ قالعان ءتىلماش ناۋاداعى سۋعا انتالاپ، شولىركەگەن قويلار قۇساپ شۇپىرلەگەن جۇرتتى يىعىنان جۇلمالاپ، جاعاسىنان تارتىپ سۇيرەلەگەندە بارىپ بەتتەرىن بۇردى.
— ءاي، جول بەرىڭدەر، مارجا كەلدى، مارجا!
— ويباي، ويازدىڭ قاتىنى كەلىپ تۇر.
— جول بەرىڭدەر، مارجا، — دەسىپ ىلتيپاتپەن ىعىسا باستادى. اننا يۆانوۆنانىڭ كەلگەنىن ەستىپ، ىشتەگىلەر دە ولەڭدەرىن از ۋاقىتقا دوعارىستى. ەكى جارىلعان جۇرتتىڭ اراسىمەن «سپاسيبو، سپاسيبو!» — دەپ باس يزەپ، كۇلىمسىرەپ وتكەن ويازدىڭ ايەلىن جۇرت نەشە ءتۇرلى اڭگىمەمەن قاقپاقىلداپ:
— ءاي، ءوزى سىپاسيبا دەيدى. دەگەنمەن سىپايى ەكەن.
— كۇيەۋىنەن ءجۇزى جىلى.
— بۇل مىندا نە ىزدەپ كەلدى ەكەن؟
— باتىر-اۋ، بۇلار كۇيەۋسىز جالعىز-جالعىز ەركىن جۇرە بەرەدى-اۋ.
— ە، بايسىز ونى جاۋ الادى دەيسىڭ بە؟!
— اتتەڭ ءتىلىم جەتپەيدى، ايتپەسە وزىمەن ءبىر سىرلاسىپ، ءامپاي بوپ قالار ەم.
— سەنى قايتسىن اناۋ اقىرعان وياز بايى تۇرعاندا.
— ءاي، جەل ءسوزدى قويساڭدارشى، قوناق ەمەس پە؟ كىم بىلەدى، توبەسى تەسىك شىعار.
— ونىڭ توبەسى بىتەۋ بولسا دا، اناۋ جاندايشابىنىڭ توبەسىن قايدا قوياسىن. ول ءبارىن جەتكىزەدى، — دەپ قوناقتار قاشان تورگە شىققانشا، ءتۇبى تەسىلگەن قاپتان كورىنگەن تارىعا ۇمتىلعان تاۋىقتارشا ءبىر-بىر شۇقىپ قالىپ جاتىر.
اننا يۆانوۆنا قولدارىنا ۇكىلى دومبىرا ۇستاپ ءۇنسىز وتىرعان انشىلەردى اينالا ءبىر ءسۇزىپ ءوتىپ، قاسىنداعى ىقشام كيىنگەن، ءتۇلعاسى-بىتىمى ەرەكشە، قوپ-قويۋ مۇرتىنىڭ ۇشى ءسال شيراتىلعان، ات جاقتى كەربەز جىگىتكە كىرپىگى ۇزىن، توبىلعى ءتۇستى قوڭىر ۇلكەن كوزىنىڭ قيىعىمەن قاراپ وتىرىپ قالدى. ومبىدا وقىعان جايىنبەك وتىرىسىمەن قالا تارتىبىمەن انشىلەردى تانىستىرا باستادى.
ۇستىنە قۇيعان ءاتىرى مەن بۇعاقسىز بيىك اققۋ موينىن بۇرعاندا جارق-جارق ەتكەن سىرعاسىنان باستاپ اڭگىمە قىلعان كەرەگەنىڭ تۇسىنداعى جۇرت كۇبىر-كۇبىر ەتىپ كەتتى:
— ويپىرماي، بايقايسىڭدار ما، — دەدى بىرەۋ مۇرنىن ءجيى تارتقىلاپ، — كەرەمەت جۇپار ءيسى اڭقىپ كەتتى عوي.
— تۋھ، قانداي كەرەمەت ءيىس ەدى ءوزى!
— ەرەيمەننىڭ باۋىرىنداعى گۇل اتاۋلىنى ەزىپ ۇستىنە جاعىپ العاننان ساۋ ما؟
— ويپىرماي، سىرعاسىن قاراي گور، ءبىر قارالىق قوي.
— كيىمدەرى قانداي جاقسى، نە ماتا ەكەن؟
— بەلىمەن-بەل عىپ تىگۋلەرىن قاراشى.
— ايىرىلىپ كەتپەي نەعىپ شىداپ تۇر. ايتسە دە ەتەگى كولدەي ەكەن.
— شىركىننىڭ بەلى قالاي ۇزىلمەي تۇر دەسەيشى. قاسىقتىڭ سابىنداي عوي، قاراعىم-اۋ!
— تاماقتى دا ويماقپەن ىشەتىن شىعار.
— ءبىراق كويلەگىنىڭ القام-سالقام اشىعى جامان ەكەن.
— اناداي ەمشەك بولسا، مەن دە قاتىنىمنىڭ ءتوسىن جارقىراتىپ اشقىزىپ تاستار ەم.
— قوي، مۇسىلمان جۇرتىنا ۇيات تا.
— بۇلار عوي، ءبارىن اشىپ جۇرەدى.
— ەكى ەمشەگىنىڭ جىقپىلىن قاراشى، نە دەگەن بيىك ەمشەك. بوتانىڭ وركەشىندەي تىك تۇرۋىن قاراشى!
— ءبىزدىڭ قاتىندارعا كورسەتسە!
— قوي، شوشىپ كەتەر.
— ءاي، دەگەنمەن بادەنى كەلىسكەن ايەل. انا شەگىر كوز جامان ويازعا قالاي ءتيىپ ءجۇر؟!
— ە، ولار دا بايلىق، اتاققا قىزىقپايدى دەيسىڭدەر مە؟
— كىم بىلەدى ولار دا قىزدارىن زورلاپ قوساتىن شىعار.
كيىز ءۇيدىڭ ءار تۇسىنان كەيدە دۋ ەتىپ كۇلىپ، كەيدە دابىرلاي سويلەگەن جۇرت ون قايتا باستالعاندا بارىپ جىم بولدى. وڭكەي ەركەكتىڭ ورتاسىنا تۇسكەن اننا يۆانوۆنا كەلەرىن كەلسە دە، وزىنە قاراپ، ىمداپ، سۇقتانا قاراعان كوپ كوزدەن قىسىلىپ، قاسقىرلاردىڭ ورتاسىنا تۇسكەن قىزىل تۇلكىدەي قايدا تىعىلارىن بىلمەي ىڭعايسىزداندى دا، ءان باستالعاندا عانا ارقاسى كەڭيىن دەدى.
ساعىناي اسىنا جينالعان ارقانىڭ وڭكەي اتاقتى ءانشى، اقىندارى وسىندا. ءبارى دە اقاندى ءپىر تۇتاتىن، ونىڭ سەرىلىك، اڭشى-ساياساتشىلىعىن جۇرگەن جەرىندە ءسوز ەتىپ، اقىن باسىنا تۇسكەن وتكەن-كەتكەن قايعىسىنا ورتاقتاس جاناشىر جاندار. اۋەلى سالەم بەرە كەلىپ، اقىرى ونەرلەرىن ءبىر اراعا قۇيىپ جاتقان ساڭلاقتار. تاپ ورتادا تىك-تىك بوپ قازديىپ وتىرعان اقاننىڭ ەكى جاعىنا قاناتتاسا جاسىنا قاراي جايعاسقان انشىلەر — قارقارالىنىڭ قۋ بولىسىنان ايتپاي، ەكى كوزى جوق قاري اتباسارلىق قاپاش، كەرەكۋلىك قوزعان بايتۇلىم، شورمان تورەنىڭ ءانشىسى اتانعان باياناۋىلدىق جاس جىگىت جارىلعاپبەرلى، اققوشقار-سايدالىنىڭ مالايى سارمۇراتتىڭ بالاسى التاي-ساراتتى قۇلتۋما، ەل اراسىندا جاڭا اتتارى شىعا باستاعان جاس انشىلەر. ۇلى ءجۇز، كىشى ءجۇز انشىلەرى قوناق داستۇرىمەن ەشقايدا ءالى كورىنبەي، جەكە ۇيلەردە سىي-قۇرمەت كورىپ، توي سوڭىنان بولاتىن ايتىسقا ازىرلەنىپ، ءۇنسىز جاتىر. ولاردىڭ قاسىندا شوجە مەن ورىنباي اقىندار.
توقتاپ قالعان ءاندى جالعاپ كەتكەن ايتپاي بولدى. باعاناعى ازىردە «ارداق»، «قاناپيانى» تىك شىرقاپ، جۇرتتىڭ ايىزىن قاندىرعان ءانشى، ەندى سىزىلتىپ، «راۋشانعا» باستى. باياۋ قالقىتىپ، ارا-اراسىندا كۇرت توقتاپ، قايتا تولقىتقان ايتپايدىڭ داۋسىنا ريزا بولعان اننا يۆانوۆنا قاسىنداعى ءتىلماشقا بۇرىلىپ:
— اتتەڭ ءسوزىن تۇسىنبەيمىن. ليريكالىق ءان ەكەن. داۋسى نە دەگەن اشىق، تازا، ناعىز تەنور! — دەسە، جارىلعاپبەردى ءان شىرقاعاندا:
— مىنا داۋىس — تازا باريتون. ءوزى جاس جىگىت ەكەن، وقىتىپ وپەرا ءانشىسىن دايىندار ما ەدى، — دەپ پەتەربۋرگ تەاترى انشىلەرىمەن ىشتەي سالىستىرادى.
ەندى قۇلتۋما دومبىرانى الىپ، «ءۇش كوتەرمەنى» باسقاندا ۇزاق تىڭداپ قالعان اننا يۆانوۆنا ءتىلماشقا تاعى سىبىرلادى:
— قازاق جۇرتىنىڭ ءبارى ءانشى مە قالاي؟! جانە ءبىر عاجابى ۇندەرى دە، اندەرى دە نەشە ءتۇرلى، بىر-بىرىنە ۇقسامايتىن نە دەگەن وزگەشە باي دۇنيەلەر. قازاقتىڭ تاماشا ونەرى، قاسيەتى انىندە جاتىر ەكەن عوي، — دەدى.
ءتىلماش تا ۇندەمەي قالۋدى بويىنا شاق كورمەي:
— بۇل اشەيىن ءبىر جاعى عانا. ءالى ناعىز انشىلەردى كورسەڭىز بۇلاردان دا كەرەمەت. كوبى مۇندا كەلمەگەن. ءوزىڭىزدى قازاق دالاسىن ارالاتىپ، تانىستىرار ەدىم، ارينە ەگو ۆىسوكوبلاگوروديە پەتر اكاكييەۆيچ ۇلىقسات ەتسە، — دەپ جىگىتشىلىك جاساپ، جىميعان بولدى.
اننا يۆانوۆنا تىم ەركىنسىپ سويلەگەن اۋزى جىرتا قارىس دورەكىلەۋ جىگىتكە قاباعىن شىتىپ، تىيىپ تاستادى:
— قالجىڭداساتىن ادامىڭىزدى تاۋىپ سويلەسەڭىزشى!
— عافۋ ەتىڭىز، اننا يۆانوۆنا، مەن انشەيىن... — دەپ، ءان تىڭداپ، ءجۇزىن بۇرىپ اكەتكەن ايەلدىڭ قۇلاعىنا قاراپ، ءتىلماش قىزاراڭداپ، مىڭگىرلەپ، توسىلىپ قالدى.
روسسيانىڭ ەڭ ءىرى قالاسىندا جاسىنان دۇنيە ءجۇزى انشىلەرىنىڭ ءۇنىن تىڭداپ وسكەن، كلاسسيكالىق ونەر اتاۋلىدان مول حابارى بار اننا يۆانوۆنانىڭ اسا تاڭ قالعانى جامان بالاسى قاپاشتىڭ داۋىسى بولدى. «قارعام»، «گاۋھار»، «امان سال»، «شالقاق كەر»، «قاپىرەنى» بىرىنەن سوڭ ءبىرىن تىزبەكتەي سالعان ءانشىنىڭ كۇرە تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، ايتقان سايىن گۇرىلدەگەن كەڭ داۋسى ءۇيدى تەڭسەلتكەندەي داۋىلداتىپ اشىلا تۇسەدى. بىرەسە اۋپىلدەكشە گۇمپىلدەپ، بىرەسە اشىق شاڭىراقتان شىعىپ شىرىلداپ كوتەرىلگەن اششى، قۇلاشتى داۋىس ءبىر ادامنىڭ ەمەس، قاتار وتىرىپ ايتقان بىرنەشە ءانشىنىڭ ۇنىندەي نەشە قۇبىلادى. كۇن كۇركىرەگەندەي كۇمبىرلەپ، دۇرىلدەي باستاعاندا سۇلۋ ايەلدىڭ كوزى شاراسىنان شىققانداي اياسى كەڭي ءتۇسىپ ەدى، دومبىرانىڭ تومەنگى ساعاعىنا قاراي بارىپ، داۋسىن شىرقاي سوزا بەرگەندە، مۋزىكادان حاباردار ول، ءۇشىنشى اكتاۆانىڭ سوڭعى نوتاسىنا اۋىسقان ءۇندى «ەندى جەتپەي قالار-اۋ» دەپ، بار بەت پىشىنىمەن، قيمىلىمەن قينالىپ ەدى، قۇلاقتى جارىپ جىبەرەردەي اشىق داۋىس ەش بوگەلىس، كىدىرىسسىز تاپ-تازا مۇرسىندەي قالپىندا شيراتىلا كوتەرىلىپ، شاڭىراقتان اتىلىپ شىققان بوزتورعايداي ۇزاق دىرىلدەپ ءبىر ارادا تۇرىپ العاندا، سەزىمتال ادامنىڭ كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. شىمىرلاعان بيىك ءۇن ءبىر كەزدە كۇرت تومەندەپ، قايتا گۇرىلدەپ بارىپ جۇمساق ۇنمەن، كۇشىنەن ايىرىلماي ءبىر دەممەن تازا تولاستاعاندا:
— و-و-ح! — دەپ قالعان اننا يۆانوۆنا جۇقا قول ورامالىمەن كوزىن ءسۇرتتى، — نە دەگەن ءۇن، نە دەگەن دياپازون. باس داۋىستان تەنورعا دەيىن كوتەرەدى ەكەن. شىركىن، مۇنداي داۋىس ۇلكەن وپەرالىق مادەنيەتتىڭ قۇتى عوي، — دەپ، ورتا جاسقا كەلگەن دەنەلى، سۇستى ادامنىڭ كىرپىكتەرى دىرىلدەپ، ءبىر اشىلىپ، ءبىر جۇمىلعان زاعيپ كوزىنە ايانىشپەن قارادى.
قاپاشتان سوڭ جۇرتتىڭ كوزى كەلگەلى قىستاماي، كوڭىلى وز-وزىنەن جاداپ، تەك اقىندار ءان سالىپ قىزدىرعاندا بارىپ جاڭا-جاڭا شيرىعىپ، كوڭىلدەنە باستاعان اقانعا اۋىستى. «اقان اعايعا كەزەك كەلدى»، «اقان سەرى ولەڭ ايتپاي ما» دەپ ىنتىعىپ، كۇبىرلەي باستاعان داۋىستار ءجيى-جيى ايتىلىپ، كوبەيىپ كەتتى. سۋ قاراڭعى ەكى كوزىنەن قورعالاپ، سويلەگەندە تۋرا قاراۋعا جاسقانىپ وتىرعان قاپاش، باسىن تومەن تۇقىرىپ، قوڭىر داۋسىمەن اقانعا كوپتىڭ اتىنان قولقا سالدى:
— وسىندا اقان كەپتى دەپ ەستىگەندە تاعاتىمىز قالماي، وسىلاي قاراي جوسىدىق. تاياعىممەن جەر ءتۇرتىپ، مەن دە جەتتىم. اتىڭىزعا سىرتتان قانىقپىز. ءجۇزىڭىزدى كورمەسەم دە، ءۇنىڭىزدى ەستىسەم بە دەپ ەم، وسىنداعى قاۋىمنىڭ شولىركەپ تۇرعانى دا ءسىز.
— ءيا، سەرىم، ءسىز بىزگە ءانشى عانا ەمەسسىز، وسىناۋ جالپاق وڭىرگە ەرەكشە بىتكەن قوس شىناردىڭ ءبىرىسىز، بارىمىزگە ۇستاز، اننەن دە، ولەڭنەن دە ۇلگى تۇتار ونەگەمىز — ءسىز. الىس جولدان قاجىپ كەلگەن شىعارسىز، ايتكەنمەن بىر-ەكى اۋىز لەبىز بىلدىرسەڭىز ەكەن. سولاي ەمەس پە؟ — دەپ ايتپاي اشىق داۋسى ساڭقىلداپ، اينالاسىنا قاراعاندا، كەرەگە سىرتىندا انتالاعان جۇرت دۋ ەتە قالدى: «ءيا، قاراعىم، بىر-ەكى ءان ايتساڭىز»، «مايداقوڭىر»، «ماڭماڭگەر»، «كەپسەر»، «سىرىمبەت»، «ءۇش توتى»، «شامشيقامار» دەپ وزدەرى جاتقا بىلەتىن ولەڭدەرىن قالاپ، تالاسا-تارماسا ايتىپ، ءۇيدى جىعىپ كەتەردەي سىقىرلاتىپ، ماڭايدى باسىنا كوتەردى.
باسقا قازاقتاردان كيىم-كيىس، وتىرىسى دا بولەك، كەسكىن-كەلبەتى ءبىر كورگەندە ادامدى ەرىكسىز باۋراپ الاتىن ارداگەر اقانعا باعانادان بەرى ۇرلانا قاراپ وتىرعان اننا يۆانوۆنا دا جۇرت قالاۋىن ءتۇسىنىپ، اقىنعا بۇرىلدى.
— ءان ايتىڭىز، مەن دە شىن قيىلىپ سۇرايمىن، — دەپ مادەنيەتتى، سىپايى ايەل قولىنداعى جەلپۋىشىن ادەپپەن جيىپ، باسىن ءسال ءيىپ، سۇلۋ كوزىن توڭكەرە، قيىلا قارادى. اشەيىندە ءتىلماشىنا بۇرىلىپ، اۋدارۋىن كۇتەتىن ول، بۇل جولى «تۇسىنىكتى شىعار، نە تىلەپ وتىرعانىم» دەگەندەي وعان مويىن بۇرمادى.
اقان اپپاق تىستەرى اقسيىپ كۇلدى دە، جۇرتقا قاراپ:
— ءجارايدى، بىر-ەكى اۋىز ايتايىن. جولدان شارشاڭقىراپ كەلگەنىم راس ەدى، كەيىن قولدارىڭىزدامىز عوي، — دەپ، تەرەكتەن ويىپ جاساعان دومبىراسىمەن اسەم ءبىر سازداردى جەڭىل قاعىپ تارتتى دا، «ماڭماڭگەردى» تەربەپ كەتتى.
جۇرت ءبىرىنىڭ ءبىرى قۇلاقتارىنىڭ تۇسىنان عانا سىبىرلاسىپ:
— مىناۋ ءوزىنىڭ قۇلاگەرىنە شىعارعان ءانى.
— ءوي، اتىڭنان اينالايىن!
— شىركىن-اي، اتتى قالاي تاڭداپ قويادى!
— ءوي، تىنىش تۇر، ءان تىڭدايىق، — دەسىپ كەرىم-سال، كەربەز ءاندى ۇيىپ تىڭدادى.
ءان اياقتالعاندا:
— ءوي، شىركىن-اي، قالاي-قالاي ماڭ-ماڭ باسادى!
— جەلماياداي ەكەن عوي ءجۇرىسى!
— قالاي قوڭىرلاتادى، — دەپ قوشەمەتشى جۇرت گۋىلدەپ كەتتى.
اياسى كەڭ كوزىمەن اقىننىڭ ءار قيمىلىن باعىپ، سالالى، ەتسىز ۇزىن ساۋساقتارىنا تەسىلە قاراعان اننا يۆانوۆنانىڭ تۇسىنان جايىنبەك ولەڭ ءسوزىن، قۇلاگەر جايىن ءتۇسىندىرىپ جاتىر.
— ءان دە، ءسوزى دە وزىنىكى مە؟ — دەپ اننا يۆانوۆنا ءتىلماشقا اقشا بەتىن بۇردى.
— مۇنداعى انشىلەردىڭ ءبارى، كوبىنەسە، ءوزى شىعارعان اندەرىن ورتاعا سالادى.
— كومپوزيتور، پوەت، — دەپ اننا يۆانوۆنا تاڭىرقاپ قالدى. — ي ەششە يسپولنيتەل. جانە قانداي يسپولنيتەل!
جۇرەككە جىلى جۇمساق ءۇن، بارقىتتاي قويۋ تەمبر! قازاق دالاسىندا دا نەبىر كەلىستى جىگىتتەر بار ەكەن عوي. ناستوياششيي ستەپنوي رىسار!
اقان ويازدىڭ ايەلى كەلگەلى، ونىڭ جۇزىنە تۋرا قاراماي تاكاپپار وتىرسا دا، ول تۋرالى ءبىر قىزىق ءان كومەيىنە تىرەلىپ، ساۋساعىنا ورالا بەرگەن. ءسوزى دە كوكەيىندە سايراپ كوپ ۇزاماي ءبىر ءازىل ولەڭ وز-وزىنەن دۇنيەگە كەلدى. ايەلدىڭ سوڭعى ءسوزىن قۇلاعى شالعان سەرى جىگىت ەندى جۇرتتى ءبىر سەرپىلدىرىپ الايىن دەپ دومبىراسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، سال موينىن ورىستىڭ سۇلۋ كەلىنشەگىنە نازدانا بۇرىپ:
— ارامىزعا كەلگەن قوناق قۇداشا عوي، بۇل بيكەشتىڭ دە قازاق جۇرتىنان الار ۇلەسى، قولقالى بۇيىمتايى بار شىعار، — دەپ قۋاقىلانا ويناقى ءاندى باستاپ كەتتى:
قالقاتاي، كاري گلاز ەكى كوزىڭ،
نيكوگدا نە زابۋدۋ ايتقان ءسوزىڭ.
ترەتيي، ۆتورويلار تولىپ جاتىر،
ويلاسام كاك روديلسيا سەنىڭ ءوزىڭ...
— پوۋ دەگەن، اقان اعاي دا ورىس قۇداشانى بايقاپ قالعان ەكەن عوي!
— ءاي، ورىسشا ايتىپ وتىر، — دەپ ءبىرىنشى اۋىزى اياقتالا بەرگەندە جۇرت گۋىلدەپ، كەيبىرى كۇلىپ، تامسانا تىڭداپ، ءبارى اقانعا ءبىر، كەلىنشەككە ءبىر قاراعاندا، ءاننىڭ وزىنە ارنالعانىن اڭعارعان اننا يۆانوۆنا، وزىنە قادالعان دالا قازاقتارىنىڭ كوزىنەن ۇيالىپ، قىزاراقتاپ تومەن بۇقتى.
قالقانىن بەس مىڭ تەڭگە ءبىر باسىندا،
ۆوسەمسوت تري تىسياچ سىرعاسىندا،
اق مەرۋەرت، اسىلزادا بەكزات قالقام،
مەن سەنىڭ جارايمىن عوي جولداسىڭا.
— قازاقتىڭ قارشىعاسى ءىلدى، ءىلدى ورىستىڭ اققۋىن.
— اپىرماي، ءوزىن دە بۇلدادى-اۋ!
— سىرعاسى قانشا دەيدى-اي، باسە، بولسا بولار، — دەسىپ، ورىس ءسوزىن شالا تۇسىنگەندەر نوبايمەن سوعىپ، قارق-قارق كۇلگەندە، اننا يۆانوۆنا شىن قىسىلايىن دەدى.
سەرىنىڭ قولقاسى بار ءبىر باسىڭا،
كۇن ساۋلەڭ ەلەس بەرىپ تۇر قاسىمدا
ءومىرىڭ وتكىنشىدەي وتە شىعار،
قىزىقتى كورە الماسسىڭ دەر جاسىندا.
— پاۋ، شىركىن!
— ناعىز سەرى دەسە، سەرىسىڭ-اۋ!
— ءبۇردى-بۇردى قارشىعا، ەندى تىرناعىنان بوساپ كور!
— ارمانىڭ جوق، قازاقتىڭ ارداگەرىنىڭ قولىنا ءتۇستىڭ.
كىم كەپىل ءومىر گ ۇلى سىنباسىنا،
سايادا تۇرسا داعى شىڭ باسىندا.
ارمانسىز جاس شاعىڭدى وتكىزىپ قال،
مەن كەپىل ءومىر وتپەي تۇرماسىنا.
كوپتەن-كوپ پاكلون ايتتىم سكاجيا،
سىرىمدى جاسىرمادىم سىزدەن زيا.
يمەننوي، يسكرەننوي ءتۇسىنىڭىز،
حوروشەنكو، سەسترا، سۆاتيا!
— شىركىن-اي، شىركىن-اي!
— قايران جاستىق-اي!
— ءاي، نە دەدى-اي. تۇسىندىڭدەر مە؟
— اقان ءوزى ورىسشاعا دا جەتىك ەكەن عوي.
— تۋساڭ تۋ!
— كەلىنشەك تە نە دەۋىڭە تۇرادى. اقاننىڭ قولى عوي.
— تەك! شاريعات قوسپايدى.
— شاريعاتىڭدى جاستىق پىسقىرسىن با، قايتسىن. ءوي، تۋساڭ تۋ! شىركىن-اي، سۇلۋ كورسە سۋىرىپ-اق تاسايدى-اۋ قۇشاق-قۇشاق ولەڭدى.
— ءيا، ءيا، قانجارداي سۋىرادى-اۋ!
— تاعى ايتشى، اقانجان، مىنا بالالار ۇيرەنىپ السىن، — دەپ جۇرت جاپا-تارماعاي كۇلىپ، سويلەپ كەتكەندە، اننا يۆانوۆنا ورنىندا وتىرا الماي، نە كەتە الماي، قيبىجىقتاپ، داۋسى دىرىلدەپ، ءتىلماشىنا اقىرىن ءۇن قاتتى:
— مەنى مازاقتاپ وتىر-اۋ، ۇيات-اي، كەتەيىكشى وسى ارادان.
— اننا يۆانوۆنا، بۇل اشەيىن قالجىڭ ولەڭ. قازاق جىگىتتەرى ايەلدەرگە ءتيىسىپ، قالجىڭداپ وتىرعاندى جاقسى كورەدى - ساتيرا، يۋمور، — دەپ جايىنبەك ءوزى شالا بىلەتىن ادەبي تەرميندەرمەن جۋىپ-شايعان بولدى. شىن نيەتىمەن تالداپ، تۇسىندىرگىسى كەلمەدى.
— جەتىستىرگەن ەكەن وندا!
پەسىردىڭ ءسوزى ۇناماعان اقان ونى وقتى كوزىمەن اتىپ، قىپ-قىزىل نارتتاي قىزارعان كەلىنشەككە سالماقتى ءجۇزىن بۇردى.
— ۋۆاجاەمايا اننا يۆانوۆنا!
توسىننان تازا ورىسشالاپ بوتەن حالىقتىڭ قاتقىلداۋ اكسەنتىمەن سويلەگەن سوزگە سەلك ەتىپ، مولتىلدەگەن جاستى كوزىن كوتەرگەن ەركە ايەل، «مەنىڭ جازىعىم نە ەدى، نەگە سونشاما شۇيلىكتىڭىز، مەنىڭ زاتىم ايەل ەمەس پە؟» دەگەندەي، باعانادان تۇلعاسىن، ونەرىن شىن ۇناتىپ وتىرعان اقانعا اشىق وكپەمەن قارادى.
— ءاي، تۇرا تۇرىڭدار، بىردەمە دەپ سويلەسىپ جاتىر.
— باتىر-اۋ، جىلايىن دەپ وتىرعاننان ساۋ ما؟ سەندەر دە ەندى كۇلە بەرمەڭدەر. جاماندىققا بۇرىپ قالار، — دەپ جۇرت ەكەۋىنىڭ اۋزىنا قارادى.
كوپتەن ورىسشا سويلەمەي توسىرقاپ قالعان اقان ويلانا، قينالا وتىرىپ ۇعىندىردى:
— كەشىرىڭىز، ەگەر ءبىز ءسىز تاراپىنان ءبىر ءسوز ايتساق. ءبىراق ونداي ءسوز ايتىلعان جوق. ەگەر ءتىلماشىڭىزدىڭ سوزىنە قۇلاق اسساڭىزدار، ءسىز دە، ەرىڭىز دە قازاق جۇرتىن ۇنەمى قيسىق تۇسىنەتىن بولارسىزدار. باسقاعا بىلمەيمىن، سىزگە دەگەن كوڭىلىمىز اسپانىمىزداي تازا، قوناققا دەگەن بىزدە بوتەن پيعىل بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە ايەل زاتىن اقىن قاۋىمى رەنجىتىپ، اۋىر سوزگە قالدىرىپ كورگەن ەمەس. سىزگە، ءسىزدىڭ جۇزىڭىزگە قىزىعىپ، بىرەر ماداق ءسوز ايتساق، وعان ءوزىڭىزدىڭ كورىكتىلىگىڭىز، كۇن جۇزىندەي نۇرىڭىز ايىپتى، — دەپ اقان ءسال عانا ەزۋ تارتقاندا، قاپ-قارا مۇرت استىنان كورىنگەن قىپ-قىزىل ەرىنگە كوزى تۇسكەن اننا يۆانوۆنا دا، مەرۋەرتتەي ءتىزىلىپ ۇپ-ۇساق ءمولدىر جاس ىلىنە قالعان قايقى كىرپىكتەرىن ءجيى قاعىپ، وقىس كۇرسىندى. كەۋدەسى ءدىر ەتىپ، اشۋى تەز تارقاعان بالاداي كۇلىمسىرەدى.
— شىنىندا، ىڭعايسىزدانعانىم راس ەدى... باسە، سىزدەي جىگىتتەردىڭ اۋزىنان وعاش، دورەكى سوزدەر شىقپاۋعا ءتيىس. وعان قيمايمىن دا. ءتىلماشقا ەرسەڭ، تىلىڭنەن عانا ەمەس، دىنىڭنەن ايىرىلاسىڭ دەگەن ويدى جاقسى ايتتىڭىز، اقان. ءسىز ورىسشانى دا ءتاۋىر بىلەدى ەكەنسىز. ەگەر مۇمكىندىگى بولسا، ولەڭىڭىزدى ءوزىڭىز ورىسشالاپ بەرسەڭىز قايتەدى.
— ولەڭدى اۋدارۋ قيىن عوي. دەگەنمەن جۇرەكپەن ايتىلار ءسوزدى ىممەن دە جەتىزۋگە بولادى. شامامەن ءتۇسىندىرىپ كورەيىن، — دەپ اقان الگى ولەڭىن بار بىلەتىن جاقسى، سىرلى سوزدەرىمەن، كوپ تەڭەۋلەرمەن وراعىتىپ، ۇزاق اۋداردى.
اننا يۆانوۆنا ەندى ءوزى قاتتى كۇلىپ، اقىن بازىناسىنا شىن ريزاشىلىق ءبىلدىردى.
— ايەل جانى مۇنداي سوزدەرگە وسپەسە، كەمىمەيدى. ەستە جۇرەتىن سوزدەر ەكەن.
— تەك ەگو ۆىسوكوبلاگوروديە ەستىمەسە بولعانى دا، — دەدى شەت قاقپاي قالعانىنا نامىستانعان ءتىلماش.
اننا يۆانوۆنا سىمعا تارتقان كۇمىستەي بالقىعان نازىك، سۇلۋ دەنەسىمەن تۇگەلدەي بۇرىلىپ، مىسقىلمەن كۇلگەن جايىنبەككە سالقىن قارادى:
— ەگەر ءبىزدىڭ ءۇي ىشىمىزدە ءبىر جاعدايسىزدىق تۋسا، ءسىز اراشاشى بولماي-اق قويىڭىز، — دەپ اقانعا قايتا بۇرىلىپ، قىزعالداقتاي ۇلبىرەگەن تومپيعان ەرنىنە مارجانداي تىستەرىنىڭ ساۋلەسى تۇسە كۇلىمسىرەدى، — ايەلىنە جاعىمدى ءسوز ايتقاندى جاقسى ەركەك جەك كورمەسە كەرەك. ەگەر جامان بولسا، ونىڭ عانا كوڭىلىن تابام دەپ، جاقسى سوزدەن تارتىنۋدىڭ دا رەتى جوق شىعار. مەنىڭ اتىما ايتىلعان رىسارلىق سوزىڭىزگە، ارناۋ ولەڭىڭىزگە شىن كوڭىلدەن كوپ راقمەت!
ويازدىڭ ايەلى تومسىرايسا، «اپىراي، نە بوپ قالدى، اقانىمىزعا كەسىرى تيمەسە يگى ەدى مىنا پەرى قىزدىڭ» دەگەندەي بىرگە تومسىرايىپ، ول كۇلسە، «ە، ءجۇزى ءجىبىدى عوي» دەگەندەي بىرگە كۇلىپ، اقانمەن سويلەسىپ كەتكەندە، «شىركىن-اي، اقان پەرىشتەنىڭ دە، پەرىنىڭ دە ءتىلىن تابا بىلەدى ەكەن. نە دەگەن ونەرلى جىگىت» دەپ ءۇنسىز تۇرىپ قالعان جۇرت قايتا اقتارىلا جونەلدى:
— ءاي، مىناۋ ءبىر ايتا جۇرەتىن ولەڭ بولدى.
— ۇيرەنىپ الدىڭدار ما؟
— باسى قالاي ەدى: «قالقاتاي، قارا گلاز ەكى كوزىڭ» بە ەدى؟
— قارا ەمەس، «كاري».
— ءوي، كاري بولسا، ءۇن سالىپ قۇران وقيتىن كەلىنشەك بولدى عوي مۇنىڭ. كەيىن اقاننىڭ وزىنەن انىقتاپ الۋ كەرەك، — دەسىپ، ورىس سوزدەرىن قىزىقتاپ ۇيرەنە باستاعان جۇرت الگى ولەڭدى جاتتاۋمەن الەك.
سول كۇنى اسقا كەلگەن ادامداردىڭ اۋزىندا وسى ولەڭ ءجۇردى. ءبارى ىڭىلداپ وسىنى ايتادى. ورىس سوزدەرىن ادەيى قازاقىلاندىرىپ ايتقان بۇل ولەڭ «سۇيگەن قالقا» دەگەن اتپەن جالپاق ەلگە تاراپ كەتتى.
* * *
اسقا كەلگەن جۇرتتىڭ اۋزىنا اقان مەن ونىڭ قۇلاگەرى قاتار ىلىكتى. ءتۇنى بويى ءار كيىز ءۇيدىڭ استىندا، بولاشاق ۇلى بايگەنى شۋىلداسىپ ءسوز قىلعاندار قازاق دالاسىندا سوڭعى جىلدارى الدىنا ات سالماي جۇرگەن كوكشەنىڭ ءدۇلدۇلىن كورگەنشە اسىققان. تاڭ سارىدەن تۇراتىن اقان، «تىل-كوزدەن اۋلاق بولسىن» دەپ، ونىڭ ۇستىنە كەيبىر سىنشىلاردىڭ اتىنىڭ تۇلا بويىن سۇيەممەن ولشەپ، باقايشاعىنا دەيىن مىنەيتىن مىنەزىن جاقتىرماي، موڭكەگە جەتەكتەتىپ، ايدالاعا جەكە جىبەرگەن.
ءتۇس اۋا سارى الا اتپەن شىلبىرىنان جەتەكتەپ، سارى الا جابۋلى قۇلاگەردى موڭكە الىپ كەلگەندە، اڭدىپ جۇرگەن ات قۇمارلار ۇستىنە قارعاشا ۇيمەلەدى.
— انە، قۇلاگەر كەلە جاتىر.
— مىنا ءبىر سارى الا جابۋلى قۇلاگەر بولار، — دەگەن داۋىستى ەستىگەندە لەزدە جينالدى.
— كانە، كانە، قايسى؟
— مىنا ءبىر ادەمى جابۋلى ما؟ — دەپ ۇستىنە ءتونىپ قورشاپ العاندار ىنتىعا جەتىپ كورگەندە، سەنبەي دە جاتىر.
— قوي، مىناۋ قۇلاگەر ەمەس شىعار.
— ءجۇرىسى بوساڭداۋ ەكەن.
— مىناۋ — كوپ جايباسارلاردىڭ ءبىرى عوي.
— كىم بىلەدى، بولسا بولار. مىناداي جابۋ سەرىدە عانا بولماق.
— تۋھ، ءوزىن دە كەلىستىرىپ تىككەن ەكەن!
— ءاي، بالا، اتى شۋلى قۇلاگەر وسى ما، جابۋىن الشى، جاقسىنى كورمەك ءۇشىن دەگەن.
ۇزىن كەرمەگە بايلاپ، قاسىنان تاپجىلماعان موڭكە:
— قايداعى قۇلاگەردى ايتاسىڭدار. بۇل قاراقاي اتى — كەرماڭعاز، — دەپ ماڭىنا جۋىتار ەمەس.
— ءاي، قاراعىم، اتىڭدى جەپ قويار دەيمىسىڭ، الساڭشى جابۋىن.
— ەرتەڭ ءبارىبىر كورەمىز عوي.
— ۇزاتايىن دەپ اكەپ پە ەڭ وسىنشاما بۇركەپ، — دەپ كەيبىرەۋلەرى بالاعا ىزا بولسا، ەندى بىرەۋلەرى:
— اينالايىن، اقاننىڭ قۇلاگەرىن ءبارىمىزدىڭ كورگىمىز كەلەدى. كورۋگە ىنتىقپىز.
— بۇل قازاعىمنىڭ ءدۇلد ۇلى عوي. بارىمىزگە مەرەي ەمەس پە؟
— اتاعى التى الاشقا ءمالىم تۇلپار وسى بولسا، كورەيىك، — دەسىپ موڭكەگە جالىندى.
اتتىڭ قاسىنان شىقپاي قىزعىششا قورىعان وتكىر بالا كوزى جايناپ، شاڭق-شاڭق ەتەدى.
— بۇل بەتىن اشىپ كورەتىن قالىڭدىق ەمەس سىزدەرگە. ءبىرىنشى رەت بايگەگە اكەلگەن ءوزىمنىڭ اتىم — كەرماڭعاز. قۇلاگەردى بىلمەيمىن. قۇلاگەرلەرىڭدى تاۋىپ الىڭدار، مەنىڭ اتىمدا شارۋالارىڭ بولماسىن.
ءبىر توپ جىگىتىمەن ءار كەرمەدە بايلاۋلى ءوز قۇلايكوگىمەن جارىسقا تۇسەر جۇيرىكتەردى قاراپ، ارالاپ كەلە جاتقان باتىراش تا جەتتى بۇل كەزدە. بويى ەڭگەزەردەي، تولىق قارا بۇجىر، الا كوز باتىراش قۇلاگەردىڭ باسىن كورگەندە-اق تاني كەتىپ، ماڭدايىنان سۋىق تەر شىقتى:
«اھ، كەلگەن ەكەن عوي!» سىرتتاي باقىلاپ، دۋىلداسقان جۇرتتىڭ ءسوزىن ەستىپ، ءۇنسىز توسىلعان وركوكىرەك، مەنمەن جىگىت ءوز اتىن ەستىگەندە شىداي الماي كەتتى:
— ەگەر قۇلاگەردىڭ كەلگەنى شىن بولسا، الگى «بايگەمدى شاپپاي الام» دەيتىن باتىراشتىڭ كۇنى نە بولدى ەكەن؟!
— ە-ە، ول دا ەستىپ، ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەي جۇرگەن شىعار.
— وسى ءوزى شىن قۇلاگەر مە؟
باتىراش الدىندا تۇرعان ۇلكەن-كىشىنى كەۋدەسىمەن قاعا-ماعا قۇلاگەرگە باردى دا، جابۋىن الا بەرىپ ەدى، موڭكە شاپ ەتىپ قولىنا جارماستى. تيىسۋگە قارا تابا الماي تۇتىگىپ تۇرعان باي موڭكەنى ءبىر-اق قاعىپ ۇشىرىپ جىبەرىپ، اتتىڭ جابۋىن جىرتا-جىرتا جۇلىپ الدى دا:
— ال، قاراڭدار، وڭكەي قۇزعىندار. قاراۋىلدىڭ ءبىر جامان تىشقاعى كەلگەنگە سونشا ولەرمەندەنگەندەرىڭ!.. — دەپ قىزىل ەتى شوقتاي جانعان ۇلكەن كوزىن جاقتىرماي قاداعان قۇلاگەرگە تىستەنە قارادى، — وسىنشاما ابزەلدەپ، الدەعانداي قىلۋىن قاراشى مۇنى.
بۇل جەردە تۇرعانداردىڭ كوبى التايدىڭ اۋمەسەرى باتىراشتى جاقسى بىلەدى. قاراعاندىنىڭ كومىرىنە پودريادششيك بوپ بايىپ العاننان بەرى ءتاۋبالارىنان جاڭىلعان اعايىندى باتىراش، قوتىراشتىڭ تىزەسى كىمگە باتپاعان. ءقازىر بىرەۋ بىردەمە دەسە، باس سالىپ ساباپ تاستاۋىندا شاك جوق. قاسىنداعىلارى دا وزىندەي وڭكەي قيسىق، «ءا دەسە، ءما دەيتىن» تەنتەك، سوتقار جىگىتتەر. باتىراش جۇمساسا سۋعا شەشىنبەي قويىپ كەتەتىن كوزسىز باتىرلار. ونىڭ ۇستىنە جالعىز ءور التاي، بالىقشى التاي ەمەس، مۇنداي جيىندا داۋ شىعا قالسا، بۇكىل ارقاعا جۋاندىعىن كورسەتىپ كەلە جاتقان ءيسى قۋاندىق ۇرانداسىپ، بىرلەسىپ كەتەتىن ادەتى. مەيرام بابا اسىق ءيىرىپ، بەس ۇلىنا مال بولەگەندە، «الشىسى، تايكە، بۇگى، شىگى دە مەنىكى» دەپ، «ومپى تۇرعاندا دا ءبىز الامىز» دەپ باس سالاتىن قياناتشىل كوپ قۋاندىق ەمەس پە؟ سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ سىڭار ەزۋى دە وسى باتىراش. ونىڭ ات ەكەش اتقا جاساپ تۇرعان وجارلىعى مىناۋ.
جامىراسا-شۋلاسىپ قۇلاگەردىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ تۇرعاندار باتىراشتان سەسكەنىپ، ءۇنسىز توسىلىپ قالىپ ەدى، جۋاننىڭ قولپاششىلارى مۇرىندارىن ءشۇيىرىپ، كيمەلەي جونەلدى:
— ەي، قۇلاگەر دەگەنىڭ مىناۋ ما، ءتايىرى؟!
— مىناۋ اشەيىن اۋىل اراسىنداعى شىلدەحانا-مىلدەحانادا قوساتىن ات قوي. قۇنان بايگەسىنە الداپ قوسپاسا، ات بايگەسىنە جاراماس.
— ۇلى اس تۇگىلى كوپەي استاعى بايگەگە قوسپاس ەم.
— ءوزىنىڭ ۇسقىنى قالاي جامان: قيقى-شويقى بىردەمە عوي.
— ءوزى نە كوكساۋ، نە قىرشاڭقى بولار، تەرىسىن قاراڭدارشى.
— راس-اي، بايقادىڭدار ما، ءتىسىن قايراپ تۇر، مىناۋ، ءداۋ دە بولسا، جامانداتتىڭ ىشتەن بولاتىن تۇرىنە شالدىققان ات.
— ءوزىنىڭ قاباعى سالىڭقى ەكەن، مەن بىلسەم، مىناۋ ىستىق-سۋىقتى بولىپ، ماڭقاعا اينالعان ات.
— قاي ماڭق؟ كوكىرەك ماڭقا ما، بەز ماڭقا ما، تاناۋ ماڭقا ما؟
— جوق، مىناۋ شۇبىرتا — ماندامعا كەزىككەن مال.
— راس، راس، بۋىندارى ەشكى بۋىنداس ەكەن، تەگى بۋىن-بۋىنى سالدىراي باستاعان «جاڭبىر ماندام» بولار.
— مىناۋ قاراوكپەدەن دە ساۋ ەمەس.
— مىنا قارىن جاي جاراعان بايگە اتىنىڭ قارنى ەمەس، تىم قابىرعاسىنا جابىسىپ قالعان ەكەن، تەگى ىشەكقۇرت بولار مۇنىڭ ءىشىن جايلاعان.
— ءوزىنىڭ ۇماسى تىم ءبۇرىسىپ كەتكەن ەكەن، قۋىعى تارتىلىپ قۇمتاقاعا ۇشىراماسىن قايدان بىلەسىڭ.
— قوي، كوكشەتاۋ جاعىندا قۇم جوق، ونىڭ قيسىنسىز، بۋراباي ماڭىنداعى كول قۇمىندا جايىلماسا. بۇل شۇيگىندى جەردە بولاتىن قۋ قۇمالاق دەسەيشى ودان دا.
— يەگىن كەرمەگە اسىپ، الماۋىن قاراشى، باسى اۋىرادى-اۋ دەيمىن، مىناۋ تەگى ءتىسى سىزداپ، جالماق اۋرۋىمەن اۋىرعان مال.
— ءاي، ءوزىنىڭ اۋىرمايتىن ءبىر مۇشەسى قالمادى، نەسىنە مۇندا اكەلگەن؟!
— باسە، بۇل قۇلاگەر ەمەس. ول بۇدان گورى ءجىبى تۇزۋلەۋ بولسا كەرەك ەدى. مىناۋىڭ، ۇستىنە جەلقوم سالساڭ، جامان قويشىلار مىنبەيتىن كەرجالقاۋدىڭ ءوزى عوي! — دەپ ىرجاقاي جىگىتتەر باتىراشقا قاراپ قويىپ شۋىلداسىپ، قارق-قارق كۇلەدى.
باتىراش اتتى مىنەپ-شەنەگەن نەشە ءتۇرلى مازاق سوزدەردى ەستىسە دە ايىزى قانىپ ءبىر ەزۋ تارتپايدى. «اتىم سىرى وزىمە ءمالىم» دەپ، قۇلاگەرگە ءزارلى كوزىن قاداپ، قالىڭ ەتتى بۇجىر بەتى كۇرەڭىتىپ، دولىرىپ، نەشە ءبىر سۇرقيا ويعا كەتىپ، وزىمەن-وزى الەك. جۇرت تاعى دا ونىڭ كوڭىلىن كوتەرەيىن دەپ:
— باسە، بۇل قۇلاگەر ەمەس، — دەسىپ، كەيىن سەرپىلە بەرىپ ەدى.
— جوق، بۇل قۇلاگەردىڭ ناعىز ءوزى، — دەپ شاڭق ەتكەن داۋىس شىقتى.
جۇرت جىم بولىپ، جالت قاراستى. ۇستىندە جەڭى سالاقتاعان كەڭ شيدەم شاپان، باسىنا ەلتىرى بورىك كيگەن، جاعىنا پىشاق جانىعانداي ارىق، شوقشا ساقالى، شۇيكيگەن شال ەكەن مۇنى ايتقان.
باتىراشتىڭ ءبىر جىگىتى شارقى شالعا ۇناتپاي قاراپ:
— ونى قايدان بىلە قويدىڭ، بۇل — ماڭقا ات، — دەدى.
شال تاق كوزىن سىعىرايتا قاراعان كۇيى، بۇرىلماستان:
— ءوزىڭ ماڭقا!- دەگەندە جۇرت دۋ كۇلدى.
— وي، ەي، مىنا شال نە دەيدى، — دەپ الگى جىگىت قىزاراقتاپ، نە ايتارىن بىلمەي قالىپ ەدى.
— وۋ، كۇرەڭەكەڭ ەكەن عوي!
— ويباي، كۇرەڭباي اقساقال، — دەسىپ، اتاقتى كۇرەڭباي سىنشىنى جاڭا تانىپ، ءبارى سونىڭ اۋزىنا ءۇنسىز قاراستى.
كۇرەڭباي كوپ ىشىنەن العا سۋىرىلىپ شىعىپ، اتتىڭ جالىنان سيپاپ، موينىنان قاعىپ، كەيىن شەگىنىپ، تاعى دا الدى-ارتىن ءبىر وراپ شىقتى. جۇرتتا ءۇن جوق. ەرتەڭگى بولار بايگەنىڭ بولاشاعىن تابان اۋزىندا وسى كۇرەڭباي شەشەتىندەي، دەمدەرىن ىشتەرىنەن الىپ، سىنشىنىڭ ءار قيمىلىن باقتى. شال ءبىر كەزدە:
— اپىرماي، ماقتاسا ماقتارلىق، الدىنان اڭ قۇتىلماس، بويىنا شاڭ جۇقتىرماس، ناعىز اۋىزدىعىمەن قۇس تىستەگەن جانۋار ەكەن. مەن كورگەن سايگۇلىكتەردىڭ ىشىندە مۇنىمەن ۇزەڭگى قاعىستىرىپ، تىزە سوعار جىلقى بالاسى ءالى بۇل ولكەدە تۋعان جوق. پاي-پاي، مىناۋ عازىرەتى ءعالىنىڭ ءدۇلد ۇلى عوي، — دەپ تامسانعاندا، جۇرتتىڭ اۋزى اشىلىپ، قۇلاگەرگە تەسىلە قارادى.
— ونى قايدان بىلە قويدىڭ، سەن دە تانتي بەرەدى ەكەنسىڭ! — دەپ باتىراش نامىستان بۋلىققاندا، كۇرەڭباي وعان دا مويىن بۇرمادى. جۇيرىكتىڭ ءار مۇشەسىنە باعا بەرىپ سويلەپ كەتتى:
— شىركىننىڭ تۇرقىن قاراشى، تۇرقىن، ون ەكى تاسپادان ورگەن ۇزىن بيشىكتەي. كۇزەندەي بۇكتەتىلە شاپقاندا تۇرقى قىسقا بۇزاۋ تۇلىپ اتتارىڭنىڭ ەكى-ۇش اتتاعانىن ءبىر-اق الاتىن قارىشتى جانۋار. تەرىسى قانداي جۇقا — كوزەل ەتىكتىڭ بىلعارىسىنداي ماپ-مايدا، ەت پەن تەرىنىڭ اراسىندا جىلتىراعان ءبىر ماي جوق، باسقا اتتار اق كوبىككە مالىنعاندا، قۇلاعىنىڭ ءتۇبى دە جىپسىمەيتىن كونبىس-اق. دەنەسىندە ءبىر جاپىراق ارام ەت جوق، تامىرلارى بىلەم-بىلەم بوپ شودىرايۋىن قاراشى. قانشا شاپسا باسى اينالمايتىن قانى مول، تىنىسى تارىلمايتىن قۇلاش كەڭىردەك، تالىس تاناۋ. تاۋەت باستاعى قوس قۇلاق بالقاشتىڭ قيسىق كەسكەن قامىسىنداي، جاعىندا ۇستارامەن كەسىپ الار ەت جوق، توپشىسى قارشىعانىن توپشىسىنداي، قوس شىنتاق كۇرەسكە ىڭعايلانعان بالۋاننىڭ شىنتاعىنداي، كەڭ قولتىققا اتان تۇيەنىڭ قوس توبىعى سىيىپ كەتكەندەي، اياعى قاققان قازىقتاي تىك، تۇياعى مۇجىلمەيتىن وقجەتپەستىڭ قايراق تاسىنداي، بىرتىق باقاي، يت جىلىنشىك، تازى تىزەلى، بوكەن ساندى، ءسىڭىرلى بۋرا تىلەرسەك، ەكى بۇتتىڭ اراسىنان ەكى ادام قاتار جۇرەلەپ وتكەندەي، جىبەكتەي كۇلتەلەنگەن مايدا جال، جەڭىل قۇيرىق. جاياسى قانداي جازىق، قاسقىر جاۋىرىن، تۇلكى ءتىس، قويان جوندى — تاۋلىككە تانباي شاپسا دا تەڭسەلىپ، شاتقاياقتاماي ساداقتىڭ وعىنشا ءتۇزۋ شاباتىن مالدىڭ بەلگىسى... جارىقتىقتىڭ ماۋجىراپ، بەيعام، مارعاۋ تۇرۋىن قاراشى. الا قاشپا، تىز ەتپە اقپا ەمەس، قانى قىزىپ، دەنەسى بۋسانا كەلە اعىندايتىن ناعىز ۇزاق شابىستىڭ دەگەن ورەن جۇيرىگى، شاپقان سايىن ۇدەي تۇسەتىن، ورگە سالساڭ ورشەلەنە تۇسەر ۇشقىر، ناعىز قۇيىننىڭ قۇيىنى، — دەپ كۇرەڭباي قۇلاگەردىڭ قاسىنا كەلىپ، توسپەن استاسقان، قولتىق تۇسىنداعى تاستى قابىرعادان سيپاپ، بۇيىرگە دەيىن باردى دا، — پا، پا، ءبىلىپ ەدىم-اۋ، ەرەن تۋعان ەرەكشە مال ەكەنىن. باس-سە، باسە! — دەپ تاڭدايىن قاقتى. — قاناتى بار ەكەن جانۋاردىڭ. مىناۋ جاي مال ەمەس، پىراق ەكەن! ءتىفا-تىفا، تىل-كوزدەن ساقتاسىن!
— نە دەيىت، قاناتى؟.. پىراق!..
— قاناتى بار دەيدى-اي.
— ول قاي جەرىندە؟
— قولتىعىندا ما-اي؟.. — دەسىپ تاڭىرقاعاندار ءۇنسىز قالعان كۇرەڭبايعا شىدامسىز تەلمىردى.
كۇرەڭباي كوپكە دەيىن ىنتىقتىرىپ ايتپاي تۇردى دا:
— نەعىلعان قانات. ءبىرازدان سوڭ، سەن شال، جامان كەردى كوكشەنىڭ باسىندا ۇشقان بۇركىتكە تەڭەستىرەرسىڭ، — دەپ باتىراش ەرنىندەگى بىلجىراعان ناسىبايمەن قوسا شاشىراتا تۇكىرگەندە بارىپ:
— كەز كەلگەن جىلقىدا، وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر، ون ەكى قابىرعا بولادى. ال قۇلاگەردە ءبىر قابىرعا ارتىق، مىنە، قانات دەگەن سول قابىرعا، كورىكتەي وكپەنى قىسپاي، كەڭ تىنىستاۋىنا بىردەن-بىر سەبەپ سول، — دەگەندە، جۇرت:
— وي، اللاي! نە دەيدى؟!
— ەستىمەگەن ەلدە كوپ!
— مىناۋىڭ شىنىندا دا جاراتىلىسى بولەك جانۋار بولدى عوي! نانايىن با، نانبايىن با.
— كانە، كانە، سانايىقشى، — دەسىپ، قۇلاگەردىڭ قابىرعاسىنا ۇمتىلعانداردى كۇرەڭباي تىيىپ تاستادى.
— ءارى تۇرىڭدار، ونەسى-اي! سەنبەي تۇرسىڭدار. بايگەگە شابار اتقا قول تيگىزبەس بولار. ەتى قانتالاپ كەتەدى: بۇل ءقازىر بابىنا كەلىپ، سىلاپ-سيپاۋمەن تۇرعان، سۋلى بۇلاۋدان بۋسانىپ شىققان سۇلۋداي نازىك جانۋار ەمەس پە. قولدىڭ ۋىتى تيەدى، — دەپ شاڭقىلداعان اششى داۋسىمەن كوپتى كەيىن شەگىندىرىپ، اتتىڭ تەرىسىن جالادى. سودان سوڭ سىرتتا جەتەكتە كوپ ءجۇرىپ كەلىپ، ءبىر-اق قۇمالاق تاستاعان اتتىڭ قيىن الاقانىنا سالىپ سىعىپ كوردى دە، قولىن ەتەگىنە ءسۇرتتى.
— شىركىن-اي، اتىم دا ات-اق، باپتاۋشىسى دا ساباز ەكەن. «ات شاپپايدى، باپ شابادى» دەگەن بار ەمەس پە؟ قۇلاگەردەي اتتىڭ بابى كەلىسسە، مۇنىڭ الدىنا كىم تۇسەر، — دەپ، كۇرەڭباي تامسانىپ تۇردى، — تەرىندە سىقپا قۇرتتىڭ دامىندەي ءدام جوق، جەتى تەرى الىنعان، ءبىر قاسىق اششى تەرى بويىندا قالماپتى. قۇمالاعىندا دا قوياننىڭ كوز جاسىنداي ءبىر تامشى سۋ جوق. وسىنشا جاس ءومىر ءسۇرىپ، تاپ بۇگىن الجاسىپ، شاتاسپاسام، اقان سەرىنىڭ مىنا قۇلاگەرى تۇرعاندا باس بايگەدەن ۇمىتتەنگەن قازاق بالاسىندا ەس جوق. ماعان سالسا، شاپپاي-اق بايگەسىن بەرسە دە بولادى. شىركىن، اسىل ەردىڭ اتى دا اسىل، بابى دا اسىل. تۇرىسىڭا بولايىن. مىڭداپ جىلقى ايداپ، سەندەي ءبىر ات ۇستاي الماعان مەنمەن بايلاردىڭ كەۋدەسىنە ءبىر شىقشى!
كۇرەڭباي قۇلاگەرگە سۇيسىنە ءبىر قاراپ، كوپتىڭ اراسىنا ءسىڭىپ كەتتى.
ۇلكەنگە اۋىز سالىپ ەلىرگەن، ادەپسىز ەسىرىك بايدان باعانادان بەرگى ەسەسىن ءبىر-اق قايتارىپ كەتكەن كۇرەڭبايدىڭ سوڭعى سوزىنە جيىن توپتىڭ كەيبىرى مىرس-مىرس كۇلسە، باتىراش نە دەرىن بىلمەي ەسەڭگىرەپ، سازارىپ قالدى. قايتسەم باس بايگەنى الىپ، ءۇش جۇزگە اتىمدى شىعارام دەپ كەلگەن بايدى الدەن مىسقىلداپ، كەكەتە باستادى. الدىنان «قاراقايلاپ» قۇلاگەر وتكەندەي كوزى بۇلدىراپ، جىنىن الدىرعان باقسىداي سۇلىق تۇرىپ، تەك ءزارلى كوزىمەن وزىنە اجالداي بوپ كورىنگەن اتقا قاراي بەردى.
بۇل كەزدە قۇلاگەردى اينالا قورشاعانداردى كورىپ، توپ اقىندارمەن جەلپىنۋگە شىققان اقان دا جۇگىرە باسىپ جەتكەن. موڭكەنىڭ قولىنداعى ءبىر جاق شەتى جىرتىلىپ جۇمارلانعان جابۋدى الىپ اتىنا جاپقاندا، اقتوقتىنىڭ بەلگىسىنىڭ ۋماجدالعانىنا كوڭىلى بوساپ كەتتى.
— قاي انتۇرعان ەدى، كىسى دۇنيەسىنە ارام قولىن سالعان، — دەپ اقان جۇرتقا بۇرىلعاندا:
— قاراۋىلدىڭ بالاسى اماندىقتان قاشاننان بەرى قالعان، — دەپ باتىراش مىقشىڭداپ، تەرەڭ قالتاسىنان شاقشاسىن سۋىردى.
وجار بايدىڭ ۇنىندەگى كەكەسىندى سەزگەن اقان جابۋدى العان ىزالى ادام دا وسى ەكەنىن جازباي تانىدى.
— موينى قاشىق الىستان كەلگەن ادامعا اتا جولىمەن كەپ سالەم بەرمەگەن نادانعا، يەسىنەن بۇرىن اتىنا كەلىپ كىسىنەسكەن جارانعا مەنىڭ اماندىعىمنىڭ قاجەتى نە؟!
— سەنىڭ الىستان كەلگەنىڭدى بىلمەي قالدىق، بۇل استا قاراۋىل بالاسى اياعىن قيا باسا المايدى دەپ ەستىپ ەك، ءقايسىبىرىنىڭ تەنتىرەپ كەلىپ قالارىن قايدان بىلەيىك، — دەپ، «قاتىردىم با» دەگەندەي باتىراش ماڭىنداعىلارعا قارقىلداي كۇلىپ قاراپ ەدى، مۇنى قوستاعان ءوز توبى عانا بولدى. كەڭكىلدەپ، ىرقىلداپ، كۇلكىلەرى شاشىراپ، جاراسپادى.
— ءاي، باتىراش، — دەدى اقان وقتى كوزىن قاداپ. جۇرت تىنا قالدى، — تەنتىرەپ كەلگەن مەن ەمەس، تەبىنگىلى قۇلاگەردىڭ تەپكىسى شىعار سەنىڭ تەرىڭدى كوڭ تەرىدەي قۇرىستىرىپ تۇرعان، ءزارلى ءسوزىڭدى ماعان ايتقانشا، ءزارىن جەرگە توككەن قۇلاگەرمەن سويلەسۋىڭ كەرەك ەدى. سەندەي ازباننىڭ ەگەسەتىنى دە، دۇشپانى دا كەستىرىلگەن ات ەمەس پە؟ ءجونىڭدى نەگە بىلمەيسىڭ، تەڭىڭدى نەگە تاپپايسىڭ؟
جۇرت شىداي الماي دۋ كۇلگەندە باتىراشتىڭ دا قانى دۋ ەتىپ بەتىنە شىقتى. اقان توقتالعان جوق:
— قۇلاگەردى ايتساڭ، ول جالعىز ەمەس. بۇكىل ءۇرىم-بۇتاق، ءزاۋ-زاتىڭنىڭ بۇلدىرشىندەي قىزدارى ەمەس پە بۇل كەلىپ تۇرعان. بار قىزىڭدى ءبىر ماستەككە سارپ ەتىپ ەڭ. ەندەشە، نەگە قىزدارىڭدى تەلمىرتىپ جىبەرەسىڭ؟ ودان دا قۇلاگەردى الاقانىڭا سالىپ ايالاپ، قۇشاعىڭا الىپ نەگە كورىسپەيسىڭ؟ ەكەۋىڭنىڭ مىسىق پەن يتتەي ءدۇرديىسىپ — بۇل تۇرىستارىڭ نە؟!
جۇرت تاعى دا ءماز بوپ كۇلىپ، ءبىرىن-بىرى ءتۇرتىپ، شىنىمەن يت پەن مىسىقتاي ما دەگەندەي باتىراش پەن قۇلاگەرگە الما-كەزەك قاراپ، جىمىڭدايدى. باتىراش قوڭق ەتتى:
— ءاي، اقان. كوپ ءدىلمارسىماي، تۇراتىن جەرىڭدى ايت.
— تۇرار جەرىمدى ايتاتىنداي، جارقىنىم، مەن سەنىمەن بەلدەسۋگە، قانداسۋعا كەلگەم جوق. قىراننىڭ قاباندى العانىن قاشان كورىپ ەڭ؟ شىنىمدى ايتايىن، مەنسىنبەيمىن. ءوزىڭ ەمەس پە جامان تۇيەنىڭ جابۋىنداي جارباڭ-جارباڭ ەتىپ ىلعي ەتەگىمنەن تىكەندەي جابىسىپ، سوڭىمنان مايلى اياقتاي قالمايتىن. ءوشىڭ قۇلاگەردە ەكەن، جارىلىپ كەتسەڭ دە شىنىم سول: مەيلى بۇكىل الدىڭا سالىپ ورگىزگەن مىڭعىرعان مالىڭدى سال بايگەگە، ءار توسپادان تۇرىپ تىڭ جۇيرىكتەرىڭدى قوس، ءبارىبىر جالعىز قۇلاگەرىمنىڭ شاڭىنا دا ىلەسە المايدى. نەسىنە اۋلەكىلەنە بەرەسىڭ. سەنىڭ بايلىعىڭ كىمگە ءدارى، وڭكەي يت ءمىنىپ، ەسەك قامشىلاپ جۇرگەن.
باتىراش شىن جارىلىپ كەتە جازدادى:
— ەي، جاماعات، بارىڭە ايتامىن. ەگەر قۇلاگەر وسى بايگەدە الدىمەن كەلسە، مىنا باسىمدى قىل موينىنان كەسىپ بەرەيىن.
اقان مىرس ەتىپ كۇلدى:
— قۇلاگەردىڭ ۇنەمى الىپ كەلە جاتقان بايگەسى نەشە تايتۇياق التىن، نەشە ءجۇز ءدىلدا، ءۇيىر-ۇيىر جىلقى. ال، سەن وسىناۋ ۇلكەن استا ونىڭ بايگەسىن نەگە ارزانداتاسىڭ. ءوز باسىڭنىڭ قۇنى قانشا ەكەنىن بىلمەيدى ەكەنسىڭ عوي، — دەگەندە جۇرت دالانى باسىنا كوتەردى.
باتىراش كۇيىنىپ، ۇمتىلا ءتۇستى:
— ەگەر مەنىڭ قۇلايكوگىم نە توپايكوگىم الدىمەن كەلمەسە، قاڭعىرعان قاراۋىلدىڭ اتىنىڭ قاسىنا تورسىق ەتىپ بايلاپ قويا بەرەمىن. ەگەر الدىمەن كەلسە، قۇلاگەر دەگەنىڭنىڭ دە، اقان دەگەنىڭنىڭ دە اتى مۇلدەم وشەتىن بولادى.
— ول ات قالاي وشپەك؟ كوكشەتاۋ دەسە، ءبىزدىڭ قالىڭ جۇرت «اقاننىڭ ەلى»، «كەرشولاقتىڭ ەلى»، «قۇلاگەردىڭ ەلى» دەيدى. ونى جەر جىلاپ، كور جىلاساڭ وشىرە الار ما ەكەنسىڭ. ال باتىراش، قۇلايكوك دەگەندەرىڭدى ەستي الماي ارماندا ولەتىن شىعارمىز، — دەپ كوپتىڭ ورتاسىنان بىرەۋ گۇج ەتە قالعاندا، جۇرت جالت قارادى. اقانعا باتا الماي تۇرعان باتىراش «ءبورى اشۋىن تىرنادان الادىنىڭ» كەرىمەن ەجىرەڭدەپ، وعان تاپ-تاپ بەردى.
— جەردەن جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى. سەن قايدان كەلگەن سۇمىرايسىن. جوقتاۋىڭدى اسىرايىن با وسى!
ەكى شەكەسى تورسىقتاي، كيىم كيىسى بولەكتەۋ، ەڭگەزەردەي، الپاۋىت قارا جىگىت كوزى شاتىناپ، قارسى ۇمتىلدى. باتىراشپەن ءتوس قاعىسىپ تۇرىپ قالعان ول:
— قاي سۇراعىڭا جاۋاپ بەرەيىن اۋەلى، — دەپ جەپ بارادى. تايسالار ەمەس. ءا دەگەندە مۇندايدى كۇتپەگەن باتىراش كۇمىلجىپ قالدى:
— قاي سۇراعى نەسى؟!
— قايدان كەلگەن سۇمىرايسىڭ دەدىڭ. مەن — سۇمىراي ەمەس، كىشى ءجۇزدىڭ ادايىمىن، تانىماساڭ قۇدايىمىن! ەكىنشى — جوقتاۋىڭدى اسىرايىن با دەدىڭ. ەر ەكەنسىڭ، جەكە شىق، قايسىمىزدىڭ جوقتاۋىمىز اسار ەكەن. سەن ورتا ءجۇزدىڭ ەسەر التايى بولساڭ، مەن كىشى ءجۇزدىڭ باس كەسەر ادايىمىن، سەن التايدىڭ قابىلانى بولساڭ، مەن ادايدىڭ بالۋانىمىن!
كوپتىڭ كوزى شاراسىنان شىعىپ، ءار جاۋىرىنى ديىرمەننىڭ كەسەك تاسىنداي جىگىتتىڭ تۇلعاسىنا قاراستى.
تاقپاقتاپ سويلەپ، تۇلا بويى دىرىلدەپ، ارۋاقتانا تونگەن بالۋاننىڭ ورتاسىنا اقان ءتۇستى.
— كۇشىڭە ءتىلىڭ دە ساي جىگىت ەكەنسىڭ، ءبىر اشۋىڭدى قي، ەلىندە ەلىرىپ وسكەن وركوكىرەك نادانعا ادامدىق ەتەر بولار.
شەگىنە بەرگەن باتىراش:
— ءاي، ءاي، اتتەڭ، قوناق ەكەنسىڭ. ايتپەسە مە! — دەپ كىجىنگەن بولدى، — ەر ەكەنسىڭ، بەس ءجۇز ءدىلدا ءباس تىگەمىسىن قۇلاگەرگە؟
— سەنى كەڭ قولدى باي دەپ تۇرسام، اۋزىڭدى قۋ شۇبەرەكپەن سۇرتكەن ساراڭنىڭ ساراڭى ەكەنسىڭ عوي. قۇلاگەرگە مىڭ ءدىلدا تىگەمىن. قۇلاگەر كەلسە، سەنىڭ ءدىلداڭ كەرەگى جوق. تىر جالاڭاش شەشىندىرىپ، جۇرتتىڭ الدىنان كوك شىبىقپەن ايداپ وتەم. وسىعان تۇرامىسىڭ؟! — دەپ اداي بالۋانى قارسى شىقتى.
باتىراش نە دەرىن بىلمەي تىستەنىپ، توسىلىپ قالدى.
— ءجارايدى، ولاي قورلامايمىن، قۇلاگەر كەلسە، سەنىڭ اتىڭ باي باتىراش ەمەس، كورىنگەن جەردە شاپتىعاتىن قاتىن بولسىن! — دەگەندە جۇرت دۋ كۇلدى.
باتىراش بەتى قىبىرلاپ، قولىن ءبىر سىلتەپ، جولداستارىن ەرتىپ، ىشىنە ارام وي ءتۇيىپ كەتە باردى. كۇرەڭبايدان دا، جات جۇرتتان كەلگەن ادايلىقتان دا، مىنا تۇرعان كوپشىلىكتەن دە اياۋسىز تاياق جەپ، كۇيىنىپ بارادى.
اقان بولسا، قاتتى-قاتتى سوزدەر ايتىپ، جۇرت الدىندا ماسقارا قىلعان باتىراشتى ەندى ىشتەي اياپ تۇر: «نەگە عانا ادام بالاسى وسىنشا مەنمەن، وركوكىرەك بولادى ەكەن. الدىنان قۇلاگەردەي جۇيرىك شىقسا، ونىڭ جۇيرىكتىگىن قىزىقتاۋ ورنىنا، قاشان تابالاپ، جەرلەگەنشە الەك. ءوز كەمسىنىن، ءوز مۇسكىنىن نەگە عانا ادامدار بىلمەيدى، ىشتەي بولسا دا، نەگە عانا مويىندامايدى. قارا بۇجىر، قاۋعا باس، نويىس باتىراش، ءقازىر، بايلىعىم، قارا كۇشىم عانا ارتىق ەمەس، ءتىپتى ءوڭىم دە ءبىر ادامنان كەم ەمەس، سۇلۋمىن دەپ بارادى. ىشتە جاتقان جاسىرىن سەزىمدى، مىنەز ءمىنىن بۇركەۋگە ولار، اشىق كورىنگەن، بادىرايعان كەمىستىكتى نەگە مويىنداماسقا. قايتا جۇرتتىڭ تىزەسىن بۇكتىرىپ قاشان مويىنداتقانشا ىشكەن اسى بويىنا سىڭبەيدى. باتىراشتىڭ ءوزى عانا باي ەمەس، اتى دا جۇيرىك، ءسوزى دە ءوتىمدى، ءجۇزى دە وتكىر بولۋى كەرەك. الدىنا جان سالماي وتسە عانا كوڭىلى تىنىش. وزىنەن وزعاندى شىن كوڭىلىمەن ماقتاۋ، ريزا بولىپ ءسۇيسىنۋ دەگەندە بىلمەي، كۇنشىلدىكپەن اۋىزدانۋ نە دەگەن قورلىق، سورلىلىق ەدى. ادام بالاسىنىڭ مۇگەدەكتىگى نە دەگەن كوپ ەدى!..»
5
اس باستالعالى ەرەيمەننىڭ باۋىرى ماۋجىراپ، جەلسىز تىمىق كۇندەر جينالعان ازاشىلاردىڭ كوڭىلىن ءوسىرىپ، توي-دۋمانعا دالا تابيعاتى بار نۇرىن توگىپ تۇرعانداي. ەلدەگى ساسكەگە دەيىن جاتاتىن بەيعام ۇيقى جوق، جۇرت تاڭ سارىدەن تۇرىپ، كورشىلەرىنە قاتىناپ، اق ۇيلەردىڭ اراسىندا جوسىلا باستايدى. كۇن شىعا قۇساق كولىنىڭ ايدىنىنا شومىلىپ، قازداي ءجۇزىپ، بويلارى سەرگىگەن جۇرت تاڭعى استارىن شۋلاسا، داۋرىعا وتىرىپ ىشكەن. كەي ۇيلەردىڭ استىندا ءبىرىن-بىرى قاقپاقىلداپ ازىلدەپ، ۇزاق سونارعا ءتۇسىپ، قىزىق حيكايا شەرتىسىپ، ءوزدى-وزى ءماز بولىسقان ءۇش ءجۇزدىڭ قوناعى ءبىر كەزدە ۇرىككەن قويداي دۇرلىگىپ، دالاعا ۇمتىلدى. ءار ءۇيدىڭ كيىز ەسىكتەرى ءتۇرىلىپ، جەلپىلدەپ، قىزىل-جاسىل ويۋلى قوس ەسىكتەرى شالقاسىنان سارت-سۇرت اشىلىپ، ادامدار ءبىرىن-بىرى باسا سىرتقا اتىپ-اتىپ شىقتى.
كەڭ كوشەنىڭ باسىندا سۋ جورعانى تايپالتىپ جالعىز اتتىلى كەلەدى. ات ۇستىندە جاس بالا، تىكەسىنەن تىك تۇر. قولىندا سىرناي. سىرنايدىڭ كەڭىردەك كورىگىن جىرتىپ جىبەرەردەي قۇلاشتاي سوزعان بالا ايعايىن سالىپ انگە باسىپ، شىرقاپ بارادى. كوشەنىڭ ەكىنشى باسىنا جەتكەندە، قايتا بۇرىلىپ، قولىنداعى سىرنايىن اناداي تۇرعان توپقا لاقتىرىپ جىبەرىپ، ەندى ات ۇستىندە نەشە ءتۇرلى ويىن كورسەتىپ، ءجۇز بۇراتىلدى. تيىندەي دومالاپ، باسىمەن تىك تۇرىپ، بىرەسە ەكى قولىمەن كوتەرىلىپ، ەندى بىردە جورعانىڭ موينىنا جىلانشا وراتىلىپ، اتتىڭ كەۋدەسىنەن، استىنان بيشىكتەي سۋماڭداپ، قايتادان ەردىڭ ۇستىندە قازديىپ، وقىس قۇلاپ، ءبىر اياعىمەن تارالعىعا ىلىگىپ، باسىن سالبىراتىپ جەردەن كۇمىس العانداي سوزىلا ءتۇسىپ، قايتا لىپ ەتىپ ات ۇستىنە كوز ىلەسپەي شىعادى.
— ويپىرماي، مىنا بالا نە دەگەن ونەرلى ەدى!
— وزىندە بۋىن جوق نەمە عوي!
— ويپىرماي، مەرت بولار ما ەكەن!
— موينى ءۇزىلىپ كەتەر مە ەكەن!
— پا، پا، مىناۋ بولايىن دەپ تۇرعان بالا عوي. جىگىت ەكەن!
— شىركىن-اي، شىركىن-اي! — دەپ تاڭدايلارىن قاعىپ، تامسانعان جۇرتتىڭ اراسىنان بالانى تانۋشىلار دا تابىلىپ جاتىر.
— ءاي، مىناۋ كەشە اقىندارمەن بىرگە ولەڭ ايتقان بالا ەمەس پە!
— سو-ل، سول.
— كەشەگى، الگى، باس قۇيقاسىن، قۇلاعىن قيمىلداتىپ، قياسىن ويناتاتىن بالا ما؟
— ءيا، ءيا، تاپ سونىڭ ءوزى.
— ە، وندا توبىقتىنىڭ بالاسى بولدى عوي.
— ءيا، الگى شاشۋباي دەگەن بالا، قوشقاربايدىڭ شاشۋبايى.
— شاشۋباي.
— شاشۋباي.
ون ءبىر-ون ەكىلەر شاماسىنداعى شاشۋباي ەندى ءبىر وتكەنىندە قولىنا قابىعى ارشىلماعان تالدان قيعان ەكى تاياق الىپ ويناتتى. ساۋساعىنىڭ باسىنان يىعىنا دەيىن جورعالاعان قوس تاياق، ۇزىن كوك الا كەسىرتكە سياقتى. ەندى بىردە كەسىرتكەلەر وق جىلانشا اتىلىپ، بالانىڭ باسىنىن اينالاسىندا زۋ-زۋ ەتەدى. ەندى ءبىر ءسات توبەسىنە قويعان قوس تاياق قاققان قازىقتاي قاقيىپ، ءىن اۋزىنداعى سۋىرشا سىلەيىپ قيمىلداماي سىرەسىپ قالادى.
بۇل — حالىقتىڭ نازارىن اۋدارۋ ءۇشىن ىستەلگەن ارەكەت ەكەن. ەندىگى ءبىر اينالىمدا شاشۋباي بالا داۋسى شىرىلداپ، جار سالىپ، جورعاسىن تايپالتا ءوتتى:
— ۋا، جاراندار، جاراندار، ءبارىڭ دە ماعان قاراڭدار، تەز ارادا تاراڭدار، اتتارىڭا مىنىڭدەر، تاۋعا قاراي جۇرىڭدەر. وندا ات جارىس؛ وندا كوكپار، وندا كۇرەس - ءبارى بار. جاسىڭ دا بار، كارىڭ بار، ءبىرىڭ قالماي ءبارىڭ بار، كومۋلى جاتقان ساپ التىن ات ۇستىنەن ءدىلدا الساڭ، ساداق تارتىپ بيىككە، جالتىراعان جامبى اتساڭ، ءبىرىڭ قالماي ءبارىڭ بار، بار قىزىقتان قالاسىڭ، قىمىز ءىشىپ، ەت اساپ، قۇر جامباستاپ جاي جاتساڭ. ال، جاراندار، جاراندار، اتقا جىلدام قونىڭدار، ال بولىڭدار، بولىڭدار، ءۇش ءجۇزدىڭ جۇرتى باس قوسقان، نەشە كۇنگى اس توسقان، نەشە ءبىر قىزىق ويىن بار، بەلشەدەن باتىپ تويىڭدار، ال بولىڭدار، بولىڭدار!
جۇرتالاس-كۇلەس. بىرەۋلەرى بەلدەۋدەگى، كەرمەدەگى دايىن اتتارىنىڭ ايىلىن تارتىپ، ەندى ءبىرى جايباسارلار سىرتتا وتتاپ جۇرگەن اتتارىنا جۇگىرىسىپ، وپىر-توپىر. ءىشىپ وتىرعان اياق-اياق سارى قىمىز، تاباق-تاباق توڭ جەلىن سەمىز ەت كيىز ءۇي ورتاسىندا شاشىلىپ، جينالماي قالدى. جەڭىل جەلبەگەيلەرىنىڭ جەڭىن جۇرە كيىپ، تاماق ىشكەندە قارنىن بوساتقان مەشكەيلەر دامبالىنىڭ باۋىن جۇگىرە بايلاپ، اتتارىنا قوندى. الگىدەي بولماي جاۋ شاپقانداي دۇرلىككەن ەل قاز-قاتار ءتىزىلىپ، ۇزدىك-سوزدىق شۇباتىلىپ، تاۋعا قاراي بەتتەدى. سالدىراعان اربالار دا، شۇبىرعان جاياۋلار دا قىم-قۋىت. قالىڭ ءنوپىر.
بوگەنباي جازىعى دەپ اتالاتىن تاۋ بوكتەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعىنا اپ-ساتتە جينالعان مىڭ قارالى ادام ەرەيمەننىڭ قاراعايىنشا قارا-قۇرىم تارتىپ، القا-قوتان جازىلىپ، قاق ايىرىلا بوزعا جايعاستى. الىستان قاراعاندا ۇيمە-ۇيمە بىقىرلاعان قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي.
بىرنەشە قارا پاۋەسكەنى باستاپ، قوس ارعىماق جەككەن جەڭىل فاەتوننان يزمايلوۆ ايەلىمەن ءتۇسىپ، بەتى جاسىل ماۋىتىمەن جابىلعان ستولعا ومىراۋلارىندا مەدالدارى جارقىراعان ءبىر توپ شونجارلارىمەن كەلىپ وتىرعاندا ات جارىس باستالدى. كوزىلدىرىگىنىڭ التىن جيەگى كۇنگە شاعىلىسىپ، ويازبەن باس شۇلعىسا سويلەسكەن پاڭ نۇرماعانبەت ساققۇلاق بيگە ىمداپ ەدى، اناۋ وڭ جاعىنا قاراپ ءبىر اتتىلى جارشى جىگىتكە قولىمەن بەلگى بەردى.
اتتىلى جىگىتتىڭ ءۇنى دە زور ەكەن. جاعالاي وتىرعانداردى جەڭىل بۇلكىلمەن جاعالاپ، تاقپاقتاتا جونەلدى.
— ۋا، جاراندار، جاراندار! ۋا، حالايىق، حالايىق! سارىارقانىڭ بەلىندە، اق سارى، قۇر سارى ەلىندە، جاسىل قۇراق، اق ايدىن شالقار قۋساق كولىندە، جوڭىشقاسى جايقالعان، بايشەشەگى شايقالعان، نۋ ورمانى شۋلاعان، اق بۇلاعى تۋلاعان ەرەيمەننىڭ جەرىندە، ون ەكى قارىس تاي قازان، التى قارىس جاي قازان، ءجۇز-جۇز قازان، مىڭ قازان، استاۋ-استاۋ ەت تارتقان، سارى قىمىز ساپىرىپ، مىڭ-مىڭ ادام جينالىپ، اڭگىمە-دۇكەن كەپ تارتقان، اتاعى كەتكەن الىسقا، بايلىعى جەتكەن عارىشقا ماڭدايىنىڭ باعى بار، ارتىندا التىن تاعى بار، وڭ جاعىندا اق وتاۋ، سول جاعىندا سارى وتاۋ، التى ارىس ۇلى تاعى بار بابامىز ساعىناي اسىندا ءۇش جۇزدەن كەلگەن دۇبىرلەپ، نەشە ءبىر جۇيرىك سايگۇلىك، دەمەڭىز مۇنى قاي مۇلىك، باعاسىنا كۇن جەتپەس، شابىسىنا ءۇن جەتپەس، ۇزاققا تالماي سالعاندا، نەشە ءبىر دۇركىن كۇن جەتپەس، تۇلپارلار مۇندا كەلىپ تۇر، استىڭ ءسانىن بەرىپ تۇر. الدىنان كيىك قۇتىلماس، جەتپەسە، ءسىرا، ۇمتىلماس، تاسقا دا سالساڭ شاباتىن، باسقاعا سالساڭ شاباتىن الاتاۋدىڭ الاسى؛ «بارسا كەلمەس» ارالدا قۇلاندى قويشا قايىرعان، جىلاننىڭ كوشكەن ورداسىن، ۇستىنەن تاپتاپ وتكەندە قان جوسا عىپ ايىرعان كىشى ءجۇزدىڭ قاراسى؛ بايانۋىل، قاراوتكەل شاڭمەن قوسقان اراسىن، قوس اۋىزدىڭ وعىنداي قاتار شاپقان قوس باۋىر باتىراش پەن قوتىراش — اتى شۋلى قوس بايدىڭ قۇلايكوگى، توپايكوك؛ قورعالجىننىڭ تورىسى، قاراكەسەك شابدارى؛ قارا داۋىل ءبىر كۇزدە جيىرما قاسقىر، ءجۇز تۇلكى، وتىز قارساق، ءجۇز قويان، سەگىز ارقار قايىرعان اتى شۋلى كوكشەنىڭ قۇس تىستەگەن اۋزىمەن قۇلاگەرى — ءدۇلد ۇلى؛ التاي اسساڭ قاجىماس، تارباعاتاي ەلىنىڭ تارلانكوگى — سۇرگىنى؛ سابىندى كولدەن ءبىر ءجۇزىپ، جاسىبايدان سۋ ءسۇزىپ، كۇن قۇرعاتپاي ەرتىسكە كۇندە بارىپ، ءتۇن قايتقان، ساۋمالمەن عانا جاراتقان تارازىنىڭ تارلانى؛ قىپشابەلى قىپشاقتىڭ؛ قۇلابەستى قۇساقتان؛ جەلماياداي جەلىسى، نار تۇيەدەي تۇلعاسى ناق جۇيرىك بار نارىننان؛ نۇرلىكوزى نايماننىڭ؛ توبىقتىدان تورتوبەل؛ باسەنتيننىڭ قىزىلى؛ قۋاندىقتىڭ قۇباسى، سۇيىندىكتىڭ ۇلپاسى؛ بەگەندىكتىڭ بورتەسى، شەگىندىكتىڭ ەركەسى؛ قوڭىراتتان سارى بار، ايتا بەرسەم ءجۇز باران، تەكەجاۋمىت، ءجۇز قىلاڭ، اقالتەكە، ارابى، بەس جۇزگە تارتار سورابى — مۇندا، ءبارى، ءبارى بار، الدارىڭنان وتەدى، سىلاڭداعان تۇلپارلار ايداۋعا ءقازىر كەتەدى. بۇگىن كەشكە — كۇن ۇزاق، باقتارىن سىناپ زىمىراپ، نامازدىگەر بولعاندا كومبەگە قايتا جەتەدى، ال، كورىڭدەر، كورىڭدەر، اتتارعا باتا بەرىڭدەر، تىلەيتىنىڭ قاي رۋ، ەستيتىنىڭ قاي ۇران، الىستان قۇلاق توسىڭدار، تۋىسىڭ بار، دوسىڭ بار تۇلپارىن شىن تىلەڭدەر، ارۋاقتىڭ اتىمەن، سۇيەگىڭنىڭ زاتىمەن، ال، جەبەڭدەر، جەبەڭدەر، كورمەي قالدىم دەمەڭدەر، مىنە شىقتى كىلەڭ ەر!
جارشىنىڭ داۋسىن كۇتىپ تۇرعان باستارىنا وڭكەي قىزىل، كوك، اق شىت ۇشكىلدەپ بايلاعان بالالار كەكىلدەرىن بۋناپ، ۇكى تاققان اتتارىن ويناقتاتىپ شىعا بەردى. جەڭىل ەر-توقىمدى جاراۋ اتتار اسەم بيلەپ: ءبىر قىرىنداپ، ويقاستاپ، اۋىزدىقتارىن قارش-قارش شايناپ، ەندى ءبىرى، ورتەكەشە ورعىپ، كەيبىرى قايراڭعا شىققان بالىقشا جوندارى جالت-جۇلت ەتىپ الاسۇرسىپ، شىر كوبەلەك اينالىپ تۋلاپ، كوككە شانشىلا قارعىپ، ۇزاق جارىستى سەزىپ قاتتى-قاتتى پىسقىرىپ، تۇرا قالىپ شەگىنشەكتەپ، جەر تارپىپ، وزدەرىنە قادالعان مىڭ-مىڭ كوزدىڭ الدىنان لەك-لەگىمەن وتە بەردى.
موينىن سوزا قاراعان، اتتارعا ۇمتىلا ءتۇسىپ كەيىن ىعىسىپ تارتىپكە كەلتىرگەن اتتىلاردىڭ قامشىسىنان جاسقانعان جۇرت شۋلاپ تۇر.
— انە، قۇلايكوك پەن توپايكوك!
— ءاي، انا ءبىر سۇلىكتەي قارا كىمدىكى!
— انا قازمويىن — ءبىزدىڭ كوكداۋىل!.. — دەسكەن جۇرت، استىڭعى ەرنى سالپيىپ، جاي باسىپ، مارعاي اياڭداپ، كەكىلىندەگى تۇمارعا تاققان مەدالى جارقىراپ توپ اراسىندا قۇلاگەر وتە بەرگەندە گۋ ەتىپ، ورىندارىنان تۇرىپ كەتتى.
— انە قۇلاگەر!
— پا، قۇلاگەر شىقتى انە!
— سابازدىڭ ماڭعازىن-اي!
— تۇرقىڭا بولايىن!
— قۇلاگەر!
— قۇلاگەر، ماڭماڭگەر!
— ۇركەككەر!
جارشىنىڭ جاعىندا تىنىم جوق: باس بايگە — ءبىر تاي-تۇياق التىن، بوتالى ىنگەن، تاي، قۇلىنىمەن ءبىر ءۇيىر جىلقى، ەكىنشى — ءبىر اتان تۇيە، ون قۇلىندى بيە، ءۇشىنشى بايگە — ءبىر قوسپاق، بەس قۇلىندى بيە، ون قوي، ءتورتىنشى — ءۇش قۇلىندى بيە، بەس قوي، بەسىنشى — ءبىر قۇلىندى بيە، كۇمىس كىسە... باس بايگەگە ويازدىڭ مەدالى بار، ەكىنشى كۇمىس ساعات، ۇشىنشىگە كۇمىس تاياق...
— اقان بايشەشەكتەي قۇلپىرعان بايگەشى بالالارعا ءبىراز ەرىپ، موڭكەنى توقتاتىپ الدى دا:
— ال، قاراعىم، جولىڭ بولسىن. اتقا شابۋدىڭ ءادىسىن بىلەسىڭ عوي. دەگەنمەن مىنا بايگەنىڭ سۇرقى بولەك. بايقا، قۇلاگەردى تىم قىسپا، شاڭ قاپتىرىپ توپ ورتاسىنا، ىققا تۇسە كورمە، جەل جاعىندا وتىرعايسىڭ. تۇيە تاستان اسا بەرە تاقىمدى ءبىر قىسىپ، قارقىنداتىپ ال دا، كوك وزەككە بۇرىن ءتۇس. ويلى-قىرلى وزەك ىشىندە اتىڭدى ءسال تەجە. ءسۇرىندىرىپ الما. ودان شىعا قۇلاگەردىڭ كوزىن ءبىر ءسۇرتىپ، قيقۋدى سالىپ، باسىن ەركىن قويا بەرسەڭ، ار جاعىن قاناتىمنىڭ ءوزى-اق كورسەتەدى. ال، ەندى قۇداي جار بولسىن! — دەپ قۇلاگەردىڭ كەكىلىنە تاققان مەدالدى تۇماردى شەشىپ الىپ، اتىنىڭ موينىنان قۇشاقتادى. موڭكەنىڭ دە، اتىنىڭ ماڭدايىنان ءسۇيىپ، وز-وزىنەن تورىعىپ قالا بەرگەن اقاننىڭ كوڭىلى بۇزىلدى. جۇرە بەرىپ، كەشەگىدەي تەرەڭ كۇرسىنگەن قۇلاگەر ەڭ جاقىن دوسى، قۇنانىنان سەرىك بولعان ءقادىرلى يەسىنە ەكى-ۇش رەت موينىن بۇرىپ قايىرىلا قارادى دا، قالىڭ ءنوپىردىڭ سوڭىندا جىبەكتەي قۇيرىعى كۇلتەلەنىپ تەربەلىپ كەتە باردى.
كوشكەن قۇمىرسقاداي قاپتاپ، ايداۋشىلاردىڭ سوڭىنان ەرگەن بەس ءجۇز ات كوك وزەكتىڭ ويپاتىنا قۇلاعانشا، جاڭا كوتەرىلە بەرگەن ساعىمعا الاقانىن كولەگەيلەپ قاراعان اقان، دەل-سال بوپ كومبەگە قايتتى...
بۇل كەزدە وڭكەي تىزەلى اتقا مىنگەن، بىلەكتەرىن ءتۇرىپ، باستارىن قىل بۋراداي تارتىپ ورامال بايلاعان، توستەرى جالاڭاش قارۋلى جىگىتتەر ورتاعا كوكپار تارتۋعا شىعىپتى. كوزدەرى جايناپ، الاق-جۇلاق ەتەدى.
تەپىرەكتەتىپ جەلىپ كەلگەن ءبىر جىگىت الدىنا وڭگەرگەن ءداۋ قارا تۇلىپتاي بىردەمەنى جەرگە سىرعىتىپ تاستاي بەردى دە، كوكپارشىلاردىڭ اراسىنا بارىپ، قايتا بۇرىلدى. قارا بۇلتتاي ءيىن تىرەسە تونگەن جۇرتتىڭ ورتاسىنا تاپ بولعان قارا سابالاق تۇلىپ ورنىنان ماڭگىرىپ تۇردى. بۇل — ءجۇنى جەرگە تيگەن، ساقالى شۇباتىلعان قارا تەكە ەكەن. بۇرىن مۇنداي قالىڭ كوپتى كورمەگەن ول، جان-جاعىنا تۇزداي كوزىمەن ماعىناسىز قاراپ، تۇك تۇسىنبەدى. بىرنەشە كۇننەن بەرى اياعىن ەركىن جازىپ جۇرە الماي بايلاۋلى جاتقان الىپ تەكە باسى اينالىپ، ۇرەيلەنىپ، جان-جاعىنا الاقتاي باستادى. ەسىن ءسال جيىپ، ءبىر سۇمدىقتىڭ بولارىن سەزگەن ول، ەندى اياعى تالتىرەكتەپ قوزعالىپ، ءبىر جاعىنا بۇلتارىپ قاشپاقشى بولىپ ەدى، ودان ارعىسى ءوڭ مەن تۇستەي بولىپ بۇلدىراپ كەتتى. ەكى جاق قاپتالىنان سارتىلداتىپ شاۋىپ جەتكەن ەكى اتتىلىنىڭ قۋاتتى قولى ءتورت اياعىن جەرگە تيگىزبەي قاعىپ اكەتتى دە، ەكى جاققا كەرە جونەلدى. سول-اق ەكەن جان-جاعىنا قارا قۇرتتاي قاپتاپ كەتكەن اتتىلاردىڭ ءسىڭىرلى بىلەكتەرى مۇيىزىنەن دە، سيراعىنان دا قاپسىرا تارتىپ، قولى ەركىن جەتپەگەندەر ساقالىنا دا جارماستى. كوك ەتتەرى دار-دار ايىرىلىپ، كوزى قاراۋىتىپ كەتكەن قارا تەكە بىر-ەكى رەت باقىلداپ تا قالدى. ودان ارعىسىن تۇك سەزبەدى. كوزىنە قان قۇيىلىپ، ءبىر اتتىلىنىڭ الدىنا وڭگەرىلىپ كەتە باردى. ءجۇز قارالى كوكپارشىلار جانامالاي شاۋىپ، جازىققا ءتۇسىپ، بىرىنەن ءبىرى قارا تەكەنى كەرگىلەپ جۇلا تارتىپ، دۇرسىلدەتىپ، شاڭداتىپ، قۇيىنداي ۇشتى.
جازىقسىز تەكەنىڭ باقىلداعان جالىنىشتى، ايانىشتى ءۇنى قۇلاعىنان كەتپەي اقان سارى الا اتىنىڭ تىزگىنىن بوس قويا بەرىپ، موينى سالبىراپ، قۇساق كولىنە قاراي جاپادان-جالعىز ايااڭداپ بارا جاتقان. مانادان بەرى اقىننىڭ قيمىلىن الىستان باقىلاپ وتىرعان اننا يۆانوۆنا دا، كوپتىڭ اراسىنان سىتىلىپ شىعىپ، اقاننىڭ سوڭىنان جەتتى.
— زدراۆستۆۋيتە، احان، — دەگەندە بارىپ، اقان سەلك ەتىپ، اتىنىڭ باسىن تەجەدى.
اننا يۆانوۆنا بۇگىن اتپەن سەرۋەندەۋگە شىعاتىنداي جوكەيلەرشە جەڭىل كيىنگەن. اياعىندا بىلعارىسى جىلتىراعان قونىشى تار ەتىك توق بالتىرمەن بالتىر. قارا ساننىڭ ۇستىڭگى جاعى ءسال دەلديگەن اق شالبارى قانداي جاراستى. ۇستىندەگى قاپ-قارا جەڭىل پەنجاك قۇيىپ قويعانداي، بەلىمەن-بەل. قۇس ءتوسى پەنجاكتىڭ ومىراۋىن كەرىپ تۇر. سىرتقا شىعارعان اپپاق جاعا، اق موينىمەن اسا ءبىر كەلىستى جاراستىق تاپقان. شاشىن توقپاقتاي ەتىپ تۇيگەن، باسىندا اقىن بۇرىن كورمەگەن جاعالاۋى ءسال دەلديگەن اق شلياپا. ماڭدايىنان تۇسكەن سيرەك قارا ۆۋالدىڭ استىنان كورىنگەن جانارى جارقىراعان باداناداي ەكى تانا كوزدە تۇنا قالعان عاجايىپ ءبىر جۇمباق بار. اسا جاقىن تۇرعانمەن تىم الىس، قول جەتپەيتىن تۇڭعيىق سىرلى كوز. بۇرىن كورمەگەن جات كيىمگە اقىن توسىرقاپ، جاتىرقاپ، تەرەڭدە بۇركەۋلى قالعان جاستىق سەزىمى ءدىر ەتكەندەي ىنتىعا قارادى. سوناۋ ءبىر جىلدارى ەركەكشورا اقتوقتىنىڭ ات ۇستىندەگى تۇرىسىنا ۇقساپ كەتكەندەي بولىپ، ءتىسى اقسيا كۇلە تۇرىپ، اقان كۇرسىنىپ قالدى.
جىپ-جىلتىر سۇلىكتەي موينىن قۇرىقتاي سوزىپ، تاڭدايىنا اۋىزدىقتاعى ترەنزەل باتقاندا باسىن كەكجيتىپ، ءتىسىن شىقىرلاتقان كومىردەي قارا اتىمەن جاناسا بەرگەن اننا كوزىن توڭكەرە كۇلىمسىرەدى:
— نەگە كۇرسىندىڭىز، احان، اتىڭىزدى ويلاپ كەلە جاتىرسىز با؟ بىلەم، وسىنشاما كوپ جۇيرىكتەردىڭ ىشىنەن ۇزدىك كەلۋ وڭاي ەمەس، ارينە.
— جوق، جاي انشەيىن. اتىمنىڭ جەكە-دارا كەلەتىنىنە كۇمانىم جوق، سىرالعى قۇلاگەر عوي. ءسىزدى كورگەندە وتكەندەگى ءبىر جاستىق شاقتىڭ ەسكە تۇسكەنى دە. ول كۇندەر دە ءسىز سياقتى تىم قاشىق، ارامىز الىس، — دەپ، اقان ءسوزدى ىلە-شادا باسقاعا بۇردى: — ءسىز نەگە مۇندا كەلدىڭىز. كوكپار ويىنىن كورمەدىڭىز بە، ولار ءالى قايتىپ ورالادى. قاي جەڭگەنى توپتىڭ ورتاسىنان وتەدى. قىزىق ەمەس پە؟ ءقازىر «كۇمىس الۋ» ويىنى باستالادى.
— شىنىن ايتقاندا ماعان كوكپار ۇنامادى. ءتىپتى، تىم تۇرپايى، جابايى كورىنەدى. ءتىرى ەشكىنى تارتقاندارى جانىما باتىپ كەتتى. تىم ايانىشتى ەكەن. جاندارى نەعىپ اشىمايدى. سونشاما قاتىگەز بولۋعا بولا ما؟ — اننانىڭ كوزى جاسقا تولىپ، ۇرەيلەنە قارادى. سۇلۋ ەرىندەرى دىرىلدەپ كەتتى.
— «كىم قاتىگەز؟ ارينە قازاقتار!» اقان بۇل سوزگە ءبىر جاعى نامىستانىپ، ءبىر جاعىنان قاتتى ۇيالدى.
— اننا، سول ءتىرى جانعا مەنىڭ دە جانىم اۋىرىپ كەلەدى. كوكپار ويىنى ەرتەدە بۇلاي بولماعان، — دەپ اقان ەندى تۇسىندىرە باستادى. — ەرتەدە، ادامداردىڭ بۇدان دا جابايىلاۋ كەزىندە، اڭعا شىعىپ، ولجالى قايتقان اڭشىلار وسى ويىندى ويناسا كەرەك. قازاق حالقىنىڭ نەگىزگى كاسىبى مال بولعاندىقتان، نەگىزگى جاۋى دا، اۋلايتىن اڭى دا قاسقىر. سول قاسقىردى سوعىپ اكەلگەندە، نە شالا-جانسار ءتىرى اكەلگەندە اتتى جىگىتتەر ورتاسىنا سالىپ، سوزبايلاپ، تارتىساتىن بولعان. كىمدە-كىم جەڭىپ، الىپ كەتسە، سونىڭ ۇيىنە بارىپ وت تۇتاتىپ، ءتۇتىن تۇتەتىپ، تاماق اسىپ، ساۋىق قۇرعان. قازاقشا قاسقىردى ءبورى دەپ تە اتايدى. قىسقى، كۇزگى جۇنىنە قاراپ كوك ءبورى دەيدى. مىنە، جاڭاعى ويىننىڭ اتى دا «كوك ءبورى» ەكەن. كەيىن كەلە-كەلە كونە ويىن «كوكبورى — كوكبور — كوكبار — كوكپار» بوپ وزگەرىپ كەتسە كەرەك. ەندى جۇرت قاسقىر ەمەس، قولدا بار وڭاي ولجا — جىلقىنىڭ تەرىسىن، جاڭاعىداي تەكەنى، لاقتى تارتاتىن كاسىپكە كوشىپتى. تەگى ادام بالاسى سانالى بولعان سايىن، قاتىگەزدىككە، ءتىپتى جاۋىزدىققا دا بەيىمدەلە بەرە مە دەيمىن. كەيىن، كەلە-كەلە، تەكەنىن ورنىنا كوكپارعا ادام سالماسىنا كىم كەپىل! — اقان قاباق شىتىپ ءۇنسىز تۇنەرە ءتۇستى دە، قايتا جادىرادى، — اننا، ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدى جابىرقاتتىم بىلەم، ودان دا باسقا ءبىر اڭگىمە ايتايىقشى.
— جوق، احان. قايتا ءسىز ادال جانداردى، كوڭىلى تازا قاراپايىم ادامداردى كوپ قاراجۇرەكتەردەن اراشالاپ الدىڭىز. الگى ويىندى شىعارعان ادامدار كىنالى ەمەس، ونى بۇزعان بۇزاقىلار كىنالى ەكەن. مەن سونى ۇقتىم. ءوزىڭىز لينگيۆيستەن كەم تۇسىندىرمەيدى ەكەنسىز.
— ونىڭىز كىم؟
— ءتىلشى، عالىم ادامداردى ايتادى... عافۋ ەتىڭىز، احان، ءسىز وسى ورىس ءتىلىن سونشاما جاقسى بىلەسىز، قايدا ءجۇرىپ ۇيرەنگەنسىز؟
— ءقايبىر وقساتىپ بىلەدى دەيسىز، جاسىمدا پەتروپاۆل قالاسىندا، قازاقتار قىزىلجار دەيدى، ءۇش جىلداي وقىعانىم بار. سونداعى ۇيرەنگەنىم عوي. بالا كەزدە ادام ۇعىمتال بولسا كەرەك.
اقان مەن اننا ارتتارىنان دۇرسىلدەتە كەلگەن اتتىلىعا مويىندارىن بۇردى. جايىنبەك ەكەن. ات ۇستىندە قوپاڭداعاندا كوزىلدىرىگى مۇرنىنا ءتۇسىپ، قايتا-قايتا كوتەرىپ، اۋرە بوپ كەلەدى.
ويىننىڭ قىزىعىمەن ايەلىنىڭ كەتكەنىن بايقاماي قالعان وياز، بىرەۋ ۇرلاپ اكەتكەندەي ۇرەيلەنىپ جان-جاعىنا الاقتاعاندا، جايىنبەك تە، قورقىنىشتى بىردەمە بولعانداي ءتۇسىن وزگەرتىپ كەپ، قۇلاعىنا سىبىرلاعان. وياز مۇرتى تىكىرەيىپ:
— بار، بىرگە بول قاسىندا! — دەپ قىسقا بۇيرىق بەرگەن.
— تۋھ، ارەڭ جەتتىم-اۋ سىزدەرگە، اتقا ءمىنۋدى ۇمىتىڭقىراپ قالعانمىن با، قالاي، — دەپ جايىنبەك ىرجالاقتاپ كۇلە بەردى.
— اتتىڭ ءۇستى قولايسىز بولسا، جىلى ورنىڭىزدا وتىرا بەرسەڭىز ەتتى، ءسىزدى كىم قۋىپ، كىم قىستادى وسىنشاما، — دەپ اننا ءتۇسىن سۋىتا قارادى.
— اشەيىن... سىزگە ورىسشا اۋدارۋ كەرەك بولا ما دەپ...
— احان ەكەۋمىز ءسىزسىز-اق ۇعىنىساتىن ءتۇرىمىز بار.
— تاتارعا ءتىلماش كەرەك جوق، مەن قىزىلجاردىڭ تاتارىمىن، — دەپ اقان جاي عانا ەزۋ تارتتى.
— دەگەنمەن، اننا يۆانوۆنا، قازاقتار جاقسى كەلىنشەكتەردى الىپ قاشادى. «ساقتىقتا قورلىق جوق» دەگەن، — دەپ ءتىلماش تا قۋلىق ايتقانسىدى.
— ءسىز دە قازاقشىلىعىڭىز ۇستاپ اقانعا كومەككە كەلگەن بولارسىز وندا... عافۋ ەتىڭىز، ءۇشىنشى ادامنىڭ قاشان دا ارتىق ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىڭىز. ءبىزدىڭ ءوزارا اڭگىمەمىز بار ەدى، ءسىز بوگەمەسەڭىز ەكەن، — دەپ اننا اقانعا بۇرىلعاندا، جايىنبەك نە دەرىن بىلمەي، بەتى وتتاي كۇيىپ، اتىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ، قالشيىپ تۇرىپ قالدى. احان، ءسىز جاڭا مەنى بىرەۋگە ۇقساتتىم دەدىڭىز. ەگەر تىم جاسىرىن بولماسا، سونى ايتساڭىز ەكەن.
— اننا، ول ءۇشىن ۋاقىت كەڭدىگى كەرەك. جانە دە ول جەكە باستىڭ قايعىسى، مەنىڭ وزىمە عانا اۋىر تيەتىن كوڭىلىمدەگى ۇلكەن مۇڭ. سىزگە ونىڭ قىزىعى بولا قويار ما ەكەن.
— ءوز باسىم كومپوزيتور، اقىن اتاۋلى مۇڭسىز بولادى دەپ ويلامايمىن. جانى نازىك جاننىڭ سەزىمى ورمەكشىنىڭ ورمەگىندەي بولماشى جەلدىڭ ءوزىن تەز اڭعارعىش قوي. مەن دە ءسىزدىڭ جانىڭىزدى تەرەڭىرەك تۇسىنسەم بە دەيمىن.
جان سەزىمىنە شىن ۇڭىلگىسى كەلگەن ورىس ايەلىنىڭ تۋىس، باۋىرمال، ادامنىڭ تەبىرەنىسىندەي مىنا ءسوزى اقىن جانىن تولقىتىپ جىبەردى...
* * *
اقان انناعا ءوز جۇرەگىنە شەمەن بوپ بايلانعان قايعىسىن بايانداپ، تىرىسىندە ۇمىتىلماس ارمانى اقتوقتى مەن ولىدەي ايىرىلعان ۇرقيا جايىن كۇرسىنە اڭگىمەلەپ كەلە جاتقاندا، اقىن باسىنا تاعى ءبىر اۋىر قايعى بۇلتىن جاسىرىن ۇرلەپ جاتىر ەدى. قاستاندىققا قانى قارايىپ العان باتىراش ەسىز قالعان كيىز ۇيلەردىڭ بىرىندە، ەسىك، تۇندىگىن قىمتاپ الىپ، جۇگىنىپ، الا-كولەڭكەدە بىرەۋمەن كەلىسە الماي وتىر.
— مەنىڭ ساعان سالعان سوڭعى سالماعىم بولسىن، بۇدان سوڭ جۇمساسام ءيتتىڭ بالاسى بوپ كەتەيىن، — دەيدى جالىنىپ.
— بۇل ءسوزدى تالاي ەستىگەنمىن، — دەيدى بىرەۋ گۇجىلدەپ.
— قاشان سەنى الداعان جەرىم بار؟
— قاي ۋاقىتتا ءبىر سوزدە تۇرىپ ەڭ؟!
— ەندى باسقا سۇيەنەرىم بولماسا قايتەيىن، ات اينالىپ قازىعىن تابادى. بار تابارىم سەن، — دەپ مايموڭكەلەيدى باتىراش.
— سۇيەنگەنىم، تايانىشىم دەگەنشە، قاندى شوقپارىم دەسەيشى. قاشانعى جازىقسىز جانداردى زار جىلاتىپ، قۇداي الدىندا كۇنا ارقالاي بەرەمىن.
— كۇنا ارقالاساق ەكەۋمىزگە دە بىردەي ەمەس پە؟
— سەنىڭ نەڭ كەتىپ بارادى، قاعاناعىڭ قارق، ساعاناعىن سارق، مالىڭ الدىندا، قاتىنىڭ قوينىندا، بالاڭ قاسىندا.
— سەن نە كورىپسىڭ. سونشا تۇڭىلەتىندەي نە كورىندى ساعان، جارقىنىم؟
— كولگىرسىمە، باتىراش! جانىما ولاي تيە بەرمە. نەگە وتىرىك بىلمەگەنسيسىڭ. بالالارىمنىڭ ءبىر ءتۇزۋى جوق، وڭكەي اۋرۋ، جارىم ەس. سونىڭ ءبارى — كوپتىڭ كوز جاسى. ونىڭ ساعان ءبىر تامشىسى دا تيمەيدى.
— ءاي، لەپىرمە، جەتتى! تىلەگىڭ نە دەگەن جامان ەدى، ءتىلىڭ تاسقا، كاپىر، نە ايتىپ وتىرسىڭ ءوزىڭ!
— ايتقانىم ايتقان، ەندەشە، — دەپ اناۋ ورنىنان تىزەسى سىتىرلاپ تۇرا بەردى، — ەندى سەنىڭ مۇنداي زۇلىمدىعىڭا بارمايمىن. زايىبىمنىڭ اياعى دا اۋىر، قۇدايدان تىلەگىم بار. اتاما، مەن ءبىر جاقسىلىققا شاقىردى ما دەسەم، ىڭعاي كورگە، ولىمگە يتەرمەلەيسىڭ دە وتىراسىڭ، جەتتى ەندى.
— سولاي ما، سولاي قيقاڭدايىن دەدىڭ بە؟ ەسىندە بولسىن، — دەدى باتىراش تىستەنىپ، — ەلگە دە بارامىز عوي ەرتەڭ. ەسىلجاننىڭ توپىراعى ءالى سۋىعان جوق. باسقاسىن قويعاندا، سونىڭ ءوزى جەتەدى. بار ءۇرىم بۇتاعى ەستىسە، سەنىڭ جانىڭدى تابان اۋزىندا ءزاننامعا كەتىرەرىنە يمانداي سەن!
— وھ، جاۋىز، ونى ولتىرۋگە دە جۇمساعان سەن ەمەس پە ەدىڭ؟!
— كىمگە كىمدى جۇمسامايدى. جۇمساۋ مەنىكى بولعانمەن، قىلعىندىرعان قول سەنىكى ەمەس پە؟ قايسىمىز كىنالى ەكەنبىز.
— اھ، يت سول! — دەپ اناۋ تۇرا ۇمتىلعاندا باتىراش كەزدىگىن سۋىرىپ الدى. ءجۇزىن جالاقتاتىپ تۋرا تاماعىنا تىرەي قويعاندا، اناۋ كوزى قانتالاپ، ءۇنسىز، قيمىلسىز سۇرلانىپ، تاپجىلمادى، — نە قالايسىڭ، ال ايت، قانىپەزەر!
— قايسىمىز قانىپەرەز ەكەنىمىزدى بۇدان سوڭ ساراپقا سالعانىڭدى ەستىمەيىن، — دەپ باتىراش كەزدىگىن تارتىپ، الاقانىنا جانىدى، — ايتارىم سول، الگىنى ورىندايسىڭ. ەندى قايتالامايمىن. قالاي مەرت قىلاسىڭ، ول — ءوزىڭنىڭ شارۋاڭ. ساعان ونى ۇيرەتۋدىڭ قاجەتى جوق.
— اقىسى نە؟
— ءبىر تۋ بيە.
— سەن ون تۋ بيەنى جەتەلەپ كەتكەندە، مەن ءبىر تۋ بيەنى شوقتىعىنان ۇستاماقپىن عوي.
— ودان ارتىق نە كەرەك ساعان؟
— تاپقان ەكەنسىڭ وڭاي نان جەمەستى.
— ايت دەدىم عوي، نە تىلەيسىڭ؟
— بايگەگە نە الاسىڭ، — سونىڭ ءبارى مەنىكى.
باتىراش قولىن شىعاردى.
— سەنىڭ كۇندەگى كاسىبىڭ. وڭاي باييىن دەگەن ەكەنسىڭ.
— سەنىڭ جانىڭ قينالىپ جۇرگەن شىعار.
— جەتتى ەندى، تاجكەلەسپە. ءبىر جولعا ايتقانىڭ بولسىن، بايگىنىڭ جارتىسىن الاسىڭ.
— جوق، تۇگەلدەي!
— جوق، جارتىسى!
شومبال قارا جىگىت باتىراشقا تونە ءتۇسىپ، كوزىنەن وت شاشا قارادى:
— ەگەر، وسى جولى ۋادەڭنەن قايتىپ، ءبىر تۇياعىن كەم بەرسەڭ، ەسىڭدە بولسىن، ءبارىبىر ءولىم، — دەپ قىنىنان ۇزىن قانجارىن جالت ەتكىزىپ سۋىرىپ، قايتا سالدى، — تۋرا قويداي باۋىزدايمىن. ۇمىتپا، مەنىڭ قانجارىم سەنىڭ كەزدىگىڭنەن ۇزىنداۋ، ءجۇزى دە وتكىر. قولىم دا قاتتىراق، جىلدامىراق. ەندى قايتىپ ەسىڭە سالادى دەپ ويلاما، ءوزىڭ ايداپ اكەپ بەرەسىڭ. بۇدان قايتىپ مەنىڭ قولىممەن جاساعان جاۋىزدىعىڭدى ەكىنشى قايتارا تىسىڭنەن شىعاردىڭ، — قىزىل الا قانعا باتاسىڭ. ەندى ايانارىم جوق. مىنا سۇمدىعىڭدى تاعى دا ورىندايمىن. و، جاساعان، ءوزىڭ كەشىر! و، جاساعان!
قاندى قول جىگىت الاقانىن اسپانعا جايىپ، ءتىسىن شاقىرلاتا قايراپ، قۇدايىنا جالبارىنىپ، ءىشىن ىستىق اپتاپ كۇيدىرىپ بارا جاتقانداي اۋزىن ارانداي اشىپ دەمىگىپ، جولبارىستاي ەسىنەپ تۇردى دا، كيىز ۇيدەن اتىلا شىقتى.
6
جەر قايىسقان بەس ءجۇز اتتىڭ شەت جاعىن الا موڭكە دە جەلە جورتىپ كەلەدى. ءۇش جۇزدەن كەلگەن جاسى دا، بويى دا، كيىمى دە سان قيلى بەس ءجۇز بالا ماساتى دالانىڭ قىزىل الا، سارى الا گۇلىندەي جايناپ، توپ-توپقا ءبولىنىپ، ءوزدى-وزى جەكە-جەكە داۋرىعا سويلەسىپ بارادى. قايتار جولداعى باقتالاس بالالار ءازىر ءسابي مىنەزبەن بىرىمەن-بىرە جىلى ءتىل قاتىسىپ، كەيبىرى اۋىلدارىن، ەل-جۇرتىن ايتىپ، تانىسىپ، ۇلى بايگەگە قاتىسىپ، ات باسىنا مىنگەندەرىنە ءماز.
قاراۋىل جۇرتىنان اقان سەرى جالعىز كەلگەنىندەي وسى ءار رۋدىڭ بالالارى ىشىندە موڭكە دە جالقى. داڭقى جەر جارعان قۇلاگەرگە مىنگەن بالانى باسقالارى دا ۇناتپاي، قاسىنا جۋىتپاي، سۋىق كوزبەن قاراپ، شەت قاقپاي ەتكەن سىڭايلارى بىلىنەدى. دۇنيەدەگى جارىس اتاۋلى مەن كۇنشىلدىكتىڭ ەگىز كەلەتىنى نەسى ەكەن. ءبىراق وعان ىعار موڭكە جوق. وزىمەن-وزى بولىپ، شۋاقتى كۇنگە ماۋجىراپ، الىستاعى ساعىمداي كورىنگەن ءبىر ارمانىن ويلاپ كەلەدى.
موڭكەنىڭ بويى شارعىلاۋ بولعانمەن، وسىنداعى بايگەگە تۇسكەن بالالاردىڭ كوبىنەن جاسى ۇلكەن. بيىل تۋرا ون التىدا. جاسىندا اكەسى قايتىپ، اتاسى بايباتىردىڭ باۋىرىندا وسكەن. كىشكەنە كۇنىنەن اتاسى ىستىق-سۋىققا بىردەي سالىپ، قىسى-جازى جىلقى باقتىرىپ، قىزىلشۇناق ايازعا، مي قايناتار ىستىققا «ءپىسىرىپ»، ات قۇلاعىندا ويناتىپ، كونبىس، شىمىر ەتىپ ءوسىردى. اتاسى بىر-ەكى رەت تۇنگى بارىمتاعا دا اپارىپ، قارا-قۇرىم جىلقىنى زىرىلداۋىقپەن ۇركىتىپ، قالاي ايداپ اكەتۋدىڭ ءادىسىن دە كورسەتكەن.
— بالام، مۇنى دا ءبىلىپ قوي. ۇرلىق — ونەر، ەردىڭ ەرى عانا جاساي الاتىن ەرجۇرەكتىك دەيتىندەر بار. ءبىراق ۇرلىقتى كىم جۇرەكتىلىگىنەن، بويىنا كۇشى سىيماعاندىعىنان جاسايدى دەيسىڭ. ايتەۋىر ولمەشىنىڭ كۇنى دە. ەكى قوشقار سۇزىسسە، سولاردىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، نامىسىن جىرتىپ، بارىمتاشىسى بولاسىڭ. ءجۇزدى، مىڭدى ايداپ كەلسەڭ دە الاتىن اقىڭ ءبىر جىلقى. ەلدەن ەستيتىن العىسىڭ — «اتاقتى ۇرى»، «جۇرەگىنىڭ تۇگى بار» دەيتىن قولپاش. وعان ءوزىڭنىڭ دە بويىڭ ۇيرەنىپ، ەتىڭ ءولىپ الادى ەكەن. ءتىپتى، كەيدە، دارەجەڭ ءوسىپ، كوپتىڭ اراسىندا ءوزىڭنىڭ توبەڭدى ءبىر ەلى بولسا دا بيىك سانايتىن كەزدەرىڭدە بولادى. بۇل كاسىپكە دە ۇيرەنىپ الاتىنىڭ سونشا، قاشان قوجاڭ شاقىرىپ بىرەۋدى مالىنا بارىمتاعا جۇمسار ەكەن دەپ، الاقانىڭ قىشىپ، دەلەبەڭ قوزىپ، تاعاتسىز كۇتەتىن كۇندەرىڭ دە بولادى. مەن سەنى ۇرلىققا ۇيرەتكىم كەلمەيدى، ءبىراق، ەردىڭ باسىنا نە كەلىپ، نە قويمايدى. مۇنىڭ دا كەرەك كۇنى بولىپ قالار: اۋمالى-توكپەلى زامان عوي، — دەپ اتاسى ءبىر كۇنى، پەش تۇبىندە وتىرىپ موڭكەمەن وزىنشە سىرلاسقان.
بىردە اتاسى بايباتىر الىس ساپارعا اتتانىپ، ءبىر جۇمادان سوڭ ءبىر-اق ورالدى. الىستاعى قىپشاق ەلىنىڭ ءۇيىر-ۇيىر جىلقىسىن قۋالاي جونەلگەندە، ارتىنان قۋعىنشى شىعىپ، ەكى جاق تۇنەك ءتۇننىڭ استىندا شارتپا-شۇرت سويىلداسادى. ۇزىن سويىلدى ءبىر قولىمەن ءۇيىرىپ ويناتقاندا قاسىق قۇرلى كورمەيتىن بايباتىر تالاي جىگىتتى سوققىعا جىعىپ، اتتان ءتۇسىرىپ، قۇتىلىپ كەتەدى. ءىز تاستاپ وتىرىپ، جات ەلدىڭ جىلقىسىن ءوز بايىنىڭ ۇيىرىنە توعىتىپ تا جىبەردى. ءبىراق سو جولى ءوزى دە جارالانىپ كەلدى. العاشقىدا ەت قىزۋىمەن بىلمەگەن ەكەن، ۇيگە جىلقىشىلار كوتەرىپ اكەلگەندە ەسىنەن تاندى. سويتسە، وڭ جاق اياعىنان تيگەن سويىل جىلىنشىگىن ۋاتىپ جىبەرىپتى. ات شاپتىرتىپ، الىستاعى اۋىلدان سىنىقشى الدىردى. ەڭگەزەردەي ءۇش-تورت جىگىت اتاسىنىڭ يىعىنا قونجيىپ، كەۋدەسىنەن باسىپ، سىنىقشى ۇساق سۇيەكتەردى قالپىنا كەلتىرىپ، سەرە شىققان قازىنى تارتىپ، وراپ تاستادى. كوزىن تارس جۇمىپ، بۇلقىنىپ، قاتتى داۋىس شىعارماي ىڭىرانعان اتاسى مونشاقتاپ تەرلەپ، ەكى كۇن قاتارىنان تاپجىلماي ۇيىقتادى. ەسەڭگىرەپ، ماڭگىرىپ ويانعان بايباتىر ۇزاق كۇندەر ءنار تاتپاي قاتتى جۇدەگەن. ەكى-ۇش ايدان كەيىن بارىپ بەتى بەرى قاراي باستاعان ەرىنە كەمپىرى تاماق بەرىپ وتىرىپ، جاسقانا قاراپ، اقىل ايتقان ەدى.
— وسى ءبىر قۇرعىردى ەندى تاستايتىن كەزىڭ بولدى عوي. كىم ءۇشىن وسىنشا سوققىعا جىعىلدىڭ. بىرەۋدىڭ قولشوقپارى بولام دەپ جۇرگەندە، بىركۇنى باسىڭنان ايىرىلاسىڭ. دالاعا تاستاي الماي جۇرگەن باسىن، بار ما؟ نە جەتپەيدى. ءبارىبىر وسىمەن كوسەگەمىز كوگەرىپ، جۇرتتان اسىپ جاتقانىمىز جوق. ودان دا، ەندى باسقا ءبىر كاسىپ ەتپەيسىڭ بە؟ قوي قايىرىپ تىنىش جۇرگەندەر دە اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ جاتقان جوق. ەكى قولعا ءبىر جۇمىس. كەۋدەڭدە جانىڭ بولسا، اسىراسىڭ ءبىزدى. شۇيكەدەي ەكى-اق جانبىز قولىڭا قاراعان.
سارى ماي سالعان قويۋ جاپىراق شايدى ۇزاق سىمىرگەن اتاسى تۇنەرىپ، كوپكە دەيىن ۇندەمەي وتىرعان دا، ءبىر كەزدە دۇڭك ەتە قالعان:
— ءجارايدى، جەتتى، تىشقان ارتىن كورىپ جارالى دەپ، وسى ايتىپ وتىرعانىڭ نە؟ مەنى ەندى قاتارعا قوسىلماستاي قور قالدى دەپ پە ەڭ. ءسوزدى قوي، اۋەلى جازىلىپ الايىن! — دەپ كەيىن، قيسايا كەتكەن.
اجەسى ودان ءارى ءسوز قايىرۋعا باتا الماي.
— قويدىق. ءبىر كۇنى بوق باسىندا ءولىپ قالاسىڭ عوي، سورلى-اۋ، قايتەيىن! — دەپ اتاسىن جىلى قىمتاپ، كەتىپ قالعان.
اتاسىنىڭ قاجىرلىلىعىن، سويىلگەر مىقتىلىعىن موڭكە بالالار اراسىندا ماقتان ەتەتىن. كوزگە تۇرتكىسىز قاراڭعى تۇندەردە كۇزەتشىلەرگە بىلىنبەي باسپالاپ بارىپ، تالاي جىلقىنى شەتىنەن اكەتىپ، تەرەڭ ءبىر سايعا اپارىپ بىرىنە-بىرىن ماتاپ، جىم-جىلاس تايىپ وتىراتىن ەپتىلىگىنە، نەمەسە ءجۇز قارانى ءبىر-اق ۇركىتىپ، سوڭىنان تۇسكەن قۋعىنشىنى باۋداي ءتۇسىرىپ كەتە باراتىن قاجىرلى، قايسارلىلىعىنا ءسۇيسىنىپ، ءوزى دە اتاسىنا تارتىپ «اتاقتى ۇرى» بولعىسى كەلەدى. ۇرىنىڭ بالاسى دەپ قۇربىلارى دا موڭكەدەن كادىمگىدەي تايقاقسىپ، ۇرىسا قالسا جاسقانادى. تەك اتاسى ەكەۋىنەن جاسقانباي جۇرگەن قادىر جىلقىشىنىڭ ايەلى عانا.
قادىردىڭ موڭكەمەن تۇيەدەي قۇرداس، ءوزى دە كيىكتىڭ اسىعىنداي جۇتىنعان ماليكە اتتى كىشكەنتاي قىزى بار. بويى عانا دەمەسە، قارا تورىنىڭ سۇلۋى. موڭكە دە ءقايبىر بويعا جارىعان بالا. كەيدە ءتىپتى، «ماليكە ەندى وسىدان وسپەسە ەكەن» دەپ تە تىلەيدى. ءوز بويىنىڭ وسى قالپىندا قالاتىنىنا كوزى جەتكەن سياقتى — ءبىر جىلدان بەرى ءبىر ەلى وسكەن جوق. «اكەسى جاستاي ءولىپ، قاتىپ-سەمىپ قالعان قاتپا مەگەجىن عوي، قايتسىن» دەگەن جۇرتتىڭ نامىسقا تيەر ءسوزىن دە موڭكەنىڭ ءوزى ىشتەي مويىنداعانداي. بويى وسپەسە دە، ويى ءوسىپ، ءوزىنىڭ ەر جەتىپ قالعانىن دا بىلەدى. ونى العاش رەت بالالىق مىنەزدەن شىعارىپ، كوڭىلىنە الدە ءبىر بۇلدىر سەزىم اكەلگەن دە جاڭاعى ماليكە. ەكەۋى دە جاستايىنان بىرگە ويناپ وسكەن قىز بەن بالا، كەيىن دە جۇپتارىن جازباي بىرگە ءجۇرىپ، ەسەيە باستاعاندارىن ەكەۋى دە سەزەتىن ءتارىزدى. ال، اتا-انالارى بولسا، وسى ءبىر جاراستىقتى بۇلاردان دا بۇرىن سەزگەن. كەيىنگى كەزدە ماليكەنى بۇرىنعىداي تىم ەركىن جىبەرمەي، بەيۋاقىت بولسا ۇيگە شاقىرىپ، ارالارىن ءجيى ايىرا بەرەتىندى شىعاردى. جالاڭاش ارقالارىن كۇن قاتاپ، تاڭنىڭ اتۋى، كۇننىڭ باتۋى كول جاعاسىندا ويناۋدان قالعاندارى قاشان. مۇنداي الشاقتاعان كەزدە موڭكە قاسىندا جۇرگەندە اسا بايقامايتىن ماليكە قادىرىن تەز اڭعارىپ، وز-وزىنەن جالعىزسىراپ، كوڭىلى جابىرقاپ، قۇلازىپ قالادى. نە دەگەنمەن موڭكە بۇرىنعىداي ەمەس، اتاسى مەن اجەسىنىڭ كوز الدىندا وزگەرە باستاعان.
بايباتىر دا بۇدان بەيحابار ەمەس ەدى. ءبىر كۇنى ءۇي-ىشى بوپ جەكە كۇڭكىلدەسىپ، داستارقان باسىندا وزدەرىنشە كەڭەس قۇردى. كەڭەس باسشىسى اتاسى، كەسىمدى ءسوزدى سويلەگەن دە سول، اجەسى بولسا تەك قانا قۇپتاۋشى.
— بالام، جاسىم بولسا كەلىپ قالدى، — دەپ بايبوسىن ۇزىن ءسوزدىڭ ۇرعاسىن ادەتتەگى بەلگىلى سىلتاۋدان باستادى، — بويدا قۋات بارىندا بىرەۋدەن ىلگەرى، بىرەۋدەن كەيىن ءومىر سۇردىك. جاقسىلىق تا قيانات تا جاساعان شىعارمىز. پەندە بولعان سوڭ نە كەشپەيدى ادام بالاسى. ءبىراق بايدىڭ مالىنا قۇرىق سالىپ، ۇرلىق ەتۋدى دە ءوز باسىم قيانات كورمەيمىن. ۇلان-قايىر مالدىڭ دالا بورىسىنەن، ادام ۇرىسىنان جاۋى بولماسا، باي اتاۋلى مالىن قايدا قويادى. ودان ولاردىڭ ىرىزىعى دا كەمىمەيدى. تەك ەكى ورتادا شىبىن ولەدىنىڭ كەبىن كيىپ قاسقىر مەن ۇرى بايعۇس قانا قاشاندا كۇنا ارقالاپ، جازا كەشەتىن. ۇرى مەن قۋعىنشى ۇشىراسا قالسا، ەكەۋىنىڭ ءبىرىنىڭ كۇنى قاراڭ. نە ۇرى، نە قۋعىنشى جارالانىپ اتتان تۇسپەي بەرىسپەك جوق. ايدالادا ءبىرى قانسىراپ قالماق كەرەك. سوندا نە ءۇشىن، كىم ءۇشىن؟ جوق، بۇل جول ءاۋ باستا شاتاسىپ تۇسكەن قاراڭعى جول ەكەن. ەندى سول ۇرلىقتى تاستاپ، كوپ قاتارلى قالعان ومىرىمدە تىرشىلىك ەتسەم بە دەيمىن. سۇيەنەر جالعىزىم دا، قىزىق كورسەتەر ۇلىم دا سەن عانا. ون ۇشتە وتاۋ يەسى دەيدى، قۇدايعا شۇكىر تەڭ قۇربىڭنان كەم بولماي ءوستىڭ. شارۋاعا دا، باسقاعا دا قىبىڭ بار. ءوز بەتىڭمەن ءبىر ءۇيدىڭ جۇمىسىن دوڭگەلەتىپ اكەتەتىن پىسىقتىعىڭ دا بايقالادى. اتا بالاعا سىنشى دەگەن. ەندى اياقتاندىرىپ، ءبىر شۇيكە باس اپەرىپ، قىزىق كورسەم دەيمىن. ءا، كەمپىرىم؟!
موڭكە «اسا كەت ءارى» بولماسا دا، تۇڭعىش ەستىگەن سوزدەن قىسىلىپ، قىزاراقتاپ قالدى. اجەسى كۇلىمدەپ، شالىنا قۋلانا قارادى:
— سوندا، كوزدەگەن جەرىڭ بار ما؟ موڭكەجاننىڭ ءوز ويلاپ جۇرگەن بىرەۋى بار شىعار، ونداي بولسا ايتسىن.
— ءسوزبۇيداعا سالىپ قايتەمىز. ءبىز دە بىلمەي جۇرگەن جوقپىز، قاراتاناۋدىڭ كوڭىلى وسى انا قادىردىڭ قىزىمەن جامان ەمەس سياقتى.
— ە، نەسى بار، — دەدى اجەسى دە جاڭا ەستىگەندەي بولىپ، — ەكەۋى دە جاستايىنان بىرگە وسكەن، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي، ءبىر قىزدىڭ قوس بۇرىمىنداي بالالار ەمەس پە؟ جاراپ جاتىر، بىر-بىرىنە تەڭ. اي، ءوزى دە بولايىن دەپ تۇرعان بالا-اۋ. انا وگەي شەشەسىنەن ازداپ جەتىمدىك كورىپ، جۇدەۋلەۋ وسكەنى بولماسا، ءوزى شارۋاعا دا ىقتياتتى، ىسمەر، ەرتەڭ-اق ءۇي بولا كەتەيىن دەپ تۇر. بالام بالا-اق. قۇداي الدارىنان جارىلقاسىن.
— كەمپىر-اي، باتاڭدى بەرەتىن كۇن الدا. اۋەلى قۇدا تۇسەيىك تە.
— ە-ھ، موڭكەگە قىزىن بەرمەيدى دەپ وتىرمىسىڭ. انا قايىس اۋىز اۋەلى ءوزىنىڭ قىزدارىن باعىپ السىن.
— ءالى سول قايىس اۋىزدان شىعادى پالەنىڭ ءبارى.
شىنىندا دا قايىس اۋىزدان شىقتى پالەنىڭ باسى. قايىس اۋىز دەپ وتىرعاندارى — قادىردىڭ جاماعاتى كۇلزيپا دەيتىن قارا تاسپا قاتىن. ءبىرىنشى ايەلى ءولىپ، سوڭىنا ەرتكەن ەكى قىزىمەن قادىر وسى كۇلزيپانى العان. ماليكە العاشقى ايەلىنەن قالعان قىز.
كەدەيدىڭ قۇدالىعى دا كەدەي. بايباتار ەرتەڭىندە-اق قاسىنا ءبىر شال ەرتىپ، قادىردىڭ ۇيىنە باردى. موڭكە دە ءاۋىل-ۇيدىڭ بالاسى بولعان سوڭ قىسىلىپ-قىمتىرىلماي بىرگە جۇرگەن. بولاشاق اڭگەمىنىڭ نە جونىندە ەكەنىن بىلەتىن بالا شاعىن جەر ءۇيدىڭ ەكىنشى بولمەسىنە كىرىپ، قاسىنا ماليكەنى شاقىرىپ، قۇدالىقتىڭ ەڭ قىزۋ كەزىندە سىقىرلاۋىق ەسىكتىڭ تابالدىرىعىنا جاتىپ الىپ قۇلاعىن توسقان.
كورشى شال قۇدالىق جايىن ساعىزداي سوزىپ، ۇزاق باپپەن سويلەي كەلىپ، ەكى جاستىڭ قوسىلۋىن قالاعاندا، ءيى جۇمساق قادىر ىشتەن شىققان قىزىن قيماي، ءبىراز ءۇنسىز وتىردا دا، اقىرى كەلىسىمىن بەرىپ يلىكتى.
— قىز بالا جات-جۇرتقا جاراتىلعان جان ەكەنى راس. موڭكەنى جاسىنان بىلەم. قولدا وسكەن عوي. ەگەر ەكەۋىنىڭ ۋاعداسى بولسا، مەن قارسى بولار دەيمىسىڭ. تەك تۇلا بويى تۇڭعىشىم ەدى، شاما كەلسە جاساۋىن سايلاپ، قىزىقپەن اتقارسام بولعانى.
— جاساۋى دەپ نەسىنە قينالاسىڭ. بالا ەكى جاققا دا ورتاق. قالىڭىن مول بەرسە... «اقىسىن بەرسە، بوقىسى شىقپاي ما» — دەپ كۇلزيپا كوزىن قىسىپ، يەگىن قاعىپ، قىستىرىلا كەتتى.
— اقىسى دەيتىن نە بار. ءقايبىر شەكەمىز شىلقىپ وتىر ءبىزدىڭ. ءوز شامامىزبەن ولشەيمىز دە، قالىڭ سۇراپ بۇلداناتىن ادامىمىز باكەڭ ەمەس قوي، — دەگەندە، كۇلزيپا شاپتىعا جونەلدى.
— وسى سەن-اق كۇن جاۋماي سۋلانىپ وتىرادى ەكەنسىڭ. قالىڭسىز بەرەتىن دالادا جاتقان قىز جوق. و نەسى-اي، قايداعى جوقتى شىعارىپ، اتا ءداستۇرى، نەسى بار. باكە، قىرىق جەتى سۇراپ شىرەنبەي-اق قويايىق، ءىرىلى-ۇساقتى ءبىر ون تۇياق بولسا بولدى، قۇدا دا، قۇداعي دا تىنىش.
— قوي دەيمىن، — دەپ قادىر ايەلىنە باسۋ ايتىپ ەدى، قايىس اۋىز جىلىمسىراپ، قايارلىققا باستى:
— ال، وندا ءوزىڭ-اق اتقار. مەنى تۋماعان وگەي شەشە دەپ وتىرسىڭ عوي. قاشان سەنىڭ قىزىڭا الا كوزدىك ەتىپ ەدىم. قيت ەتسە مەنىڭ وگەيلىگىمدى بەتىمە باساسىڭ.
— جارايدى، كۇلزيپا، — دەدى كەلگەلى ءۇنسىز وتىرعان بايباتىر، — قۇداي سەنى وگەي قىلماسىن، تاۋسىلما، شىراق. جاقسى قىزىققا يشارات ەتكەندە، جامان ىرىمعا باستاما. سەنىڭ كوزىڭنىڭ جاسىن تىيماسام، ماكىشجاننىڭ دا كوزىنىڭ جاسى تىيىلماسىن بىلەم. ۋادە! ءبىراق، ەسىڭدە بولسىن، بۇدان بىلاي قۇدالىقتىڭ شىرىن اششى سۋىڭمەن بۇزا بەرمە! سوڭعى كورۋىم بولسىن!
بايباتىر ورنىنان سۇيرەتىلە تۇرىپ، الدىنان كولدەنەڭدەگەن قادىرمەن ءتوس تاقاپ قۇشاقتاستى دا، ءۇنسىز شىعىپ كەتتى.
ەل اراسىندا ءسوز جاتا ما، ەرتەڭىندە-اق بايباتىر مەن قادىردىڭ قۇدا بولعانى اۋىل ىشىنە تاراپ كەتتى. اسىرەسە، موڭكەمەن قاتار جۇرگەن بالالار ءماز-مايرام كۇلىپ:
— ءاي، سەن ۇيلەنەتىن بولىپسىڭ عوي.
— ماليكەنى الادى دەيدى عوي.
— باسە، ۇندەمەي ءجۇرىپ ءىستى ءبىتىرىپ جۇرەدى ەكەنسىڭدەر عوي.
— نە بولسا، و بولسىن، سەن باستاشى اۋەلى، ءبىز دە قاراپ جاتپاسپىز، — دەسىپ، كۇنۇزاق موڭكەنى ورتاعا الىپ، قاقپاقىلدايدى.
العاشقىدا ۇيالىپ جۇرگەن موڭكەنىڭ كەلە-كەلە ەتى ۇيرەنىپ، ماليكەنى «قالىڭدىعىم، ەرتەڭ ۇيگە تۇسىرەر جاس جارىم» دەپ سىرتتاي يەمدەنىپ الدى. اۋىل ىشىندەگى تۇنگى ويىنداردا ماليكەنى كوزدەن تاسا قىلماي، ول بىرەۋمەن ازىلدەسىپ، نە التىباقاننىڭ اتكەنشەگىنە بوتەن بالامەن وتىرا قالسا دا كادىمگىدەي قىزعاناتىن بولدى. نە دەگەنمەن ەكى جەتىم بىر-بىرىمەن قوسىلىپ، وتاۋ تىگەتىندەرىنە ىشتەي قۋانىشتى.
ءبىراق، بايباتىر اتاسىنىڭ كورىپكەلى بار ما، قايىس اۋىز وگەي شەشە وگەيلىگىن قىلماي قويعان جوق. ەكى-ۇش ۇساق تۇساق تۇياق الىپ، باسىندا كوڭىلى جاي تاپقانداي بولعان كۇلزيپا، ەندى باسقا «ونەر» شىعارا باستادى. «بەرەتىن قالىڭىن بەرسە، تەز بەرسىن. قىزىمىزدىڭ جاسى كەلىپ قالدى، سۇراۋشىلار كوپ. ەگەر ءسوزبۇيداعا سالىپ، قالىڭىن تەز بەرمەي، ۇزاققا سوزسا، جۇلدىز ساناپ وتىرار جايىمىز جوق. موڭكەدەن باسقا دا ۇل تۋعان شىعار. قىزىمىزدى جونەلتەمىز دە جىبەرەمىز» — دەپ ارا اعايىندار ارقىلى كۇندە تەرىس مىنەزدى، قيسىق سالەمىن جولداپ، ءوزى قاتىناماي قويدى. قادىر سابىرلىلىق تىلەپ، باسۋ ايتسا، بەتىنەن الدى. شارۋادان باسقانى بىلمەيتىن جۋاس كۇيەۋ، كوك ايىل ايەلىنە قارسى ەشتەمە ايتا الماي، مۇرنىن تەسكەن وگىزدەي جەتەگىنە ەرىپ جۇرە بەرەدى. كەيىن كۇلزيپا اۋىزدى بايباتىرعا دا سالا باستادى. «بالاسىنا قاتىن اپەرەم دەپ تىراشتانعان نەسىن العان. از عانا قالىڭىن تولەي المايتىنى بار، نەسىنە قۇدالىققا ءتۇستى. سول ۇرى نەمە، انا ىشتەن تۋماعان نەمەرەگە وتاۋ تىگەر دەيمىسىڭ»، دەگەن سوزىنە بايباتىر زىعىرى قايناپ، ولەردەي نامىستاندى. مىنەزى قانشاما مورت، نويىس بولعانمەن بوتەن ايەلگە شاماسى كەلمەي، اقىرى قولىنداعى ساۋىپ وتىرعان جالعىز بيەسىن جەتەكتەپ اپارىپ بەردى. قايىس اۋىز سوندا دا قويار ەمەس. جەلىككەن ۇستىنە جەلىگە، قۇنىققان ۇستىنە قۇنىعا ءتۇستى.
بايباتىر سوڭعى كەزدە، جارالى اياعى جاۋىن كۇندەرى سىرقىراپ، توسەك تارتىپ جاتىپ الاتىن سىرقات كۇيگە ۇشىرادى. سونداي كۇندەردىڭ بىرىندە كەمپىرىن قاسىنا شاقىرىپ الىپ:
— قاپ، مىنا جامان قاردىڭ ىزاسى ءوتتى-اۋ. كوزىم تىرىسىندە قارا تاناۋدى ءۇي عىپ كەتپەسەم، انا كۇلزيپا قوس جەتىمنىڭ كوز جاسىنا قارار ەمەس. قيىپ جىبەرەتىن ناعىز قارا جۇرەكتىڭ ءوزى عوي. قارا سۋىق تۇسە، الىس جاققا ءبىر ساپار شىعىپ كەلمەسەم، امال جوق. انا قايىس اۋىزعا بارىپ ايت، ەل ىشىندە داۋرىقپاسىن. ماكىشتىڭ كوڭىلىنە قاياۋ سالا بەرمەسىن. قالعان قالىڭىن جاقىندا بەرەدى دە. بايدان الار ەكى جىلعى الاشاعىم دا بار. ەندى بەرسە قولىنان، بەرمەسە جولىنان. جالعىز جورتىپ، قارتايعان شاعىمدا سوڭعى ۇرلىققا شىقسام دا كۇلزيپانىڭ اۋزىنا قۇم قۇيارمىن، — دەپ وزىنشە انت ەتكەن.
ۇزاق جولدى قىسقارتۋ ءۇشىن، ايدالادا جورتقان اقان موڭكەگە نەشە ءتۇرلى قىزىقتى ەرتەگى، داستاندار ايتىپ، ارا-تۇرا ءان سالىپ، كىشىپەيىلدى اقىن بالامەن تەڭ قۇربىسىنداي سىر شەرتىسكەن. اقتوقتى، ۇرقيا، جامالداردىڭ قايعىسىن ايتىپ، ارا-تۇرا كۇرسىنىپ، ساپانىڭ سارى دالاسىندا ۇزاق مۇڭدى كۇيگە تۇسكەن. اقجارقىن، شىق اعاسىنا تەز باۋىر باسىپ، ۇيرەنىپ كەتكەن موڭكە دە ورتا جولدا قىزاراقتاپ وتىرىپ ءوز ماليكەسىنىڭ جايىن تۇگەلدەي ايتىپ ەدى، اقان ءبىرازعا دەيىن كەيىپ، بالاعا دا، اتاعا دا ۇرىسقانداي بولدى.
— قاپ، تىم قۇرىماسا باعانا شەت جاعاسىن بىلدىرمەگەن ەكەنسىڭ. قايىرىلىپ بارىپ باكەڭە توقتاۋ ايتاتىن ەدىم. ۇرلىقپەن بەرگەن نە قالىڭ؟! ونىمەن كىمدى مۇقاتىپ، نە مۇراتقا جەتەدى. ۇرلىق ەتكەن باسقانى زاقىمدايدى: ۇرلىق ءتۇبى — قورلىق دەگەن. ءوز باسىم مال ۇرلاعان ۇيات، قىز ۇرلاعان مۇرات دەپ سانايمىن. كەلىسكەن قىزعا، كەسىمدى ۇرلىق جۇرەدى، ءتىلسىز مالعا جاساعان ۇرلىق تىرلىك ەمەس.
موڭكە بەكەر ايتتىم-اۋ دەپ، اقانعا قاراي الماي، جازىقتى ادامداي ءۇنسىز جورتا بەردى. الدەن ۋاقىتتا بارىپ، اقىن قايتا جازىلىپ، بالامەن قاتارلاسا بەردى دە، يەگىنەن كوتەردى.
— سەن، نەمەنە، بۇرتيا قالدىڭ. ماليكەدەن ايىرىلىپ قالام-اۋ دەپ قورقىپ كەلەمىسىڭ؟ ۋايىمداما. ايتەۋىر بەرىپ قويعان باسقا جەرى جوق ەكەن، ول دا بولسا كوڭىلگە مەدەۋ. ال، وسى ساپاردان قايتقاندا ماليكەنىڭ تويىن ءوزىم جاسايمىن.
موڭكەنىڭ ءىشى جىلىپ كەتتى.
— قۇلاگەردىڭ بايگەسىن الىپ، بايىعان جان ەمەن. الاقانداي ورامال الىپ، قالتاما باسقان جوقپىن... ەكى-اق رەت ۇيىرىمەن جىلقى العانىم بار. وندا دا وجىمباي بالۋان مەن ءباتجاندى ۇيلەندىردىم. قۇلاگەرىمنىڭ ونەرىمەن كەلگەن اق ادال مالدىڭ ايىبى جوق دەپ بىلەم. ال، وسى جولى، جاقسى ەسىمە سالدىڭ. ساعىناي اسىندا قاناتىم مەنىڭ الدىمەن كەلەتىنىنە شەك جوق. قۇدايا ءتاۋبا! بايگەسى دە مول بولار. كوپتەن سۇلتانمۇراتتى ۇيلەندىرۋ ارمانىم ەدى. ءبىر تۇياعىن ەشكىمگە بايلاماي، تۋرا ەكەۋىڭنىڭ الدىڭا، ءىنشاللا، سالىپ بەرەم. كۇلزيپا ەنەڭنىڭ قوراسىنا ءبىر-اق ايداپ كىرگىزەسىڭ دە، قايىس اۋىز ەنەڭنىڭ كومەيىنە قۇم قۇيىپ، ماليكەڭدى قولىنان جەتەلەپ الا جونەلەسىڭ. وسىعان كەلىستىك پە؟! ءبىر كۇن ۇيىندە قالدىرساڭ ريزا ەمەسپىن، — دەپ اقان موڭكەگە قاراعاندا، ءسابي كوڭىلىمەن شىن قۋانعان بالا كوزى جايناپ، نە دەرىن بىلمەي، ساسقالاقتاي بەردى. سەرىنىڭ اشىق قولى بارشاعا ءمالىم. ءبىر ايتقانىن ەكى ەتپەيتىن ەرلىگىنە دە قانىق موڭكەنىڭ كوزىنە مولدىرەپ جاس تا كەلىپ قالعان...
مىنە، ءقازىر، موڭكە جولداعى سول ۋادەنى ويلاپ، ىشتەي تولعانىپ، قۋانىپ، قۇلاگەردىڭ جالىنان ماپەلەي سيپاپ قويادى.
7
سەرى اقان مەن ويازدىڭ ەركە قاتىنى اننا دالادا ۇزاق سەرۋەندەپ، قۇساق كولىنىڭ ەكىنشى بەتكەيىنە كەلگەندە كۇن دە تۇسكە تارماسىپ، ىسي باستاعان. نەشە كۇننەن بەرى الىستا مۇنارلانعان كۋحنيانى كورگىسى كەپ اننا يۆانوۆنا اتتىڭ باسىن وسىلاي قاراي بۇرعان ەدى.
كوزگە جاقىن كورىنگەنمەن جۇرە كەلە شالقايا تۇسكەن كەن قۇساقتىڭ جيەگىن بۇلار ۇزاق اينادى. كول بەتىندە شىبىن قاعىپ، بالدىر سۇزگەن قۇس سىڭسىپ ءجۇر. ولاردان بەرىرەك، كولەڭكە تابا الماي سۋعا بەلۋارىنان ءتۇسىپ سالقىنداعان، كول جيەگىندە ءبىرىنىڭ ءبىرى القىمىنا باسىپ تىعىپ ۇيەزدەگەن ءۇيىر-ۇيىر جىلقى ادام ايتقىسىز.
جۇز-جۇزدەن سويىلعان مالدىڭ قانى بۇكىل بەتەگە بەتىن شالعانداي قىزارىپ، سارعايعان. بار وڭىردەن ىس ءيسى شىعادى. ءار جەرگە جارقىراتا توككەن مال سۇيەگىنىڭ ماڭىندا قانجىنعا تويعان بىقىرلاعان يت اتاۋلى مول اسقا كەنەلىپ، كەرىلە ءتۇسىپ ماۋجىراپ جاتىر. كەيبىرى بوس جۇرگەن جىلقىمەن ارالاسىپ كولگە ءتۇسىپ، سۋدى مالشىلاپ، سىلپىلداتىپ تاڭدايلارىن ءجىبىتىپ، سۇيەك-ساياققا قايتا كەلىپ ەتپەلەي قۇلايدى. قاز-قاتار تارتىلعان جۇزدەگەن جەلى باسىندا بيە ساۋعاندار، قويدىڭ سارى قيى مازداعان نەشە ءجۇز وشاققا قوندىرعان تاي قازانداردىڭ ماڭىندا شۇپىرلەگەن مالايلار قىبىر-قىبىر ەتەدى. ەتتىڭ كوبىگىن العان اق جاۋلىق ايەلدەردىڭ ءجۇزى قايناعان قازانداردىڭ بۋىنان كورىنبەيدى.
ەكى سالت اتتى مارعاۋ، جۋاس جىلقىلاردىڭ ارا-اراسىمەن ءۇنسىز اياڭداپ، قاراشا ۇيلەرگە قاراي تاقاتا ءتۇستى. ەندى-ەندى انادايدان جالشىلاردىڭ دا ءجۇزى كورىنە باستادى. ءبىر تىزەرلەپ كونەكپەن كۇرپ-كۇرپ بيە ساۋىپ، وتتىڭ ىستىعىنا كىرجيىپ اس پىسىرگەندەر ەنجار. توي جاققا بارا الماعاندارىنا كۇيىنگەندەي قاباقتارى سالىڭقى.
مال تۇياعى شيىرلاپ تاستاعان جەلىلەردىڭ باسىنان ءتۇسىپ كەلە جاتقان اقاندار مەس قارىن بيەلەردىڭ ورتاسىندا شاڭ-شۇڭ ۇرىسقان ەكەۋدىڭ تۋ سىرتىنان كەلىپ توقتادى. بۇل كەزدە ۇرىستىڭ ابدەن قىزعان كەزى ەكەن. كۇننىڭ ىستىعىندا جالبىر تىماق كيگەن ەكەۋ بىر-بىرىنە ايبات شەگىپ كىجىنىپ، كەلگەندەردى اڭعارار ەمەس:
— ءاي، پەرىپ جىبەرەيىن بە! — دەسە ءبىرى:
— ءبىر قويعاندا قالپاقتاي تۇسىرەيىن بە وسى! — دەپ ۇمتىلادى ەكىنشىسى.
— وسىدان بار عوي، جوقتاۋىڭدى اسىرماسام بار عوي!..
— ءوي، ساسىق سول، جانىڭدى ءزار تۇبىنە جىبەرەيىن بە؟!.
— قويا قوي ەندى، مۇرنىڭدى بۇزىپ جىبەرەرمىن!
— اۋزىڭدى قان جالاعان يتتەي قىلارمىن!
— كەت ەندى، مۇرنىڭدى دالاداي قىلارمىن.
— جاعىڭدى ۋاتىپ جىبەرەمىن ەندى!
— تەبەننەن تەسىك شىعارايىن با وسى؟!
— مۇرنىڭدى بەت قىلايىن با؟!
— ەزۋىڭدى جىرىپ جىبەرەيىن بە؟!
— تاناۋىڭنىڭ دال-دۇلىن شىعارايىن با؟!
— اۋزىڭدى وپىرىپ جىبەرەيىن بە؟!
— وسى تۇرعان بويىڭدا قارا جەرگە قاعىپ جىبەرىپ، قايتادان سۋىرىپ الايىن با؟!
ەكى جالشىنىڭ بىر-بىرىنە باتا الماي، قۇر قوقان-لوقىمەن ايبات شەگىپ، كىجىڭدەپ مىقتىمسىپ تۇرعاندارىنا جىميعان اقان شىداي الماي كۇلىپ جىبەردى:
— ءاي، جىگىت، جەرگە قاعىپ جىبەرگەن سوڭ، قايتا سۋىرىپ الدىڭ نە، المادىڭ نە؟!
اشىق، وكتەم داۋىسقا جالت قاراسقان ەكەۋ جەلكە جۇندەرى دۇرديگەن بالاپان اتەشتەرشە ايىرىلىسىپ كەتتى.
— قايدان بىلەيىن، ادامنىڭ جىنىنا تيەدى، اسسالاۋماعالايكۇم! — دەپ ءبىرى سالەم بەرىپ ەدى، ەكىنشىسى قوسىلا سالەمدەستى.
— اسسالاۋماعالايكۇم! قاپ، مىنا كىسىلەردىڭ كەلىپ قالعانىن قاراشى، ەندى بولماسا كورەتىن ەدىڭ كورەسىنى!
— سەنەن بە؟! — دەپ العاشقىسى تاعى ۇمتىلدى. — ءجارايدى، قوناقتاردىڭ كوزىنشە ابۇيىرىڭدى توكپەيىن. بۇ كىسىلەر كەتسىن، سوسىن بولسىن!..
— كەتكەندە نەعىلماقشىسىڭ؟
— ءاي، جىگىتتەر، جەتتى ەندى، ەكەۋىڭدى دە شىقپىرتىپ، ءبىراز سويىپ الارمىن. سونشاما نە ۇلەسە الماي جاتىرسىڭدار.
— ە-ە، اعاسى ۇرعاننىڭ ايىبى جوق، ۇرساڭىز مىنا سوققانعا كىشكەنە باتىرىڭقىراپ الىڭىزشى، — دەپ ءبىرى ىرجيا قاراپ جاقىندادى.
— اعاسى-اۋ، ءوزىڭىز تورەشى بولىڭىزشى، انا تويعا بارىپ كەلەيىن، سەن جالعىز ساۋعىزا تۇر، تۇنگى كۇزەتكە مەن ءوزىم عانا شىعارمىن دەسەم، كونبەيدى. ءبىر ادامعا مال قايىرۋ بەرمەيدى دە، نە ءوزى بارمايدى، نە مەنى جىبەرمەيدى. مۇنداي دا كاززاپ بولادى ەكەن.
— سەن كەشە، اقىنداردىڭ ولەڭىن ەستيىن دەگەنگە جىبەرىپ پە ەدىڭ. ءوز قىلعانىڭ وزىڭە. ەندى ءجۇر وسىلاي ومالىپ.
اقان ولارعا تورەشى بولا المادى. «كەدەيدىڭ كۇنى كىجىنۋمەن وتەدى دەگەن وسى-ay. قىزىقتى كورەتىن بايلار. سولاردىڭ مالى ءۇشىن قىرىق پىشاق بولىپ ۇرسىسىپ جاتقاندارى مىناۋ».
— جىگىتگەر، ءان ەستىگىلەرىڭ كەلسە، ءقازىر اناۋ ۇيلەرگە تامان كەلىڭدەر، باسقاسى بولماسا دا، ولەڭ ايتىپ بەرۋ قولدان كەلەدى، — دەپ، اقان ءجۇرىپ كەتتى.
بۇلار قۇرىم كيىزدەرى قىرىق شوقپىت ون شاقتى جۇدەۋ قاراشا ءۇيدىڭ قاسىنا كەلىپ اتتان تۇسكەندە الدارىنان ءبىر قاريا شىعىپ:
— وۋ، اقانجان، ات كولىگىڭ امان با، قارعام، باسە، مىنا قارا توبىرعا نەعىپ سالەم بەرە كەلمەس ەكەن دەپ ەم. باسە، باسە، كوپشىل ادام وسىلاي بولسا كەرەك ەتتى. الدا رازى بولسىن، قاراعىم، ءبىزدى ەلەگەنىڭە! ال، ۇيگە كىرىڭدەر.
— اتا، وسى سىرتتا وتىرساق تا بولار. كۇن تىمىق، تازا اۋادا وتىرايىق، — دەپ اقان قاسىنداعى انناعا كەدەي ءۇيدىڭ ءىشىن كورسەتكىسى كەلمەدى.
— جارايدى، جارايدى، ولارىڭا دا كونەيىك. اي، بالالار، انا جىلقىشىلاردى، ايەلدەردى تۇگەل شاقىرىڭدار. مالدى قاسقىر جەمەس، ءبىر ءيىندىسى ساۋىلماسا، دانەمە ەتپەيدى. ءبىر كورۋگە ىنتىق بوپ جۇرگەن اقانداردىڭ ءوزى كەلدى ارالارىڭا. ۇيدەن كيىز، سىرماق الىپ شىعىڭدار، — دەپ قىسقا ءامىر بەرىپ ەدى، جالاڭ اياق، قۇس تابان بالالار «اقان، اقان، اقان سەرى كەلدى» دەپ ساندارىن شاپالاقتاپ اتوي ساپ جۇگىرە جونەلدى.
— جاڭا اتتاردى جونەلتكەن سوڭ وسىلاي قاراي اياڭداپ ەم، مىنا كەلىنشەك تە سوڭىمنان جەتىپ، وسىندا بارامىن دەگەن سوڭ الىپ كەلدىم. ويازدىڭ ايەلى عوي.
— انا ىستىك مۇرتتىڭ قاتىنى دە، ە كورسىن، كورسىن، ىلعي ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانىپ جۇرگەن نەمە عوي. كەدەي-كەپشىكتى دە كورسىن، — دەپ قارت كوزىن سىعىرايتا ايەلدىڭ تۇلا بويىن تىنتە قارادى دا، قاباعىن جازدى. دەگەنمەن ءوزى يمان ءجۇزدى ەكەن، انا وياز بۇل اراعا قوناققا شاقىرساڭ دا اياعىن باسار ما ەكەن. جارايدى، بۇل دا مەيمان ەكەن عوي، ءاي بالالار، اس اكەلىڭدەر.
اننا يۆانوۆنا ىشىنە ءجۇز تورعاي قاماپ قويساڭ ءبىرى تۇرمايتىن شۇرق-شۇرق تەسىلگەن جاتاعان قاراشا ۇيگە اينالا قاراپ وتىر. كەشەگى جايىنبەك تانىستىرعان ءۇي مەن مىنا جەلقوم ءۇيدىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. ەتەكتەرى ءتۇرۋلى تۋىرلىق پەن سىرسىز اق جەم كەرەگەلەردىڭ اراسىندا شي دە جوق. تاپال، شاعىن ءۇيدىڭ كيىزدەرىنىڭ كەي تۇسى جاماۋ. ەسكى شاپاننىڭ ەتەگىمەن، تەرىنىڭ قيىندىسىمەن، ءتۇرى باسقا كيىزبەن كەڭ تەسىكتەرىن جاماپ، باستىرعان. ءجۇنى تۇتەلەنگەن كونە كيىزدەردىڭ ۇلبىرەپ، كۇنگە كۇيىپ جۇقارىپ ابدەن توزىعى جەتكەندىگى بايقالادى. قايتا بۇل دا ءجىبى ءتۇزۋ ءۇي سياقتى. ونىڭ ار جاعىنداعى شاڭىراقسىز ءۇش باقان قارا قوستار تيتىعىنا جەتكەن جۇدەۋلىكتى ايتىپ تۇر. «كولدىڭ ءبىر جاق جيەگىندەگى ويدىم-ويدىم تاقىر جەلى باسىنداعى كوپ جىلقىنىڭ اراسىندا قىلت-قىلت ەتىپ كورىنگەن ساۋىنشىلار، وشاق باسىندا وتىرعان بالالى-شاعالى ايەلدەر قانشاما كوپ. مىنا ون شاقتى ۇيگە بولسەڭ بىر-بىرىنە كەمى ون-ون بەستەن كەلەر. سوندا بۇلار قالاي سىيىسىپ جاتادى ەكەن» دەپ ويلادى اننا. «مىنا جالشى توبىردان دا، باسىنا جەكە كيىز ءۇي تىككەن انا قارقىمبايدىڭ جالعىز قارا ساباسى نە دەگەن باقىتتى ەدى».
وياز ايەلىنىڭ سىرتقا توسەلگەن ويۋسىز جۇقا كيىزگە دە، استىنا سالعان كىرلەۋ سىرماققا دا، وسى ماڭداعى بۇكىل جۇدەۋلىككە كوزىنىڭ قيىعىمەن بارلاي قاراپ وتىرعانىنا ىڭعايسىزدانىپ، اقان جاي-جاپساردى ءوزى تۇسىندىرە باستادى.
— اننا، كەلگەلى بايلاردىڭ سالتاناتىنا ۇيرەنگەن ءسىز، ءقازىر جۇماقتان تامۇققا كەلگەندەي بولىپ وتىرسىز-اۋ دەيمىن؟
— نەگە، ولاي ەمەس، مەن جاي اشەيىن، مىنا قازان-وشاقتاردى قىزىقتاپ وتىرمىن. احان، ءسىز بىلەسىز بە، مەن تۇندە ىلعي وسى جاققا قاراپ تاڭىرقاۋشى ەدىم. مىنا وشاقتاردىڭ استىندا جىلتىراعان وتتاردىڭ اراسى قوسىلىپ، كولدىڭ ءبىر بەتى تۇگەل ورتەنىپ جاتقانداي بولىپ كورىنەدى. نە دەگەن كوپ قازان، نە دەگەن كوپ مال سويىلعان! — دەپ ادامنىڭ ويىن ايتقىزباي سەزەتىن تاربيەلى ايەل جالتارىپ كەتتى.
— وي، وي، منوگو، — دەپ وياز ايەلىنىڭ سوڭعى ءسوزىن شالا ۇعىپ قالعان شال دا قوسىلدى. — منوگو باران، لوشاد ۆوت تاك، — دەپ ءوز تاماعىن ءوزى كەستى، — ماقان منوگو، قىمىز منوگو، شالاۆەك منوگو، دم منوگو، وي، وي، پسە منوگو. باي چتو حوش، تو دەلايت، بەتر بروسايت.
جاس شاعىندا ءجيى بازارشىلاپ، ومبى، ءىربىت جاعىندا ءجۇرىپ، ودان يت جەككەنگە ايدالىپ، سول جولدا ازداپ ورىسشا ۇيرەنگەن جايىق قارتتىڭ سوزىنە ماساتتانىپ، اقان راقاتتانا كۇلدى.
— اننا، قارت دۇرىس ايتادى. اتتەڭ ءتىلى جەتپەي وتىر، ايتپەسە كوپ نارسەنىڭ سىرىن اقتارعىسى-اق كەلەدى. ءسىز بىلەمىسىز — وسى اسقا ساعىناي بالالارىنىڭ قانشا شىعىندالعانىن؟
— بىلمەسەم دە جوبالايمىن. ءبىراق وسىنشاما بايلىق قايدان شىعىپ جاتىر؟
— مەن سىزگە شەت جاعاسىن ايتايىن. انا اپپاق ءۇش ءجۇز ءۇيدىڭ جارتىسىنان ارتىعى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە دايىندالعان. ءار ءۇيدى دايىنداۋدىڭ قانشالىقتى قيىن ەكەنىن ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى كيىن. ءۇش جۇزدەن كەلەتىن قوناقتارعا دايىندالعان كورپە-جاستىق، ىدىس-اياقتىڭ ءوزى قانشاما. مەنىڭ ەستۋىمشە بۇرسا دەگەن ماتادان بەس ءجۇز ءجۇن كورپە، كارىلەرگە قالىڭ شەدىرەننەن بەس ءجۇز قۇس ءجۇن كورپە، اتىلاستان، جۇقا شايىدەن بەس ءجۇز كورپە، ءۇش مىڭ قاز-ۇيرەكتىڭ جۇنىنەن جاستىق، ەكى مىڭ قۇس جۇنىنەن قۇستوسەك، بەس ءجۇز كارلەن شىنى-اياق، ءتورت ءجۇز كارلەن كەسە، مىڭ اعاش توستاعان، نەشە ءبىر تۇكتى، جىبەك، ماساتى كىلەمدەر، باسقا تولىپ جاتقان جابدىقتار وسى اسقا ادەيى دايىندالعان. ءبارى دە بۇرىن ۇستالماعان جاڭا دۇنيەلەر. كۇنىنە ءۇش ءجۇز قوي، ەلۋ جىلقى سويىلادى. ارينە، مالدى ازاعا اكەلەتىندەر كوپ. ءجۇز-جۇز سابا قىمىز ىشىلەدى. وسىلايشا توي ون شاقتى كۇنگە، ءتىپتى ودان دا كوپكە سوزىلماق.
اننا يۆانوۆنا وسى ايتىلعانداردى كۇندە كورىپ، نوبايلاپ جۇرسە دە، اقان كەلتىرگەن ەسەپ-قيساپقا تاڭ قالدى.
— نە دەگەن بايلىق؟!
— وسىنىڭ ءبارى قايدان شىعادى دەدىڭىز. مىنا جينالىپ جاتقان ادامداردى كوردىڭىز بە؟ بۇلاردىڭ ءبارى - ساعىناي بالالارىنىڭ جالشىلارى. بۇل اشەيىن اس جابدىعىنا اكەلگەندەر عانا. ال ولاردىڭ قاراماعىندا ونعا تارتا اۋىل بار. ءبارى — مالىن باعاتىن قارا تاباندار. بايلىق — مالدا. ونىڭ باقتاشىلارى دا، كيىز قارپىپ، كورپە قاباتىندار دا سولار. ءبىر عانا مىسال: بىلتىر كۇزدە كەرەي ەلىنىڭ بار ساياتشىلارىن جيناپ، ەكى جۇزگە تارتا ادام، ەكى جۇزدەي قارشىعا، قىرعي، لاشىن دەگەن قۇستاردى سالىپ، قۇس جايىلىمعا شىعاتىن جەرلەرگە، كول ىشىندەگى قامىس قوعالارعا تۇزاق قۇرىپ، جاستىق، قۇس توسەك ءۇشىن قاز، ۇيرەكتى باۋداي ءتۇسىرىپ قىرعان. قازاق دالاسى كولگە باي. مىسالى، ءبىر عانا بۋراباي ماڭىندا سەكسەن كول بار. ءار كولدەگى قۇسقا سان جەتپەيدى. ساعىناي ەلى اقكول دەگەن كولدىڭ ماڭىن مەكەندەيدى. «اقكولدە شاۋكىلدەككە دەيىن قىرىلىپ، كەلەسى كوكتەمدە قامىستان باسقا ەشتەمە قالماپتى» دەپ، جۇرت اڭىز ەتىپ ءجۇر.
— شىنىندا عاجاپ ەكەن! — دەدى اننا يۆانوۆنا، — ال، وسى استان كەيىن نە بولماق، وسىنىڭ ءبارى كىمگە كەرەك. تۇسەر پايدا بار ما؟ وسىنىڭ ارتىندا نە قالادى؟
— استىڭ ارتىندا ساعىنايدىڭ بالالارىنىڭ اتاعى قالادى. بايلىعى ەلگە جايىلادى. قۇساق كولىنىڭ باسىندا سويىلعان مالدىڭ تاۋ-تاۋ سۇيەگى، مۇجىلمەگەن قاڭقاسى، شۇرق-شۇرق تەسىلگەن وشاق، بۇرقىراعان كۇل قالادى، — دەدى اقان مىسقىلدى وتكىر كوزىن الىسقا قاداپ، ويلانىپ، — ودان باسقا ەشتەمە قالماسا كەرەك. سىزدىڭشە نە قالۋى كەرەك؟
— جوق، مەنىڭ ويلاعانىم باسقا ءبىر جاي. احان، ءبىز جولدا، كوپ اداممەن، ساعىنايدىڭ اۋلىنا بارىپ مولاسىن كورە كەتتىك. جاي، اشەيىن اعاشتان ويۋلانعان زيرات. ءبىز اكادەميادا شىعىس ەلدەرىنىڭ كوپ ونەرىمەن تانىستىق. كونە شىعىس ەلى ونەرگە وتە باي عوي. سوندا يندياداعى ءتاجماھال، تۇركىستانداعى قوجا احمەت ياسساۋي زيراتى، ينديا، ياپونيا، قىتايداعى پاگودا دەپ اتالاتىن حرامدار، سول سياقتى تولىپ جاتقان شىعىس ەلىندەگى كۇمبەزدەرگە اسا قايران قالىساتىنبىز. وسى اسقا جۇمسالعان قارجىنى جۇمساسا، سونداي ءبىر زيرات ورناتۋعا ەركىن جەتەر ەدى دەيمىن. تاريحي ەسكەرتكىش بولماس پا ەدى.
— اننا، ونىڭىز ورىس ەلىنىڭ، باسقا شىعىس ەلدەرىنىڭ ماسەلەسى عوي. قازاق حالقى ولگەندى قادىرلەي بىلەتىن، سول ارقىلى ءوزىن دە قادىرلەگەندى، ەسكەرتكىش قالدىرعاننان گورى بار بايلىقتى قولما-قول ىشىپ-جەگەندى ارتىق كورەتىن حالىق. «تاڭعى ريزىق تاڭىردەن» دەگەن ءسوز بار. ال، تاريحتى، ءبىز ۇيمەن، زيراتپەن قالاماي، سوزبەن، ان-ولەڭمەن، كۇيمەن قالاعان حالىقپىز. ايتقانىڭىز كوكەيگە قونىمدى-اق، ءبىراق ونىڭىزعا اسا ماشىقتانباعان جاندارمىز. تاماعىمىزدى كورىنگەنگە بەرىپ، ىشىپ-جەگەن جەمقورلار ماقتاپ، ساۋىرىمىزدان قاقسا، سوعان سەمىرەتىن حالىقپىز. ەگەر ءسىزدىڭ مارتەبەلى وياز كۇيەۋىڭىز ساعىناي بالالارىنا ەمەۋرىن بىلدىرسە، وسى اسقا جۇمسالعان قارجىنى ءوز باس پايداسى ءۇشىن، ءبىر عانا اتاق ءۇشىن كوز جۇمىپ بەرە سالار ەدى. وندايدان ولار تارتىنبايدى. ەگەر قالاساڭىز پەتەربۋرگقا ءبىر اربا التىن، كۇمىس بۇيىم تيەپ اكەتەتىنىڭىزگە كۇماندانبايمىن. ال، بۇل جەردە ءوز تۋىستارى، ءوز باۋىرلارى مىناداي كۇيدە وتىرسا وعان قىڭق ەتەپەيدى، — دەپ، اقان قول جۋۋعا قۇمان دايىنداپ، ءبىر كەلىنشەكتىڭ اكەپ بەرگەن قاپ-قارا سىباعىسقان مايلىعىنا جاقتىرماي قاباعىن شىتا قارادى. قارادى دا، ءسال ويلانىپ قالدى. الدارىنا ۇيەمە تاباق ەت كەلگەن. پىشاعىن الىپ ەت تۋراۋعا وڭتايلانا باستاعان جايىق، سەرىنىڭ كىرپيازدىعىن بىلەتىن، اقاننىڭ جاقتىرماي قالعانىن سەزىپ، قوزعالاقتاپ:
— ءاي، وسى ۇيلەردەن ءبىر ءجىبى ءتۇزۋ ورامال تابىلمادى ما؟! — دەپ ارتىنا زەكي بۇرىلدى.
اقان ءسال ەزۋ تارتىپ كۇلىپ، جات قوناقتىڭ الدىندا سەزدىرمەيىن دەگەندەي، الگى كەلىنشەكتى شاقىرىپ الىپ، ءبىر اۋىز ولەڭمەن جۋىپ-شايعانداي بولدى، ءبىراق وڭدىرماي ايتتى، باسقالارىنا ۇلگى بولسىن دەگەندەي ەتىپ، مىنەپ ايتتى:
قۇداشا، مۇنىڭ نەسىن اكەلدىڭ جىرىمداي عىپ،
كوكپارعا تارتاتۇعىن ىرىمداي عىپ.
بۇل جاقتا سابىن مەنەن سۋ جوق پا ەدى،
جەتى جىل ىستان شىققان قۇرىمداي عىپ، —
دەگەندە، نەگە شاقىرعانىنا تۇسىنبەي قالعان كەلىنشەك جەرگە كىرىپ كەتەردەي، قاتتى ۇيالدى.
— ءوي، كوسەگەڭ كوگەرسىن، اقان! باسە، وزدەرىن وسىلاي جونگە سالىپ كەتشى. ەسكى دۇنيەنى دە تازا ۇستاۋعا بولماي ما؟ اي، قاتىندار-اي، سىباعالارىڭدى العان شىعارسىڭدار، — دەپ جايىق كەيىدى، — وسى ءبىر ورامالى قۇرعىر دا قات، اقانجان. دەگەنمەن ءوز بەرەكەلەرىن ءوزى الىپ، باردى قۇنتتاپ ۇستامايتىن سالاق نەمەلەرگە بۇل از ءالى. و نەسى-اي دەيمىن. ۇيالساڭدار ەتتى. اقان — سەندەردىڭ بار بولىسىڭنان، ۇلىعىڭنان ارتىق ەل اسىلى. ءوي، ادام تانىمايتىن وڭشەڭ!
بۇل كەزدە بۇكىل جالشى، مالايلار اقاندى كورۋگە، ولەڭ تىڭداۋعا جينالىپ، توسەنىشسىز تاقىر جەرگە قىسىلىڭقىراعانداي بولىپ، بالالار جەڭىمەن مۇرنىن لىپ ەتىپ ءسۇرتىپ، الدىنا جاس نارەستەلەرىن وڭگەرىپ ەمىزىپ وتىرعان كەلىنشەكتەر سالاقتاعان ەمشەگىن كويلەگىنىڭ ىشىنە جىپ ەتكىزىپ، بەتى سالتاق-سالتاق بالالار شەشەلەرىنىڭ ارتىنا جاسىرىنىپ، قايمىعىپ قالدى. قىمىز ىشۋگە ىدىس اكەلە جاتقان ءبىر كەلىنشەك كەرى بۇرىلىپ، جەروشاق باسىنا بارىپ، قايتا-قايتا جۋىپ جاتىر.
— ءيا، جاكە، باسقا بايلىق قولدان كەلمەسە دە، وسى ءبىر تازالىق بايلىعى قولدان كەلەدى عوي. نە كوپ — كول كوپ، نە كوپ، الا بوتا كوپ. ءيىس سابىن تابىلماسا دا، ساحار قايناتىپ، قارا سابىن بىلعاۋ قيىن با؟! قاشان دا ءوز ءمىنىڭ كولدەنەڭ كوز وتىرعاندا كورىنەتىن ادەتى.
— راس ايتاسىڭ، ءجون ءسوز، — دەپ ەدى جايىق اقساقال، ايەلدەر جاعى دا بالالارىنا سىبىرلاپ، ۇرسىپ جاتىر:
— انە، اقان اعاڭ نە دەپ وتىر.
— بار، بەتىڭدى جۋىپ كەل، وي، ناقۇرىس!
— ءۇستى-باسىڭدى قاراشى، cay تامتىق جوق، كۇلگە اۋناعانبىسىڭ؟!
— بەت-اۋزىڭا بەس يت تويعانداي، بار، كەت قاسىمنان!
— انە، ەستىدىڭ بە، كۇندە جۋىنىپ، تازا جۇرسەڭ، اقان اعاڭداي ءانشى، cepi بولاسىڭ.
بايلاردىڭ ەسىگىندە جۇرگەن مىنا جالشىلار مەن كۇڭدەردىڭ ۇسقىنى اسا جۇدەۋ ەدى. ءبىر جەگەن اسىن تالعاجاۋ عىپ، جاياۋ-جالپىلاپ موينىنا دوربا سالىپ جەتكەن قايىرشىلار نە دەگەن كوپ. ۇستەرىندەگى كيىمدەرى ءورىم-ورىم، قىرىق جاماۋ كويلەكتەرى كۇنگە وڭىپ، جۋا-جۋا ابدەن قايمىجىقتاي بوپ ۇلبىرەپ، جۇقارعان. قول ءتيىپ كەتسە ءىرىپ، تەسىلگەلى تۇر. اياق كيىمدەرى دە قانداي ناشار. قالىڭ ۇلتانداي بوپ كوڭ، تەرىگە اينالعان بالالاردىڭ جالاڭ اياعى ءوز الدىنا، ۇلكەندەردىڭ كيگەنى دە ايتەۋىر جوقتان بار. ءسىرى تەرىدەن تىككەن مىج-مىج ەتىكتەرىنىڭ سوگىلگەن تابانىن جىپپەن، قايىسپەن شاندىپ بايلاعان، قايتا-قايتا ۇلتانداپ، ۇستى-ۇستىنە شەگەلەي بەرگەن سوڭ، بىلعارى ۇستاماي، اعاش شەگەلەرى شەتىنەپ، ىرسيعان كونە دۇنيەلەر. قونىشىنان باسقان، اق جەم ەتىك كيگەن ايەلدەردىڭ كوبىندە شۇلىق جوق. قارسى قاراپ، ىڭعايسىز وتىرعان شالبارسىز كەلىنشەكتەردىڭ جالبىر جاماۋلى، قالىڭ قۇراق ءىش كيىمدەرىنە كوزى تۇسكەندە اننا يۆانوۆنا شىن ايادى. شەتىنە مارجان ۇستاعان ءساندى كيمەشەكتەردى كورىپ جاراستىق تاپقان ول، ۇستى-ۇستىنە قۇراق جاماعان، توزىپ جىرتىلعان كيمەشەك، جاۋلىقتاردى كورگەندە ەكى دۇنيەنىڭ دەڭگەيىندە وتىرعان باقىلاۋشىداي سەزىندى ءوزىن. اندا-ساندا قىشىنىپ قويىپ وتىرعان جىگىتتەردىڭ ءۇستى ايەلدەردەن دە جۇدەۋ. قاپ-قارا كوزدەرى مولدىرەپ، عۇمىرى كورمەگەن قىزىق كيىم كيگەن ورىس ايەلىن تاڭىرقاپ قاراعان قارىندارى جالتىراعان ءىرىلى-ۇساقتى بالالاردىڭ كۇيى قانداي اۋىر. كوبى جالاڭ بۇت، جالاڭ اياق. ساندارىن، بالتىرلارىن قياق كەسكەن، كەيبىرىنىڭ ازداعان قوتىرى دا بار جارادار سابيلەر. اراسىندا كوزىنە اق تۇسكەن سوقىر، قارنى كەبەجەدەي تىرسىلداعان، باسى قاۋعاداي راحيت، اياعى اقساق جارىمجاندارى دا بار. ايەلدەردىڭ دە، ەركەكتەردىڭ دە قولدارى كۇستەنە، جارىلىپ-جارىلىپ كەتكەن. دەنەلەرىنىڭ اشىق جەرلەرى جەلگە، كۇنگە توتىققان — قاپ-قارا ءسىرى قايىستاي. كۇنى-تۇنى مال سوڭىندا سالپاقتاپ، وزدەرى دە مال قۇساپ كەتكەن مالايلاردىڭ وڭدەرىندە دە اۋىرلىققا ابدەن كوندىككەن توزىمدىلىك، قىڭق ەتىپ قىڭىرلىق بايقاتپايتىن مومىندىق، ەش قىزىق كورمەي باسىلىپ وسكەن جابايى تۇرپايىلىق سەزىلگەندەي.
قازاندىق ماڭىنداعى ايەلدەردىڭ كيىمى دە، ءوڭى دە ءبىرسىدىرعى ءتاۋىر ەكەنىن كورگەندە اننانىڭ كوڭىلى ازداپ جاي تاپقانداي بولدى. تەگى اس-سۋ ماڭىنداعىلار ەلدىڭ اتقامىنەرلەرىنىڭ سىلقىمدارى بولسا كەرەك.
جولدا كەلە جاتىپ انناعا تىكە قاراپ، اقاننىڭ: «قازاق ايەلدەرى ارى كەتسە وتىزعا دەيىن عانا قۇلپىرىپ، ودان ءارى كۇرت قارتايىپ كەتەدى. سىزدەردەي ەركىن ءجۇرىپ بۇلا بوپ ءوسۋ جوق. قاتارىنان تالاي قۇرساق كوتەرىپ، شارۋا مەن بالا باعۋدىڭ تاۋقىمەتىمەن قاجىپ، ەرتە سولاتىن قىزعالداقتاي بەيشارا جاندار عوي» دەگەنى ەسىنە ءتۇستى.
وياز ايەلىنىڭ ويىن جانارىنان بايقاپ وتىرعان جايىق، ەتتەن سوڭ سەرىگە قاراپ كوپتىڭ اتىنان سويلەدى.
— اقانجان، ءبىز ءبىر ەلەۋسىز عانا قارا بايىر جۇرتپىز عوي. شارۋاعا باس-كوز بول دەپ سۇراعان سوڭ، مەن دە كوڭىلىمدى ءبىر كوتەرىپ قالايىن دەپ كەلىپ ەم. كەشە ءۇي سىرتىندا تۇرىپ ءانىڭدى تىڭدادىم. مىنا بايعۇستار وعان بارا المادى. ايتەۋىر ءبىر تويعاندارىن سەپ كورىپ، بالا-شاعاسىنىڭ از كۇنگى نەسىبەسىنە كەلگەن سۇيەك-ساياق كەمىرۋشىلەر عوي. بۇلار دا قايتسىن، سەنىڭ اتىڭدى ەستىگەلى تىقىرشىپ، ءجۇزىڭدى ءبىر كورۋگە زارىعىپ ءجۇر ەدى. تيتتەي دە بولسا قام كوڭىلدەرىن ءبىر كوتەرسىن. ازداپ لەبىزىڭدى ەستىرتسەڭ ەكەن، قارعام، — دەپ باعانادان بەرى تىزەسىندە جاتقان شاناعى ءۇشبۇرىشتى جەڭىل دومبىرانى ۇسىندى.
اقان بوگەلگەن جوق. وزىنە تەلمىرە قالعان كوزدەرگە قاراپ وتىرىپ، دومبىرانى بابىنا كەلتىرە بۇراپ، شەرتىپ-شەرتىپ، الدى دا، قوڭىر، سۇلۋ ۇنمەن انگە سالدى.
— پاۋ، شىركىن!
— وركەنىڭ ءوسسىن!
— ابۇيىرىڭ ارتىپ، اتاعىڭ وسە بەرسىن! — دەپ باتاسىن بەرگەن كارى-قۇرتاڭدار مەن جاستاردىڭ ءوڭى كىرىپ، قۇساق كولىنىڭ مال جاتقان، وشاق قازىلعان ءتۇتىندى بەتى دە گۋىلدەپ، كوڭىلدەنىپ كەتتى. اس ىس ءيسى بوككەن تامىرسىق اۋاعا شيراتىلعان ءان ءيىسى تاراعانداي بولدى.
اقان توقتاعان جوق. كۇلدىرگى، مۇڭلى ولەڭدەردى ارالاستىرىپ، تۇيدەك-تۇيدەگىمەن توگە بەردى. كۇن ەڭكەيە بەرگەندە عانا توي جاقتان قۇيعىتىپ جەتكەن شابارماننىڭ داۋسى اسەم ءاندى ءبولىپ جىبەردى.
— بۇل نە وتىرىس، تاراڭدار! ويازعا اس اكەلسىن دەپ جاتىر، قوناقتارعا دا تاباق دايىنداڭدار، — دەپ ۇركىتە كەلگەن شابارمان ويازدىڭ ايەلى مەن اقاندى كورگەندە باسىلا قالدى. اتتان ءتۇسىپ، ءيىلىپ تاعزىم ەتىپ، داۋسى دا كۇرت وزگەردى — جۇرت اشىعىپ وتىر. كۇرەس بوپ جاتقان جەرگە ەت، قىمىز جەتكىزسىن دەيدى.
— كۇرەس قالاي بوپ جاتىر؟ ءبىزدىڭ تۇيە بالۋان شىقتى ما؟ — دەپ وتىرعانداردىڭ ءبىرى موينىن سوزدى.
— شىققان جوق-اۋ، جىقتى. ءبىراق بايگەسىن بەرمەي قويدى. يت جىعىس دەيدى. قايداعى يت جىعىس، بالەمدى قايقايتا اكەپ سوققاندا، انانىڭ جىلىنشىگىنىڭ كۇل-پارشاسى شىقتى.
— He دەيسىڭ، ول قاي پاقىر ەدى؟! — دەپ جايىق قارت قاباعىن شىتا ايانىشپەن قارادى.
— قاي پاقىر ەكەنىن قايدام. ايتەۋىر كىشى ءجۇزدىڭ بالۋانى دەي مە، ول دا ءبىر ءداۋ قارا ەكەن.
— ءالىپقالي ەمەس پە؟! — دەدى اقان ۇرەيلەنىپ.
— بولسا بولار، اداي دەي مە، نەمەنە...
جاي قوڭىرلاتىپ، باياۋ، تارتقان دومبىراسىن اقىن كۇيىنىپ، قاتتى شەرتىپ قالىپ، ورنىنان ۇشىپ تۇردى. دومبىرا شەگى سىرت ەتىپ ءۇزىلىپ كەتتى.
* * *
كىشى ءجۇز ازاشىلارىنا بولىنگەن قالىڭ ۇيلەردىڭ شەت جاعىنداعى قوڭىرشا ۇيدە ءالىپقالي تىستەنىپ، قينالىپ جاتىر. شاڭىراقتان تۇسكەن كومەسكى كەشكى ساۋلە قۋ شۇبەرەكتەي بوزارعان قانسىز وڭىنە ءتۇسىپ، سۇيىلىپ بارادى. تۇلا بويىن سولقىلداتىپ، ءبىر جاق دەنەسىن قان قاقساتا اۋىرعان اياعىنىڭ سىنىعىن قانشا اۋىرسىنسا دا، قاتتى دىبىس شىعارماي، قايراتتى، ءتوزىمدى جىگىت بولماشى ىڭىرانادى. استىنا سالعان بوستەك شىلق-شىلق ەتىپ تەرگە مالىنعان. قاسىندا سارى اتانداي كۇجديگەن تۇيە بالۋان جاساعاننان باسقا ءتىرى پەندە جوق. ءقازىر كەرەكسىز ەتكەن ساعىنعالي قورلىعىنا كۇيىنگەن جارالى بالۋاننىڭ ەسىنە كومەسكى بۇلدىراپ، سوناۋ نارىن قۇمىندا قالعان اۋلى ءتۇستى.
ءبىر اتادان جالعىز ەركەك كىندىك ءالىپقالي اكەدەن دە جاستايىنان جەتىم قالعان. اكەسى حاجىمدى ەسىرىك بۇرا شايناپ ولتىرگەلى نە زامان. اكە ورنىنا ساعىنعاليدىڭ تۇيەسىن باققان مۇنىڭ قولىندا ءقازىر اۋرۋدان ەرتە قارتايعان شەشەسى مەن جالعىز قارىنداسى بار. ءالىپقاليدىڭ مۇگەدەك ءتۇرىن كورگەندە سول سورلىلار نە كۇيگە ۇشىراماق. نارىن قۇم بورانىنىڭ ىشىندە بوتاسىنان ايىرىلعان ارۋ اناداي بوزداپ، كوزىنەن جاسى دومالاپ، ەكى مىقىنىن تايانا زارلاعان انا ءۇنى جارالى جىگىتتىڭ قۇلاعىنا الىستان ەمىس-ەمىس تالىقسىپ جەتىپ، جارادار جۇرەگىن تىرناپ، ساي سۇيەگىن سىرقىراتقانداي بولادى.
ءالىپقالي تۇيەشى عانا ەمەس، جاستايىنان ساعىنعاليدىڭ قاسىنا ەرتەتىن بالۋانى. جاسىنان قارۋلى، قاپساعاي جىگىتتىڭ جامباسى جەرگە تيگەن ەمەس. جيىن-تويلاردان ۇنەمى باس بايگە الىپ، ىلعي ابىرويلى قايتاتىن جىگىت، ءوز قوجاسىنىڭ الدىندا دا بۇيىرسىز ەمەس ەدى. بىلتىر عانا بار بەدەلدەن ايىرىلىپ، بايدىڭ الدىندا مول كىناعا ۇشىراعان. مالعا قۇنىققان ساعىنعالي وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن وز-وزىنەن ءبىر ونەر شىعارىپ، كورشىلەس قىپشاق ەلىنىڭ قوس وركەش بۋراسىنا ءجۇز قارالى ارۋانانى قايىتىپ، كىلەڭ قوسپاق العان. ءوسىمتال كەلەدى دەيتىن قوسپاقتارى سۋىققا، قۇم بورانىنا اسا ءتوزىمسىز بولىپ، وتكەن دوڭىز جىلى قاتاڭ سۋىققا شىداي الماي ءىش تاستاپ، كوبى كوتەرەم بوپ ءولدى. ءبىرازى تەڭىز جاققا قاڭعىرىپ كەتىپ، بوراندا سورعا باتىپ قۇرىدى. جىلميعان ساعىنعالي ءالىپقاليدى ونشا جازالاعان جوق. قولىنا جيناعان ءبىراز نار تۇيەلەرىن، جاس بوتالارىن مالىنىڭ تولەمىنە الىپ، جەتىم ءۇيدى تاقىر جەرگە وتىرعىزعان. ءوزىن كىنالى ساناعان اق پەيىل ءالىپقالي بۇل قىلىعىن تەرىس دەپ سانامادى، قۇدايتاعالانىڭ زاۋالى دەپ ۇقتى. قۇدايعا جالبارىنعاننان باسقا، وعان كارى وتپەيتىنىن جاس جىگىت جاقسى بىلەدى.
سودان توڭتەرىس قاراپ جۇرگەن باي، كوكتەمنىڭ باسىندا، مالسىز تۇرالاپ، اش-ارىق سىڭىرىنە ىلىككەن ءالىپقاليعا ءبىر سەمىز تايلاعىن سويعىزىپ بەرگىزدى.
— شۇبات ءىشىپ، ەت جەپ، ءبىراز، سۇيەگىن اعارتسىن. كەمىك مايى قارايعان شىعار. جىلىگىن مايلاپ، الدەنسىن. بيىل ورتا جۇزگە، تۋ-تۋ ەرەيمەنگە — ساعىناي اسىنا اپارام. ابۇيىرلى قايتسا، الاتىن بايگەسى تۇگەلدەي وزىنىكى، جانە قالعان مالىنىڭ ورنىن جاپپاي-اق قويسىن، قۇداي الدىندا كەشەمىن! — دەپ سالەم ايتىپ جىبەردى.
كوكتەمنىڭ قارا سۋىعىندا وكپەسىنە سۋىق تيگىزىپ، ءجيى كۇركىلدەپ، جوتەلگە شالدىققان ءالىپقالي از ۋاقىتتا جەگەن سەمىز ەت، اق كوبىك شۇباتقا ونشا شيلانا العان جوق. جاڭا عانا جىلىگىنە ماي ءىلىنىپ كەلە جاتقاندا ساعىناي اسىنا جۇرەتىن كەز دە بولىپ قالعان...
ەندى ءالىپقاليدىڭ ەسىنە توپ ورتاسىنداعى كۇرەس ءتۇستى.
ءۇش ۇداي بولىپ بولىنگەن ءۇش ءجۇزدىڭ قالىڭ توبىنىڭ ورتاسىنا شىعارعان ءالىپقاليدى جارشى اسا مانەرلەپ، ماداقتاپ كوتەرمەلەدى:
— «نارىن قۇمدا نار وسكەن، ناردىڭ مايلى، بىلقىلداق تابانىنا جەرىگەن، توعىز اي ەمەس، ون ەكى اي، تار قۇرساقتا كوتەرىپ، التى جىل قاتار ساقتاعان سارى مايدان ەرىگەن انادان تۋعان جاس الىپ، ارىستانداي ايباتتى ءالىپقالي باتىردى شىمىرلاپ اتقان اق كوبىك اق شۇباتقا شومىلتىپ، اق وركەشكە قۇنداقتاپ، مامىققا بولەپ جاسىنان، اق بوتاداي الپەشتەپ، ارۋاناعا تەلىگەن. بۇلا بوپ وسكەن قاس باتىر — نار تۇيەڭدى اسپانعا اسىقشا اتقان جاس باتىر، الدىنان شىققان داۋلەردى قاسىقشا اتقان باس باتىر، قايمىقپاعان جاۋىڭنان، تايسالماعان داۋىڭنان جۇرەگى مىقتى تاس باتىر، الدارىڭا كەلىپ تۇر، كىشى ءجۇزدىڭ بالۋانى، ساعىنعالي باپتاعان، بۇدان وتكەن كۇشتىنى ول وڭىردەن تاپپاعان، باتىردى كورسە، تۇرا الماي، الىپ ۇرماي — شىداماي، ءالىپقالي كەلىپ تۇر».
ۇزىن شۋدالى جەلك-جەلك ەتكەن قارا بۋرادان تۇسكەن ءالىپقالي، سارى جورعامەن تايپالتىپ كەلگەن جاساعانعا انادايدان شابىنىپ تۇرا ۇمتىلدى.
ورتا جۇزگە اتى ءمالىم شيكى سارى جاساعان جولبارىستاي دا، شويىن قارا ءالىپقالي ايۋداي. جولبارىس پەن ايۋ ءبىرىن-بىرى الىستان اڭدىپ، ەكى-ۇش رەت ەڭكەڭدەي اينالىپ، بالاعاشتاي جۋان بىلەكتى قولدار سارت-سۇرت ەتىپ جالاڭاش جاۋىرىنعا ەكەۋى دە بۇكشيىپ قالدى. سول جاق قولدارى تىرسىلداعان بىرنەشە وراپ بايلاعان قىزىل ماتا بەلبەۋگە جابىسىپ، بالعانىڭ سابىنداي قۋاتتى ساۋساقتار، بۇركىتتىڭ تۇياعىنشا ءبۇرىلىپ، سىرەسىپ قالدى. ەكەۋى دە وڭ جامباس ەكەن. يىقتان سىلكىنىپ وڭتايلانعانمەن مىقىننان تىرەگى تەمىردەي جۇدىرىق قيمىلداتار ەمەس. رەتى كەلسە قارجاسشا سىپىرىپ شالىپ، نە توبىقتى ەلىكشە ءىلىپ تاستايتىن جاساعاننىڭ ءادىسىن ەستىگەن ءالىپقالي ساق ءجۇر. اناۋ ءمۇلت جىبەرسە، قولتىقتىڭ استىنا كىرە بەرىپ اسپانعا اتاتىن ادىسكە سالماق. اككى بالۋان ونى دا سەزەتىن سياقتى. ۇزاق اڭدىسقان ەكەۋى ءمىز باقپاي قاتتى تىرەسىپ تۇر. ءالىپقالي قيمىلىنان جاڭىلدىرايىن دەپ، كوڭىلىن باسقا توسىن ايلاعا بۇرۋ ءۇشىن، يىعىنان دا، بەلىنەن دە باسىپ، تومەن تۇقىرتا بەردى. ەمەندەي قاتىپ، مايىسپاي، سىرەسكەن جاساعان دا ءبىر كەزدە، تومەن قاراي وقىس سىلكىپ قالدى. جۇرت شۋ ەتىپ تۇرەگەلدى.
— تىزەسى ءتيدى!
— تىزەسىن بۇكتىردى!
— جەڭدى!
— جىقتى!
بايقاماي جەر قاۋىپ قالا جازداعان ءالىپقالي، لىپ ەتكىزىپ جاساعاندى دا بىرگە الا تۇسكەن. ەكەۋى دە تىزەرلەپ وتىر. ءالىپقالي جاساعاننىڭ كوزىنە ءبىرىنشى رەت ايبات شەگە، انىقتاپ قارادى. جاساعاننىڭ كوزى سىلەۋسىننىڭ كوزىندەي ساپ-سارى، وتكىر ەكەن. وزىنە تەسىلە تونگەندە تىنبايتىن قايىرىمسىز جىرتقىشتىڭ كوزىندەي كورىندى. ساپ-سارى بەتىنەن تۇگى ءبىلىنىپ، ءتىسىن شىقىرلاتا قايرايدى. وندىرشەگى بۇلك-بۇلك ەتىپ، جالپاق كەۋدەسى كورىكشە جەلپ-جەلپ ەتەدى. جالاڭاش تىزەلەرىمەن جەر سىزىپ، قالىڭ كودەنى تۇبىمەن سۋىرا جۇلىپ، ەكەۋى ءبىراز ءجۇردى دە، دوڭبەكتەي ساندارى شيىرشىق اتىپ، قايتا تۇردى. تۇرا سالا ءبىرىن-بىرى دوڭگەلەتە جونەلدى. جان باسپاعان جەردىڭ قارا توپىراعى شىقتى.
ەكەۋىنەن دە تەر ساۋلاپ كەتتى. جاساعاننىڭ بەتىنەن تارامدانا اققان تەر مويىنىنان جۇگىرىپ، قوينىنا قۇيىلا باستادى. «قارادان تەر شىققانشا، سارىدان جان شىعادى» دەۋشى ەدى. ءبىراق ءالىپقالي دا ءوزىنىڭ تەرگە مالشىنعانىن سەزدى. بۋىن-بۋىننان دا ءال كەتىپ، اياقتارى دا شاتقاياقتاي باستاعان سياقتى.
الدەن ۋاقىتتا اياق استىنداعى جەر دوڭگەلەپ، كوزدەن اققان جاسقا بۇلدىراعان قالىڭ جۇرت اندا-ساندا ەلەس بەرگەن ىڭىردە قاراۋىتقان الىستاعى توعايداي كورىندى. جەڭىل وينايتىن بىلەك بۇلشىقتارى جانسىزدانىپ، السىرەي باستاعان سياقتى.
تۇيە ءجۇن شەكپەنىنىڭ ەتەگى جەلبىرەپ دوڭگەلەنگەن جاساعان سول جاق قولىن ءسال بوساتا بەرگەن ەدى، وسى ءساتتى كۇتكەن ءالىپقالي وڭ قولىمەن جاۋىرىنىن قاعىپ قالىپ، يىعىمەن ىشكە كىرىپ كەتپەكشى بولدى. جاقىنداسىپ، كەۋدە تىرەپ قالعان جاساعان دا بۇل كەزدە ونى قويىنعا جىبەرمەي وقىس شەگىنىپ قالىپ سارت ەتكىزىپ ىشتەن وراي شالدى.
— شالدى، شالدى!
— اھ، بارەكەلدە!
— ۋا، ءتاڭىرى! — دەپ شۋلاعان ون قانات قايتا تىندى.
تەمىردەي قىسقان شوتاياقتى بوساتۋ ءۇشىن ءالىپقالي كەۋدەسىمەن يتەرە ءتۇسىپ، اياعىن سىرەستىردى. توق بالتىرىنىڭ ەتىن سىعىپ، جانىن شىعارعان قۋاتتى اياق ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن ايىرىلماي، زورعا دەگەندە بوساپ بارىپ شىعىپ كەتكەندە، ءالىپقالي دا ونى وڭعا قاراي دوڭگەلەتە بەرە ىشتەن شالىپ الدى.
— ءيا ءسات!
— ءيا، ارۋاق! — دەپ ەندى سول قانات دۇرلىكتى.
جاساعان اياق بوساتۋعا ونشا ارەكەتتەنگەن جوق. قايتا بوستاۋ ۇستاپ، ەكىنشى اياعىن جەرگە تىرەپ، قاققان قازىقتاي تۇرىپ قالدى. ءالىپقالي ءوزىنىڭ قاتەلىك جاساعانىن ەندى ءتۇسىندى. جاساعان اش بەلدەن قامتي ۇستاپ، بەلبەۋگە قولىن كىرگىزىپ العان ەكەن، قابىرعاسىن مايىستىرىپ قىسىپ بارادى. ەگەر اياعىن بوساتسا-اق جاساعاننىڭ بەل الىپ كەتەتىنىن اڭعارعان ءالىپقالي نە دە بولسا، جۋان مويىننان بار كۇشىمەن تۇقىرتا باسىپ، جامباسقا الۋدى ويلادى. باسى تومەن يلىگە بەرگەن جاساعان ىڭىرانعان ءبىر دەرەكتى داۋىس شىعارىپ، اياعىمەن دە، قولىمەن دە سىرەسىپ، قايىرا بەردى. ءالىپقالي العا تۇقىرتسا، جاساعان ارتقا قايىرىپ، ەكەۋى دە قيمىلسىز سۇيەكتەرى سىقىر-سىقىر ەتىپ، ءبىرىن-بىرى الا الماي تۇرىپ قالدى. قالىڭ جۇرت كوزدەرى شىعىپ، ەكى تۇيە بالۋاندى كوتەرمەلەپ، ەرەيمەننىڭ باۋىرىن باستارىنا كوتەرە شۋلاپ تۇر:
— ءيا، ارۋاق، اقسارباس!
— مەيرام بابام ارۋاعى قولداي گور!
— اداي، اداي!
— اقجول، اقجول!
— الديار، الديار!
— قايىر، قايىر.
— تۇقىرت، تۇقىرت.
— جامباسقا ال، جامباسقا.
— كورەتىپ اكەت. مىقىنىڭدى تايدىرما.
— اياعىڭدى بوساتپا. جەلكەدەن سال قولدى.
— بۇراپ جىبەر.
— سىندىر، سىندىر!
— ۇگىتىپ جىبەر!
— لاقتىر، لاقتىر. شىركىن-اي، كەلىپ تۇر-اۋ!
— كوتەرىپ سوق. قاپ، اتتەگەن-اي!
— ال، جىقتى!
— ال، قۇلادى!
— ۋا، اقسارباس!
— ۋا، ارۋاق! — دەسىپ اركىم ءار قالاي، ءبىرى كىشى ءجۇزدىڭ، ءبىرى ورتا ءجۇزدىڭ ۇرانىن ايتىپ، اتا-بابالارىنا، ارۋاققا سىيىنىپ، ەندى ءبىرى سىرتتان كىنجىنىپ، ءمان ايتىپ بۇزىلايىن دەپ جارىلعان سەڭشە تولقىپ، ورتاعا قاراي لاپ قويايىن دەپ تۇر.
تۇلا بويىنان تەر ساۋلاپ، تامىرلارى بىلەۋلەنىپ، بۋىندارى تالىپ، قالىڭ قارا ەتتەرى جىرتىلىپ، جىلىكتەرى مايىسىپ، كوزدەرى قاراۋىتىپ سوڭعى كۇشتەرىن سالعان ەكى الىپ، جۇرتتىڭ ءسوزىن قايدان ۇقسىن. باستارى شىڭىلداپ، قۇلاقتارىنىڭ تۇبىنەن ارقانىڭ اساۋ جەلى، نارىننىڭ تەنتەك قۇمى سۋىلداپ، تەڭىز شۋىلدايدى...
ءالىپقالي تالىقسىپ، بويىنان قۋات كەتسە باستاعانىن سەزدى. ەندى ءبىراز تۇرسا جاساعان تىك كوتەرىپ اكەتىپ جەرگە ۇراتىنىنا شەك جوق. جۇرەك ءدۇرس-دۇرس ەتىپ، القىمعا تىعىلىپ، قىسىپ بارادى. ەكى شەكە سولق-سولق ەتەدى. اپىرماي، نە بوپ بارادى. ەڭكەيە تارتىپ، وقىس قايىرىلىپ، جاساعاننىڭ ىڭعايىنا قاراي كۇرت قايىرىپ تاستاماسا، باسقا امال قالمادى. ەندى سىتىلىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. اپپاق جۋان بالتىرعا جىلانشا وراتىلعان قارا بالتىرلى اياقتىڭ تامىرى تارتىلىپ، جانسىز اعاشتاي قاتىپ بارادى. وقىس قايىرىلىپ، شالقالاپ لاقتىرسا قوس جىلىنشىكتىڭ بىرىنە كادىك. ءقازىر ونى ويلاۋعا ۋاقىت جوق. «نامىس، نامىس!»، «اپىراي، نە بولار ەكەن!»، «اع-ع!» ءالىپقالي ايۋداي اقىرىپ، وقىس قيمىلدادى. ەكى الىپ، تۇبىنەن كەسكەن تەرەكتەي شالقالاپ بارىپ گۇرس ەتىپ قاتار قۇلادى. ءبىر نارسە كۇتىر ەتە قالعانداي بولدى. سۇيەك-اۋ. جىلىك قوي شاماسى. كىمنىڭ جىلىگى. ءالىپقاليدىڭ كوزى قاراۋىتىپ، كوك اسپان شىر كوبەلەك دوڭگەلەپ، قىزىل-جاسىلدى تۇسپەن بۇلدىراپ قارا-قوشقىلدانىپ بارىپ، قاپ-قاراڭعى تۇنەككە اينالىپ كەتتى. قاتار تۇسكەنمەن قايتىپ قايرات كورسەتە الماعان ءالىپقاليدىڭ ۇستىنە جاساعان اۋدارىلا بەرىپ، بۇركىتشە ءبىر باسىپ قالدى. جۇرت شۋ ەتتى. ودان ارعىسىن بىلمەدى.
اينالاسى قۇلاققا ۇرعان تاناداي. ەسىن جيىپ، كوزىن اشقاندا باسىندا وتىرعان جاساعاندى شالا تانىدى. ءبارى ءوڭ مەن تۇستەي. باعاناعى كەڭ اسپان جوق. كۇلدىرەۋىشپەن بەلدەۋلەگەن شاڭىراق اراسىنان كورىنگەن كوكتەگەنەنىڭ تۇبىندەي شاعىن اسپان بەتىندە ۇلتاراقتاي عانا ايران تۇستەس سۇيىق، ءبىر شوكىم ءتۇبىت بۇلت كوشىپ بارادى.
ءالىپقاليدىڭ ۇستىنەن بالۋاندى ون شاقتى قول كوتەرىپ الىپ، ساق-ساق كۇلىپ، قولتىقتاپ اكەتىپ بارا جاتقاندا، جاساعان ەشتەمە بىلمەگەن. ارتىنا جۇلقىنا قايىرىلىپ، جىققان ادامىنا قاراعاندا قاسىنا ەشكىم كەلمەي دوڭبەكشىپ جاتقان ءالىپقاليدىڭ سالدىراپ بوس قالعان اياعىن كورىپ، قايتادان كەرى بۇرىلدى. تەرىنى جىرتىپ شىققان سىنىق جىلىكتىڭ ۇشكىر باسىن كورگەندە تۇيە بالۋاننىڭ كوزىنەن جاس اتىپ كەتكەن...
— اتتەڭ بىلمەدىم عوي. قارا باسىپ سەنىڭ ۇستىڭە شىعارمىن با! وبالىڭا قالدىم-اۋ! انا بورىدەي شۋلاعان نەمەلەر ەندى يتشە تالاسىپ، بايگەمىزدى بولىسە الماي جاتىر. وھ، يت ءومىر. ەندى كۇرەسكە شىقسام، ارۋاق ۇرسىن، انت اتسىن! — دەپ ءالىپقالي الدىندا ءوزىن كىنالى ساناعان ەڭگەزەردەي جاساعاننىڭ ەكى ءيىنى سەلكىلدەپ، بالاشا ەگىلىپ جىلاپ وتىر.
«جاڭا عانا كوككە كوتەرە ماقتاپ قاۋمالاعان ەسىرىك كوپ باتىر، ەندى باسقا بالۋانداردىڭ قىزىعىنا كەنەلىپ، بۇل ەكەۋىن ۇمىتقان. ەندى ءالىپقاليدىڭ كەرەگى جوق. اقساق، مۇگەدەك ءالىپقالي. سولتاڭداي باسىپ، تۇيە سوڭىنان زورعا ەرەتىن سورلى ءالىپقالي. تەڭىن دە تاۋىپ قوسىلا المايتىن، اكە سوڭىندا ءتۇتىن تۇتەتە المايتىن كەمتار ءالىپقالي».
ءالىپقاليدىڭ كوزىنەن جاس سورعالاپ، يەگىنە قاراي جورعالاپ بارادى.
— اللا-اي، قۇدايعا قاراعان ءبىر جاننىڭ كەلمەگەنى مە؟!
— ءالىپقالي، جانىم، شىداشى، مەن ءقازىر كەلەم. كوپ توبىردان قولى قاراقتى ءبىر سىنىقشى تابىلار، — دەپ جاساعان ەرنى دىرىلدەپ، كەمسەڭدەپ شىعىپ كەتتى.
ونىڭ ارتىنان، ىلە قاسىندا ەكى-ۇش جىگىتى بار باتىراش كىرگەن ىشكە. كيىز ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىندا شالقاسىنان جاتقان ءالىپقاليعا مىسقىلداي قارادى:
— ءا، جىگىتىم، جاتىرسىڭ با؟! كەشەگى كۇرجيگەن مىقتىلىعىڭا قاراعاندا... اشەيىن ءبىر بوركەمىك ەكەنسىڭ عوي.
ءالىپقاليدىڭ ميى زىرك ەتىپ، قان قۇيىلىپ كەتكەندەي بولدى. سىقىرلاپ ەسىك اشىلعاندا توپشىسى قايىرىلىپ، ۇيەلەپ جاتقان دارمەنسىز قۇسشا، كومەك ىزدەپ تالپىنعانداي، باسىن كوتەرە قاراپ ەدى. ونىسى ادام ەمەس، حايۋان بولىپ شىقتى.
— كىم-كىمنىڭ قۇيرىعىنا كوك شىبىق ويناتار ەكەن ەندى. جاتقان جەرىڭدە جون ەتىڭنەن تاسپا تىلەيىن بە! اكەلشى قامشىنى، — دەپ باتىراش بۇجىر بەتى دولىرىپ، جىگىتتەرىنە قاراعاندا، ءالىپقالي زىعىرى قايناپ باسىن كوتەرە بەرىپ، سىلق ەتىپ قايتا قۇلادى: سىنىق سۇيەك سىقىر ەتتى.
— جارايدى، ءبىر جولعا تيمەيمىن. ەلىڭە جەتكەنشە ءوزىڭنىڭ دە كوزىڭە شىبىن ۇيمەلەر. ارۋاق اتسىن! قالاي ەكەن التايدىڭ ارۋاعى؟! ساسىق كۇزەنشە شاقىلداپ، بۇقاشا گۇجىلدەپ، كىجىنىپ ەدىڭ. سورلى، ساعىنعاليدىڭ تۇيەشى جامان جالشىسى. جات ەندى وسىلاي، ورەم قاپ! — دەپ تابالاپ شىعا بەرگەن باتىراش ار جاعىنان كەلگەن اقانعا قاعىلىپ، الايا ءبىر قارادى دا، اتتارىنا قونىپ كەتە باردى.
مۇنداي سىنىقتاردى تالاي كورگەن اقان ءالىپقاليدى مازالاپ، كوپ سويلەمەدى. جولداستارىنا يەك قاقتى. جايىق اقساقال دا كەلگەن ەكەن. قاستارىندا بەلى يميگەن، قاۋساعان كەمپىر. كەمپىر قولىنداعى تۇيىنشەگىن شەشىپ، ءالىپقاليدىڭ اياق جاعىنا كەلدى دە:
— ە-ەي، بالام-اي! سەن دە مەندەي ءبىر كەمپىردىڭ تايانىش قىلعان جالعىزى بولارمىسىڭ. قۇلىنىم-اي، ءوزىڭ الىستان كەلگەن بالام ەكەنسىڭ. قۇداي باسقا نە سالمايدى. اللا ءساتىن سالسا، قولىم جەڭىل ەدى، ءالى-اق قۇلىنشاقتاي شاۋىپ كەتە باراسىڭ. ال، قانە، جانىم، شىدا، — دەپ كۇبىرلەپ سويلەپ ءجۇرىپ، قاسىنداعىلارعا كەۋدەسىن باسىپ وتىرىڭدار دەپ ىمداپ قويدى، — تۋھ، مىناۋ اشەيىن جاي شىتىناعان سۇيەك ەكەن عوي. مەن ءبىر جاماۋعا كەلمەيتىن سىنىق ەكەن دەسەم، — دەپ ۇپ-ۇساق ۇگىتىلىپ، كەي جەرى سوياۋلانىپ، قانعا باتتاسقان اۋىر سىنىققا قاراپ، سىعىرايعان كوزىنىڭ جاسىن بايقاتپاي جەڭىمەن ءبىر ءسۇرتتى دە، ارىق تارامىس قولىمەن جىلى سۋ قۇيعان قۇماندى كوتەرە بەردى. — ءبىسمىللا، يرراحمان راحيم. ا قۇداي، ءساتىن سالا كور!..
8
قاناتى كەڭ جازىلعان بايگەشىلەر، ايىل-تۇرماندارىن ات ۇستىندە وتىرىپ تا ءبىر تەكسەرىپ الىپ، ايداۋشىنىڭ شارشى ورامالىنا قاراستى. تىقىرشىپ، كىسىنەپ، جەر تارپىعان سايگۇلىكتەر كوزدەرى جايناپ، اۋىزدىقپەن الىسادى. ايداۋشى ورامالدى كوككە كوتەرىپ تۇرىپ، سەرپىپ قالدى. ءورت تيگەندەي ءدۇر ەتىپ، بەس ءجۇز ات جۇلا تارتقاندا، اسپان استى شايقالىپ، تەڭسەلىپ كەتكەندەي بولدى. دۇڭك-دۇڭك ەتكەن قارا جەر قوزعالعانداي دىرىلدەپ، تەربەلىپ، تىپ-تىمىق اۋانى ەكى مىڭ تۇياقتان ۇشقان شاڭ كومىپ كەتتى. كۇزدىڭ الا-ساپىران قويۋ بۇلتى جەرگە اۋناپ تۇسكەندەي ەرەيمەنگە، قۇساق كولىنە قاراي ۇيتقىپ جوڭكىلە كوشىپ بارادى. ەكى مىڭ تۇياق شىمىر جەردى تاسىرلاتا شەرتىپ، جالپاق ءتۇزدى لەكىتكەن دالا كۇيىنە بولەپ جىبەردى. كەمەرىنە سىيماي لىقىلداپ، بۋىرقانىپ تۇرعان وزەن ارناسىن اشىپ جىبەرگەندەي، لاق ەتىپ توگىلگەن بۇيرا تولقىن كەڭ جازىقتا ايداھارداي بۇكتەلىپ، زىمىراپ بارادى. ءبىرىن ءبىرى باسا-كوكتەي قارىعان اق كوبىك، اق جالدار ەكپىندەپ، ەنتەلەي قۇيعىتىپ، سارى دالانىڭ توسىنە كەڭ جايىلا بەردى. دۇڭك-دۇڭك سوققان بەس ءجۇز بالا، بەس ءجۇز تۇلپاردىڭ مىڭ جۇرەگى جەردى سولقىلداتىپ، شىمىرلاتىپ بارادى...
الدەنە ۋاقىتتا بەتەگەنىڭ باسىندا جەڭىل قالىقتاپ جايىلا بەرگەن شاڭ تۇمانىنىڭ اراسىنان ارتتا قالعان كەي ءبىر اتتىڭ نۇسقاسى دا قىلاڭ ەتىپ كورىنىپ قالدى. كەي تۇسى بوي-بوي بوپ سوگىلىپ، الدىڭعى جاقتا بىرەن-ساران جۇيرىكتەر جەكە كەزگەن قۇيىنداي وقىس ۇمتىلىپ قىلت ەتىپ سىتىلىپ شىعا بەردى. جەلبىرەگەن قۇيرىعىمەن بۇيرا تولقىندى شيراتىپ، ءورىپ بارادى. ۇزدىك-سوزدىق شىققان ءتورت قۇيىن ءبىر كەزدە قاتار سالدى. تاقتايداي جازىققا باۋىرىن توسەپ قاتار كوسىلگەن ءتورت قۇيىن، كۇن استىندا سوزىلعان قىناعا مالعان تۇيە ءجۇننىڭ شۇيكەسىندەي. ەندى ءبىر كەزدە ارتتارىنان جەر شىتىناي جارىلىپ، جىپتىكتەي ءتۇتىن بۇرقىراپ شۇباتىلا شىعىپ بارا جاتقانداي. قىزىل، جاسىل، كوك، سارى ورامالدى ءتورت بالا ءبىر زاماتتا قاتار ايقاسىپ، قابىرعالاسا سالدى. جاۋىن ارتىنان ايشىقتالا قالاتىن كەمپىرقوساق سەكىلدى ءيىلىپ، سارى بەلدەن اسىپ عايىپ بولدى.
ءبىرىن-بىرى جىبەرمەي ۇزەڭگى قاعىستىرعان ءتورت ءجۇز توقسان التى ات تا بەلەسكە قاراي ورمەلەي جايىلىپ، ارالارى بىتىراپ، سيرەي باستاعان. الدى بەلەستەن اسىپ، ارتى جاڭا كوتەرىلگەن جۇيرىكتەر ەندى ءبىر كەزدە قالىڭ شاڭدى كەلەسى جازىقتان ءبىر-اق بۇرق ەتكىزەدى.
الدىڭعى بۋىندا كەتكەن ءتورت ات باتىراشتىڭ قۇلايكوك، توپايكوگى مەن الاتاۋدىڭ الاسى، نارىننىڭ ناقجۇيرىگى ەدى. قۇلايكوكتىڭ ۇستىندەگى بالا جان-جاعىنا تىشقان كوزى جىلتىڭداپ قاراپ كەلەدى. ماڭىندا قۇلاگەردىڭ جوعىن كورىپ، كوڭىلى وسكەندەي، اتىنىڭ باسىن ەركىن جىبەرمەي توپايكوكپەن قاتار وتىر. بالالاردىڭ كوكەيىندە قالعان بۇل دا ءبىر ءادىس. ەكى شاڭدى قاتار قوسىپ، قويۋلاتىپ جىبەردى.
قۇلاگەر كەيىنگى بۋىننىڭ الدىندا ەدى. ەكى تۇماننىڭ ورتاسىندا الداعى ءتورت اتتىلىنىڭ شاڭى جايىلىپ قوسىلعانشا اشىق الاڭقايمەن اتىنا شاڭ قاپتىرماي كەلەدى. وڭ جاعىنا قيىستاي سالىپ جەكە-دارا وتىرايىن دەپ ەدى، جەلدىڭ اڭعارىن بايقاي المادى. تەگى كۇن ەڭكەيە سامال دا باسىلسا كەرەك. ات تۇياعىنىڭ ۇشقان شاڭ تەز سەيىلمەي، جەڭىل قوڭىر ءتۇبىت شالىشە ۇزاق قالىقتاپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە قۇيرىق تىستەسە شاپقان ون شاقتى ات تا قالار ەمەس. كەيدە باستارى وزىپ، كەيدە امال جاساعانداي كەيىندەپ، قالماي كەلە جاتقان كەيبىر اتتاردىڭ جوباسىن دا موڭكە تانىدى: تارباعاتايدىڭ تارلانكوگى، باياننىڭ بۋىرىلى، تارازىنىڭ تارلانى، قالعاندارىن انىق تاني المادى. بۇل ۋاقىتتا ارقالارى ءجىپسىپ تەرلەي باستاعان اتتارعا شاڭ قونىپ، قايسىسىنىڭ قىلاڭ، قايسىسىنىڭ باران ەكەنىن ايىرۋ قيىن ەدى.
موڭكە ءبىراز جەرگە دەيىن اتىنا ريزا بولماي، كوڭىلىنە كۇدىك ورالا بەردى. قۇلاگەر قايتا-قايتا پىسقىرىپ، وز-وزىنەن توساڭسىپ، ادىمى اشىلماي قويدى. الدىڭعى لەكتە وتىرعىسى كەلىپ، تاقىمىن ءسال قىسا ءتۇسىپ ەدى، قۇلاگەر شابىسىنا شابىس قوسپادى، قول قامشىسىن جايقاپ، ساۋىرىنا تيگىزگىسى كەلگەن بالانىڭ ەسىنە اقان اعاسىنىڭ «قۇلاگەرگە قامشى سالا كورمە» دەگەنى ءتۇسىپ، باتىلى بارمادى.
بۇل ايداۋ ەل اراسىنداعى ات جارىستاردان بولەك، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەرەكشە بايگە ەكەنىن موڭكە سەزىپ كەلەدى. شىعا بەرە اتتارىن تەجەپ، ءبىرىن-بىرى قاقپاقىلداپ العا سالىپ اڭدىپ وتىراتىن ايلادان گورى، الپىس شاقىرىم جەرگە تالماي جەتەتىن سايگۇلىكتەرىنىڭ قۋاتىنا سەنىمدەرى مول ءۇردىس بايگە. بەس ءجۇز اتتىڭ ءارقايسىسى ءوز ەلىندە جۇلدە الىپ جۇرگەن ەرەن جۇيرىكتەر. شىعا كوسىلگەن تۇلپارلار از ۋاقىتتا جەر تانابىن قۋىرىپ-اق تاستادى. اندا-ساندا جان-جاعىنا قاراپ، جەر بەلگىسىنە زەر سالعان موڭكە وڭ جاق قولدا شىر كوبەلەك اينالىپ قالىپ بارا جاتقان قالىڭ شىلىكتى كوردى. وتىز شاقىرىمداي جەر وتكەن ەكەن. تۋرا جارتى جول.
وسى تۇستا بالانىڭ دا كوڭىلى كوتەرىلىپ، تاقىمى قىزا ءتۇستى. تەرشىگەن ارقا جازىلىپ، كوڭىلىن اقان اعاسىنىڭ شالقىما ءانى تەربەگەندەي بوپ كەتتى. بۇل كەزدە ەتى قىزىپ، باۋىرى جازىلا باستاعان قۇلاگەردىڭ تۇرقى ۇزارىپ، بويى جەڭىلدەگەن ەدى. اۋىزدىعىن شايناپ، جۇلقىنىپ، ماڭدايىن كوتەرىپ، تۇمسىعىن سوزىپ، باسىن سۇزە تۇسكەن جانۋار لەكىتە جونەلدى. باعانادان بەرى بوستاۋ ۇستاعان تىزگىندى ەندى موڭكە قولىنا ءبىر وراپ، تەجەي بەردى. قۇلاگەر ودان سايىن ىزالانعانداي اۋزىن ارانداي اشىپ، اۋىزدىعىمەن الىسىپ كەلەدى. سول جاعىندا قاپتالاداي شاپقان اتتىلارعا كوز قيىعىن سالىپ ەدى، العاشقى قارقىنىنان تانباعانمەن، شاڭ جاپقان ساۋىرلارىنان تەر تارامدانا اعىپ، قىسىلا باستاعانى بايقالادى.
قولىنا وراعان تىزگىندى موڭكە شىجىمداپ بوساتا بەردى. تاپاياق اسىقتاي جەڭىل سىرعاناي جونەلگەن قۇلاگەر ەكىنشى بۋىننان سىتىلىپ شىعىپ، اۋدەم جەردە كەتىپ بارا جاتقان ءتورت قاراعا قاراي بۇكتەتىلە سالدى.
جاسىنان اتقا شاپقان موڭكە قۇلاگەردىڭ قاسيەتىنە ىشتەي تاڭىرقاپ كەلەدى. ات جۇلا تارتىپ شابا جونەلگەندە قياق جالى سۋ-سۋ ەتىپ، اياقتى العا تاستاعان سايىن الدىنان تۇرعان جەل گۋ-گۋ ەتىپ وتىرۋشى ەدى. قۇلاگەردىڭ جىبەكتەي جالى ارتقا قاراي سوزىلعاننان قيمىلداعان جوق، بەتكە سوققان سامال دا ءبىرقالىپتى ۇرلەپ تۇر. ينەنىڭ جاسۋىنان وتكەن جىبەك بىركەلكى ءبورى شابىس.
قۇلاگەر كوپ ۇزاماي ءتورت اتقا سالىپ ۇرىپ جەتىپ كەلدى. قۇلايكوكتىڭ سوڭىنان قۇيرىق تىستەسە ءبىراز وتىرعان موڭكە تىزگىندى تاعى دا شىجىمداپ بوساتىپ، قاتارلاسا بەردى. مۇرنى دەلديىپ، ىسقىرتىپ كەلە جاتقان قۇلايكوك الاقانداي كوزىنىڭ وتتى قيىعىمەن وزىنە توسىن قاتارلاسقان جات جۇيرىككە مىناۋ قايدان تاپ بولدى دەگەندەي الايا قارادى. ات ۇستىندەگى قارا ساننان كەلەر ۇزىن قونىشتى جەڭىل ەتىك توقپاقتاي قارا بالا دا جاقتىرماي قارادى. قۇلاگەردى تانىپ كەلەدى. ءتورت ات تا بۇل كەزدە قارا تەرگە مالىنعان ەكەن. قۇيىسقان، ايىل استىنان سابىندانعان اق كوبىك كورىنەدى. الا اتتىڭ ەزۋىنەن كوبىك شاشىرايدى. موڭكە قۇلاگەردىڭ قامشىلار جاق موينىنا قولىن سالىپ كورىپ ەدى، ىپ-ىستىق ەكەن. ءبىراق ءالى تەرلەمەپتى. ەندى-ەندى بىلىنگەلى تۇر.
قۇلايكوكتىڭ ۇستىندەگى بالا اتتانار جاعىنداعى توپايكوكتىڭ بالاسىنا كوزىمەن ىمداعانداي بولىپ ەدى، ول العا وزا تارتىپ، ءبىر قيىستاي كەلىپ، قۇلاگەردىڭ قامشىلار جاعىنا ءتۇستى. موڭكە ەكى بالانىڭ ورتاسىندا قالدى. ەكەۋى دە ەندى قۇلاگەرگە تايانا ءتۇسىپ، قابىرعالاسىپ، ورتاعا الىپ قىسا باستادى. بۇل دا اتقا شاپقان اككى بالالاردىڭ جىمىسقى ءادىسى.
موڭكە قۇلايكوكتىڭ بالاسىنا جىميا قارادى. ەندى ەكەۋى دە بىرى-بىرىمەن كوزبەن سويلەستى. ءماتتاقان قارا بالا موڭكەگە اندا-ساندا وق جىلانداي تەسىلە قاراپ، تىنىسى تارىلىپ كەلەدى. اتارعا وعى جوق. جانارىندا جەپ جىبەرەرلىك ءزار بار. ىشىندە نە ويلاپ كەلە جاتقانىن كىم ءبىلسىن. ايتەۋىر ورتەنىپ كەلە جاتقانى ايقىن.
ەكەۋى دە قاتارلاسا ۇزاق شاپتى. ەكەۋى دە كوزبەن اڭدىسىپ، بىر-بىرىنە اتىلارداي تەسىلىپ، ۇزاق، ءۇنسىز جاۋىقتى. قارا بالانىڭ جەر بەتىندەگى قازىرگى جاۋى موڭكە. دۇشپان كوزى ىشىپ-جەپ بارادى. بالا جانارىندا سابيلىك نۇردان تۇك قالماعان. دەلديە تۇسكەن تاناۋىندا، «شىركىن-اي، قۇدايتاعالانىڭ كارىمەن اتىڭ سۇرىنسە، دوپشا دومالاپ، ات ۇستىنەن قۇلاساڭ» دەگەن قاراپەيىل جامان ويدىڭ نىشانى بار. قۇلاگەردىڭ جاڭا عانا پىسىپ، مىنالاردان وزاتىنىنا كامىل سەنگەن موڭكە ونى سەزىپ كەلەدى. وزىق ادام سىپايى. موڭكەنىڭ كوزىندە كەكەسىن: «ساعان جاماندىق تىلەپ قايتەم، سەن قالاسىڭ، مەن وزامىن. جارىلىپ كەتسەڭ دە ايتار شىندىعىم وسى. ءقازىر سوناۋ ءبىر كەزەڭدە شاڭىمدى دا كورمەي قالاسىڭ» دەپ كەلەدى. بالا دا بولسا بۇلار جارىسقا تۇسكەن باسەكەلەس جاندار. بۇلاردىڭ اراسىنداعى وشتىك، ىشتە تۇتانعان كۇنشىلدىك، وزعاننىڭ قالعاندى مۇقاتۋى — جارىس تابيعاتى، جارىس زاڭى.
بەس ات ءالى جۇبىن جازباي قاتار سىلتەپ كەلەدى. ءتورت اتتىڭ ءۇستى دە ەندى سابىندالىپ، بالالار ەڭكەيە بەرىپ اتتارىنىڭ كوزىن سۇرتە باستادى. موڭكە دە قۇلاگەردىڭ موينىنا قولىن سالىپ ەدى، تەر اققان ەكەن. تەرلىكتىڭ استىنان شالانىڭ تابى وتكەندەي، تاقىمى دا قىزىپ ءجىپسي باستاعان. انالاردىڭ اتىنان ەندى اق كوبىك شاشىراپ، ەكپىندەگەن اتتىڭ جەلىمەن ۇشىپ كەلەدى.
جاس شاماسى وزدەرىنەن ۇلكەن، ەگدەلەۋ موڭكەگە اسا باتا الماي كەلە جاتقان ەكى بالا ەندى ۇزەڭگى قاعىستىرا ەكى جاعىنان كەپ قىستى. توپايكوكتىڭ بوس ۇزەڭگىسى سىڭعىر ەتىپ، قۇلاگەردىڭ ۇزەڭگىسىنە ءتيدى. ون-ون ءبىر شاماسىنداعى بالا اياعىن تارالىعا وتكىزىپ الىپتى. موڭكە بايقاماعان بولدى.
بۇل ونەردى باستاپ كەلە جاتقان قۇلايكوكتىڭ باسىنداعى بالا. جەز ساپتى قول قامشىسىن بەكەم قىسىپ، جاۋىعا تۇسكەن. موڭكەنىڭ ورنىندا ءوزى شامالاس بالا بولسا، ورتاعا قىسىپ، قۇلاگەردى قامشىنىڭ استىنا الار ەدى. ونداي دورەكى قياناتتى دا اكەسى باتىراش ەسكەرتكەن. اراسى ون قادامداي جەردە اعىنداعان الا اتتىڭ باسىندا شاپقان قاعىلەز، موماقان بالانىڭ مىنا اڭدىسقان بالالاردا شارۋاسى جوق. ءوزى مەن ءوزى بولىپ، قاباعىن شىتىنىپ، ەردىڭ قاسىنان ۇستاپ، الدان كوزىن المايدى. ول ەر بالالارشا كيىنگەن ەركەكشورا قىز — ءۇيسىن قىزى ەدى.
شۇڭىرەك قاپ-قارا كوزى بولماسا، بەت الپەتى تۋرا اكەسىنەن اۋماعان باتىراشتىڭ ۇلىنىڭ ءجۇزىن موڭكە جاڭا اڭعاردى. باتىراشتا كەتكەن كەگىن الماقشى بوپ، تىستەنە تۇسكەن بالاعا ايعاي سالدى:
— ءاي، بالا، اتىڭ بولدىرا باستاپتى، قينامايسايشى، قارا-وكپە بولىپ قالماسىن.
بالا كۇرەڭىتىپ، ءۇنسىز تىستەنە ءتۇستى.
— اشۋلا-ا-نبا، ءقازىر مەن كەتەمىن، — دەپ موڭكە قۇلاعىنىڭ تۇبىنە ەڭكەيە بەرىپ ايعايلادى دا، الىسقا كوز تاستادى.
ءۇش-تورت شاقىرىم جەردە بەلدەۋلەنە جاتقان وزەك قاراۋىتادى.
— ءيا، ءسات! — دەپ ەڭكەيە بەرگەن موڭكە، — ال، قوش بولىڭدار! — دەپ، تاقىمدى قىسىپ قالىپ، قيقۋدى سالا تارتتى.
جەرمەن-جەكسەن بولىپ، كەشكى قوس اياقشا زىمىراعان قۇلاگەر قۇلاعىن جىميتىپ، ءبىر-اق ۋىس بوپ قۇيىنداي ۇشتى. سوڭىندا شيراتىلعان بۇيرا شاڭ عانا سوزىلىپ بارادى. ءتورت بالا كەلىسكەندەي اتتارىنا قامشى باسىپ، قاتار ۇشىراتتى. قاستارىنان جەڭىل سىتىلىپ كەتە بارعان قۇلاگەردىڭ قاراسىن عانا الىستان كورىپ، شاڭ قاۋىپ قالا بەردى.
كوزىنەن جاس پارلاعان موڭكە ەردىڭ قاسىنا ەڭكەيە جاتىپ، تىزگىندى قىستاي ۇستاپ، ات ۇستىنە جابىسا ءتۇستى. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن سۋىلداعان جەلدەن باسقا ەشكىم ەستىمەيدى. ات ءدۇبىرى دە شىقپايتىن سەكىلدى.
ءتورت ءجۇز توقسان توعىز جۇيرىكتى ارتقا تاستاپ، جالعىز قۇلدىراپ اققان جۇلدىزداي قۇلاگەر كوك وزەكتىڭ سايىنا قۇيىسقان سارتىلداپ، ەكپىندەتىپ، تۇسە بەردى...
* * *
ەرەيمەننىڭ باۋىرى ۋ دا شۋ، ايقاي-سۇرەڭ.
— اتتار كەلەدى!
— شاڭ كورىندى، — دەپ الدىن الا ەلەگزىپ، الىسقا كوز سالىپ جۇرگەن قاراۋىلشىلار داۋرىعا حابارلاعاندا، وتىرعان جۇرت اياقتارىنان تىك تۇرىپ، ءورىپ كەتتى. كۇرەس ارتى سۇيىلىپ، ورتادا الىسقان ەكى جاس جىگىت تە جايىمەن قالدى. ءۇش ءجۇزدىڭ ازاماتى تۇگەل دۇرلىگىپ، قۇبىلاعا قاراي لاپ قويدى. سارت-سۇرت ەتىپ ءجۇز قارالى ادام اتتارىنا قونىپ، اتتىسى اتتىلاي، جاياۋى جاياۋداي ۇمتىلا جۇگىرگەن حالىق كەدەرگىگە تىرەلىپ تۇرىپ قالدى. دىراۋ قامشى ۇستاپ، كولدەنەندەي شاپقان داياشىلار، اتتارىنىڭ ومىراۋىمەن قاعىپ، ەسىرگەن، ەلىرگەن جۇرتتى شەگىندىرىپ الەك. ءىشى قورق-قورق ەتىپ جەلگەن بيىك ماستەكتەرمەن ويازدىڭ اسكەرلەرى دە ات ۇستىندە قوقاڭداپ ايعايلاپ ءجۇر.
كۇن باتىپ بارادى. جەلسىز تىمىق اۋانى باسىنا كوتەرگەن داڭعازا جۇرت ەندى ىركىلىپ، كۇننىڭ قىزىل شاپاعىنان ۇيالعان كوزدەرىن الاقاندارىمەن كولەگەيلەپ، مويىندارىن سوزىپ، شۋلاپ تۇر.
— وھ، انە كورىندى.
— قانە، قانە؟
— انە، انە.
— كوردىم، كوردىم ويپىرىم-و-وي!
اتتار كەلە جاتقان شۇڭعىل تاباقتاي كەڭ ويپات ەرەيمەننىڭ بيىك باۋىرىنان الاقانعا سالعانداي انىق كورىنەدى. كەمى ون شاقىرىمعا دەيىنگى جاسىل الاڭنىڭ ءار بۇتاسى، ءار تاسىنا دەيىن، جىلانشا يرەلەڭدەگەن جىرا، جىلعالارىنا دەيىن ايقىن تانىلادى. كوك وزەكتىڭ ار جاعىنان جىپتىكتەي كوتەرىلگەن جالعىز شاڭ قۇيىنداي ۇشىپ كەلەدى.
— مىنا جالعىز قارانىڭ سۋىرىلۋىن-اي!
— پوي، پوي-وي، شابىسىڭا بولايىن.
— باعى جانعان قاي ات ەكەن؟
— قۇلاگەر مە، قۇلايكوك پە، كىم ءبىلسىن.
— ەي، مىناۋ قازمويىن بولماسا يگى ەتتى.
— نەدە بولسا، ءوزى ۇزدىك كەلەدى، ەندى بوي بەرمەس.
— تۋھ، شاپقان سايىن ۇدەي تۇسەتىن نەمە عوي، جانۋار-اي!
— ءاي، ءوزى قىلاڭ.
— قايداعى قىلاڭ، باران.
— باران،باران.
— قىلاڭ، قىلاڭ.
شۋىلداسقان جۇرتتىڭ ءسوزىنىڭ جوباسى وسى. شاڭعا بوگىپ، سۇمەكتەي بولعان اتتىڭ ءتۇرى، ءتۇسى تۇگىل ءوزىن كورمەسە دە كوزى قاراقتىلار الىستان بولجاپ، جوبالاپ سوعادى. كوك وزەككە جاقىنداعاندا ءۇزىلىپ شىققان تۇيمەدەن قارانى اقان جازباي تانىدى. تالاي تويدا سان مارتەگە جۇلدە الىپ، الىستان تالاي تانىتقان قۇلاگەردىڭ ءوزى. باياعى شابىس، باياعى قارقىن. ۇدەي-ۇدەي سوعادى. جالتىر مۇزدىڭ ۇستىنەن سىرعاناتا جىبەرگەن تاپاياق كەنەدەي زۋلاپ كەلە جاتقان سول. اقىننىڭ قاناتى، اقىننىڭ پىراعى. اسپانعا كوتەرە سالعان ءتاتتى اندەي، تۇلا بويدى شىمىرلاتىپ، شىرقاپ كەلەدى. جىلانداي شۇباتىلعان شۋدا شاڭ كوك وزەككە قۇلاپ كورىنبەي كەتتى. ەكى بەتى الاۋلاعان سەرىنىڭ كوزىنەن ءبىر تامشى ءمولدىر شىق دومالاپ ءتۇستى.
انە، انە، تاعى شاڭ شىقتى. ءتورت شاڭ.
— ءتورت ات.
— ويپىرماي، جۇبىن جازباي قاتار كەلەدى.
— انە، بىرەۋى وزا باستادى.
— وزدى، وزدى!
— الدى، الدى!
— جوق، انا ءبىرى تاعى باستارمالاتتى.
— پاي، پاي، شىركىن تۇلپارلار-اي!
ءتورت ات تالاسا-تارماسا كوك وزەككە قاتار ءتۇستى. بايگە اتتارىن كورگەندە جاندارى شىعىپ كەتپەي، ارەڭ شىداپ تۇرعان دالا جۇرتى ءبىرىنىڭ يىعىنا ءبىرى اسىلىپ، باسىپ-جانشىپ، العا ۇمتىلىپ، تاسيىن دەپ تۇر.
— انە تاعى شىقتى.
— قاراسى قىرىق شاقتى ات.
— انە، تاعى ءبىر بۋىنى كورىندى.
— تاعى، تاعى.
— شاڭ! شاڭ!
— ورتتەي قاپتاپ كەلەدى.
ءبىر شاڭدى ءبىر شاڭعا قوسقان توپ-توپ ات شاشىپ جىبەرگەن قۇمالاقتاي ۇزدىك-سوزدىق قىلت-قىلت ەتىپ شىعا بەرىپ ەدى، ءبىرازدان سوڭ بالقىعان قاڭىلتىرداي باتا بەرگەن قىزىل كۇندى كوكپەن تىرەسكەن قويۋ الاپات توزاڭ باسىپ، تۇمشالاپ، تۇك كورىنبەي كەتتى. قۇبىلا جاق قالىڭ تۇتىنمەن بىقسىپ جانىپ، ورتەنىپ جاتقانداي. اسپانداعى قىزىل ءشاپاق-ورتتىڭ الاۋىنداي. قاپ-قارا ءتۇتىن تۇس كيىزدەي تۇتاسىپ، تەرەڭ ويپات بۇرق-سارق بۋى بۇرقىراعان الىپ قازانداي قايناپ جاتىر.
الدەن ۋاقىتتا كوك وزەكتىڭ بەرگى قىرقاسىنان قوس تۇلكىنىڭ قۇلاعىنداي شوشاڭ ەتىپ الگى ءتورت ات قايتا شىقتى. قاتار ۇستاعان قوس دومبىرانىڭ ءتورت شەگىندەي قاتار سورعالاپ، ەرەيمەننىڭ بوكتەرىن كۇيگە بولەپ كەلەدى.
— ءاي، الگى جالعىز قارا قايدا؟
— ۇزدىك ەدى عوي، قايدا كورىنبەي كەتتى؟
— نە بولدى؟
— نە بولدى؟
— سۇرىنبەسە يگى ەتتى!
— قۇلاماسا يگى ەتتى!
— قالىپ قويدى.
— انە، كورىندى.
— ول ەمەس.
— مىنا تورتەۋدىڭ ىشىندە.
— جوق، مۇندا جوق.
— كادىك بولدى.
— كادىك!
— كادىك!
كوسىلە سالعان ءتورت اتتى كورگەندە اقاننىڭ ارقاسىنان مۇزداي تەر شىپ-شىپ شىقتى. كەڭ، جازىق ماڭدايىندا بورتكەن تەر مارجانداي مولدىرەپ، تىنىسى تارىلىپ، كەشكى تازا اۋا جەتپەي بارادى. «اپىر-اي، نە بولدى، نە بولدى. مىنالاردىڭ ىشىندە بولسا يگى ەتتى. جوق. جوق، ءبىرى دە ۇقسامايدى. قايدا، قايدا؟ تاعى نە سۇمدىق بولدى. اپىراي، جۇرەگى قۇرعىر الىپ ۇشىپ، نەگە دۇرسىلدەپ كەتتى. تۋلاپ بارادى عوي. ساپ-ساپ. شىدا، شىدا. بۇل نە؟ دۇنيە توڭكەرىلىپ بارادى. اسپاننىڭ قارايىپ بارا جاتقانى نەسى. مىناۋ جەر مە، اسپان با؟ جۇرت نە دەپ شۋلايدى. قۇلاگەر دەي مە؟ پىراعىم، قاناتىم!» سارى اتتىڭ ۇستىندەگى اقان كوزى قاراۋىتىپ، تەڭسەلىپ كەتتى. تۇك كورمەي، تۇك ەستىمەي، كوزىنىڭ الدى بۇلدىراپ، تۇنىپ بارادى.
ءتورت ات اقىرعى كۇشتەرىن سالىپ، كومبەگە تالاسا-تارماسا جەتىپ، دايا اعاشىنان بىرەۋى وزىق ءوتتى. اق كوبىكتەرى ەكى جاعىنا جالپ-جالپ ءتۇسىپ، اياقتارى بىتىراي شاپقان اتتار سالپ-سالپ ەتىپ، ابدەن تيتىقتاپ قالعان. اسپان دا، جەر دە قيقۋ. ەڭ الدىمەن وتكەن قۇلايكوكتىڭ باسىنداعى باتىراشتىڭ بالاسى:
— ءتورت اۋىل، بەكايدا-ار! — دەپ شىرىلداپ، قۇلايكوكتى قوس وكپەگە تەپكىلەپ، وتە شىقتى.
— باقتيار، اقشابدار، — دەپ، كونە، جاڭا ۇرانىن قوسا ايعايلاپ، ءۇيسىن قىزى:
— الديارلاپ — الشىن؛
— بەگايدارلاپ — تاعى دا توپايكوك ءوتتى.
ات كەلە جاتقان جول قىم-قۋىت. ىستىققا بارلىعىپ، داۋسى قارلىققان بايگە بالالارى ءىڭىر تۇسكەنشە شىرىلداپ وتە بەردى.
— قاپتاعايلاپ — نايماندار مەن ماتايلار؛
— ءۇيباستاپ — قىپشاقتار؛
— ءبورىبايلاپ — كەرەي، ۋاقتار.
— بارلىبايلاپ — باسەنتيىندار.
— تىلەۋبايلاپ — توبىقتىلار.
— ارقالاپ — سۇلتان جۇرناقتارىنىڭ اتتارى ءوتىپ جاتىر. «قاراقايلاعان» ءبىرى جوق. قاراقاي اتى قۇلاگەر جوق.
— قۇلاگەر قايدا، قۇلاگەر؟!
— قۇلايكوك كەلەدى دەگەنىم قايدا.
— اح-حا-حا!
— سولاي ما ەكەن!
— جوق، ءبىر جازىم بولعان شىعار، — دەپ ساۋەگەيلەر وزىپ كەلگەن اتتاردىڭ سوڭىنان ۇشىپ، جەلدەتىپ جۇرگەن جۇيرىكتەرگە انتالادى.
اقان ەشتەمە ەستىگەن جوق. ەكى قۇلاعى تارس ءبىتىپ، باسى زەڭىپ، قۇبىلاعا قاراي اتىنىڭ باسىن قويا بەردى. كوزدەن جاس بۇرشاقتاپ ۇشىراتىپ كەلەدى.
ەرەيمەن تاۋىنىڭ ىعىنان قارا قۇرىمداي قالىڭ بۇلت شىعىپ، تىس-تىراقاي، بىت-شىت بوپ سەڭدەي سوعىلىپ، ماعىناسىز جۇگىرىسكەن قۇمىرسقانىڭ يلەۋىندەي جۇرتتى ات-ماتىمەن ءبىراق ءبۇرىپ اكەتەتىن الىپ بۇركىتشە ءتونىپ، قاناتىن جايىپ كەلەدى. دالا قاپىرىق تارتىپ، الىستان دىمقىل جاۋىن ءيىسى ءبىلىندى. قاس قارايىپ، كوز بايلانا بەرە بەس ءجۇز اتتىڭ تۇياعى قازىپ كەتكەن بورپىلداق جەرگە اقىننىڭ كوز جاسىنداي جىلى تامشىلار كوكتەن سەكىرىپ، توپ-توپ تۇسە باستادى.
كوك وزەككە قۇلدىراپ كەپ دارا تۇسكەن قۇلاگەردىڭ باسىن موڭكە ءسال تەجەي بەرگەن. كوكتەمدە سۋ جىرعان تەرەڭ كونە جولدىڭ جيەگىمەن، ويلى-قىرلى جەردەن ورعي ءوتىپ، باسىن شايقاپ-شايقاپ جۇلقىعان قۇلاگەر قامشىلار جاعىنان ۇشىرتىپ، جانامالاي كەلىپ قوسىلعان قاراقاسقا اتتى بىرەۋدى كوزى شالىپ قالدى. الىبەكتىڭ قارابەدەۋىندەي ۇشقىر نەمە ەكەن. جەر استىنان شىققانداي توسىن توسپادان پايدا بولعان اۋزى-مۇرنى تۇمشالانعان سۇستى ادامنان قۇلاگەر ۇرىككەن جوق. ورتا جولدا بەلگى الۋعا تۇرعان بىرەۋ شىعار دەپ ويلادى. مۇنداي جارىستاردا جولدان قوسىلعان اتتىلار ارەڭ ىلەسىپ، بەلگى الىپ قالا بەرەتىن.
— شىلبىرىڭدى كوتەر، شىلبىرىڭدى جينا، شىلبىرىڭدى، — دەپ الگى ادامنىڭ ماڭقىلداپ ايعايلاعانىن انىق ەستىدى.
و، عاجاپ! جات ادام قاتارلاسا شاۋىپ، قولىن شىلبىرعا سوزا بەرگەن. سوزىلعان قول ادام ەمەس، ايبالتا قۇساپ كەتتى قۇلاگەرگە. جارق ەتكەن ايبالتا اسپانعا كوتەرىلە بەرگەندەي بولىپ ەدى، قۇلاق شەكەسىنەن بىردەمە سارت ەتتى. باسى شىڭ ەتىپ، كوزىنىڭ الدى جارق ەتىپ ەسى اۋىپ، قالاي وماقاسا تۇسكەنىن بىلمەي قالدى. بەل ومىرتقاسى دا كىلت ەتكەندەي بولدى. ۇستىندەگى موڭكەنىڭ قالاي ۇشىپ كەتكەنىن دە اڭعارمادى. عۇمىرىندا ءبىرىنشى رەت ءسۇرىنۋى، ءبىرىنشى رەت قۇلاۋى. اعىنداپ كەلە جاتقان بويى، اياعى وقىس شالىسىپ، موينى قايىرىلا وڭباي ءتۇستى. موڭكە قايدا؟ امان با ەكەن و بايعۇس؟
قۇلاگەر جان دارمەندە ءدۇر سىلكىنىپ اتىپ تۇردى. قالاي كىسىنەپ جىبەرگەنىن دە اڭعارماي قالدى. جالبارىنعان اششى ۇنگە كەڭ وزەك جاڭعىرىقتى. اناداي جەردە دومالاعان موڭكە دە سۇيرەتىلە تۇرىپ جاتىر. قولتىعى دىرىلدەپ، بالاعا قاراي تىزگىنى شۇباتىلىپ اتتاي بەرىپ ەدى، بەلى مايىسىپ قيرالاڭداپ، تىلەرسەگى ءۇزىلىپ، شوڭقيىپ بارىپ، تاعى قۇلادى. باسى زەڭگىپ، استىنداعى جەر دوڭبەكشىپ، ءوزىن شىر كوبەلەك اينالدىرىپ اكەتىپ بارادى. ۇرەيلى كوزىنە ەسىلدىڭ مۇزىنداي كوگىلدىر اسپان ءتۇسىپ، ۇستىنە جاقىنداپ قالعانداي بولىپ ەدى، ەندى الاۋلاپ جانىپ، قىپ-قىزىل قانعا اينالىپ كەتتى. شەكەسىنەن شىپ-شىپ اققان جىلىمشى قان كوزىنە قۇيىلا بەردى. تىنىسى تارىلىپ، كومەيىنەن ءوزى بۇرىن ەستىمەگەن قورىل شىقتى. كەڭسىرىگى بىتەلىپ تاناۋى جەلپ-جەلپ ەتەتىنى نەسى... اقپاننىڭ قىزىلشۇناق ايازىندا تەر قاتقانداي، تۇلا بويى جىبىرلاپ، دىرىلدەپ بارادى عوي.
الدەن ۋاقىتتا جەرگە جابىسقان قۇلاعىنا ات تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى ەستىلگەندەي بولدى. بىرەۋ ەمەس، بىرنەشە اتتىڭ ءدۇبىرى. جەردى سولقىلداتىپ تايانىپ قالدى. باعاناعى اتتار-اۋ، تەگى. دارمەنسىز جاتقان بۇعان قايرىلماستان، توقتاماستان تۋرا ارقا تۇسىنان سارتىلداتىپ ءوتىپ بارادى. «بۇلارى نەسى؟» بۇتاقتان قۇلاپ، قاۋىرسىن قاناتى قايىرىلىپ جاتقان بالاپان تورعايدى دا يەسى ادەيى ۇستىنەن ءتۇسىپ كوتەرىپ الۋشى ەدى. تورعاي قۇرلى بولماعانى ما؟ بالالىقپەن بايقاماي بارادى-اۋ. قاپ اتتەگەن-اي، بۇلار بۇرىن جەتەتىن بولدى-اۋ». ەت قىزۋىمەن تاعى تۇرا بەرىپ ەدى، ۇيىعان، ۇيەلەگەن اۋىر دەنەسىن كوتەرە المادى. باسىن زورعا كەگجيتىپ، تاعى كىسىنەدى. بۇل جىلقى بولىپ سوڭعى كىسىنەۋى ەدى. باسى سىلق، ەتىپ، قايتا قۇلادى. ۇيي باستاعان قويۋ قانعا جاعى شىلپ ەتتى. قۇلاگەر قاتتى كۇرسىنىپ، تالىقسىپ جاتىپ، بۇلدىر ويعا كەتتى. اندا-ساندا قاسىنان دۇبىرلەتە ءوتىپ جاتقان اتتاردى ەندى ەلەمەدى.
«اقان قايدا ەكەن؟ ءقادىرلى يەم كۇتىپ قالدى-اۋ. شىنىمەن جارىسا المايتىن بولدىم با؟ شىركىن-اي، باۋىرىم جازىلىپ، ەندى عانا ەركىن كوسىلىپ ەم. جالعىز شاپقاننان گورى، كوپ اتپەن قاتار جارىسىپ كۇش سىناسقان قانداي قىزىق. جىپىرلاعان جۇرتتىڭ الدىنان قۇيىنداي ۇشىپ، جەر جاڭعىرعان كوپتىڭ داۋسىن ەستىگەن قانداي راقات! قانشا شارشاپ، السىرەپ كەلە جاتساڭ دا ادام داۋسى قانات ءبىتىرىپ، كوتەرىپ اكەتەدى-اۋ. شىركىن، ادام داۋىسى! ادام!
ءبىراق، ادام قولىنان قيانات تا كەلگەنى مە؟.. جاڭاعى جات ادامنىڭ قولىنداعى نە؟ ايبالتا ەمەس پە؟! سونى سىلتەگەندەي بولمادى ما؟ جوق، مۇمكىن ەمەس. ادام بالاسى مال-جاننىڭ جاۋى دالا ءبورىسىن عانا سوعىپ ولتىرەدى. جىلقىنى ويتپەيدى. كوپ بولسا، قامشىمەن ۇرىپ، شابان، ساۋ اتتاردى ازداپ جازالايدى. ارتىنان سۋارىپ، جەم بەرىپ، قايتا بابىن تاپپاي ما!.. ءبىراق، كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا قاراتال تۇبىندە ءبىر قۇناننىڭ ءتورت اياعىن كوكتەن كەلتىرىپ، پىشاقتارى جالاڭداعان ەكى-ۇش ادام قارنىن اقتارىپ، بۇتارلاپ جاتقانى قايدا؟ ونى نەگە سويدى؟ قالاي ءولتىردى؟ ونى قۇلاگەر كورگەن جوق. قارا ساقال ءبىر شال قۇناننىڭ بەلتامىرىن الىپ جاتقاندا ۇستىنە كەلىپ، ۇرەيلەنىپ، ۇرىككەنى قايدا. اقان بۇعان قاندى كورسەتپەي الىپ كەتكەن. جوق، ونىڭ ءبىر سەبەبى بولعان شىعار. ءوزىن دە پىشتىرگەن كەزدە ءتورت اياعىنان بۋىپ، سولاي جىقپاپ پا ەدى.
ادام بالاسىنىڭ قولىنان ءبارى كەلەدى، بار ماقۇلىقتى ۇيرەتەدى.
جاباعى كەزىندە «كىشى قاراوي» جاعىندا قىسقى تەبىندە جۇرگەن كەزىندە قۇرىقتان سەسكەنىپ، ۇنەمى جالعىز جايىلاتىن. جەل وتىنە ماڭدايىن توسەپ، اق قاردىڭ ۇستىندە جىلقىلاردان بولەك جاتاتىن بۇعان كەيدە جاس بالالار قۇرىق سالىپ، ۇستاماقشى بولاتىن. توپ جىلقىنىڭ ورتاسىندا جۇرسەڭ وپ-وڭاي ۇستالاسىڭ. جەكە شاپقان سابالاق ءجۇن قۇلا جاباعى قانشا قۋسا دا ۇستاتپاي، بالالاردى كەشكە دەيىن اۋرەگە سالىپ، اقىرى ايدالاعا تاستاپ ۇيىرگە قاراي قۇيعىتاتىن. ۇلكەندەر جاعى «قاشاعان بولادى، قۋماڭدار» دەپ بالالارعا ۇرسىپ، قويعىزۋشى ەدى. قۇلا جاباعى اسىرەسە، باسقا سالت اتتىلاردى كورىپ، ءوزىنىڭ ۇستىنە بىرەۋدىڭ مىنەتىنىنەن قورقاتىن. ءبىراق، ول قورقىنىشقا دا ەتى ءولدى.
مۇنىڭ تاي بولعان شاعى ەدى. ءبىر كۇنى جىلقىشى شال الداۋسىراتىپ كەلىپ ۇستاپ الىپ، ەكى-ۇش ادام جابىلىپ باسىنا جۇگەن سالىپ، قۇلاعىنان قۇنجيتا باسىپ تۇرىپ، ۇستىنە ءبىر جىگىتتى مىنگىزگەن. بۇل الاسۇرىپ، موڭكىپ، ەرسىز جايداق مىنگەن جاس جىگىتتى ۇستىنەن تۇسىرگىسى كەلىپ تۋلاعان. شالقاسىنان ءتۇسىپ قۇلاپ تا كورگەن. ءبىراق ۇزىن قىل ارقاننان ۇستاعان جىلقىشى ايىرىلماي، وتكىر بيشىكپەن ءبىراز شىقپىرتىپ، الگى جىگىتتى قايتا مىنگىزگەن. العاش رەت ادامنان تاياق جەگەنى دە سو جولى. جىگىت قولتىعىنىڭ استىنا اياعىن تىعىپ جىبەرىپ، شوقتىعىنا جابىسىپ، ايىرىلار ەمەس. قولتىعىنىڭ قىتىعى كەلگەن قۇلا تاي جانۇشىرىپ ارقاندى كەرە تارتىپ، شىر كوبەلەك شاپقىلاي بەردى. باسى اينالا باستاعاندا ارقاندى شەشىپ الىپ، بوساتىپ جىبەرگەن. ەركىندىك العان قۇلا تاي اسپانعا قارعىپ، شىڭعىرىپ، ايدالاعا الا قاشىپ، قۇيىنداي ۇشتى. ۇيىردە وتتاپ جۇرگەن اناسى كوك بيە مۇنىڭ شۇرقىراعان ۇنىنە باسىن كوتەرىپ، ەلەگزىپ، قۇلاعىن قايشىلاپ قاراعان دا، «ەشتەمە ەتپەيدى، تەنتەگىم، جىلقى بالاسىنىڭ جازۋى سولاي» دەپ جاي عانا وقىرانا كىسىنەپ، باسىن قايتادان جەرگە سالعان.
سول كۇنى قۇلا تاي ءبىر توبەنى ءبىر توبەگە قوسىپ، ايدالادا ەسسىز شابا بەردى. كۇن تاس توبەدەن اۋعان كەزدە ءبىر ءتۇپ توبىلعى اراسىنان ۇيىرىنەن اداسىپ، ۇيىقتاپ قالعان ەلىك تۇرا قاشتى. ءالى اۋزىنان انا ءسۇتى ارىلماعان اردا ەمگەن قۇلا تاي ۇستىندەگى ادامدى ۇمىتىپ، بالا مىنەزى ۇستاپ، الگى ەلىكپەن ۇزاق جارىستى. ابدەن تيتىقتاپ، السىرەگەن ەلىك ەكى جاققا بۇلتاڭداپ جالت بەرىپ قىزىلعا كىرىپ كەتكەندە، ەتى قىزعان قۇلا تاي توقتاماي شابا بەردى. دالاعا سالعان ىنىنەن جەر باۋىرلاپ ۇشا بەرگەن ۇيالى قوس يتالا قازبەن دە بىرگە جارىسىپ، ولار بيىكتەپ كەتكەندە بارىپ، اۋىلعا قاراي زىمىرادى.
جۇرت ورىنعا وتىرعان كەزدە ءبىر-اق ورالعان قۇلا تاي سو جولى اپ سوققانداي تەڭسەلىپ، قاتتى شارشادى. ەكى-ۇش كۇننەن سوڭ باستىعىپ تا كەتتى. تەك كوپكە دەيىن اۋىزدىققا عانا ۇيرەنبەي، كەرمەك تاتىعان تەمىردى اۋزىنان شىعارا الماي قاشىرلاتا شايناپ الەك بولاتىن. ءتىلىن قايدا قويارىن بىلمەي، اۋزىن ارانداي اشا بەرەتىن. اقىرى وعان دا كوندىكتى. سول كۇننەن بىلاي جىلقىشىلار دا بۇعان اسا مەيىرىمى ءتۇسىپ، سىلاپ-سيپاپ باعاتىن بولدى. بىرەۋ باسىنا مىنە قالسا، تاقىممەن عانا جۇرگىزىپ، قايتىپ قامشى سالمادى.
ادام بالاسى وتە مەيىرىمدى!
مۇنىڭ قۇنان شىققان كەزى ەدى. ۇستىندەگى قۇلا جۇندەرىنەن گورى قولتىعىنداعى، شاپ تۇسىنداعى، جونىنداعى التىن جۇندەرى كوبەيىپ، قۇلاتاي «كەر قۇنان»، «قۇلاگەر» اتانا باستادى. ءبىر كۇنى ەلتورى دەگەن سىنشى كەلىپ، قۇيرىق-جالىنا دەيىن قاراپ، تاڭدايىن قاعىپ، جەرگە تۇكىردى. سودان بىلاي بۇعان قۇدا تۇسۋشىلەر كوبەيىپ كەتتى.
اقىرى وسى كۇنگى يەسى اقان شوكەتاي دەگەن كىسىدەن ساتىپ الدى. ءبىراز دۇنيە بەرىپ، بۇلداپ السا كەرەك.
اقان نە دەگەن مەيىرىمدى جان ەدى. كەر قۇناندى بالاسىنداي باقتى. ءوزى تۋعان قاراتالدىڭ تۇبىنەن بۇعان ارناپ جەكە قۇدىق قازعىزدى. جازدىڭ ىستىعىندا كولدىڭ جىلىمشى سۋىنا سۋارماي، قاۋعامەن تارتىپ، قۇدىقتىڭ مۇزداي ءمولدىر سۋىن اپەرەدى. كۇندە سارى كولگە اپارىپ سابىنمەن شومىلدىرىپ، جال-قۇيرىعىن تاراپ الپەشتەيدى. مۇندايدا كەر قۇنان كەرىلە ءتۇسىپ راقاتتانىپ، ۇماسى سالبىراپ، ماۋجىراپ تۇراتىن. العاشقىدا وتقا قويا بەرگەندە اياعىن شىدەرلەپ، نە تۇساپ جىبەرەتىن. كەيىن قولعا ۇيرەتىپ الدى. اقاننىڭ قولىنان تۇڭعىش رەت قانت جەپ، ءتاتتىنىڭ ءدامىن العان كەر قۇنان يەسىنىڭ داۋسى شىقسا-اق شاپقىلاي شاۋىپ كەلەدى. كەلە ويناق سالادى. ءتىسىن باتىرماي ەرنىمەن جىبىرلاتىپ، يەسىنىڭ قۇلاعىمەن ويناپ، پۇشپاق بوركىن الا قاشادى. يەسىنە ابدەن باۋىر باسىپ الدى. وسى كەزدە قۇنان جارىسىنا ءتۇسىپ، ىلعي وزىپ كەلەتىن بولدى.
قالىڭ قار تۇسكەن قىس. قۇلاگەردىڭ دونەن شىققان كەزى. يەسى بۇعان قىزىل قايىڭنان جەكە قورا سالىپ، اينالاسىن شىڭىلتىر قارمەن اققالالاپ، قورشاپ تاستادى. كۇن ۇزىن اڭ قۋىپ قارا سورپاسى شىعىپ كەلگەندە قىشىما بولماسىن دەپ ايازعا باسىن كەگجيتە بايلاپ، ءتۇن ورتاسى اۋعاندا بارىپ وسى مۇزداي قوراعا تاڭ اسىرىپ قويادى. ونداي تۇندەردە اقاندا دا ۇيقى جوق، قايتا-قايتا شىعىپ، شاڭىتقان قىراۋلى ارقاسىن ءسۇرتىپ، تاناۋىنا قاتقان سۇڭگىسىن الىپ، سوقتالانعان جال-قۇيرىعىن تاراقتايدى. جىلى قورالارداعى اتەشتەر قاناتىن قاعىپ شاقىرعان تاڭنىڭ ءبىر كەزدەرىندە بارىپ سۋارىپ، قارعا جەم توگىپ، ۇستىنە قالىڭ جابۋ جاۋىپ، جىلى بۇركەپ، موينىنان ەركەلەتە قاعىپ، ءوزى دە ۇيىقتاۋعا كەتەدى.
سول جىلدىڭ جازىندا الىس ساپارعا شىعىپ، ۇلى بايگەگە ءتۇستى. الدىنان كەلگەن قۇلاگەر وزىنە قاراي لاپ قويعان كومبەدەگى ادامداردان ۇركىپ، جونعا الا قاشتى. ۇشقىر قارابەدەۋمەن قۋعان اقان ىسقىرىپ شاقىرسا دا، باسىنداعى ادامعا بوي بەرمەي، لاعىپ كەتە بەردى. يەسى سول جولى قاتتى اشۋلاندى. تۇلا بويى دىرىلدەگەن قۇلاگەر قامشىنىڭ استىنا الار ما ەكەن دەپ، كوزى الايىپ ۇرەيلەنىپ تۇردى. ءبىراق، يەسى تيگەن جوق. «ءاي، قاناتىم-اي، سۇيتە مە ەكەن، ادامنان ۇرىككەنىڭ نە، مۇنشا كىسى-ۇيىك بولارمىسىڭ، مەن سەنى سولاي ۇيرەتىپ پە ەم» دەپ كەيىپ، ارتىنشا ۇمىتىپ كەتتى. ول كەزدە مۇنىڭ بەستى شىققان كەزى ەدى. سول جيىندا الگى مىنەزى ءۇشىن «ۇركەككەر» اتاندى. بۇل — قالىڭ جۇرتتان سوڭعى ۇركۋى ەدى. سودان كەيىن ادام بالاسىنان ۇرىكپەيتىن بولدى.
قۇلاگەر ءوز اتىن جاقسى بىلەدى. سەبەبى، يەسىنەن تالاي رەت ەستىپ، وسى مەنىڭ اتىم بولار-اۋ دەپ جوبالايدى، اقىرى داعدىلانىپ كەتىپ ەدى. ءوزىن قىزداي ەركەلەتەتىن اقان بۇعان نە ءبىر جاقسى اتتاردى قويمادى: «كەرتايلاعىم، ۇركەككەرىم، قۇلاگەرىم، ماڭماڭكەرىم، قۋرايكەرىم، ءدۇلدۇلىم، قاناتىم، پىراعىم»، — دەپ شاقىرسا، قۇلاگەر ەركەلەپ كەپ يەگىن ارتادى.
ءانشى يەسى بۇعان ارناپ، نە ءبىر ءتاۋىر اندەر شىعارمادى. «ماڭماڭگەرگە» سالىپ باياۋلاتا تامىلجىتقاندا، بۇل دا ءان ىرعاعىنا قاراي يەسىن تەربەتىپ، قۇيرىعى بۇلاڭداپ، ىرعالا باسادى.
يەسى ەر-تۇرمانىن ابزەلدەپ، مۇنىمەن قىزدى اۋىلدى كوپ ارالاۋشى ەدى. اقان تانيتىن قىزداردى بۇل دا جازباي تانيدى. ولار دا قۇلاگەردى كورگەندە قۋانىسىپ، موينىنان قۇشاقتاپ، يەسى قۇساپ، ماڭدايىنان يىسكەيتىن. نە ءبىر جاقسى تۇمار ۇكى بولسا وسىنىڭ كەكىلىنە بايلادى. اقاندى قىز اتاۋلى ءولىپ-وشىپ جاقسى كورسە دە، كوبىنەسە جولى بولمايتىن سياقتى. قۇلاگەر ونى قاباعىنان تانيدى. قانشا كەيىپ، قايعىرىپ جۇرسە دە، اشۋلى يەسى مۇنى ءبىر ۇرىپ كورگەن ەمەس. جاس كۇنىندە جەگەن بيشىكتەن كەيىن تاياقتى ۇمىتقالى قاشان. يەسىنىڭ قولىنداعى قامشى سەلتەڭ ەتە قالسا، قورقىپ الا قاشاتىن قۇلاگەر كەيىن وعان ۇيرەنىپ العان. قول قامشىنى يەسى تەك ساندىك ءۇشىن ۇستايتىن سياقتى. ونىڭ تىلەگىن تاقىم قاعىسىنان-اق اڭعارادى.
مىنە، ادام دەگەن قانداي مەيىرىمدى! جىلقى بالاسىنا بۇدان اسقان دوس جوق!
ەندەشە ءقازىر نە بولدى؟ شەكەسىنە سوققى قايدان ءتيدى؟ الگى ءبىر جات ادام جاناسا بەرگەندە بولدى ءبىر كادىك!..
— جوق، ادام بالاسى ويتپەيدى!
مۇمكىن، ناجاعاي تۇسكەن شىعار. مۇنىڭ شەكەسىنە تيگەن جاي وعى بولار. انا جىلى جىلاندى جاعىندا ءجۇرىپ، كوز الدىندا ولگەن ءبىر بيەنى كورگەنى بار. اسپان جارىلارداي بوپ شاتىر-گۇتىر ەتە قالعاندا، ايداي الەم جاپ-جارىق بولىپ كەتىپ، الدە ءبىر نارسە ساتىر ەتىپ تۇسكەندە، جاۋىن استىندا بۇرىسكەن قىزىل بيە مۇرتتاي ۇشقان. باۋىرىنا تىعىلعان قۇلىنىنا ەشتەمە دارىماي، ەسى شىققان جاس مال ايدالاعا بەزىپ، شاپقىلاپ كەتە بارعان.
ءبىراق، بۇگىن اسپان شايداي اشىق ەمەس پە ەدى؟ قايداعى جاي وعى؟ نە دە بولسا ادام ەمەس. ەكى ايعىر تالاسسا ورتاسىنا شىبىن-شىركەي بوپ ءتۇسىپ، كوككە قارعىعان بولات تۇياقتان قايمىقپاي، باسىن اجالعا تىگىپ ايىراتىن ادام بالاسى تاپ مۇنداي قاتىگەزدىكتى جاسامايدى. زۇلىمدىق ادام بالاسىنىڭ قولىنان كەلمەيدى. ول تەك مەيىرىمدىلىككە جاراتىلعان!..»
قۇلاگەر وسىنىڭ ءبارىن ءبىر ساتتە ويلاپ ءوتتى. قاندى كوزىنىڭ الدىندا بار تىرلىگى، قىزىقتى شاقتارى ۇزىك-ۇزىك بوپ لەزدە وتە شىقتى.
تالىپ جاتقان موڭكە دە ەسىن جيىپ، اقساي باسىپ كەلىپ، قۇلاگەردىڭ ۇستىنە قۇلىنداي تۇسكەن. جولدا ءبىر اۋىلدا اقان تىكتىرىپ بەرگەن اق زونت كويلەگىن دار ايىرىپ، قۇلاگەردىڭ شەكەسىنە باسىپ، بوزداپ وتىر.
قۇلاگەردىڭ تىنىسى تارىلىپ، دەمى تاۋسىلىپ، قورىلداپ، قىرىلداي باستادى. قاپ-قارا بۇلت ءتونىپ سەلدەتە وتكەن قاتتى جاۋىن كوزىنە ۇيىعان قاندى شايىپ، قاراڭعى اسپانعا سوڭعى رەت قارادى. اقانىن ىزدەپ سوڭعى رەت كىسىنەگىسى كەلدى. ءبىراق ەرنى عانا جىبىرلاپ، دىبىسى شىقپادى. تۇلا بويى سىرەسىپ، تارتىلىپ بارا جاتىر.
وسى كەزدە شاپقىلاعان ات ءدۇبىرى ەمىس-ەمىس ەستىلگەندەي بولدى دا، ىلە «قاراعىم! قاناتىم!» دەگەن يەسىنىڭ دىرىلدەگەن داۋسى ءدال قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن شىقتى. اقتىق رەت ىشقىنىپ، باسىن كوتەرىپ العان قۇلاگەر سارى اتتان دومالاي ءتۇسىپ تىزەرلەپ وتىرا كەتكەن اقاننىڭ قۇشاعىنا جاعىن توسەدى. يەسىنىڭ ءۇستى دە شىلقىلداعان سۋ ەكەن. اعىل-تەگىل بوپ اققان كوز جاسىنا مالىپ العانداي. «ايدالادا جالعىز قالدىرماي، جەتتىڭ بە، ۇلگەردىڭ بە؟ مەنىڭ قازام ەندى جەتكەن شىعار، ريزامىن ساعان، باقىل بول!» دەپ كىسىنەگەندەي بولدى. ءبىراق تاعى دا ءۇنى شىقپاي، ەرنى جىبىرلاعان كۇيى كوزى جۇمىلماي قالدى. وقىس تۇياق سەرپىپ، قينالا كەرىلگەن قۇلاگەردىڭ اشىق قالعان كوزىندە مولتىلدەگەن جاس توگىلمەي تۇنىپ تۇر. اقاننىڭ كوزىنەن ءبىر تامشى جاس الگى كولگە ءۇزىلىپ تۇسكەندەي جان بىتكەندەي ءدىر ەتتى. اقان اھ ۇرىپ، ون جىل سەرىك بولعان اياۋلى دوسىنىڭ جانسىز كوزىن جاپتى.
9
ءتۇن تاستاي قاراڭعى. قاپىرىق. كوكپارعا تارتقان قارا تەكەنىڭ جۇنىندەي سابالاق بۇلت ەرەيمەن اسپانىن قالىڭ بۇركەپ، جاۋماي، سىرەسىپ تۇر. ايى-كۇنى جەتكەن بۋاز بيەلەردەي قارنى سالبىراعان بۇلتتار اسقا تىككەن ءۇش ءجۇز ءۇيدىڭ ۇستىنەن باسىپ، ءتونىپ العان. اسپان مەن جەردىڭ اراسى قۇرىق بويىنداي عانا. تىنىسى تارىلىپ تۇر.
پاڭ نۇرماعانبەتتىڭ ون ەكى قانات اق ءۇيىنىڭ ماڭىندا دا قارا بۇلتتاي تورلاعان قالىڭ جۇرت. بايگەدەن اتتار كەلە ەسىن جيعان جۇرت جولدا قۇلاپ جاتقان قۇلاگەر جايىن شاباندوز بالالاردان ەستىگەن. اۋىزدان-اۋىزعا تاراعان سۋىق حابار قۇساق كولىنىڭ ارعى قىرقاسىنداعى مومىن، مارعاۋ، جالشىلارعا دەيىن جاي وعىنداي جەتكەن. قازاق دالاسىندا بۇرىن-سوڭدى مۇنداي سۇمدىقتى كورمەگەن، ەستىمەگەن جۇرت جاعاسىن ۇستاپ، اقىنعا جاناشىر جاندار كوك وزەككە جەتىپ، اتىنىڭ باسىن قۇشاقتاپ، ءۇنسىز كۇرسىنگەن اقاندى جۇباتا الماي، ءبىرازى كەيىن ورالعان. كەشكى استارىنا دا قاراماي، باي ءۇيىنىڭ ماڭىن تورىپ، ءۇيدىڭ ىشىندە كۇجىلدەگەن شونجارلاردىڭ اۋجايىن اڭدىپ، ءسوز سىڭايلارىن باعىپ ءجۇر.
كەشكى نامازدارىن وقىپ، نۇرماعانبەت ۇيىنە جينالعان ءۇش ءجۇزدىڭ مىقتىلارى باعانا كەيىنگە قالدىرعان كۇرەس پەن ات جارىستىڭ باس بايگەسىن ءبولىسۋ جايىنا تىرەلگەن. بايگەگە ارنايى بولگەن ادامدار ءوزارا ءبىراز كەرىلدەسىپ وتىرىپ، اقىرى ءبىر شەشىمگە كەلدى: «ەكى تۇيە بالۋاننىڭ كۇرەسى يت جىعىس. بايگە ءالىپقالي مەن جاساعانعا قىلداي ءبولىنسىن».
ەندى ات بايگەسىنە كەلگەندە قارنى الدىندا سالبىراعان مەسقارىن بىرەۋ قىرىلداي وتىرىپ سويلەدى:
— مەن تۇك تۇسىنبەيمىن. الدىمەن كەلگەن اتتارعا ەش تالاس جوق. وسىنى كەيىنگە قالدىرىپ جۇرگەن كىم؟ بىرەۋ تالاسىپ وتىر ما؟ ءبىرىنشى كەلگەن قۇلايكوك، ودان سوڭ الا ات...
— كورە الماعان بىرەۋدىڭ بۇلىگى دە... كىم ءوزى باس بايگەنى كەيىنگە قالدىرىپ جۇرگەن؟! — دەپ كيىز ءۇيدىڭ وڭ جاعىندا قوس جاستىققا شىنتاقتاپ جاتىپ، قىمىز سىمىرگەن باتىراش مۇرتىن جالادى، — كوزىمە تۇسسە، كورەر ەم اۋسەلەسىن. باس بايگەنى الدىمەن كەلگەن قۇلايكوك الماعاندا اكەسىنىڭ باسىنا بەرەم دەپ ءجۇر مە؟
— مەن ەدىم ونى ايتقان، — دەدى داۋسى ساڭق ەتىپ، ويازدان كەيىنىرەك وتىرعان ساققۇلاق. ىشتەگىلەر ۇرپيىسە قالدى. قيسايىپ وتىرعان باتىراش سۋىرشا قاقشيىپ، باسىن كوتەرىپ الدى. سىرتتا قۇلاق تۇرگەن بىرەۋلەردىڭ «ۋاپ، باركەلدى»، «وسىلاي بولسا كەرەك ەدى ءادىل بي!» دەگەن ۇندەرى شىقتى. ۇلپاداي مامىقتى باۋىرىنا باسىپ، اياعىن كەرەگەگە قاراي جىبەرىپ، اششى سۋدى ءسىمىرىپ ماسايعان وياز عانا باسىن كوتەرگەن جوق. ءتىلماش ارقىلى سوزدەرىن اڭعارىپ، ىزالى وتىرعان اننا يۆانوۆنا ساققۇلاققا كوزىن توڭكەرە قارادى.
— اياعى سىنعان ءالىپقالي مەن جاساعان باس بايگەنى بولىسكەندە، ايدالادا مەرت بولعان قۇلاگەر مەن قۇلايكوك تە بولىسەتىن شىعار، — دەپ ساققۇلاق وقتى كوزىن قادادى.
ءۇش ءجۇزدىڭ شونجارلارى جامىراسا، دۋ ەتتى.
— وي، ساكە، قايداعى قۇلاگەردى ايتىپ وتىرسىز. كوزىڭىزبەن كورمەگەن اتتى مەرت بولدى دەيسىز. مۇمكىن، ءسۇرىنىپ ولگەن شىعار.
— قايداعى ءبىر داۋدى باستاعانىڭىز نە؟
— قىزىق ەكەنسىز ءوزىڭىز. ونشا دا مۇنشا ءجۇرىپ جولدا قالعان اتتىڭ جىرىن جىرلاعاندى كورگەنىم وسى.
— مۇنىسى نەسى؟
— كوز الدىمىزدا وتكەن قۇلايكوك الماعاندا...
— جوق نارسەنى كوڭىرسىتكەنىڭىز قالاي؟ — ولەر ات ءولدى. ونىڭ جوعىن جوقتايتىن نە بار؟
ساققۇلاق وزىنە جابىلا تۇسكەن مويىندارىندا مەدالدارى جارقىراعان بولىستارعا ءتىل قاتا الماي، باسىن تومەن سالىپ، ويلانىپ قالدى.
جالعىزسىراعان ساققۇلاقتى ەسىك جاقتان باقىلاعان جايىق قارت كىرىپ كەلدى وسى كەزدە. شيدەم شەكپەنىنىڭ ەتەگىن كىسە بەلبەۋىنە قايىرىپ العان. ەسىكتەن اتتاي بەرە، تاماعىن شەشىپ، الىپ، ىشىندەگى تاقياسىن كيدى دە، ءبىر تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.
— الديار، تاقسىرلار. كەشۋ وتىنەم باسا-كوكتەپ كىرگەنىمە. قۇلاگەردى جوقتايتىن مەن بارمىن، مەن از دەسەڭدەر وسى ءۇيدىڭ سىرتىندا تۇرعان جۇرت بار! — دەپ شاسىرقانا سويلەگەندە، ءبىر اۋىز ءتىل قاتپاي، پاڭدانىپ ىڭىرانا ءتۇسىپ وتىرعان نۇرماعانبەتتىڭ كوزى شاراسىنان شىقتى.
— مىناۋىڭ كىم ەدى؟ قايدان شىققان نەمە؟! — دەپ سۇزەگەن بۇقاشا كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن قارادى.
— ءاي، نۇرماعانبەت، — دەدى جايىق قارت ەندى قاھارلانا ءتۇسىپ، — مىناۋىڭ كىم دەيسىڭ. بۇدان سىپايىراق ءسوز اۋزىڭا تۇسپەدى مە؟! تورت-بەس كۇننەن بەرى تويىڭا كەلگەن كوپ توبىرىڭا اس دايىنداپ، وتىڭمەن كىرىپ، كۇلىڭمەن شىعىپ جۇرگەن كوپ جالشىلارىنىڭ ءبىرى بولسام دا، كەشەگى ساعىناي اكەڭمەن تۇستاس ەمەس پە ەم. بىلگىڭ كەلسە ايتايىن، اتىم جايىق، سىبىرىڭە ەكى رەت ايدالعان قازاقپىن. رۋىم كەرەي. ناعاشى جۇرتىم قاراۋىل. سول قاراۋىلدىڭ داۋىن داۋلاي كەلدىم. ماعان قۇلاگەردىڭ بايگەسى كەرەك جوق، قۇنى كەرەك.
— ءيا، قۇنى كەرەك!
— كىم ءولتىردى، تاۋىپ بەرسىن، — دەپ سىرتتان كىجىنگەن بىرەۋلەر ايقاي سالدى.
شونجارلار وياز جاققا قاراپ ەدى، ول مۇرتى ەزۋىنە ءتۇسىپ قولىنداعى كەسەنى شالقالاپ توڭكەردى. جايباراقات ەتپەلەگەن كۇيى ەتكە قولىن سالىپ، ۋىستاپ اساپ جاتىر. سوزدە، داۋدا شارۋاسى جوق.
مولداس قۇراپ، شاقشاسىن قاعا بەرگەن باتىراش كەكەتە سويلەدى:
— «كەرەي قايدا باراسىڭ، سىردىڭ بويىن جاعالاپ» دەگەندەي، كوشىپ-قونىپ ءجۇرىپ سارىارقانى پانالاپ ەدىڭ. كىرمە كەرەيلەر، ەندى جالشىلارىڭدى بۇلاي دىكىلدەتەسىڭدەر، مۇلدەم ازىپ-توزايىن دەگەن ەكەنسىڭدەر. قايدا بارىپ كۇن كورەر ەكەنسىڭدەر ەندى.
— ءبىزدىڭ قامىمىزدى ويلاماي-اق قوي، — دەدى بوساعا جاقتان بىرەۋ.
— ءاي، باتىراش، سونداي قىڭىر ءسوزدىڭ نە كەرەگى بار. بايگەڭدى الاسىڭ، ساعان قارسى تۇرعان كىم بار؟! — دەپ ەدى نۇرماعانبەت.
— كولدەنەڭ سوزگە قۋىستانعان عانا قىشىنىپ كىرىسپەي مە؟ تۇبىندە ءبىر كاكىر بولعان سوڭ شىجالاقتايدى دا! — دەپ جايىق باتىراشقا بۇرىلىپ ەدى، اناۋ كوزى شاتىناپ، ايقاي سالدى:
— ءاي، الجىعان شال، مەن سەنىڭ كەرەيىڭ ەمەسپىن. ءقازىر ساقالىڭنان سۇيرەتىپ، باقىرعان تەكەشە تەپكىلەتەرمىن.
— Oh، كورگەنسىز! قۇلاگەردى ولتىرتكەن سەن جاۋىز! سەنسىڭ! جاۋىز!
باتىراش ورنىنان اتىپ تۇردى.
— نە دەيت، مىنا يت. نە دەيت؟ ال مەن! سەن نەمدى قىلاسىڭ. جىگىتتەر! جينالىڭدار! ويباي، مىنا كەرەيلەردىڭ شاڭىن قاعىڭدار! جامان يتىنە باسىندىرىپ قويعاندارى ما، — دەپ ۇمتىلا بەرگەندە، باسقالارى ەتەگىنە جارماستى.
ۋ دا شۋ.
— وتىر ارمەن، ەلىرمەي! — دەپ سوۆەتنيك كۇشەن ۇلى ايعاي سالعاندا، باتىراش باسىلا بەردى. ەندى ەسىك جاقتا سىرتتان انتالاعاندار شۋلاپ كەتتى.
— ءالىپقالي كەلدى!
— ءالىپقالي!
ەكى جاعىندا سۇيەنگەن ەكى جىگىتى بار، ءبىر اياعىن قالىڭ كيگىزبەن قاپتاپ، شاندىپ، وراپ تاستاعان ەڭگەزەردەي، ءوڭ جوق، ءتۇس جوق ءالىپقالي كىرگەندە، ارۋاق ءتىرىلىپ كەلگەندەي كورىندى. جىگىتتەرگە بوي بەرمەي، ءتورت تاعانداپ ۇيدەن شىعىپ، وسىلاي قاراي سۇيرەتىلگەن، اشۋلى، ىزالى بالۋاندى ەشكىم توقتاتا الماي، اقىرى قولتىقتاپ جەتكىزگەن. ءبىر اياعىمەن اقساڭداپ ادەتتەنبەگەن جىگىت، سىنىق اياعى جەرگە اڭداۋسىز ءتيىپ قالعاندا ىڭىرانا شالقالاپ، اپپاق ازۋلارىن قاشىرلاتا شاينايدى. قالىڭ قاباعى تۇيىلگەن جالپاق بەت ءالىپقاليدىڭ وڭىندە ءبىر قاسىق قان جوق. كۇنگە كۇيگەن كەنەپتەي. تورسىقتاي شەكەسىنەن ساۋلاعان مونشاقتاي تەر كۇزگى قۋ جاپىراقتان سورعالاعان جاۋىنداي بەتىن جۋىپ كەتكەن. قانتالاعان كوزىن وتىرعاندارعا قاداپ:
— باتىراش قايدا، باتىراش، اكەڭنىڭ! — دەپ ارىستانداي اقىرىپ، اينالا تىنتە قاراپ تۇردى دا كەرەگەگە جابىسىپ، جاپالاقشا جاربايىپ ءۇنى شىقپاعان باتىراشتى كوردى. ءۇي ىشىندەگى شونجارلار نە دەرىن بىلمەي قالشيىپ، ساسىپ قالعان.
ەكى قولىن جايىپ، ۋىقتاي ساۋساقتارىن بۇركىتتىڭ تۇياعىنشا ءبۇرىستىرىپ:
— بۋىندىرىپ، ولتىرەيىن! — دەپ ەكى قولتىعىنداعى ەكى جىگىتتى ەكى جاققا سەرپىپ جىبەرىپ اتىلعان ءالىپقالي كيىز اياعىمەن جەر سوققاندا، جان داۋسىمەن ايعاي سالىپ، ەتپەتىنەن ءتۇستى. دوڭبەكتەي دەنەسى سىرەسىپ، تالىپ قالدى.
تۇيەشى جىگىتتىڭ وجار قىلىعىنان ءوزى دە ۇرەيلەنىپ وتىرعان ساعىنعالي ەسىن جيىپ:
— الىپ كەتىڭدەر. وھ، ونەگەسىز، ۇلاعاتسىز نەمە! تاربيەسىز وسكەن قارا قۇل! اكەتىڭدەر! — دەدى شىڭگىرلەپ.
— اپىر-اي، سىنىعى اشىلىپ كەتپەسە يگى ەدى، قۇداي-اي ، — دەپ باسىنان دەمەگەن جايىق پەن بىرنەشە جىگىت قولداسىپ، ءالىپقاليدى ارىستاي عىپ كوتەرىپ شىقتى.
وسىنشا وپىر-توپىرعا ءمان بەرمەگەن وياز تاعى ءبىر كەسەنى توڭكەرە سالىپ، ورىستىڭ ءبىر ەسكى ولەڭىن ىڭىلداپ، ايەلىن قولتىقتاپ، تەڭسەلە باسىپ شىعا بەردى. اننا يۆانوۆنا ماس كۇيەۋىنە قارسىلاسپاي ءۇنسىز ەردى.
بۇل كەزدە كەشتەن بەرى استىرتىن دايىنداپ قويعان باتىراشتىڭ ءبىر توپ جىگىتى، سويىلدارىن سۇيرەتىپ، دۇرسىلدەتىپ، نۇرماعانبەت ءۇيىنىڭ سىرتىن قورشاپ العان. ەسىك جاقتان بەلگى كۇتكەن باتىراش ەندى ەسىن جيىپ، بەتى قابارىپ، بۇجىرلارى جىبىرلاپ، ورنىنان اتىپ تۇردى. ارتىندا جاتقان قوڭىر جەلبەگەيىن اشۋلانا كيىپ، ايعاي سالدى:
— ءاي، نۇرماعانبەت، ءاي، كەرەيلەر! بۇل نە باسىنعاندارىڭ. قاراۋىلدىڭ جامان تىشقاعىنا بولا كورىنگەننەن ءسوز ەستىرتتىڭ. ەرەگىسسەم ات تۇگىلى ادام ولتىرەم. ال قولىمدى قاعىپ كور. ءقازىر ءيسى قۋاندىقتى قاپتاتىپ، وشاعىڭدى ويرانداماسام، باتىراش اتىم جەرگە كىرسىن. قايسىڭ بارسىڭ قۋاندىققا كولدەنەڭ تۇرار! ساعىنايدىڭ ازاسىنا شاقىرعان ەكەن دەسەم، جامان ماستەكتىڭ ولىمىنە قۇران وقىعالى جينالعان ەكەن عوي. ەندىگى جاۋىم، كەرەي — سەنسىڭ!
سىرتتاعى جىگىتتەر دە، سويىلدارىمەن جەر سوعىپ، دۇرسىلدەتىپ، لاپ قويعالى تۇر.
— توقتا، باتىراش، — دەپ تاعى دا اراعا كۇشەن ۇلى تۇرلىبەك ءتۇستى. ءوزىنىڭ قۇرسارى كەرەيىنە تيگىزگەن ايپارا سوزگە نامىستانسا دا، سەزدىرمەي، جىمىسقى قۋلىعىنا باستى، — ويپىرم-اي، سەن دە ءبىر تۇيمەدەيدى تۇيەدەي عىپ اكەتەدى ەكەنسىڭ. سەنىمەن تالاسقان كىم بار، باتىرەكە-اۋ. سونشا تۇلداناتىن نە بولدى.
— بايقاپ سويلە، تۇرەكە، ەندى سەن تۇگىلى اق پاتشانىڭ ءوزى كەلسە دە ايانارىم جوق.
وسى ءسوز تۇرلىبەككە دەمەسىن بولدى.
— باتىراش، باتىراش، ءسوزىڭدى قايتىپ ال. اق پاتشادا نە شارۋاڭ بار. ول ساعان قۋاندىق تا، كەرەي دە ەمەس. بايقا، بايقا، ارىستان ايعا شاۋىپ مەرت بولىپتى... ءبىر جولعا ويازدىڭ قۇلاعىنا شالدىرماي-اق قويايىن، — دەگەندە باتىراش اڭداماي جازا باسقانىنا وكىنىپ، ساباسىنا تۇسە بەردى.
وسىدان سوڭ كوزىلدىرىگىن شەشىپ، دەمىمەن شىنىسىن بۋلادى دا، قالتاسىنان كول-كوسىر شايى ورامال الىپ، باپپەن ءسۇرتتى. سودان سوڭ نۇرماعانبەت ماڭعازدانا وتىرىپ، داۋىسى ەستىلەر-ەستىلمەستەن سويلەپ كەتتى:
— اعايىندار، كوڭىل جىقپاس تۋىستار. قۋانىشقا دا، قايعىعا دا ورتاق دوستار. ءالى قوشتاسار كۇن الدا. اكەيدىڭ اسى — توي. تويعا كەلگەن جاراندار اۋناڭدار-قۋناڭدار. ءالى ون شاقتى كۇن جاتاسىڭدار. ويىن دا، دۋمان دا الدا. جەلىنبەگەن، ىشىلمەگەن سىباعا دا الدا. ويدا جوق جەردە الگى ءبىر اقان دەگەننىڭ، قاڭعىپ كەلگەن اقاننىڭ قاڭعىرىپ ولگەن اتىنا كۇن تۇگىلى، ءبىر ۋىس ءجۇن بەرەر جايىم جوق. قاراۋىلدىڭ ەسۋاس شايقىسىن مۇندا ەشكىم شاقىرعان جوق. ءوز اياعىمەن كەلدى، ءوز اياعىمەن كەتەدى. وعان كەرەي دە، باسقا دا كىنالى ەمەس. ەل كەزگەن جىن-پەرى، سال-سەرىلەردىڭ ءولىمى دە سول كەر اتىنداي بولاتىن ادەتى. تەك تۇسىنە الماعانىم — سوعان ساكەڭنىڭ جانىنىڭ اشي قالعانى. تۋرا بيدە تۋعان جوق، تۋعاندى بيدە يمان جوق، ءادىل بيدە ءازىل جوق دەۋشى ەدى. ساكەڭنىڭ جاي اشەيىن ءازىلى، قالجىڭى بولار. ءوزىمىز عوي، كەيىن ۇعىنىسا جاتارمىز. ال، ءقازىر اكەيدىڭ اتىنا قۇران وقىپ، دامگە باتا قايىرايىق. ەندى اقان-ماقان، قۇلاگەر-سۇلاگەر دەگەندى اۋىزعا المايىق. كەتسىن ارمەن، شاقىرۋسىز شايتان-ساپالاق.
باسىنا سالدە سالعان يمام جوتكىرىنىپ الىپ، ىڭىرانا ءتۇسىپ قۇراندى ماقامداي باستاپ ەدى، ساققۇلاق تىزەرلەپ وتىردى دا، جۇگىنىپ شۇيلىگە ءتۇسىپ، «تۇرا تۇر» دەگەن بەلگى بەردى. استى اتقارۋ مىندەتىن موينىنا الىپ، باس داياشى بولعان ساققۇلاق توي جايلى، كەلەسى كۇننىڭ قىزىق ويىندارى جايلى بىردەمە ايتار دەپ، يمام دا، جۇرت تا ءۇنسىز قاراستى.
— ۋاي، ءجاميعات، قازاقتىڭ جاقسى مەن جايساڭى! ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىنىڭ باسى بىرىگىپ وتىرسىڭدار. مۇنداي جيىن بولا بەرمەس، ەندى باسىمىز بۇلاي قوسىلعانشا كىم بار، كىم جوق. مەن ەرتەمەن كەتەتىن شىعارمىن بۇل ارادان، توي باسقارىپ ءجۇرىپ، ەندى قالعان جاعىندا جازىقسىز جانداردىڭ كوز جاسىن ارقالاپ، جايراڭداپ جۇرەر جايىم جوق. ساقالىم اعارعاندا ادىلدىكتەن تايار، جاڭىلار جايىم جوق. وسى كۇنگە دەيىن ايداعان مالىم دا، العان ابىرويىم دا، ەلگە ساققۇلاق اتانعان اتىم دا — ءادىل جولىم. وعان باستاۋشى جالعىز جۇرەگىم، ونى ايتار ءتىل مەن جاق. سول جۇرەك قارتايعانشا، سول ءتىل مەن جاق ساۋدىراپ تۇسكەنشە ساققۇلاق اتانىپ قالماق. جاڭا نۇرماعانبەت ءسوزىن تىڭدادىڭدار. ەندى مەنى تىڭداڭدار. كەتىپ بارا جاتقان ەسە قايىرعىم كەلىپ، ايتىسقا ءتۇسىپ وتىرعانىم جوق. تەك قانا ءسوزدىڭ ىڭعايىنا قاراي، كەسىم ايتايىن دەپ وتىرمىن. ساعىناي اسىن ەستىگەن كەلەر ۇرپاق «اپىرماي، ءجون-جوبا بىلەتىن قازاقتىڭ ءبىر اقساقالى بولماعانى ما» دەپ كەيىمەسىن. ايتپاي كەتسەم، و دۇنيەدە قۇداي الدىندا جاۋاپكەر، ۇرپاق الدىندا ايىپكەر بولارمىن. تىڭداڭدار ەندى، — دەپ ءسوزدى ارىدەن، تۇپتەپ تارتۋعا ىڭعايلانعان ساققۇلاقتىڭ ءسوز ساپتاسىنان قايمىعىپ، نۇرماعانبەت پاڭدىعىن ۇمىتىپ، تۇلكى بۇلاڭعا سالدى:
— ساكە، ونى كەيىن-اق ايتپايسىز با؟ ۇلكەن تىلەك ۇستىندە، ۇلى ارۋاقتاردىڭ اتى اتالىپ وتىرعان استا، ۇساق-تۇيەك اڭگىمەنى قايتەمىز.
ساققۇلاق پان نۇرماعانبەتكە مويىن دا بۇرعان جوق، شەشىلىپ سويلەي جونەلدى.
— سەندەرگە مەيلى ۇناسىن، مەيلى ۇناماسىن. مەن اقان جايىن، قۇلاگەر جايىن ءسوز قىلماقپىن. وسى ۇلى استا ونان باسقا نە ءسوز قالدى، ودان باسقا نە بەلگى بار... وسىندا اقان كەلگەلى «قاڭعىرعان»، «قاڭعىرعان» دەگەندى قاشان كەتكەنشە ايتىپ، قارعاشا شۋلاساسىڭدار كەلىپ. بۇل — قازاق بالاسى ءبىرىڭدى-بىرىڭ مۇقاتارداعى، اۋلىڭدى، رۋىڭدى كەمسىتەردەگى ءسوزىڭ. قاي اتاڭ قاڭعىرماي، قاي قازاعىڭ قىدىرىپ، كوشىپ-قونباي كۇن كەشىپتى. سوناۋ قىرىق سان ويماۋىت، توعىز سان تورعاۋىت، قۇبا قالماق، قارا قالماقتان بەرى، ون سان نوعايلى ورمانبەتتىڭ كەزىندە ساحارانى جايلاعان قىپشاق بولعالى، وتىز ەكى باۋلى وزبەكتەن تاراعان تۇرىك قاۋىمى سىرعا دەيىن كەلمەپ پە ەدىڭ. سىردىڭ بويىن جاعالاپ، قاراتاۋدان قۇلدىراعان قازاق كەڭ سارىارقانى مەكەن ەتتىڭ. باس-باسىڭا رۋدان ايدار تاعىپ، جالعاننىڭ جالپاعىن جايلاساڭ دا، ىندىنىڭ تارىلىپ، اسپانداي جەر ۇلتاراقتاي كورىنىپ، ءبىرىڭدى كىرمە دەپ، ءبىرىڭدى پىرگە تەڭەيسىڭ. ءۇيسىن، الشىن، بولات قوجادان تاراعان ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى باسىڭدى قوسىپ، ءبىر شاتىردىڭ استىندا، ءبىر بيلىكتىڭ قولىندا وتىرساڭ دا نە ىستەمەس ەڭ. ءبىر بولات قوجادان تاراعان اق قوجا قىپشاق، قوڭىرات، قارا قوجا ارعىن، نايماندى ايتپاعاندا ءبىر ارعىننان تاراعان بەس سوپىنىڭ بالاسى تۇگىلى، ءبىر مەيرام سوپىدان تاراعان بەس اتا تالاسا قالعاندا، ولىسپەي بەرىسپەيتىن دالا تاعىسىندايسىڭ. ماڭدايىڭنان ب ا ق، استىڭنان تاق كەتپەيتىندەي ەسىرەسىڭ كەلىپ. جاقىنىڭدى دوستاي سىيلاساڭ، جات بويىنان تۇڭىلمەي مە؟ ءبىر قاۋىمعا، ءبىر ۋىسقا بىرىگىپ، جۇمعان جۇدىرىقتاي بولا ما دەسە، دالادا شاشىلعان مالداي جايىلىپ، ءوز بەتىڭشە كۇيسەيسىڭ. بۇگىندە ءبىر وياز كەلىپ وقىرانسا، ايعىر قايىرعان ۇيىردەي وشارىلىپ، سونىڭ ىعىنا ءتۇسىپ، قۇيرىعىڭدى شابىڭا تىعاسىڭ. ون وياز، قىرىق بولىسىڭا تۇراتىن اقانداي ساڭلاعىڭ كەلسە، كورىنگەنىڭ قۇزعىنداي ساڭعىپ، قارعاداي شۇقيسىڭ. اقان قول ەركەسى اققۋىڭ، كوك ەركەسى سۇڭقارىڭ ەمەس پە؟! ول قاراۋىل دا، كەرەي دە ەمەس، ءۇش جۇزىڭە ورتاق ەركە سەرىڭ، قازاعىڭنىڭ اتىن تامىلجىعان انىمەن اسپانعا شىعارار بۇلبۇلىڭ ەمەس پە؟ ونىڭ شار تاراپقا ۇشقان كوڭىل قۇسىنداي، قاناتىنداي قۇلاگەر قازاق ءميللاتى بايگەگە قوسار ءدۇلدۇلىڭ ەمەس پە! اقىنىڭدى قاناتىنان قايىرىپ، پىراعىڭدى شابىسىنان ايىرىپ، دۇشپانىڭدى مۇقاتقانداي جايراڭ قاعىپ وتىرسىڭ. ءوز اياعىمەن كەلدى، ءوز اياعىمەن كەتسىن دەيسىڭ، نۇرماعانبەت. اقان، ءانشى، سال-سەرى قاشان اياعىمەن كەلىپ ەدى. ول حالقىنىڭ انىمەن، سالتىمەن، سانىمەن جۇرمەۋشى مە ەدى. قاشان ول رۇقسات سۇراپ دالاسىندا شاقىرۋمەن، ويازدىڭ قاعازىمەن ءجۇرۋشى ەدى. اقان كەلسە ادام جۇرەگىمەن، ادال جۇرەگىمەن كەلدى. سول جۇرەگى ءقازىر قاپ-قارا بوپ، ءوزى دە، كوڭىلى دە قارا جامىلىپ، ايدالادا جالعىز زارلاپ وتىر. ول زار اقاننىڭ عانا زارى ەمەس، ول زارلاعان، نۇرماعانبەت، سەنىڭ زەردەسىز پاڭدىعىڭ، باتىراش سەنىڭ زۇلىمدىعىڭ، مۇسا، سەنىڭ ايلاڭ، ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسى — سەنىڭ زارىڭ، زامانىڭنىڭ مۇڭى، زامانا شەرى. ەرتەڭگى ۇرپاققا سەنىڭ بۇگىنگى بايلىعىڭ دا، ب ا ق تالاس كۇنشىلدىگىڭ دە جەتپەيدى، اقىننىڭ زارى جەتەدى. ەرتەڭ ساعىناي اسىنىڭ ورنىندا كۇل عانا، جۇرتىندا تىشقاننىڭ قورىعى عانا قالادى. اسىڭنىڭ اتىن شىعاراتىن دا اقان، قۇلاگەر! ءقازىر سونىڭ باسىنا بارىپ قايعىسىنا كوڭىل ايتۋ ورنىنا، ارتىنان توپىراق شاشىپ وتىرسىڭ. جوق، سەندەر ءبىر كيىز ۇيگە عانا سىيىپ وتىرعان، سولكەباي تاققان از شونجارسىڭدار. ءۇش جۇزدە مىڭ-مىڭ كيىز ءۇي، ونىڭ استىندا مىڭ-مىڭ قاۋىم بار. ول ەرتەڭ سەندەردەن قۇلاگەردىڭ قۇنىن سۇرايدى. جالعىز قاراۋىل دەپ وتىرسىڭ عوي، بۇكىل قارالى اۋىل اقانىن ىزدەيدى. ءانىن جوقتايدى.
ەندەشە قۇلاگەردى ءولتىرىپ، اقاندى جارالاعان ايىپكەردى تابىڭدار. ونى تابۋ قيىن ەمەس. اتتى ولتىرگەن جاۋىزدىق — كۇنشىلدىكتىڭ كولەڭكەسى. كۇنشىلدىك جۇرگەن جەردە، بىردە كورىنىپ، بىردە كورىنبەي جۇرەتىن ونىڭ ماڭگى سەرىگى جاۋىزدىق. قۇلاگەردى كىم كۇندەسە جاۋىزدىق تا سونىڭ قولىنان كەلدى. تابىڭدار، ايىبىن اياماي موينىنا سالىڭدار. سوندا عانا ساعىناي ءبىر اۋناپ تۇسەدى. سوندا عانا قازاعىڭنىڭ ارۋاعى ريزا. سوندا عانا بۇگىن ات ءولتىرىپ، ەرتەڭ كىسىگە دە شەڭگەلىن سالاتىن جاۋىزعا زاۋال، باسقاعا ۇلگى. بۇدان باسقا ايتار بيلىگىم دە، كەسىمىم دە جوق. سوزبەن شەشەر ءادىل بيلىك تۇتەلەنىپ توزىپ بارادى. ونى دا بىلەم. ەگەر وسى ءسوزىم دالادا قالسا، ءسوز تانۋدان قالعان قاۋىم، ساۋىسقانداي توزعان قاۋىم سەندەردەن دە ەرتەڭ كەتىپ، قۇبىلاعا بەتىمدى ءبىرجولا بۇرام.
ەندىگى ادىلدىكتى و دۇنيەدەن تىلەدىم!
ورنىنان بۇگىلمەي تىك كوتەرىلگەن قاپساعاي ساققۇلاق ماڭدايى قاسقيىپ، اق ساقالى جەلبىرەپ شىعا بەردى.
وتىرعاندار:
— مىنا شال الجيىن دەگەن شىعار!
— مۇنى دا ءبىر تۇلەن تۇرتكەن ەكەن!
— ولەر شاعىنداعى ءبىر ەسىرىگى بولار! — دەپ وقتى كوزىمەن شىعارىپ سالدى.
* * *
يزمايلوۆ پەن اننا يۆانوۆنانىڭ سوڭىنان پاۆلودار ويازى فەرافونتوۆ تا تىسقا شىققان. دۋىلداسا كەرگىلەسكەن كوپ جيىننىڭ قاپىرىعىنان قۇتىلعان بۇلار جەلپىنىپ تۇنگى دالانى كەزىپ، ۇيقى الدىندا سەرۋەندەپ، ۇزاق ءجۇردى. ماساڭداۋ يزمايلوۆ تا ءسال تالتىرەكتەي باسىپ:
— اياعىم ۇيىپ قالىپتى، الگى قازاقتار اياقتارىن باۋىرىنا الىپ، مولا قارا قۇسىنشا تاپجىلماي ۇزاق وتىرۋعا قالاي تالمايدى، — دەپ ەدى، فەرافونتوۆ قۋلانا كۇلدى:
— ونىڭ ءوزى پەتر اكاكييەۆيچ، دالا تابيعاتىنا بايلانىستى عوي. دالا تىرشىلىگى دە، سول ادامداردىڭ جاراتىلىسىنداي بەيعام، ءبىر وتىرعان جەرىندە تىم-تىرىس مۇلگي بەرەتىن قالعىعان تىرشىلىك ەمەس پە؟ بۇلار دا اياعىن كەڭ كوسىلىپ، بەلىن جازار ما ەكەن؟
— ءوزىمىز كەڭ كوسىلسەك بولماي ما، ولاردىڭ قامىن ويلاپ شاشىڭىزدى اعارتىپ قايتەسىز؟ — دەپ يزمايلوۆ ىقىلىق اتتى.
— ارينە، ارينە، مەن اشەيىن ءسوزدىڭ رەتىمەن.
— ەگەر ەل باسقارعان سىزدەر مۇنداي ويدا بولساڭىزدار، بۇل دالا ءولى كورپەسىن قالىڭ قىمتىپ، ۇيىقتاپ تا كەتەتىن شىعار، — دەپ اننا يۆانوۆنا قوسىلدى.
كەشەدەن بەرى تىم ەركىنسىنىپ، ءتىلماشىنا دەيىن قاسىنان قۋىپ، اقانمەن سەرۋەن قۇرعان ايەلىنىڭ قىلىعى ۇناماعان يزمايلوۆ كەكەسىنمەن سويلەدى:
— ەگەر ۇيىقتاپ كەتسە، ءتۇرتىپ وياتار ءسىز بارسىز عوي، اننا يۆانوۆنا. ءسىزدىڭ قولىڭىزدان اقىنداردىڭ سەزىمىن وياتۋ دا كەلەدى.
اراقتىڭ قىزۋىمەن ورەسكەل سويلەگەن كۇيەۋىنىڭ ءسوزى ۇناماعان اننا يۆانوۆنا سىقىلىقتاپ كۇلدى.
— ەگەر ونداي ونەر بولسا، مەن ءوزىمدى باقىتتى سانار ەدىم. ءبىراق دالا قازاقتارى مەنەن گورى باقىتتىراق ەكەن. ولار مەنىڭ سەزىمىمدى بۇرىنىراق وياتتى ما دەيمىن، — دەپ كەسىر سويلەپ، تاعى كۇلدى، — از كۇن بولسام دا، كوپ ارالاسقان سىزدەردەن گورى وسى كەڭ دالانىڭ كەلبەتىن دە جىتىرەك كورگەندەيمىن. قازاق دالاسى تۇنىپ تۇرعان ءان ەكەن. قازاق ازاماتىنىڭ ءون بويى تولىپ تۇرعان ونەر ەكەن. مۇندا دا بايلىق پەن قايىرشىلىق، زورلىق-زومبىلىق پەن مومىن كونبىستىك ءتۇن مەن كۇندەي قاتار ءومىر سۇرەدى ەكەن. كونە زاماننان بەرگى حالىق تاريحى كىتاپتا ەمەس، ءار ادامنىڭ اۋزىمەن ايتىلىپ، جادىندا جاتتالادى ەكەن. جەر-سۋ، تاۋ-تاس، وزەن-كول قاعازعا تۇسپەگەنمەن، ءارقايسىسىنىڭ كوزىنەن كورىنەدى ەكەن.
قازاق جۇرتىمەن قويان-قولتىق ارالاسۋدى ماقسات ەتكەن زەردەلى ايەلدىڭ مىنا كورگەندىگى، شەشەنسۋى فەرافونتوۆقا دا ۇنامادى. ءبىراق، تاربيەلى ورىس قاۋىمىنان شىققان اقسۇيەك ايەلدىڭ الدىندا سىپايىلىعىنان جاڭىلعان جوق. جاراتپاعان ءپىشىنىن قالجىڭعا جەڭدىرىپ، جەڭىل عانا ءىلىپ سويلەدى:
— ءسىز ءوزىڭىز بوتەن جۇرتتىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە بەيىم ەكەنسىز. تاريحشى-گەوگراف بولۋعا لايىقسىز. تەگى، وسى جاققا ميسسيونەرلىك مىندەت اتقارۋىڭىزعا دا بولادى. قۇدايتاعالا بىزگە ونداي قابىلەتتى بەرمەگەن. ءبىزدىڭ مىندەت مالشا جايىلعان قاراڭعى جۇرتقا ءجون-جوسىق ۇيرەتىپ، ءبىر جوباعا كەلتىرۋ عانا عوي، — دەپ كۇلدى.
— وندا جاڭاعى جەردە سول مىندەتتەرىڭىزدى نەگە اتقارمادىڭىزدار؟ قازاقتار ەكى داي بوپ داۋلاسىپ جاتقاندا، ءبىر ءسوز ايتپاي شىعىپ كەتكەندەرىڭ نە؟ ادىلدىك ايتىپ، ءجونسىز كەتكەندەردى تۇزەيتىن سىزدەر ەمەسسىزدەر مە؟
— و-و، اننا يۆانوۆنا، ەگەر قازاق اراسىنداعى رۋ تالاسى، بايگە تالاسى سياقتى ۇساق-تۇيەككە ارالاسا بەرسەك، بار ۋاقىتىمىز سونىمەن كەتەر ەدى.
— ءبىر ەلدىڭ ادامى ەكىنشى ەلگە كەلگەندە «بار بولعانى ءجون-جوبا ۇيرەتىپ، دۇرىس جولعا سالىپ ءجۇرمىز» دەگەندى قالاي شىمىرىكپەي ايتادى. ونداي ءسوزدى قىرعىزداردىڭ ميىنا قۇيىڭىزدار. ال، ماعان، «بۇل جەردىڭ دارياداي كەڭ جەرى، ۇشان-تەڭىز بايلىعى قىزىقتىرادى» دەپ تۋراسىن نەگە ايتپايسىزدار. سونداي بۇركەمە، جالعان ءسوزدىڭ نە كەرەگى بار. الدە مەنى نادان دەپ ۇعاسىزدار ما؟.. جارايدى، بايقايمىن، جاۋاپ بەرگىلەرىڭىز كەلمەيدى. مەن دە جاۋاپ كۇتىپ سۇراعام جوق. ال ەندى سىزدىڭشە ۇساق-تۇيەك نارسە نە؟
— اننا يۆانوۆنا، ءسىز كەيدە بالانىڭ سۇراعىن قويادى ەكەنسىز. ءبىر ات ولگەن ەكەن دەپ، سول ءۇشىن كەيبىرەۋلەر شاشىن جۇلىپ بايبالام سالادى. ءيتى ولسە دە قۇندايتىن قازاقتاردىڭ ودان باسقا ەرمەگى دە جوق. ءۇي اراسىنداعى ۇساق داۋدان اسا المايتىن كۇيكى تىرشىلىك.
— ەگەر سول ۇساق داۋدىڭ استىندا ۇلكەن قاسىرەت جاتسا قالاي دەر ەدىڭىز. جالعىز ادامنىڭ، اقىن، ءانشى ادامنىڭ اتى مەرت بولىپ، بايلاردىڭ دەگەنى بولىپ جاتسا، ول سىزگە ۇساق كورىنەدى عوي. ونىڭ استارىندا نە بارىن كورگىڭىز كەلمەيدى.
— اننۋشكا، قويشى، قۇداي ءۇشىن، — دەپ يزمايلوۆ ارالاستى. — الگى ءبىر كومپوزيتوردىڭ اتى بولماسا، سەن وسىنشا تاۋسىلماس ەڭ، كەشىرە گور، تاپ ءبىز ءۇشىن يت — قۇستى اڭگىمەلەۋدىڭ قاجەتى از.
اننا يۆانوۆنا تازا اۋانى قۇنىعا جۇتىپ، ەندى وزىمەن-وزى سويلەسكەندەي بولدى:
— ەح، شىركىن، قىرعىز-قايساق نە دەگەن باقىتتى، ءارى باقىتسىز ەل ەدى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان سيۆيليزاسيالىق قۇلاشى كەڭ روسسياعا باعىنعان مال سياقتى جايىلعان حالىق باقىتتى دا، ءبىراق سىزدەردەي باقتاشىلارعا كەزىككەن ولار نە دەگەن باقىتسىز، سورلىلار ەدى! — دەپ ىزالى كۇلىپ جىبەردى. ەكى وياز بۇدان ءارى ءسوز جارىستىرعىسى كەلمەي، ءۇنسىز قالدى...
قۇساق كولىنىڭ قىرقاسىنا دەيىن بارىپ، كەيىن ءۇنسىز ورالعان اننا يۆانوۆنا تاعى دا الگى اڭگىمەنى ءتىرىلتتى.
— سىزدەر عوي، يت-قۇس، ۇساق-سۇيەك دەيسىزدەر. مەنىڭ ەسىمە سارسكوسەلسكيي باقشاسىنداعى ءبىر قىزىق كورىنىس ءتۇسىپ كەلەدى، — دەدى.
— ە، ودان دا سونى ايتشى.
— مىناۋ الىس تۇكپىردە — «الياسكادا» جاتقان بىزگە قالا تىرشىلىگىنەن جاڭالىق ايتىڭىزشى، — دەپ ەكى وياز ايەلدى ورتاعا الا قولقالادى.
— ەكاتەرينا II ءومىر بويى كەشكەن پاتشالىق ءومىردىڭ ىشىندە يت جۇگىرتىپ، اڭ اۋلاۋدى قىزىق كورگەن ەكەن. نەشە ءتۇرلى اسىل يتتەردى ۇستاعان. ءار ساپارعا شىققان سايىن يتتەرىنىڭ، اتتارىنىڭ جەمىنە دەيىن ەسەپتەتىپ، قانشا ادامدى ەرتىپ جۇرگەن. ءبىر كۇنى كىشكەنتاي ليەۆرەتكاسى زەميرا قايتىس بولادى. پاتشا قاتتى قامىعىپ، ۇزاق توسەك تارتىپ جاتىپ الىپتى، — دەپ باستادى اننا يۆانوۆنا.
— قويىڭىزشى، تاپ ۇيتپەگەن شىعار، — دەپ فەرافونتوۆ كۇلىپ جىبەردى.
— مەن سىزگە وتىرىك ايتىپ، اقى الايىن دەگەن نيەتىم جوق.
— عافۋ، ايتا بەرىڭىز، قىزىق ەكەن.
— سارعايىپ جۇدەگەن يمپەراتريسا گراف سەگيۋردى شاقىرىپ الىپ: «سۇيىكتى مارقۇم قانشىققا جوقتاۋ ولەڭ-ەپيتافيا جازىڭىز» دەپ بۇيرىق ەتەدى. بۇرىن بىر-ەكى رەت الىستان كورگەنى بولماسا، ءيتتىڭ ءومىربايانىنا ونشا قانىق ەمەس گراف قىسىلىپ، وتىرىگىم شىعىپ قالسا جازا تارتارمىن دەپ ۇرەيلەنىپ، امالسىزدان يمپەراتريسانىڭ وزىنەن ءيتىنىڭ قاسيەتىن سۇرايدى. ەكاتەرينا II: «زەميرانىڭ تۇقىمى اسىل ەدى. توم مەن لەديا دەگەن اعىلشىننىڭ ەكى تاماشا يتىنەن تۋعان، جاراتىلىسى بولەك قانشىق. بەت-اۋزىڭدى جالاپ، ايمالاعاندا ادامنان دا اسقان قىلىقتى، سۇيكىمدى بولاتىن. اندا-ساندا اشۋلانىپ، تىستەپ الاتىن ىزاقورلىعى دا بار ەدى» دەپ ءيتىنىڭ مىنەزىن قايعىرا وتىرىپ باياندايدى. زەميرانىڭ قادىر-قاسيەتىنە قانعان گراف سەگيۋر كۇنى-تۇنى قاعازدان باس الماي، كوپ ويلانىپ، كوپ قينالىپ. «Epitapihe de Zemire» دەگەن ولەڭ جازىپتى.
يمپەراتريسا بۇل ولەڭگە قاتتى ريزا بولىپ، كوڭىلى تولىپ، سارسكوسەلسكيي باقشاسىنا كومگەن ءيتىنىڭ باسىنداعى قۇلپى تاستىڭ بەتىنە ويعىزىپتى...
ەكاتەرينا II تاعى ءبىر يتىنە ءوزى ەپتيافيا شىعارىپ، ءوز قولىمەن بىلاي دەپ جازعان:
پود كامنەم سيم لەجيت
ديۋشەسسا اندەرسون،
كوتورويۋ ۋكۋشەن
يسكۋسنىي روجەرسون، —
دەپ اننا يۆانوۆنا كۇلە ءتۇسىپ اڭگىمە ەتتى.
— روجەرسونى كىم بولدى ەكەن؟
— ول يمپەراتريسانىڭ لەيب-دارىگەرى بولسا كەرەك. ءار يتىنە جەكە-جەكە دارىگەر، كۇتۋشى ۇستاعان عوي. يتتەردى جەرلەگەن سارسكوسەلسكيي باعىندا الگى جازۋلى تاستار وسى كۇنگە دەيىن تۇر. يمپەراتريسانىڭ بۇل ونەرى كەزىندە اسا دارىپتەلىپ، كەيىن نەشە ءتۇرلى ماداق سوزدەر بۇكىل روسسيانىڭ ساياسي جۋرنالىندا باسىلعان... بۇعان قالاي دەيسىزدەر، يت-قۇستى ءسوز ەتپەيتىن ۋەزد ناچالنيكتەرى، — دەپ اننا اڭگىمە اياعىن ءبىر-اق سىلق ەتكىزدى.
يمپەراتريسا يتتەرىنىڭ ءولىمىن تاعى دا استاعى وقيعاعا اكەپ تىرەگەن اننا يۆانوۆنانىڭ سوزىنەن سوڭ فەرافونتوۆ قارقىلداپ تۇرىپ، راقاتتانا كۇلدى. كۇلكىسىندە ىزا، ءزىل بار. يزمايلوۆ تا قوسىلا كۇلگەن بولدى. ءبىراق تەز تىيىلدى. وسى ءبىز نەگە كۇلدىك دەگەندەي سىمداي تارتىلعان دەنەسى، تىك، ۇزىن بويلى ويازعا جاتىرقاعانداي قارادى.
فەرافونتوۆ كۇلكىسىندەگى جارىقشاقتى تانىعان اننا يۆانوۆنا دا قوسىلا، كەكەتە كۇلدى:
— ۆاشە بلاگوروديە، ۋەزد ناچالنيگى، ءسىز تىم ۇزاق كۇلدىڭىز، تەگى يمپەراتريسانىڭ قىلىعى دالا قازاقتارىنىڭ قىلىعىنان دا سوراقى بوپ كورىندى عوي دەيمىن.
— اتاماڭىز، اننا يۆانوۆنا، — دەپ كۇلكىسىن كۇرت دوعارعان فەرافونتوۆ بايسالدانا، قالدى، — مەنىڭ كۇلگەنىم ءبىزدىڭ ۇيدە دە تاپ ءسىز سياقتى نازىك جۇرەكتى ورىس ايەلى بار. بۇراتانا حالىقتارعا ونىڭ جانى اشىپ، ەتى اۋىرىپ وتىرادى ءارقاشان. ءسىز دە سونداي، ءبىر قالىپتان شىققاندايسىز.
— ويتكەنى ءبىز روسسيانى جاقسى كورەمىز. ورىس حالقى ءوز وتانىن سوندىقتان دا اناعا تەڭەيتىن بولسا كەرەك. روسسيانىڭ ۇلىلىعىن باسقا جۇرت تا اناسىنداي سىيلاپ، تۇسىنسە ەكەن دەيمىز.
— ءسىز اننا يۆانوۆنا، تىم تەرەڭىرەك كەتتىڭىز. قىرعىز-قايساق دالاسىنا ونداي تەرەڭدىك جۇرمەيدى، مۇنداعى تىرشىلىكتىڭ ءبارى جەردىڭ ءبىر ەلى قىرتىسىنان، ءارى كەتكەن ءشوپ تامىرىنان اسپايدى. وعان «روسسيا ماتۋشكا» دەگەننەن گورى، «روسسيا — ۆلاست!» دەگەندى ۇعىندىرعان پايدالى. ءارى توتە جول.
— نە دەگەن قاتىگەز ادامسىزدار، — دەپ اننا يۆانوۆنا مىرس ەتىپ، ەرنىن شۇيىرە كۇلدى. — جەرىن جەرلەپ، سۋىن سۋلاپ وتىرىپ، وسىنداي سوزدەردى ايتۋعا قالاي ۇيالمايسىزدار.
— اننۋشكا، اننۋشكا، — دەپ تاعى دا ىقىلىق اتىپ يزمايلوۆ قوسىلدى، — ءبىز مۇندا جەر، سۋ تابا الماي كەلگەن جوقپىز. ۇلى روسسيانىڭ بولاشاعى ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن جاندارمىز.
— سولاي، سولاي. روسسيانىڭ شەكاراسىن كەڭىتىپ، كولونياسىن كوبەيتۋ ءۇشىن ءجۇرمىن دەڭىزدەر. ول تۇسىنىكتى. ءبىراق سول ءۇشىن ورىس حالقىنىڭ قاسيەتىن قۇربان ەتۋگە بولا ما؟
— ول قانداي قاسيەت، اننۋشكا؟
— سىزدەر بىلمەيسىزدەر، نەمەسە بىلگىلەرىڭىز كەلمەيدى. قازاق جەرىندە از بولسام دا مەنىڭ بايقاعانىم جەرگىلىكتى حالىق «سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس» دەپ، ورىس ايەلىنىڭ ءبارىن «ماتۇشكە» ياعني «ماتۋشكا» نەمەسە «مارجا» دەيتىن كورىنەدى.
— مارجاسى نە؟
— ول ماريا دەگەن اتتان شىققان. ورىس ايەلدەرىنىڭ ءبارىنىڭ اتى ماريا دەپ ۇققان.
— ايتتىم عوي، بۇل قىرعىزدار وتە ساۋاتسىز، قاراڭعى جابايى حالىق.
— جوق، ول جابايىلىقتان ەمەس، — دەپ اننا يۆانوۆنا ىلە اراشالاي ءتۇستى، — ول پىكىردىڭ ءبارى الگى ايتقان «سارى ورىستىڭ ءبارى ورىس» دەگەن پىكىردەن شىققان. ورىس اكىمدەرىنىڭ ءبارىن مۇرتى تىكىرەيگەن، شەگىر كوز نويىس، قاتىگەز، جاۋىز دەپ باعالايدى ەكەن.
— اكىم ادام قاي حالىققا دا جاقپايتىنى ەجەلدەن بەلگىلى. ال، ەندى، وسى قىرعىز-قايساقتارىن ورىستىڭ قاي جاقسىسىن بىلەدى ەكەن، ونى اڭعاردىڭىز با؟ — دەپ فەرافونتوۆ ءوز سۇراعىنا ءوزى جاۋاپ بەردى — ەشقايسىسىن بىلمەيدى. مىنە، قاراڭعىلىق قايدا!
— نەگە بىلمەسىن، بىلەدى. ورىستىڭ پۋشكينىن دە، كرىلوۆىن دا بىلەدى. ءتىپتى ەۆگەنيي ونەگيننىڭ تاتياناسىن دا ولەڭگە قوسادى. قازاق دالاسىندا ايداۋدا جۇرگەن دوستويەۆسكييدى دە، قازاق فولكلورىن جيناۋشى پوتانين، رادلوۆتاردى دا ءقادىر تۇتادى ەكەن.
— ە، ولار دا جاڭاعى ءوزىڭنىڭ ايتقان كولونيالىق ساياسات ءۇشىن ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندەر ەمەس پە؟ ولاردى دا قادىرلەيدى دەڭىز.
— مەيلى، حالىقتىڭ ادەت-سالتىنىڭ، عۇرپىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋشى عالىمداردى جابايى ادامدارىڭىز دا باعالاي بىلەدى. دوس بوپ كەلىپ، قۇشاق جايا ارالاسساڭ، قازاق جۇرتى — جەرىنىڭ بەتىندەگى بايلىق قانا ەمەس، جەرىنىڭ استىنداعى قازىناسىن دا ايامايتىن جومارت حالىق. تەك وعان ورىس ادامىن جەككورىنىشتى ەتۋگە قاقىمىز جوق. مەن سىزدەردەي بولسام، ءوزىمنىڭ ورىستىعىما ۇيالعان بولار ەدىم!
— وحو، ءسىز ءوزىڭىز دەموكرات ەكەنسىز. بۇراتانا حالىقتارعا ونداي دەموكراتياڭىز جۇرمەيدى. ونى ءبارىبىر ولار تۇسىنبەيدى دە! — دەپ فەرافونتوۆ نىعارلاي، قىزبالانا سويلەدى.
— ءسىز نەگە تۇسىندىرمەيسىز.
— نەنى ءتۇسىندىرۋىم كەرەك، قالاي؟
ءسوز اياعى ايتىسقا اينالدى.
— ۆاشە بلاگوروديە، ءسىز عوي مەنىمەن سىپايى، تاربيەلى تىلمەن سويلەسەسىز. ال، قازاق ايەلدەرىمەن، ءتىپتى ەرلەرىمەن سولاي سويلەسىپ كوردىڭىز بە؟
— قاراڭعى حالىق سىپايىلىقتى تۇسىنبەيدى، ايۋدى ۇيرەتەتىن تاياق قانا، ال ءسىز وقىعان، تاربيەلى جەردەن شىققان ادامسىز عوي، نەگە ءوزىڭىزدى مالدارمەن قاتار قوياسىز، عافۋ ەتىڭىز، اننا يۆانوۆنا!
— مەن قاراڭعى حالىقتى ءسىز ۇيرەتە مە دەسەم، ءسىز ولاردان ۇيرەنىپ ءجۇر ەكەنسىز عوي. ايتپەسە سىپايىلىق ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان بولسا كەرەك ەدى. بىلىمدىلىگىڭىز، مادەنيەتتىلىگىڭىز قايدا، ورىس ادامىنىڭ اكسۇيەكتىك قاسيەتى قايدا؟! ءسىز قاراڭعى حالىق تۇك تۇسىنبەيتىن كەششە دەدىڭىز. سىزبەن «ۆاشە بلاگوروديە» دەپ قانا سويلەسەدى. ال «تامىر» دەپ اتاپ كوردى مە؟
ەكى وياز دا وقىس كۇلىپ جىبەردى.
— اننۋشكا، ەگەر ولار مەنى «تامىر» دەسە، تابان اۋزىندا اياق-قولىنا بۇعاۋ تاعىپ، سىبىرگە ايداتار ەم. ونداي قورلىعىن اقمولانىڭ مۇجىعى عانا كوتەرەدى. «بالىقشىنى بالىقشى الىستان تانيدى» دەپ بىر-بىرىنە قويعان اتتارىنىڭ ۇسقىنىن قاراشى. «ءاي، تامىر»، «ءاي، زناكىم» دەيدى.
— پەتيا، سەن سول سوزدەردىڭ نە ەكەنىن الدىمەن ءبىلدىڭ بە؟
— بىلگىم دە كەلمەيدى.
— ەندەشە مەن ايتايىن، «زناكىم» دەگەنى «زناكومىي»، ءوزىمىزدىڭ تانىس ادام، بوتەن ەمەس، جات ەمەس دەگەنى. ال تامىر دەگەنى كورەن دەگەنى. ونى ارينە، مۇجىقتارعا عانا ايتادى.
— مەيلى، سولارعا-اق ايتسىن. جەر جىرتىپ، ەگىن ەگۋدى ۇيرەتكەن مۇجىقتاردى-اق تۋىسقان دەسىن. ءبىز ولارعا ەگىن ەگىپ، تامىر بولا المادىق.
— ارينە، بولا المايسىزدار، سىزدەردىڭ ەككەنىڭىز باسقا ەگىن عوي.
— ول قانداي ەگىن تاعى دا.
— شوۆينيزم ەگىنى، دۇشپاندىق، جاۋلىق ەگىن، كولونيزاسيا ەگىنى. سوندىقتان دا سىزدەردى ورىس «ۇلىعى»، «ۇلىقتار» دەيدى. ياعني، ۇلىعان قاسقىرلار، جىرتقىشتار دەگەنى.
ەكى وياز دا تۇرشىگىپ قاتتى جوتكىرىندى.
ايەلىنىڭ تىم ەركىن، اشىق سويلەگەن ساياسي قاتە سوزدەرىنەن تىتىركەنىپ كەتكەن يزمايلوۆ، ءسوز توركىنىن جۇمسارتقىسى كەلدى.
— ميلايا اننۋشكا، وسى سوزدەرىڭ ەتيمولوگياسىن قايدان ەستىپ ءجۇرسىڭ، كىم ۇيرەتتى؟
— ەشكىم ۇيرەتكەن جوق. سۇراعان سوڭ اقان ايتتى. كەشەگى اتى ولگەن اقان. وقىعانى از بولسا دا، تۇسىنىگى باي، نە دەگەن زەردەلى ادام؟
— باسە، ءوزى دە اتى ولسە ولگەندەي ەكەن عوي، — دەپ فەرافونتوۆ تەمەكىسىن تۇتاتتى. اننا يۆانوۆنادان كەشىرىم سۇراماي، سىپايىلىقتى دا ۇمىتىپ، تەمەكىسىن ىزىلانا سورىپ، اۋزى-مۇرنىنان ءتۇتىندى بۋداقتاتا شىعارادى.
— بىزدە بايجانوۆ مۇسا دەگەن پاۆلودار ۋەزىنەن شىعىپ بۇكىل سەميپالاتينسك گۋبەرنياسىنا ىلاڭ سالىپ، ءبۇلدىرىپ جۇرگەن سوتقار بار. ورىسشا بىلەتىنىنە قاراپ، كوتەرمەلەپ، ستارشينا سايلاپ ەدىك، بۇرىنعىدان بەتەر قۇتىردى. بۇكىردى قور عانا تۇزەيدى دەگەن راس ەكەن. ءقازىر قاشىپ ءجۇر. بۇل اقىن دەگەننىڭ ءبارى بۋنتار.
— ەگەر، بۋنتار بولماسا اقىن دا بولماس ەدى. ءبىر قىزىعى اقان دا ورىسشا جاقسى سويلەيدى، لوگيكاسى قانداي!.. — دەپ اننا يۆانوۆنا ىزالى ويازداردىڭ ءتانىن اۋىرتىپ، ودان سايىن شىمشىپ الدى.
— سويلەتەرمىز ءالى. ولارعا ورىسشا ۇيرەتپەك تۇگىلى، قاسىڭا جاقىن جۋىتۋدىڭ ءوزى كۇنا.
بۇلار تاعى دا ءۇنسىز ۇزاق ءجۇرىپ، كيىز ۇيلەرىنە قاراي بەتتەدى. ءارقايسىسى وزىنشە ويدا كەلەدى. تىنىشتىقتى فەرەفونتوۆ بۇزدى. بۇل جولى يزمايلوۆقا كۇلە قاراپ، قورقىتا سويلەدى:
— پەتر اكاكييەۆيچ، ءسىز سوسيال-دەموكراتيالىق پىكىردەگى اداممەن قالاي قورىقپاي بىرگە تۇراسىز، تاڭىم بار. كەيىن ءوزىڭىز دە وسى پىكىردىڭ تۇتقىنىندا قالا كورمەڭىز ايتەۋىر. اننا يۆانوۆنا، ءسىز اسا كورىكتى ايەلسىز، ءسىزدىڭ ەڭسەڭىز ەرىڭىزدىڭ الدىندا تىم بيىك، تەگى پەتر اكاكييەۆيچتى پەتەربۋرگكە قايتا الىپ كەتەرسىز مىنا تۇرىڭىزبەن. ارينە، دەپارتامەنتكە ەمەس، جاسىرىن ۇيىمداردىڭ بىرىنە. مىنا پىكىرىڭىزبەن قىرعىز دالاسىندا ورىس وفيسەرىن ۇستاپ تۇرۋ روسسيا پاتشالىعىنا ونشا قولايلى بولماس.
يزمايلوۆ شىن ۇرەيلەنىپ:
— اننۋشكانىڭ اشەيىن بىزگە وڭاشادا جاساعان نازى، ەركەلىگى عوي، — دەپ ىرجالاقتادى.
اننا يۆانوۆا دا كۇلگەن بولدى.
— ۆاشە بلاگودوريە، ەگەر روسسيا پاتشالىعى ورىس وفيسەرىنىڭ ايەلدەرىنىڭ پىكىرىنە عانا نازار اۋدارسا، ءسىز دە ونشا سەنىمدى ادام بولماعانىڭىز عوي: الگىندە عانا «ءبىزدىڭ ۇيدە دە بۇراتانا حالىققا جانى اشيتىن نازىك جۇرەكتى ورىس ايەلى بار» دەگەنىڭىزدەن تانبايتىن شىعارسىز، — دەپ الدىن الا قارعاشا سالىپ، وراپ تاستادى.
فەرەفونوۆتىڭ دەنەسى مۇپ-مۇزداي بوپ، تۇرشىگىپ كەتتى. اننا يۆانوۆنا ەكى ويازدى قولتىقتاپ ۇستاپ تەربەلە سويلەپ كەلە جاتقان. قولىنا جۇقا قارا بيالاي كيگەن، جەڭى ۇزىن قارا كويلەكتى ايەل، بىلەگىنە ورالعان قارا جىلانداي سەزىلدى.
— اڭگىمە ءبىزدىڭ ۇيدەگى ايەلدىڭ جۇرەگى تۋرالى عانا ەدى. ءسىزدىڭ ءسوزىڭىز دە تىم نازىك، پىكىرىڭىز دە تىم ايقىنىراق سەكىلدى ەكەن، اننا يۆانوۆنا. ءبىر سەميادا ەكى پىكىر، ەكى وي بولۋ — ۇلى روسسيا يمپەرياسىنىڭ سورى عوي، — دەدى.
اننا دا قولىن تارتىپ الىپ، شامىرقانا ءتۇستى.
— ەكى پىكىرلى، ەكى روسسيانىڭ بارىن دا ۇمىتپاڭىز، ۆاشە بلاگوروديە! روسسياعا قاي پىكىردىڭ سور ەكەنىن بولاشاق كورسەتەر. ۇلى روسسيانىڭ تاعدىرى ورىس سەمياسىنان باستالماق! — دەپ اننا يۆانوۆنا قاراڭعىدا فەرافونتوۆقا جيىركەنە قاراعانداي بولدى، — پەتيا، ەندى ۇيگە بارايىقشى، ۇيقىم كەلە باستادى.
— ال ەرتەڭگە دەيىن ساۋ-سالامات بولىڭىز. جاقسى جاتىپ، جاي تۇرىڭىز. قىرعىز-قايساقتىڭ مەڭىرەۋ دالاسىندا، الىستا ءجۇرىپ ءوزارا ايتىلعان قاجەتسىز اڭگىمەلەرگە عافۋ ەتىڭىز، — دەپ فەرافونتوۆقا قولىن ۇسىنعان يزمايلوۆ قولايسىزدىقتى جۋىپ-شايعىسى كەلىپ، قوشتاستى.
اننا يۆانوۆنانىڭ ءوڭى قاشىپ، سىرتتان جۇدەپ كەلگەن بويى، سالۋلى توسەككە شەشىنىپ، سالقىن اتلاس كورپەنىڭ استىنا كىرىپ كەتتى. كۇيەۋىمەن سويلەسكەن جوق.
ۇيقىسى شايداي اشىلىپ، نە ىستەرىن بىلمەگەن وياز، ەندى كوڭىلىن حاتپەن جۇباتقىسى كەلدى. پەتەربۋرگتەگى ءبىر جولداسىنا جازعان بۇكتەۋلى حاتىن الىپ، قايتالاپ وقىدى دا، سوڭعى ابزاسىن جازدى:
«قىمباتتى دوسىم، تاعى دا ايتام. سەميپالاتينسك ۋەزىنە كەلۋىڭدى دوستىق كوڭىلمەن قولدايمىن، تىلەيمىن. قىرعىز-قايساقتار، ۆارۆار، كىسى ولتىرگىش تۋزەمنيكتەر دەگەن قۇرعاق اڭىز ەكەن. بۇگىن ءبىر ۇلكەن تويدا قىرعىزدار اجەپتاۋىر داۋلاستى. رۋ داۋى. ارينە، ءبىز وعان ارالاسقان جوقپىز. بىر-بىرىمەن تالاسىپ، جاراقاتتانعان قاسقىرلاردى نەمەسە باسقا تىرشىلىكتى ۇمىتىپ ويناق سالعان قىرعاۋىلداردى سوعىپ الۋ قانداي وڭاي بولسا، رۋ تالاسىمەن ءوزدى-وزى قىرقىسقان قىرعىزداردى دا جەكە-جەكە ۇرىپ الۋ قيىن ەمەس. ءبىر سوزبەن، قىرعىز-قايساق سىرتتان كەلگەن اكىمگە پالەندەي جاماندىعى جوق، جاۋلىقتى سىرتتان ەمەس، ىشتەن ىزدەيتىن، ۇساق داۋ-داماي، رۋ تالاسىنان اسپايتىن بەيعام، مومىن حالىق. بۇل جاقتىڭ نەگىزگى تاماعى ەت. ەتتى قولىمەن ۋىستاپ، كوسىپ جەيدى. قاسىق، ايىر دەگەندى بىلمەيدى. بۇل جاقتىڭ بايلىعى دا سونداي، قاسىقتاپ المايسىڭ، كۇرەكپەن كۇرەيسىڭ. كوپ ۇزاماي قىرعىز-قايساق جەرى ۇمىتىلىپ، روسسيا شەكاراسىنا قوسىلىپ كەتەتىنىنە دە شەك جوق. مال سياقتى بەيبەرەكەت جايىلعان حالىق. قاشان موينىنا بۇعالىق سالعانشا تابىنداپ جايىلعان جىلقىلارشا ەش ءقاۋىپ ويلامايدى. ساياساتتان دا بەيحابار. بار ۋايىم — بۇل جاقتا ايەل قاۋىمىن تابۋ قيىن. جابايى حالىقتىڭ وتە قىزعانشاق كەلەتىنىن بىلەسىڭ عوي. جابايى ايەلدەر دە ەركەگىنە اسا سەنىمدى، سوقىر سەزىممەن كوزسىز بەرىلگەن حايۋاندار. سيۆيليزاسيالىق ەلدەگى كەڭدىك، شىركىن، قايدان بولسىن.
بولاشاق روسسيا جەرىنىڭ العاشقى قارلىعاشتارىنىڭ ءبىرى بولۋىڭا تىلەكتەسپىن».
10
ساققۇلاق ەرەيمەننىڭ قىرقاسىنا كوتەرىلە بەرىپ اتىنان ءتۇستى دە، قاسىنداعى بالاعا شىلبىرىن ۇستاتىپ، قۇساق كولىنە قاراپ تۇرىپ قالدى.
جىپىرلاعان كيىز ۇيلەردىڭ ماڭىندا ءتىرى جان كورىنبەيدى. باستارى سالبىراعان بىرەن-ساران اتتار عانا ءار بەلدەۋگە بايلانعان. كۇندە قىمىز ءىشىپ، ەت جەپ، كوشەدە ساپىرىلىسىپ جاتاتىن ءۇش ءجۇزدىڭ ازاماتى ءار ۇيدە جاسىرىن سىر ۇرلاپ، الدەنەدەن بۇعىپ قالعانداي. ساۋىق-سايرانىنان ايىرىلعان جۇرت بۇگىن عانا ساعىنايدى جەرلەگەن، قارا جامىلعان قايعىلى ەلگە ۇقسايدى.
تەك قۇساق كولىنەن اندا-ساندا گۇرس ەتىپ مىلتىق اتىلسا، بۇرىن مۇنداي سۇمدىقتى ەستىمەگەن مارعاۋ قۇستار اسپانعا تىك كوتەرىلىپ، قايدا بارارىن بىلمەي شىرق اينالىپ ۇزاق جۇرەدى دە، كولدىڭ ەكىنشى جاق باسىنداعى جالتىرعا قۇلديلايدى. قۇس اتىپ جايباراقات جۇرگەندەر — ەكى وياز. قاستارىندا نۇرماعانبەت. كەشە ەلدەن قايىق الدىرعان.
ساققۇلاق الىستا بەلدەۋلەگەن كوك وزەككە قارادى. بۇگىن اقاننىڭ قاسىندا بولىپ قايتقان. سەرى قايعىسىنا جانى كۇيزەلگەن كوپ اقىندار، جايىق باستاعان ءبىراز شالدار سوندا ەكەن. ءبارى ءۇنسىز. قۇلاگەردىڭ باسىن قۇشاقتاپ ەگىلگەن اقاندى قورشاي وتىرىپتى. اقان الدىندا قازىلعان ور.
— قۇلاگەر قۇلىنىڭنان كەرىم ەدىڭ، ناعاشىم سۇراعاندا بەرمەپ ەدىڭ، — دەپ اقان باياۋ ىڭىلداپ جوقتاۋ ايتقان شەرمەندە ءبىر ۇنمەن ەسكەن جەلدەي گۋىلدەپ، زارلاپ وتىر، — شىنىمەن ولگەنىڭ بە، قۇلاگەرىم، سالبىراپ ساپتىاياقتاي تومەنگى ەرنىڭ.
قايعىلى سەرىگە ەشكىم باسۋ ايتا العان جوق. اراسىندا ah ۇرىپ، ۋھلەپ، تەڭسەلە ءتۇسىپ ۇزاق زارلاعاندا، جۇرت كوزىنەن جاس تامشىلاپ، ءۇنسىز تىڭداي بەردى.
جىبەكتەي كۇلتەلەنگەن قۇيرىق، جالىڭ،
قاپىدا ەلىپ كەتتىڭ جانۋارىم،
ءولدى دەپ، جانۋارىم، ەستىگەندە
شىقپادى ۋاقىت جەتپەي شىبىن جانىم.
قۇلاگەر اينالايىن شابىسىڭنان،
اتاعىڭ ەلگە شىققان دابىسىڭنان،
ءبىلىپ ەم ولەرىڭدى، قۇلاگەرىم،
شىڭعىرعان تۇسىمدەگى داۋىسىڭنان...
الدەن ۋاقىتتا جاستى كوزىن كوتەرگەن اقان جۇرتقا قاراپ:
— ال، اعايىن، تۋمالار، قۇلاگەردىڭ قايعىسىمەن بولىپ كوڭىل بۇرمادى دەپ سوكپەڭىزدەر. قايتەيىن، قاسىمدا قالعان جالعىز سەرىگىم، كوڭىل جۇباتار قۋانىشىم ەدى، مۇنى دا قويمادى. ەلىم-جۇرتىم دەپ جۇرگەندە، قاسكويلەر قۇرعان سۋىق قاقپانعا تۇسە بەرەتىن نە جازىپپىن. سىرىمبەت سالاسىندا دا تارتىپ ەدىم سازامدى، كىندىگىمنىڭ قانى تامعان قاراتال قوينىندا دا كوردىم كورەسىمدى. ەندى مىنە ايدالادا ەرەيمەن باۋرايىندا سىنىپ تۇسكەن قاناتىمدى قالدىرىپ بارامىن. قۇدايتاعالا قارا مىلتىعىن وقتاپ، ەلىمنىڭ ءار جاۋىزىنا بىر-بىردەن ۇستاتىپ قويعان ەكەن، نە شارا! — دەپ، داۋسى دىرىلدەپ توقتادى.
ون شاقتى جىگىت استىنا ارقان سالىپ قۇلاگەردى تەرەڭ جامبىعا تۇسىرە بەرگەندە، كوزىنەن جاس سورعالاعان اقان:
— اپىر-اي، ابايلاڭدارشى، ءبىر جەرىن مەرتىكتىرىپ الماڭدارشى، — دەپ، تاعى دا ەگىلەدى...
ساققۇلاقتىڭ ءقازىر دە كوز الدىندا اقان. قۇلاعىندا اقان ءۇنى. توپ اقىننىڭ الدىندا قۇلاگەردىڭ ەر-توقىمىن ارقالاپ، كۇن باتىسقا جاياۋ تارتقان اقاننىڭ جاپان تۇزدە اڭىراتىپ زارلاپ بارا جاتقان اششى كۇيىكتەن توگىلگەن، تۇلا بويى شىم-شىمداپ شىمىرلاتقان «قۇلاگەر» ءانى، اقىن زارى.
قۇلاگەر، توپتان وزعان جۇيرىگىم-اي،
قۇلپىرعان ارا قۇندىز قۇيرىعىڭ-اي،
تۇبىنە ەرەيمەننىڭ ايداپ كەلگەن،
قۇدايدىڭ و ءدۇنيا، قاراي قويشى بۇيرىعىن-اي.
ءبارى باي-اي، كەرىم-اي-اي،
باي-باي، بەۋ داريعا-ا-اي!
ساعىناي اسىن تاستاپ، اقاننىڭ سوڭىنا ەرگەن بار اقىن، ءانشى «قۇلاگەرگە» قوسىلا كۇڭىرەنىپ، ىمىرتتا قۇبىلانى بەتكە الىپ ۇزاپ بارادى.
* * *
ارادا تورت-بەس كۇن ءورتتى. تەرىستىكتەن قاتتى جەل تۇرعان. انشى-كۇيشىسىنەن ايرىلىپ، بالاعىنان جەل ۇرلەگەن ساعىناي اسى دا ۇلىعان ەسىز دالاداي ازىناپ تۇر. تۇندىكتەرى جالپ-جالپ ەتكەن سىقىرلاۋىق ۇيلەرىنىڭ ۇستىنەن جەلمەن بىرگە قارا داۋىل، داۋىلمەن لەسە جوڭكىلگەن ەكى ءيىنى سالبىراعان ۇسقىنسىز قاراسابالاق بۇلتتار كەپ، توپەلەپ جاۋىپ كەتتى.
ارتىنشا-اق، اۋىل ۇستىنەن ۋلاپ-شۋلاپ، اتتانداعان ءۇن باستى. ماڭدايلارىنان قان سورعالاعان ءۇش-تورت اتتىلى قۇيىنداتىپ كەپ ساعىنايدى قايتا تىرىلتكەندەي ايعاي-سۇرەڭ سالىپ، قوتاڭعا ۇرەيمەن جەتكەن:
— بارىمتا، بارىمتا!
— اتتان، اتتان!
— مىڭ قارلى جىلقىنى سىپىرىپ-سيىرىپ ايداپ كەتتى!
— قولدى بولدى، قايران مال!
ۇيدەن جۇگىرە شىققان كەرەي شونجارلارى:
— كىم، كىم؟!
— قاشان؟! — دەپ كوزدەرى شاتىنادى.
— قاراۋىلدار!
— قاراۋىل!
— اتتان، اتتان!
— شاپ جاۋعا، قونىڭدار اتقا!
— اتقا، اتقا!
گاگرا. پەرەدەلكينو.
يانۆار — اپرەل، 1970 جىل.
You Might Also Like
-
تاسشۇيگىن (پاترينيا سرەدنيايا، ۆالەريانا كامەننايا، Patrinia intermedia Horn.) — بيىكتىگى جارتى مەترگە دەيىن جەتەتىن، كوپ جىلدىق، ءشوپ تەكتەس وسىمدىك. تامىر ساباعى تارماقتالعان جانە جۋاندىعى 3 سا...
-
جەلتوقسان كوتەرىلىسى – 1986 جىلى 16 - 19 جەلتوقسان ارالىعىندا الماتىدا بولعان قازاق جاستارىنىڭ كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى ۇكىمەتىنىڭ وتارشىلدىق، امىرشىل-اكىمشىل جۇيەسىنە قارسى ن...
