اقساق قۇلان (ءىV نۇسقا)
قىلىشىنان قان تامعان شىڭعىس حان شولعىنشى ۇستايدى ەكەن دەيدى. دۇنيەنىڭ ءتورت تارابىنداعى جاڭالىقتى سول شولعىنشىلار حان ورداسىنا جەتكىزىپ تۇرادى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە شولعىنشىلاردىڭ ءبىرى ادەتتەگىدەي كورگەنىن ايتىپ كەلەدى. «وسىنداي، «سارۋالىنىڭ ارىعى» دەگەن جەردە بولدىم. وردالى قۇلاننىڭ مەكەنى ەكەن. ماڭايىنا ەشكىمدى جولاتپايدى. ماڭىنا كەلگەندى تەۋىپ، تاپتاپ، شايناپ ولتىرەردەي. ايتەۋىر، اتىمنىڭ جۇيرىكتىگىنەن ازەر قاشىپ قۇتىلدىم»، — دەيدى.
سوندا شىڭعىس حاننىڭ قاسىندا وتىرعان جوشى دەگەن بالاسى: «وي، اقساقال، ادامدى قۇلان تەۋىپ ولتىرەدى دەگەنگە سەنبەيمىن»، — دەپتى دە، ءوزىنىڭ سەنىمدى دەگەن قىرىق جىگىتىن قامداپ، قۇلان ورداسىنا بارماقشى بولىپتى. قىرىق جىگىت: «بارماي-اق قويساڭ قايتەدى» دەگەن ەكەن، وعان حان بالاسى كونبەيدى.
سودان، جوشى قوستانىپ قىرىق جىگىتىن ەرتىپ اتتانىپ كەتەدى. شولعىنشىنىڭ ايتقانىنداي، سارۋالىنىڭ ارىعى قۇلان ويناعىنا اينالعان ەكەن. اڭ دەگەن كوزدىڭ قۇرتى عوي، سول جەردە جوشى جەڭىلدىك ءۇشىن قىزىل شەكپەنىن كيىپ، قوبىلى ساداعىن الىپ، قۇلان ورداسىنا قاراي قاسقايىپ تۋرا جۇرەدى. ال، قىرىق سەرىگى بولسا جۇرەكسىنىپ، جابىندى تاسانى باسپالاي ىلەسىپ وتىرادى.
جوشىنىڭ قاراسىن كورگەن قۇلان ورداسى شوقتاي بولىپ يىرىلەدى دە، ىشىنەن ءبىر اقساق قۇلان ءبولىنىپ شىعىپ قارسى جۇرەدى. سول بەتىندە وسقىرىنا وداعايلاپ كەلىپ، جەردى تارپىپ جىبەرگەندە جەر بەتىن ساسىق قارا تۇمان باسىپ كەتەدى. وسى كەزدە جوشىنىڭ قىرىق سەرىگى ەندى قايتتىك دەپ اڭىرىپ تۇرعاندا: «قىرىق جىگىتتەن قاشا جۇرىڭدەر، قىزىل شەكپەندى باسا جۇرىڭدەر!» دەگەن داۋىس ەستىلەدى. سويتكەنشە بولمايدى، اسپان استىن دۇسىرلەگەن كوپ تۇياق كەرنەپ، الاعاي دا بۇلاعاي بولىپ كەتەدى.
ءبىر مەزگىلدە تۇمان اشىلادى. قىرىق جىگىت انداعايلاپ قاراسا، قۇلان دا جوق، حان بالاسى دا جوق. تەك قانا، جەردىڭ استىن ۇستىنە شىعارعانداي بولىپ، قالىڭ قۇلاننىڭ شۇبىرىندى ءىزى جاتىر. قىرىق جىگىت ءۇش كۇن بويى سول شۇبىرىندى ءىزدى تىنتە قاراپ ءجۇرىپ حان بالاسىنىڭ شىناشاعىن عانا تاۋىپ الادى. شىناشاقتى جەرلەپ، حان بالاسىنا لايىق كۇمبەز تۇرعىزادى.
سودان، قىرىق جىگىت قايعىرىپ ەلگە ورالادى. بولعان ءىستى ايتۋعا ەشقايسىسىنىڭ جۇرەگى داۋالمايدى. شىڭعىس حان بولسا جىگىتتەردىڭ كەلگەنىن ەستىپ: «مەنىڭ بالام اڭنان ورالعاندا ماعان سوعىپ ءوتۋشى ەدى عوي. ياپىر-اي، بالام جازىم بولعان-اۋ!» — دەپ ۋايىم شەگەدى. جازعىرار ەشكىمدى بىلمەي الاسۇرىپ: «كىمدە-كىم بالامنىڭ جامان حابارىن جەتكەزسە، كومەيىنە بالقىعان قورعاسىن قۇيىلادى!» — دەپ جار شاشادى. ءبىراق جارلىق حانعا بالا بولا ما، سول قالپى جۇرەگى جاماندىقتى سەزىپ، قايعىرىپ جاتىپ الادى.
ول كەزدىڭ داستۇرىندە قانداي قازا بولسا دا، جەتىسىنە دەيىن ەستىرتۋ قاجەت ەكەن. جوشىنىڭ جەتىسى تاقالعان سايىن حالىق نە ىستەرىن بىلمەي ۇيلىعادى. سول كەزدە نايماننان شىققان ۇلى جىرشى كەتبۇعا دەگەن دومبىراشى: «قوي، حان بالاسىنىڭ ءولىمىن ەستىرتپەي بولماس، دومبىراعا ءتىل بىتىرگەنىم راس بولسا، مەن بارايىن!» — دەپ، شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنا كەلەدى. كەلسە، حان قايعىعا قامالىپ، تەرىس قاراپ جاتىر. كەتبۇعا وردانىڭ ورتاسىنا تىزە بۇگىپ، دومبىراسىن تارتا باستايدى. بۇل كۇي «قۇلان ويناق» دەپ اتالادى. ەل ىشىندە «قۇلاننىڭ ءجۇرىسى» دەپ تارتاتىن
دومبىراشىلار دا بار. ءاپ دەگەندە لەپىلدەپ، ەكپىندەپ ەستىلگەن تىڭ سارىنعا شىڭعىس حان ەلەڭ ەتىپ قۇلاق تۇرەدى. دومبىرا ودان سايىن لەپىرىپ، ۇلى دۇبىرگە ۇلاسقان ساتتە شىڭعىس حاننىڭ كوزى جايناپ، الدەبىر ءۇمىت كۇشى سىلكىپ تۇرعىزعانداي باسىن كوتەرىپ وتىرادى. دومبىرا ءۇنى ونىڭ كوز الدىنا بالاسى جوشىنىڭ ارىنداپ، قۇلاندى قويداي قايىرىپ جۇرگەنىن ەلەستەتەدى. /وسى كەزدە دومبىرا قۇلان ءۇيىرىنىڭ قۇيىنداي ۇيتقىپ جوڭكىلگەنىن، مىڭ سان تۇياقتىڭ ءدۇبىرىن بىلدىرگەندەي سەرپي قاعىلادى/.
شىڭعىس حاننىڭ باسىن كوتەرىپ العان كەتبۇعا ەندى دومبىراسىنا شىمشىمداپ بولەك سارىن، بوتەن دىبىس قوسىپ ەكىنشى كۇيىن باستايدى. بۇل كۇيى «ەستىرتۋ» دەپ اتالادى. الگىندە عانا اڭنىڭ اپشىسىن قۋىرعان ەلەس اپ-ساتتە سەيىلىپ، حاننىڭ قۇلاعىنا ءبىر حابار ەمىس-ەمىس جەتكەندەي بولادى. ءبىر ۋاقىتتا دومبىراعا ءتىل بىتكەندەي: «ۋا، يەمىز شىڭعىس حان، بالاڭ ءولدى — جوشى حان!» — دەپ سۇڭقىلداي سارناپ قويا بەرەدى.
سول كەزدە شىڭعىس حاننىڭ داۋىسى ساڭق ەتىپ: «توقتات، سەنىڭ تارتار، مەنىڭ ەستىر كۇيىم ەمەس ەكەن. «بالاڭ ءولدى — جوشى حان» دەپ تۇر عوي!» — دەيدى.
كەتبۇعا بولسا سابىرمەن: «اي، تاقسىر، بالاڭىزدىڭ ءولىمىن ءوزىڭىز ەستىرتكەنىڭىز نە بولعانى» — دەپ ءۋاج ايتادى. سوندا شىڭعىس حاننىڭ مىسى قۇرىپ: «قاپ، مىناۋ اۋىرلىقتى وزىمە اۋدارىپ كەتتى-اۋ!.. جارايدى ءوز جارلىعىمدى ءوزىم اتتاماي-اق قويايىن. ءبىراق جامان حاباردىڭ اۋزىمنان شىعۋىنا سەبەپشى بولعانىڭ ءۇشىن جازالاناسىڭ! سەنى ايداھارلى تاۋىنىڭ القىمىنداعى ايداھار ۇڭگىرىنىڭ اۋزىنا الىپ بارىپ تاستايدى!»
— دەپ، نوكەرلەرىنە ءامىر بەرەدى.
سول جەردە حان بۇيرىعىن قازا قىلمايتىن نوكەرلەر كەتبۇعانى دەدەكتەتىپ الىپ ءجۇرىپ، ايداھار ۇڭگىرىنىڭ اۋزىنا توپ ەتكىزىپ تاستاپ كەتەدى.
ايتقانشا بولماي، ادام ءيىسىن سەزگەن ايداھار شيراتىلا سەرپىلىپ ۇڭگىردەن شىعادى دا، لەبىمەن تارتىپ كەتبۇعانى جۇۋعا وڭتايلانادى. سوندا، باسقا شاراسى قالماعان كەتبۇعا جۇرەلەپ وتىرا قالىپ، دومبىراسىن كوكەلەتە سۇڭقىلداتىپ، ءبىر كۇيدى تارتا جونەلىپتى دەيدى. بۇل كۇي «ايداھاردى ارباۋ» دەپ اتالادى. كەيبىر كۇيشىلەر دومبىراعا «كوكە-كوكە» دەگەن ءسوزدىڭ ىرعاعىن كەلتىرە تارتاتىن بولعاندىقتان، بۇل كۇيدى «كوكە-كوكە» دەپ تە اتايدى.
كۇي سارىنى ەستىلۋى مۇڭ ەكەن، ايداھار سۇلىق ءتۇسىپ، يەگىن جارتاسقا سۇيەپ، قيمىلسىز قالادى. ءبىر مەزگىلدە كۇي بىتەدى. سوندا ايداھار ماناۋراي قيمىلداپ، ىنىنە قايتا كىرەدى دە، كەشىكپەي ات باسىنداي التىن الىپ شىعادى. الىپ شىققان التىنىن «ۋف» دەپ ءۇرىپ، كەتبۇعانىڭ الدىنا تۇسىرەدى.
وسىلايشا، حاننىڭ قاھارىنان، ايداھاردىڭ ايبارىنان امان قالعان كەتبۇعا دومبىراشى مۇراتىنا جەتكەن ەكەن.
«اقساق قۇلان» كۇيىنە قاتىستى ءۇشىنشى اڭىز قازاقستاننىڭ شىعىس وڭىرىندە ايتىلادى. كۇيدىڭ سارىن-سازى دا بولەك.
بۇل اڭىزدا دا بالاسى جوشىنىڭ ءولىمىن ەستىپ شىڭعىس حاننىڭ شيرىعۋى باياندالادى. اشۋ ۇستىندە «قايتسەڭدەر دە، بالامدى ولتىرگەن اقساق قۇلاندى قولعا تۇسىرىڭدەر!» دەپ ءامىر ەتەدى.
سودان قۇلاندى قامالاپ ۇستاۋ ءۇشىن تارباعاتاي تاۋىنان باستاپ، ىلە وزەنىنە دەيىن ور قازىلادى. قالىڭ اسكەر اقساق قۇلاندى قاۋمالاپ، ورعا تىقسىرىپ كەلگەندە، قازۋلى وردان قارعىپ ءوتىپ، بەتپاقتىڭ دالاسىنا شىعانداي شىعىپ كەتكەن ەكەن دەيدى.
You Might Also Like
-
ول كەزدە ءيىسى قازاقتىڭ قىسقا قاراي ىرگە تۇيىستىرەر جەرى سىرداريا، شۋ وزەندەرىنىڭ بويى بولسا كەرەك. ارنالى وزەندەردىڭ قوس قاپتالى سىڭسىعان نار قامىس جيدە، جىڭعىل، سەكسەۋىلى ۇيىسقان توعاي، قىس بويى د...
