اققانات
انەبiر جىلى قۇس قاناتى تالىپ ارەڭ جەتەتiن قاراقۇمنىڭ سوناۋ بiر الىس قويناۋىندا شاعىن عانا اقشاڭداق سوردىڭ جيەگiندە كۇزەۋدە وتىرعانبىز. ويپاڭداعى وردىڭ اينالاسىن بۇل ماڭنان مۇلدە كەزiكپەيتiن اق شەڭگەل قورشاعان. ءۇپ ەتكەن جەل بولسا، سول توپ شەڭگەل ىزىڭداي بەبەۋلەپ ازالى كۇيگە باسادى. جانىندا ەداۋiر تۇرساڭ بولدى، سول زارلى كۇي بويىڭا بiرتە-بiرتە ەنiپ، توبە قۇيقاڭدى شىمىرلاتادى. ۇلكەندەر سول سورعا، سوردى قاۋمالاي وسكەن كارi اق شەڭگەلگە ادام بالاسىن جولاتپايدى، قۋراپ سىنىپ قالعان بۇتاقتارىنا دەيiن تامىزىققا الدىرمايدى، ەشكi-لاق پانالاعانداي بولسا، قۋىپ تاستايتىن ەدi. سول بiر جەردi كوزدەرiنiڭ قاراشىقتارىنداي قاستەرلەيتiن.
الگi كولدiڭ ورنى — سوردان تۇز ۇشادى. تۇز ادامداردىڭ بەتiنە قونادى، كوزدەرiن اشىتىپ، جىلاتادى. سوندا اجەم: «جىلاي بەر، قالقام. جىلاي بەر. بۇل سەنiڭ ەمەس، تiرiلەردiڭ تiلەگiن تiلەپ جاتقان اققاناتتىڭ كوز جاسى عوي. جىلاي بەر...» — دەۋشi ەدi.
بiردە ءتاڭسارiدە ەرەكشە بiر داۋىستان شوشىپ وياندىم دا، ەلەگiزiپ اجەمە تاقالا ءتۇستiم. ول كiسi دە وياۋ ەكەن، مىنا بiر ەرەكشە دىبىسقا قۇلاعىن ءتۇرiپ، دەمiن iشiنە تارتىپ، تىم-تىرىس جاتىر. سۇڭقىلداعان اققۋدىڭ داۋسى ءۇزiءپ-ۇزiپ: «قييق!.. قييق!» — دەيدi. الدەبiرەۋدi iزدەگەندەي، بiراق ەشكiم جاۋاپ قاتپايدى. قاراڭعى ءتۇن باسقان قۇمدا بەيسەۋبەت ءۇن جوق. وزەن-كولسiز قۋ مەديەن، قۋ دالادا نەعىپ جۇرگەن اققۋ؟
— اجە، بۇل نە؟ — دەدiم سىبىرلاپ.
— وي، سورلىم-اي دەسەيشi... بۇل — اققانات قوي، بiزگە سۋ سۇراپ جاتقان. دىبىسىڭدى شىعارماي جاتا بەر، — دەدi دە، اۋىر كۇرسiنiپ كوز جاسىن ءسۇرتتi.
ەرتەڭiنە ەل ورىنعا وتىرعان كەزدە، بۇل ەرتەگiنi ماعان اجەم ايتىپ بەرگەن. اجەم بۇنى ءوز اجەسiنiڭ اجەسiنەن ەستiگەن ەكەن. ارعى اجەمiزدiڭ اجەسi قىز كەزiندە قىرعا كوشiپ بارا جاتقاندا، اققاناتتى كولگە شومىلىپ جۇرگەن جەرiنەن بiر رەت كورگەن. سونىمەن...
— ...سول قاراقۇمعا ادام اياعى تيمەي، ماۋەگە مالىنىپ تۇرعان شاعىندا، جان-جانۋارلار دەگەنiڭiز ءورiپ جۇرەتiن كەزدە، وسى كولدiڭ باسىندا جاۋجۇمىر دەگەن اڭشى تۇرىپتى. اڭشى قۇس سالىپ، تۇزاق قۇرىپ كۇن كورەدi ەكەن. سول جاۋجۇمىر بiر پەرزەنتكە زار بولىپتى. كۇندiز اڭ اۋلاپ شارشاپ-شالدىعىپ كەلiپ، جامان لاشىعىنىڭ ءتۇندiگiنەن كوككە قاراپ جاتقانداعى جالعىز ارمانى —
بار بولعانى بiر پەرزەنت ەكەن.
بiر كۇنi تۇزاعىنا جەتi بiردەي بۇلدىرىق iلiنiپتi. بۇلدىرىقتاردى تۇزاقتان بوساتىپ العالى ەڭكەيسە، بiرەۋiنە تiل بiتiپ، بىلاي دەگەن ەكەن:
— ەي، جاۋجۇمىر، بەرi قارا. مىناۋ مەنiڭ التى بiردەي پەرزەنتiم ەدi. قاتالاپ، كوزiمiز قاراۋىتىپ ءجۇرiپ، سەنiڭ تۇزاعىڭا iلiنiپ قالدىق. ەندi تۇقىمىمىز تۇگەلدەي قۇريتىن بولدى. بiرەۋiمiزدi بوسات. ەڭ بولماسا سوڭىمنان ۇرپاق قالسىن.
— ولاي بولسا... — دەپ، جاۋجۇمىر ءبارiن دە بوساتىپ جiبەرiپتi. بالاپاندار قۋانا-قۋانا ۇشىپ كەتەدi. بوستاندىق العان الگi انا بۇلدىرىق اڭشىنىڭ يىعىنا قونىپ، قۇلاعىنا: «تiلەگiڭ قابىل بولادى»، — دەگەن ەكەن.
كۇندەردiڭ كۇنiندە سول انا بۇلدىرىقتىڭ ايتقانى كەلiپ، اڭشى قىزدى بولىپتى. قىزدىڭ اي دەسە اۋزى، كۇن دەسە كوزi بار، اسقان سۇلۋ ەكەن. دۇنيەگە قۇستىڭ ايتقانىمەن كەلگەن سوڭ، ءارi پەرزەنتتەرi اپپاق بولعان سوڭ، اتىن اققانات قويىپتى. اناسى: «قىزىمىز جۇرتقا ارالاسسىن. قاتار قۇربىلارىن تانىسىن. جالعىزدان-جالعىز وتىرماي، ەل iشiنە، قالىڭ جۇرتقا كوشەلiك»، — دەپتi. اكەسi تالاي جىلداردان بەرگi ءناپاقا تاۋىپ جۇرگەن اتا كاسiبiن قيماعان ەكەن. ونىڭ ءۇستiنە: «قىزىمدى كورسە، جۇرتتىڭ تiل-كوزi تيەدi. بويجەتكەنشە وڭاشا وتىرا تۇرالىق»، — دەپتi. اناسى جۇبايىنىڭ اقىلىنا كونiپ، ىعىلانىپ، «سەنiكi دە ءجون ەكەن-اۋ» دەپ، ەسكi جۇرتتارىن جاڭعىرتپاي، وتىرا بەرۋگە كەلiسكەن ەكەن.
سول جىلى قاراقۇمدا بiر تامشى دا جاۋىن تامباي، ادام ايتسا سەنگiسiز وراسان ءشول بولىپتى. ءشوپتiڭ ءبارi كۇن قىزا-اق سارعايىپ، قۋراپ كەتiپتi. جان-جانۋار بەتتەرiنiڭ اۋعان جاقتارىنا تىم-تىراقاي تاراپ، جاپپاي بوسقىنعا ۇشىراپتى. قاراقۇمدا جۇگiرگەن اڭ تۇگiلi، قۇس اتاۋلى قالماپتى. جاۋجۇمىردىڭ ءوزi قازىپ العان توقسان قۇلاش قۇدىعى بار ەكەن، ول قۇدىققا دەيiن قاڭعىرلاپ كەۋiپ قالىپتى. دالانىڭ رەڭكi بۇزىلىپ، قىپ-قىزىل بولىپ كۇيiپ كەتكەن ەكەن.
اتا-اناسى كiشكەنتاي اققاناتتى ءۇيدiڭ كولەڭكەسiنە تاستاپ، پەرزەنتتەرiنiڭ اۋزىنا بiر قاسىق سۋ iزدەپ، ەكەۋi ەكi جاققا كەتiپتi. قاراقۇمنان ەرiن جiبiتەرلiك بiر تامشى سۋ تابىلماي، سۋسىز تاعى قايتا الماي، ەكەۋi دە دالا كەزiپ جۇرە بەرiپتi، جۇرە بەرiپتi. اققانات اتا-اناسىن iزدەپ، شىرىلداپ جىلاپتى. جىلاپ، جەر تەپكiلەسە، وكشەسiنiڭ استىنان بۇلاق بۇرق ەتە قالىپتى. سول بۇلاق بiرتە-بiرتە ۇيلەرiنiڭ جانىنداعى ويپاڭعا قۇيىلىپ، كiشكەنتاي كولگە اينالىپتى.
قۇم كەزiپ ابدەن بولدىرعان اتا-اناسى ۇيلەرiنە جاقىنداسا، الىستان بۇلدىراپ كول كورiنەدi. «بiزدi الداعان ساعىم بولار» دەپ ويلايدى ەكەۋi دە. جاقىنداپ كەلسە — كول! اياعىن بۇلاققا مالعان اققانات سۋ شاپاتتاپ جاتىر. اتا-اناسى جۇرەكتەرi جارىلارداي قۋانادى.
سودان، باستارىنىڭ اۋعان جاقتارىنا بوسىپ كەتكەن اڭ-قۇس، جان-جانۋارلاردىڭ بارلىعى كول باسىنا قايتا ورالىپ، قانىپ iشiپ، راقاتتانا شومىلىپ، كەنەلiپتi دە قالىپتى. قۇراعى جايقالىپ، ۇيرەك ۇشىپ، قاز قونىپ، ءسانiنە كەلگەن اسەم كول بولعان ەكەن. ول اققانات كولi دەپ اتانىپ كەتكەن. افريكاعا ۇشىپ بارا جاتقان دا، افريكادان قايتقان دا بiردە-بiر قۇس اتاۋلى اققانات كولiنە قونىپ، ساباتتاپ، تىنىعىپ الدەنiپ الماي، ءارi قاراي ساپار شەكپەيتiن بولىپتى. كولدiڭ باسى كۇنiء-تۇنi ۋ-شۋ، قىم-قۋىت بولىپ جاتادى دا قويادى ەكەن. ءسويتiپ اققانات كولi شالقار ءشولدiڭ ورتاسىنداعى توقسان جولدىڭ تورابىنا اينالعان.
جان-جانۋارلاردىڭ بارلىعى دا بۇلاق باسىندا ويناپ جۇرەتiن اققاناتقا باۋىر باسىپ كەتiپتi. ولار كولدiڭ باسىندا اققانات جۇرسە عانا سۋ iشiپ، ەمiن-ەركiن اسىر سالادى ەكەن. الدەقالاي اققانات جوق بولسا، ونىڭ كەلۋiن كۇتەتiن ءداستۇر بولىپتى.
ول كەزدە جەلمايا جابايى ەكەن. تۇيەنiڭ اتالارىنىڭ اتاسى قىزىلنار كiشكەنتاي بوتا كورiنەدi. سول بوتا تاڭ اتا جاۋجۇمىردىڭ لاشىعىنىڭ قاسىنا كەلiپ، بوزداپ اققاناتتى وياتاتىن كورiنەدi. سونان اققانات دالاعا شىعىپ، بۇلاققا بەتiن جۋادى. اققانات بەتiن جۋىپ بولعان سوڭ بارىپ، جان-جانۋاردىڭ بارلىعى بiردەي سۋعا باس قويىپ، قانىپ الادى دا، وتتاعانى وتتاپ، قالعاندارى ايدىن كولدە ەمiن-ەركiن اسىر سالاتىن بولىپتى. ال قىزىلنار بولسا، اققاناتتىڭ جانىنان بiر ەلi ۇزامايدى. اققانات ونىڭ شۋداسىن تاراپ، ءۇستiنە جابىسقان شوڭگەسiن الىپ، شاڭ-توزاڭىن قاعاتىن كورiنەدi. ەكەۋi بiرiن-بiرi كورمەسە تۇرا المايتىن تاتۋ ەكەن. سول قىزىلناردان كەيiن تۇيە اتاۋلى ادام قولىنا ۇيرەنە باستاپتى.
قىزىلنار بوزداپ وياتقان اققانات لاشىقتارىنىڭ جانىنداعى بۇلاقتان سۋ iشiپ، سول كولگە شومىلىپ، كولگە قاراپ تارانادى. وڭءتۇستiكتەن ءسولتۇستiككە، ءسولتۇستiكتەن ءوڭتۇستiككە ءوتiپ بارا جاتقان قۇستار دا، جورتۋىلدا جۇرگەن اڭدار دا قۋ مەديەن، قۋ دالادا، شەتi دە، شەگi دە جوق ءشولدiڭ ورتاسىندا توستاعانداي ءموپ-مولدiر تۇنىق كول، كولگە شومىلىپ اسىر سالىپ ويناپ جۇرگەن التىنداي قىزدى كورەدi. قىزدىڭ كۇن ساناپ بۇعاناسى بەكiپ، بوي جەتە بەرەدi. بويجەتكەن سايىن سۇلۋلانا بەرەدi. بۇلاقتان سۋ iشۋگە كەلگەن الگi قۇستار مەن جان-جانۋار اققانات قىزدىڭ اتىن شارتاراپقا جايادى. تالاي پاتشالار مەن حاندار، كورولدەر مەن ماعاراجدار، سۇلتاندار مەن پاڭدار شابارماندارىن جiبەرiپ، الگi ءسوزدiڭ انىق-قانىعىن بiلەدi. قاراقۇمنىڭ ورتاسىنداعى اققاناتتىڭ داڭقى كiشi جويقىن، ورتا جويقىن، اعا جويقىن، قارت جويقىن... قويشى، ايتەۋiر، جەتi جويقىن داريالارىنىڭ ارعى جاعىنداعى ىلعي سiلەۋسiن جايلاعان شومبال تاۋىنىڭ بەرگi ەتەگiندەگi بارداشاپ پاتشانىڭ قۇلاعىنا دا تيەدi. پاتشانىڭ سۋسامىر دەگەن جالعىز ۇلى بار ەكەن. سول ۇلىن بۇلدىرىققا اينالدىرىپ، قاسىنا بiر-بiرiنەن اۋمايتىن قىرىق بۇلدىرىق قوسىپ، اققانات كولiندەگi اققانات قىزدى ءوز كوزiمەن كورiپ كەلۋگە جiبەرگەن ەكەن. سۋسامىر ءوزiنiڭ قىرىق نوكەرiمەن التى اي ۇشىپ، ارىپ-اشىپ اققانات كولiنە دە جەتiپتi. ويماقتاي كولدiڭ جيەگiندە اپتا بويى ساباتتاپ جاتىپ، اققانات قىزدى ابدەن ۇناتىپ قالىپتى. اققانات بولسا بۇلدىرىقتىڭ پاتشا بالاسى ەكەنiن بiلمەيدi، كوپ قۇستىڭ بiرi دەپ، وعان نازار دا سالمايدى. ويتكەنi كۇندە سۋ iشiپ كەتiپ جۇرگەن كوپ بۇلدىرىقتاردان بۇنىڭ ەشقانداي دا ايىرماسى جوق.
سۋسامىردىڭ اققاناتتى ۇناتقانى سونشالىق، نوكەرلەرiن قايتارىپ، ءوزi وسى بۇلدىرىق كۇيiندە كولدiڭ باسىندا قالىپ قويعىسى كەلەدi. الايدا بالاسىن تاستاپ كەتۋگە پاتشادان قورىققان نوكەرلەر تاعى دا ادام كەيپiندە قايتىپ كەلۋگە ءسوز بايلاسىپ، سۋسامىردى ارەڭ كوندiرiپ، وزدەرiمەن بiرگە الىپ كەتكەن ەكەن.
كەتەرiنiڭ الدىندا سۋسامىر اققاناتتىڭ بۇلاق باسىندا شومىلىپ جۇرگەندە ءتۇسiپ قالعان بiر تال شاشىن تاۋىپ الىپ، قۋانىپ، ۇشىپ كەلiپ اققاناتتىڭ يىعىنا قونىپ وتىرىپ، بىلاي دەپتi:
— مەن جەتi جويقىننىڭ ارعى جاعىنداعى بارداشاپ پاتشانىڭ سۋسامىر دەگەن بالاسى بولامىن. سەنi كورۋگە ارنايى كەلiپ، كوردiم. ۇناتتىم. بiر تال شاشىڭدى الىپ كەتiپ بارامىن. مەنi كۇت! كەشiكپەي قۇدالىققا كەلەمiن، — دەيدi دە، پىر ەتiپ ۇشىپ كەتەدi.
اققانات بۇلدىرىقتان وزگە ەشتەڭەنi كورمەي، مىنا سوزگە تاڭ-تاماشا بولىپ قالا بەرەدى.
قىرىق بiر بۇلدىرىق التى اي ۇشىپ، كiشi جويقىن، ورتا جويقىن، اعا جويقىن، قارت جويقىن... قويشى، ايتەۋiر، جەتi جويقىن داريالارىنىڭ ارعى جاعىنداعى ىلعي سiلەۋسiن جايلاعان شومبال تاۋىنىڭ بەرگi ەتەگiندەگi بارداشاپ پاتشانىڭ تاعىنىڭ الدىنا كەلiپ، پىر-پىر قونا قالىپتى دا، بولعان جايدى تۇپ-تۇگەل، قاز-قالپىندا بايانداپ بەرiپتi.
بارداشاپ كوزi قانتالاپ، تاعىنان اتىپ تۇرىپ:
— بار دا، شاپ! — دەپ ايقاي سالىپتى.
بارىپ شاۋىپ كەلۋگە لەزدە قالىڭ قول جينالادى دا قالادى. الايدا سۋسامىر قولباسىن پاتشاعا جiبەرمەي، ەسiكتiڭ اۋزىندا كەس-كەستەپ تۇرىپ الىپتى.
قولباسىن اكەسiنە جiبەرمەي، پاتشاعا ءوزi كەلiپ:
— مەن قاندى جورىقپەن جار المايمىن! اققانات قالاسا، قوسىلامىز، قالاماسا — جوق. وسى ءسوزiم — ءسوز، — دەيدi. — مەنi بالام دەيتiن بولساڭ، بەيبiت قۇدا جiبەرەسiڭ.
بارداشاپتىڭ امالى قۇرىپ، جينالعان قولدى تاراتىپ جiبەرەدi.
...ونىڭ بەرگi جاعىندا اققانات كولiنiڭ اققانات قىزى جايلى شارتاراپقا تاراعان الگiدەي داقپىرتتان وتىز ەكi پاتشالىقتان جاۋجۇمىردىڭ لاشىعىنا وتىز ەكi دۇركiن ەلشi كەلiپ، قۇدا ءتۇسiپ كەتەدi. اققانات وتىز ەكiسiن دە ۇناتپايدى. شiلدەنiڭ جيىرما ءۇشiندە وتىز ءۇشiنشi قۇدا تۇسەدi. بۇل بورتپە تاۋىنىڭ ءتومەنگi ەتەگiندەگi سيدام دەگەن قالىڭ جۇرتتىڭ جىمقىر دەگەن پاتشاسىنىڭ iشi تار، قىزعانشاق، سەمiز ۇلى بولاتىن. اققانات بۇنى دا ۇناتپايدى. جىمقىر كەتiپ بارا جاتقاندا: «قانداي بايعا تيگەنiڭدi كورەرمiن، بالەم»، — دەپ، اققاناتتىڭ بۇرىمىنان تارتىپ قالىپ، كەيبiر جامان قىزدار سياقتى ەرنiن شىعارعان ەكەن. ال اققانات بولسا ءوزi كورiنبەي، «مەنi كۇت» دەپ كەتكەن سۋسامىردى كۇتەدi.
كۇندەردiڭ كۇنiندە، بوز قىراۋ تۇسە، سەكسەن اق بوز ات قوساقتاپ جەككەن قىرىق كۇيمە مiنگەن قۇدالار كەلەدi. كەلەدi دە، كەدەي اڭشى جاۋجۇمىردىڭ لاشىعىنا سىيماي، كول جاعالاپ، شاتىر قۇرىپ جاتىپ الادى.
سۋسامىر بۇرىن بۇلدىرىق بولىپ ۇشىپ كەلگەندە الىپ كەتكەن قىزدىڭ بiر تال شاشىن ءوزiنە بەرەدi. بەرەدi دە، اققاناتتى ۇناتاتىنىن ايتادى. اققانات تا سۋسامىردى ۇناتادى، جار بولۋعا كەلiسiمiن بەرەدi. اتا-اناسى اققانات كەلiسكەن سوڭ، دiڭكەلەرi قۇرىپ، جىلاپ-سىقتاپ جالعىز قىزىن ادام كورمەس كiشi جويقىن، ورتا جويقىن، اعا جويقىن، قارت جويقىن... قويشى، ايتەۋiر، جەتi جويقىن داريالارىنىڭ ارعى جاعىنا امالسىز ۇزاتادى.
ءسويتiپ اققانات پەن سۋسامىر بارداشاپ پاتشالىعىندا بەيعام دا باقىتتى ءومiر سۇرە بەرەدi.
بۇل اڭگiمە جەتكەن جەرiندە وسىلاي تۇرا تۇرسىن. ەندi بiز اققانات بۇلاعىنىڭ جايىنا كەلەيiك.
...الايدا اققانات كەتكەن سوڭ، ءمولدiر بۇلاقتىڭ سۋى بiرتە-بiرتە تارتىلىپ، كولدiڭ دە ءسانi كەتە بەرەدi. كەتەتiن سەبەبi بۇلاق ءوزiنiڭ يەسi — اققاناتتى ساعىنادى، ونىڭ بۇلاق باسىندا ەمiن-ەركiن اسىر سالىپ جۇرگەنiن اڭسايدى. قۇم ساعىنىشتان سارعايادى، جۋسان دا، دۇزگەن دە، سەلەۋ دە، سەكسەۋiل دە، نە كەرەك، ءشوپ اتاۋلىنىڭ ءبارi ساعىنىشتان ساپ-سارى بولىپ كەتەدi. كول جەتiمسiرەپ، ۇيرەك ۇشىپ، قاز قونىپ جاتاتىن بۇرىنعى سالتاناتىنان ايرىلادى. جان-جانۋاردىڭ بارلىعى دا قاتالاپ، بiرتە-بiرتە ولار دا سارعايا باستايدى. كۇندەردiڭ كۇنi وسى ولكەدەگi توز-توز بولىپ كەتكەن جان-جانۋارلاردىڭ بارلىعى قايتا باس قوسىپ، اققاناتقا وزدەرiنiڭ جاي-كۇيلەرiن ايتىپ، حابار سالماققا بەكiنەدi.
ەڭ الدىمەن جەتi ساۋىسقان جولعا شىعادى. جان-جانۋار: «بارداشاپ پاتشالىعى بۇرىن بiزدiڭ كورمەگەن جەرiمiز. بiر پالەگە ۇرىنىپ قالىپ جۇرەرمiز. ساقسىڭدار عوي. سەندەر بارىپ قايتىڭدار»، — دەپ ساۋىسقاندارعا سالماق سالعان بولاتىن. ولار التى اي جول ءجۇرiپ، بارداشاپ پاتشالىعىنا جەتەدi. جەتەدi دە اققاناتقا:
— ءوزiڭ كەتكەن سوڭ، تۋعان جەرiڭدەگi ءمولدiر بۇلاق سۋالدى. كول تارتىلىپ قالدى. ءوسiمدiك اتاۋلىنىڭ تاڭدايلارى كەۋiپ، ساعىنىشتان سارعايدى. جان-جانۋارلار قاتالاپ، اركiم بەتتەرiنiڭ اۋعان جاقتارىنا بوسىپ كەتتi. قاراقۇم قاڭىرادى. سەنسiز ءسانiمiز جوق، بەرەكەمiز قاشتى. قۇراق جايقالىپ، كول بۇرىنعى ءسان-سالتاناتىنا ەنسiن. كiندiك قانىڭنىڭ تامعان جەرiنە ورال، اققانات. كەتكەن كەلiپ، كەمتiگiمiز تولسىن، — دەپ جەتi ساۋىسقان جارىسا جامىراپ، قۇيرىقتارىن قىپىلىقتاتىپ، كوز جاستارىن كول ەتەدi.
اققانات مىنا حاباردى سۋسامىرعا ايتتى. سۋسامىر مىنا حاباردى پاتشاعا ايتتى.
بiر تاباق ەتتi الدىنا الىپ وتىرعان پاتشا:
— بار دا، شاپ! — دەپ ورنىنان اتىپ تۇردى. — ول زامان دا بۇل زامان، الدەقانداي بiر اققانات قۇستىڭ ءسوزiنە سەنiپ، كەلiنiن توركiنiنە قايتارىپ جiبەرگەن ەسۋاس كوردiڭدەر مە؟! — دەپ ايقاي سالىپ، قايتادان كوتەرiلiپ، ساۋىسقاندارعا كەمiرiپ وتىرعان ورتان جiلiگiن لاقتىرىپ كەلiپ جiبەرەدi. ول — ول ما، ساناتتارىنا ايتىپ، جەتi ساۋىسقاندى تاياقتاپ ۇركiتiپ، سارايدان قۋدىرىپ سالادى.
ولار ارىپ-اشىپ التى اي جول ءجۇرiپ، بولعان جايلاردى جەرلەستەرiنە ايتىپ كەلەدi. جەرلەستەرiنiڭ ۇنجىرعالارى ءتۇسiپ كەتەدi.
بۇل حاباردى ەسiتكەن سوڭ اققاناتتا جاي-كۇي بولمايدى. كۇندiز كۇلكiدەن، تۇندە ۇيقىدان ايرىلادى. تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشتان كۇن ساناپ سارعايا بەرەدi. اتا-اناسىن، بۇلاقتان تiرشiلiك ەتiپ جۇرگەن جان-جانۋارلاردىڭ مۇشكiل حالiن ويلايدى.
جان-جانۋارلار تاعى جينالىپ: «قوي اۋزىنان ءشوپ المايتىن موماقان ەدiڭدەر. بالكiم، سەندەردiڭ ايتقاندارىڭا قۇلاق اسار»، — دەپ ەندiگi ەلشiلiككە دالانىڭ توعىز تورالا قازىن جiبەرەدi. ولار التى اي بويى تىنباستان ۇشىپ، اققاناتتىڭ بوساعاسىنا كەلiپ جىعىلادى. جىعىلادى دا، مۇڭدارىن شاعادى. اققانات بۇل جايدى سۋسامىرعا ايتادى، سۋسامىر اكەسiنە ايتادى. اكەسi الدىمەن: «بار دا، شاپ!» — دەپ ۇشىپ تۇرادى دا، شامالىدان كەيiن ساباسىنا قايتا ءتۇسiپ، قازدارعا جەم بەرگiزiپ، تويىندىرىپ، سۋ بەرگiزiپ ءشولiن قاندىرىپ، سارايعا بiر كۇن قوندىرادى دا، «بارىڭدار. جوندەرiڭدi تابىڭدار»، — دەپ سىپىرتقىشپەن ۇركiتiپ جiبەرەدi.
سودان اققانات توسەك تارتىپ، ءنار سىزباي جاتىپ قالادى. كۇن ساناپ ەمەس، ساعات ساناپ ازا بەرەدi.
جان-جانۋارلار تاعى جينالىپ، اققاناتقا باياعى ءوزi شۋداسىن تاراپ، شوڭگەسiن الىپ ءوسiرگەن قىزىلنار باستاعان ون ەكi جەلمايانى جiبەرەدi. ەلشiلەر كۇن-تۇن دەمەي، قىرىق اي جول ءجۇرiپ، ءولدiم-تالدىم دەگەندە بارداشاپ پاتشالىعىنا جەتەدi. ولار ارىپ-اشىپ اققاناتتىڭ بوساعاسىنا كەلiپ شوككەن كەزدە، قىزىلنار بوزداسىن كەلiپ. بوزداپ تۇرىپ، وزدەرiنiڭ الگiدەي جاي-كۇيلەرiن ايتىپ، مۇڭدارىن شاقسىن. بۇل كەزدە توسەكتەن باسىن كوتەرە المايتىن حالگە جەتكەن اققانات ءوزiنiڭ باياعى شۋداسىن تاراپ، شوڭگەسiن الىپ ءوسiرگەن بوتاسىنىڭ داۋسىن تانىپ، ورنىنان تۇرىپ ونىمەن قۇشاقتاپ كورiسiپ، كوزiنەن جاسىن كولدەتكەن ەكەن. بۇل داۋىستى الدىمەن سۋسامىر ەسiتەدi، سونان كەيiن بارداشاپ پاتشا ەسiتەدi. پاتشا الدىمەن: «بۇل نە داۋىس؟! بار دا، شاپ!» — دەپ ۇشىپ تۇرادى دا، ءۋازiرi ءمان-جايدى حابارلاعان سوڭ، ساباسىنا قايتا ءتۇسiپ، ساناتتارىن جiبەرiپ، iستiڭ انىق-قانىعىن تولىق بiلەدi. ون ەكi جەلمايانى وت پەن سۋعا قويىپ، سارايداعى قىزمەتكەرلەرiن تۇگەل جيناپ الىپ، مىنا iستiڭ ءجونiن كەڭەسەدi. بiر كۇن، بiر ءتۇن ۇزبەي كەڭەسiپ، ون ەكi جەلماياعا دايەكتi جاۋاپ بەرە الماي، قايتارىپ جiبەرەدi. «كەلەسi جىلدىڭ مامىرىندا بiر حابار بولار»، — دەگەن عانا ءسوزدi ايتادى پاتشا.
ون ەكiسi بىلاي شىققان سوڭ، قىزىلنار ايتادى:
— دوستارىم، ەلگە قايتا بەرiڭدەر. سەندەرگە تيتiمدەي دە وكپەم جوق. مەندە اققاناتتى تاستاپ كەتە بەرەتiن حال بولماي تۇر. مەن كەتiپ قالسام، اققانات قۇسادان مەرت بولۋى مۇمكiن. نە دە بولسا پاتشانىڭ ايتقان ەندiگi جىلدىڭ مامىر ايىن وسى ارادا كۇتەمiن، — دەپ قالىپ قويادى. ون بiر جەلمايا قىزىلنارمەن قيماي قوشتاسىپ، ەلگە تارتادى.
ايدالادا جالعىز قالعان قىزىلنار اققاناتتىڭ جايى نە بولماق دەپ زارلانىپ بوزدايدى ەكەن. بوزداعان داۋسى اققاناتتىڭ قۇلاعىنا ەمiس-ەمiس شالىنىپ، «مىنا داۋىس قىزىلنارىمنىڭ داۋسى عوي» دەپ، باسىن كوتەرەدi ەكەن. اققانات باسقا ۋاقىتتا ءنار سىزباي جاتادى دا قويادى، تەك قىزىلناردىڭ ءۇنi جەتسە عانا كوڭiلi ازداپ سەرگيدi ەكەن.
بۇل وقيعانىڭ ءمان-جايى الدىمەن سۋسامىرعا جەتەدi. سونان كەيiن بارداشاپتىڭ دا قۇلاعىنا تيەدi. بارداشاپ بالاسىنىڭ كۇن ساناپ ازىپ بارا جاتقانىنا كوزi جەتەدi. سونان امالى تاۋسىلعان پاتشا قىرىق ساناتىنا ءامiر بەرiپ، قۋ مەديەن، قۋ دالادا قاڭعىپ، زارلاپ جۇرگەن قىزىلناردى تاپتىرىپ، سارايعا الدىرىپتى.
بiراق اققانات ساۋىعىپ كەتە المايدى، ول ساۋىقپاعان سوڭ سۋسامىردا دا مازا بولمايدى. جالعىز بالاسىنان مازا كەتكەن سوڭ، ارينە، پاتشادان دا بەرەكە كەتiپتi. اققاناتتى نەشە قيلى بالگەر، ءتاۋiپتەر مەن ەمشiلەرگە قاراتادى — بولمايدى. ولاردىڭ ءبارi دە: «كەلiنiڭدi مەڭدەپ بارا جاتقان — تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىش، — دەيدi. — ءوزiنiڭ كiندiك قانى تامعان جەرگە بارسا عانا ساۋىعىپ كەتەدi».
پاتشا ساناتتارىن تاعى جيناپ الىپ، ءۇش كۇن، ءۇش ءتۇن كەڭەسەدi. كەڭەسەدi دە، امالدىڭ جوقتىعىنان، اققانات پەن سۋسامىر ەكەۋiن اققانات بۇلاعىنا جiبەرمەكشi بولادى. پاتشانىڭ جارلىعىمەن جۇرت كوشكە ون اي بۇرىن دايىندالادى. ەندiگi جىلى مامىر ايىندا قىرىق تۇيە، قىرىق اربا، قىرىق پاۋەسكەگە تيەلگەن كوش اققانات بۇلاعىنا كەلiپ جەتكەن ەكەن.
اققانات كۇيمەسiنەن ءتۇسiپ، بۇلاقتىڭ ورنىنا كەلۋ بويىندا-اق، تاندىرى كەۋiپ قالعان بۇلاق قايتا بۇرق-سارق قايناپ جۇرە بەرiپتi دەيدi. سونان سۋ سول تاسىعاننان تاسىپ، كولدi تولتىرىپ، بۇرىنعى كەنەرەسiنەن دە اسىرىپ جiبەرگەن ەكەن. جايقالىپ نۋ قۇراق ءوسiپتi، جان-جانۋار اتاۋلى قايتا ورالىپتى. كول باسى ۋ دا شۋ سالتاناتقا تولىپ، قوي ءۇستiنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان مامىراجاي ءومiر قايتا ورالىپتى. Iشكەن — قانىق، جەگەن — توق، بەيعام ءومiر كەشiپ جاتا بەرiپتi.
بۇلار وسىلاي بەيعام ءومiر كەشiپ جاتا بەرسiن. ەندi بiز باياعى اققاناتتىڭ بۇرىمىنان تارتىپ، ەرنiن شىعارىپ كەتكەن سەمiز جىمقىردىڭ جايىنا كەلەلiك.
...كول جاعالاۋىنداعى تاڭعاجايىپ ءومiردiڭ داڭقى بiرتە-بiرتە جان-جاققا دا تاراي بەرگەن ەكەن. «قاي جاققا باراسىڭ؟» دەسە، «اققانات كولiنە بارامىن» دەيتiن كورiنەدi ەكi جولاۋشىنىڭ بiرi. «قاي جاقتان كەلەسiڭ؟» دەسە، «اققانات كولiنەن كەلەمiن» دەيتiن كورiنەدi ەكi جولاۋشىنىڭ بiرi. وسى شارتاراپقا جايىلعان داڭق بiرتە-بiرتە جىمقىرعا دا جەتكەن كورiنەدi. وعان جەسە — توق، iشسە قانىق مامىراجاي كورشiنiڭ جەر ارالاپ كەتكەن داڭقى مۇلدە ۇنامايدى. Iشi تارىلىپ، ءۇيiتكەن قۇيقاداي ءبۇرiسiپ-تىرىسىپ قالادى. ونىڭ ءۇستiنە اققاناتتىڭ بۇنى كوزگە iلمەي، بوتەن بiرەۋگە تيiپ كەتكەنiنە كەك ساقتاپ، جىمقىردىڭ كۇندiز كۇلكiسi ازىپ، تۇندە ۇيقىسى ءبولiنەدi. قالاي دا قاراقۇمنىڭ بەرەكەسiنە اينالعان اققاناتتىڭ كوزiن جويۋدى ويلاستىرادى.
كول باسىنداعى جان-جانۋاردىڭ بارلىعى دا ءتاتۋ-تاتتi تۇرادى ەكەن. كولگە ارام نيەتتi بiرەۋ كەلە جاتسا، الدىن الا بiلiپ، بايبالام سالاتىن قىزعىش دەگەن قۇس بولىپتى. ونداي ارام نيەتتi كەلە جاتىر دەسە، بارلىق قۇس شۇقىلاپ، كيiكتەر ءسۇزiپ، تۇلكiلەر تiستەپ، جاپالاقتار ۇركiتiپ، جابىلىپ قۋىپ تاستايدى ەكەن. سونى بiلەتiن جىمقىر ويلاپ-ويلاپ كەلiپ، قاراقۇرت بولىپ، بۇلاققا سۋ iشۋگە كەلە جاتقان كيiك تەكەسiنiڭ قالىڭ ءجۇنiنiڭ iشiنە كiرiپ الىپتى. قىزعىش قۇس كيiكتi كورگەننەن كولدi باسىنا كوتەرiپ دابىل قاعىپ، شىج دا بىج بولادى، الايدا كۇندە كەلiپ جۇرگەن تەكەدەن وزگە ەشتەڭەنi كورمەگەن ولار جان-جاققا ءارi-بەرi قارايدى دا قويادى. ال قىزعىش قۇستا ايقاي سالعاننان باسقا تiل جوق. جان-جانۋار ونىڭ كۇندە سۋ iشiپ كەتiپ جۇرگەن تەكەگە بولا نەگە شىرىلداپ جۇرگەنiن ءتۇسiنبەي قالادى. جىمقىر-قاراقۇرت بۇلاقتىڭ باسىنا ءتۇسiپ قالادى دا، اققاناتتىڭ تاڭەرتەڭگiلiك بۇلاق باسىنا كەلiپ، بەتiن جۋۋىن كۇتەدi. تاڭ بiلiنiپ، بوزتورعايلار مەن بۇلبۇلدار سايراپ، جان-جانۋارلاردىڭ ءبارi ويانىپ، حايۋاناتتار ورىندارىنان كوتەرiلiپ، ءورiسكە بەتتەگەلi الدىمەن بۇلاققا اققاناتتىڭ جۋىنۋىن كۇتiپ تۇرعان كەزدە، اققانات تا توسەگiنەن تۇرىپ، كەرiلiپ، جۋىنىپ-شايىنباققا بەتتەيدi. اققانات بۇرقىلداپ جاتقان ءمولدiر بۇلاقپەن كۇلiمسiرەي امانداسىپ، بەتiن شىلاماققا ەڭكەيگەن كەزدە، ءشوپتiڭ اراسىندا بۇعىپ جاتقان جىمقىر شاعىپ الادى.
اققانات سول كۇنi ىمىرت ءۇيiرiلە قازا بولادى. كول دە، شوپتەر مەن جان-جانۋارلار دا جامىراي جوقتاپ، ۋ-شۋ بولىپ جىلايدى. كولدiڭ باسىنا قارا بۇلت ءۇيiرiلەدi، جان-جانۋار، حايۋانات اتاۋلىنىڭ بارلىعى كەلiپ ازالايدى.
يiر ءمۇيiز قوشقار iزiنەن قۋىپ ءجۇرiپ، قاراقۇرت بولىپ كەتكەن جىمقىردى جۋسان ءتۇبiرiنiڭ استىندا جاسىرىنىپ جاتقان جەرiنەن تاۋىپ الىپ، جەپ قويادى. الايدا، امال كانە، قايتا تiرiلەتiن اققانات جوق، بۇلاقتىڭ باسىنا قارا تۇنەك ورنايدى. اققاناتتى ءوزiنiڭ بۇلاعىنىڭ باسىنا ارۋلاپ قويادى.
سونان كەيiن، باسىندا اسىر سالىپ جۇرگەن يەسi بولماعان سوڭ، بۇلاق بiرتە-بiرتە سارقىلا بەرەدi، سارقىلا بەرەدi. كول قۇرعاپ، ءشولگە اينالادى. شوپتەر ساعىنىشتان قايتا سارعايادى. اڭقالارى كەپكەن جان-جانۋار، ۇشقان قۇس، جۇگiرگەن اڭ اتاۋلى سۋ iزدەپ، بەتتەرiنiڭ اۋعان جاعىنا تاراپ كەتەدi.
سارى ۋايىمعا سالىنعان سۋسامىر بۇلاقتىڭ باسىنا كەلiپ، باۋىرىن قۇمعا توسەپ جاتىپ الادى. ءنار سىزبايدى. تiرشiلiكتەن قالادى. ەندiگi جىلى قىرىق تۇيە جەتەلەگەن پاتشانىڭ ءوزi بالاسىن كوشiرiپ الىپ كەتۋگە كەلەدi. سۋسامىر اكەسiنە ەرمەيدi. ايلار بويى ءنار سىزباي، اققاناتتى جوقتاپ سول بۇلاق باسىندا جاتادى دا قويادى. سودان كۇندەردiڭ كۇنiندە سۋسامىر ساعىنىش پەن جارعا دەگەن ادالدىقتان اققۋعا اينالىپ كەتiپتi. كولدiڭ ورتاسىندا جالعىز اققۋ: «اق-قا-نا-تىم! اق-قا-نا-تىم!» — دەپ كۇنiء-تۇنi سۇڭقىلداپ جۇرەتiن دە قوياتىن بولادى. جازدا دا، قىستا دا سول كولدەن شىقپادى. قاسىنا ەشكiمدi جولاتپايدى، جىلى جاققا — ءوزiنiڭ اتا-اناسىنا ۇشىپ تا كەتپەيدi.
جىلدار وتەدi. بۇلاق سارقىلعان سوڭ، كول دە بiرتە-بiرتە تارتىلىپ، قۇرعاي باستايدى. اققاناتتى iزدەپ سۇڭقىلداعان اققۋدىڭ كوزiنەن تامعان جاستان كول اشي باستايدى. ونىڭ سۇڭقىلداعان زارلى داۋسى كۇنشiلiك جەرگە دەيiن ەستiلەتiن كورiنەدi. سول اققۋ ابدەن قارتايىپ، سورعا اينالعان كولدiڭ ءتۇبiندە قالىپتى.
سودان بەرi نەشەمە زامان ءوتتi، ماحابباتى ادال، جۇرەكتەرi اق ادامدار تاڭ الدىندا قۇلاق تۇرسە، كولدiڭ ءتۇبiنەن سۇڭقىلداعان ەمiس-ەمiس دىبىس ەسiتەتiن كورiنەدi. بۇل اققاناتىن ءالi iزدەپ جاتقان سۋسامىر اققۋ كورiنەدi. بۇل: «سۋ بەر! سۋ بەر!» — دەپ، جاعى تالماي، تۋعان جەرگە بەرەكە تiلەپ جاتقان اققانات كورiنەدi. سول كول ەكi مۇڭلىقتىڭ كوز جاسى مەن زاردان سورلانىپ كەتiپتi. كول قوس اققۋدىڭ كوز جاسى كورiنەدi. كول باسىنا شىققان اق شەڭگەل كiشكەنتاي جەل تۇرسا بولدى، «اققاناتىم مەنiڭ، قاناتىم» دەپ شۋلايتىن كورiنەدi. سودان بەرi اق شەڭگەل تەك پاك ادامداردىڭ مۇردەسiنiڭ ءۇستiنە عانا شىعاتىن بولعان ەكەن، — دەيدi اجەنiڭ ءاڭگiمەسi.
You Might Also Like
-
كۇن جىلىنىپ، جەر دەگدىدى. اق ادىرلاردىڭ قىرتىسىن ادامدار اۋدارىستىرا باستادى. كوكجيەكپەن قابىسقان وسى ءبىر ۇلان-عاي̆ىر جازىق دالاعا تۇڭعىش رەت ءدان سەبىلدى. بيداي̆ ۇرىعىنىڭ مۇندا سەبىلگەن باداناداي̆ ...
