قايىڭ ساۋعان
ول كەزدە ءيىسى قازاقتىڭ قىسقا قاراي ىرگە تۇيىستىرەر جەرى سىرداريا، شۋ وزەندەرىنىڭ بويى بولسا كەرەك. ارنالى وزەندەردىڭ قوس قاپتالى سىڭسىعان نار قامىس جيدە، جىڭعىل، سەكسەۋىلى ۇيىسقان توعاي، قىس بويى دىم تيسە بولدى وتى ءبورتىپ شىعا بەرەتىن قالىڭ قىرتىس قۇمداۋىت بۇيراتتار. وسىناۋ قۇنارلى ءوڭىر كوشپەلى ەلدى جاز شىعا ورگىزىپ، قىسقا قاراي كەڭ قاناتىمەن قىمتايتىن كيەلى مەكەن بولعان. سول كيەلى مەكەندى كەرەيلەر دە قىستاپ، جاز جىلت ەتىسىمەن ارقانىڭ ءاپايتوس دالاسىن دەندەي ءوتىپ، شىرقاي كوشىپ جايلايدى ەكەن. سوندا، كوكىرەگى شەجىرە قۇيما قۇلاق قارتتار: «سىردىڭ سۋى ءتاتتى، ارقانىڭ ءشوبى شۇيگىن. ءبىراق قالىڭ كەرەيدىڭ كىندىك جۇرتى — قارا ەرتىستىڭ بويى مەن التاي، تارباعاتايدىڭ قولتىق-قولاتتارى. زامان داۋىلى سول جەردەن ىرگەمىزدى كوتەرگەندە ءبىر دۋالى اۋىز باتاگوي دانا ايتقان ەكەن «جەتى ۇرپاق الماسقاندا اتا قونىستارىڭا قايتىپ ورالاسىڭدار» دەپ سول دانانىڭ ايتقانى كەلەر بولسا، جەتىنشى ۇرپاقتىڭ دا توبەسى كورىنىپ قالدى-اۋ»، — دەپ وتىرادى ەكەن.
دۋالى اۋىز دانا ايتسا ايتقانداي، اتا قونىستان كىندىك ۇزگەن كەرەيلەردىڭ جەتىنشى ۇرپاعى توبە كورسەتكەن جىلداردىڭ ءبىرى وزگەشە بولىپ باستالادى. تابيعات جارىقتىق اشوزەك شاقتان باستاپ-اق اپشىنى قۋىرىپ، قىرىس قاباق تانىتادى. كوكتەم شۋاعى جەر قۇيقاسىن جىبىتە الماي، تامىر بىتكەن جەر استىنا بۇعىپ قالادى. ءشوپ بۋىنى ەرتە قاتىپ، ءتورت تۇلىكتىڭ باۋىرى تارتىلادى. باستاۋ بىتكەننىڭ كوزى تارىلىپ، سۋىنىڭ ءدامى
بۇزىلادى. سەلدىرەپ جەتكەن جىل قۇستارى بالاپاندارىن ەرتە ورگىزەدى...
وسىنىڭ ءبارىن قالت جىبەرمەي باقىلاپ جۇرگەن ەسەپشى بايىمبەت ىشتەي ءبىر ناۋبەتتىڭ جاقىنداعانىن كەزەدى. اتار تاڭدى ۇمىتپەن قارسى العانىمەن، اينالاسىنان كوڭىلگە جۇبانىش بولار نىشان تاپپاي دال بولادى. جاز بويى كوكتەن ءنار تامباي، بايتاق دالا تەرى سۇيرەتكەندەي بەدەۋ تاقىرعا اينالادى. كۇنىمەن ءبۇيىر سوعىپ شاڭ جۇتقان جىلقى شىلدەنىڭ كۇنىندە ىقتاپ جۋسايتىن ادەت شىعارادى. بايىمبەت بۇرىنعىدان بەتەر مازاسىزدانىپ، توسەگىنەن بەزىنەدى. كۇندىز-تۇنى تابيعاتتىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، اقسۇيەك جۇتتىڭ جاقىنداپ قالعان دەمىن سەزگەندەي مازاسىزدانادى. ەل-جۇرتىنىڭ ەرتەڭگى قاسىرەت شەگەر اۋىر ازاپتى كۇندەرىن ەلەستەتىپ دال بولادى.
ءسويتىپ جۇرگەندە كۇز دەمى بىلىنەدى. ءبىر كۇنى بايىمبەت جولعا قامدانادى. جانىنا ات-كولىگى ساي التى جىگىت ەرتىپ، ساركىدىر ءسىڭىرلى اتانعا قوس ارتادى دا، جولعا شىعادى. اۋىل-ەل ادامدارى بار ءۇمىتىن بايىمبەتكە ارتىپ، وڭ ساپار تىلەسەدى.
بايىمبەت ەل شەتىنە ۇزاپ شىعىپ، اۋىل-ەلدەن قارا ۇزگەن شاقتا تىزگىن تارتادى. اتاندى شوگەرىپ، قوسىن تىكتىرەدى؟ نە ويلاعانى بار؟ بايىمبەتتىڭ جانىنداعى سەرىكتەرى تىقاقتاپ ءجون سۇراسا، جامان ىرىم بولار دەپ بوي تارتىپ، مازالامايدى. كۇندەر ءوتىپ جاتادى. بايىمبەتتىڭ بار بىتىرەرى ەرتە تۇرىپ، اتىنا ءمىنىپ، بەل اسىپ كەتەدى. سودان ءتۇس اۋا قايتىپ ورالادى. بۇرىنعىدان بەتەر تۇيىقتالىپ، بۇرىنعىدان بەتەر مازاڭ كۇي كەشكەندەي.
ءبىر كۇنى بايىمبەت ادەتتەگىدەي ەرتە تۇرىپ، اتىنا ءمىنىپ، بەل اسىپ كەتەدى دە، كوپ كەشىكپەي قايتا ورالادى. ءجۇرىسى سۋىت، جانارىنان ءۇمىت ساۋلەسى ۇشقىنداپ، وڭىنە وزگەرىس ەنگەندەي. كەلە قوستى جىقتىرىپ، جولعا قامدايدى. جانىنداعى سەرىكتەرى اڭ-تاڭ.
سويتسە، قوس تىككەن جەردىڭ شىعىسىندا كولبەپ جاتقان قىر استىندا ءبىر قاسقا بۇلاق بولادى ەكەن. بۇل وڭىردەگى اياقتى اڭنىڭ تاڭداي جىبىتەر جالعىز مەكەنى وسى قاسقا بۇلاق بولسا كەرەك. بايىمبەت سول بۇلاقتان ءىز كەسىپ، جۇتتان اۋعان اڭنىڭ بەتىن بىلگىسى كەلىپ جۇرەدى ەكەن عوي. ال جالعىز اتتاناتىنى — كوپ بولىپ ءجۇرىپ اڭعا ءيىس الدىرسا، ءتۇز تاعىسى شوشىنىپ، باعىتىن وزگەرتەر دەپ ساقتانعانى ەدى دەيدى.
بايىمبەت جانىنداعى سەرىكتەرىنە ءمان-جايدى ايتىپ، كەشىكپەي-اق قاسقا بۇلاقتىڭ باسىنا كەلەدى. كەلسە، تۇياقتى اڭنىڭ شۇبىرىندى ءىزى جوسىلىپ جاتىر. ىشىندە سازداۋىتقا تەرەڭدەۋ باتقان ءبىر ءىز موردەي بولىپ كوزگە تۇسەدى. سول جەردە بايىمبەت: «مەن ىزدەگەن قىردىڭ قوڭىر قۇلجاسى وسى ەدى، ەندى مۇنان كوز جازىپ قالمايىق»،—دەيدى.
سودان، بايىمبەت باستاعان جەتى اتتى قوڭىر قۇلجا باستاعان ءتۇز تاعىسىنىڭ شۇبىرىندى ىزىنە ءتۇسىپ، ىلەسەدى دە وتىرادى. اڭدى قۋىپ جەتىپ ۇركىتپەيدى دە، قارا ءۇزىپ كەيىن دە قالمايدى. وسى قالىپپەن كۇن جۇرەدى، ءتۇن جۇرەدى. ارادا اپتالار وتەدى. قوڭىر قۇلجا باستاعان اڭنىڭ ءىزى شىعىستى بەتكە الىپ، ۇدەرە تارتىپ بارادى. «ءيا، ءسات!» دەپ قويىپ، بايىمبەت تە قالىسپاي ىلەسەدى.
كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە قيىردان زورايا كولبەپ جاتقان اق باس تاۋ كورىنەدى. قوڭىر قۇلجانىڭ ءىزى وسى اق باستاۋدىڭ تەرىسكەيى نە قاراي بوكتەرلەي تارتادى. «كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق» دەگەن، كەشىكپەي-اق اق باس تاۋدى القىمداپ، تەرىسكەيىنە قاراي بايىمبەتتەر دە وتەدى. سوندا، قارسى بەتتەن مۇنارتا كورىنگەن كوكشىل تاۋدىڭ باۋرايىندا كەرىلىپ جاتقان كەڭ القاپ جولاۋشىلاردىڭ كوزىن تۇساعانداي بولادى. ءبىر جاعىندا كوز
قارىقتىرا جارقىراعان مۇزتاۋ. قارسى بەتتە كوگەرە مۇنارتقان كوكسۇن. اراسى كەرىلە سوزىلعان يرەك ادىرلى ءاپايتوس الاپ. ءاپايتوس الاپتىڭ اششىلى-تۇششىلى وتى ۇيىسا بىتكەن.
جەرۇيىققا تاپ بولعانداي سۇقتانىپ كەلە جاتقان جولاۋشىلار ءبىر بەل اسقاندا، يەك استىندا قوڭىر قۇلجا باستاعان تۇياقتى اڭداردى كورەدى. «ءتۇز تاعىسى تابيعاتپەن تىلدەس» دەگەن ەمەس پە، ىزدەگەن جەرۇيىعىمەن ساعىنىسىپ تابىسقانداي، ءشوبى شۇيگىن الاپقا كەنەدەي قادالعان. نەشە كۇن بويى ۇدەرە تارتقاندا ىزدەگەنى وسى ءوڭىر سياقتى. ەندى بۇل جەردەن دابىل قاعىپ قۋساڭ دا كەتەر ەمەس.
سوندا ەسەپشى بايىمبەتتىڭ اق ساقالى جەلبىرەپ، كارى جۇرەگى ەلجىرەپ تۇرىپ: «مىنە، ءبىزدىڭ جانىمىزعا اراشا، مالىمىزعا پانا بولار قۇت مەكەنىمىز وسى!»، — دەگەن ەكەن. سودان بەرى بۇل ءوڭىر ساۋىر اتانىپ ەدى دەيدى.
ءسويتىپ، ءتۇزدىڭ قوڭىر اڭى باستاپ كەلگەن شۇيگىن ءوڭىردى كورىپ، كوڭىلدەرى تولىپ، بايىمبەت جانىنداعى سەرىكتەرىمەن ەلگە قايتادى. ەلگە كەلىسىمەن اعايىن-تۋعاننىڭ باسىن قوسىپ، قاباعى قاتۋ جۇتتىڭ جاقىنداپ كەلە جاتقانىن ەسكەرىپ، جاڭا جۇرتقا قونىس اۋدارۋدىڭ جايىن ورتاعا سالادى. ارينە، كۇل توگىپ ۇيرەنگەن مەكەننەن كىندىك ءۇزىپ، قوتارىلا كوشۋ قالىڭ ەلگە وڭاي ەمەس. ءارى ويلاپ، بەرى ويلاپ كەلگەندە جاڭا جۇرتقا تەبىن مالىن عانا قوستاپ قىستاتىپ شىعۋعا ءپاتۋالاسادى. ودان ءارى تاعدىردىڭ بۇيىرعان جازۋى رەتىمەن بولا جاتار دەيدى.
سودان، بايىمبەت اقساقال ءوزى ارالاسىپ ءجۇرىپ، سايدىڭ تاسىنداي اتپال ازاماتتاردى ىرىكتەپ الادى دا، قاراشانىڭ قارلى-جاڭبىرىنا ۇرىنباي تۇرىپ تەبىن مالىن ايداپ جونەلەدى. ءتورت تۇلىك مالدى تىرشىلىگىنە تىرەك ەتكەن قالىڭ ەل اقسارباسىن شالىپ، اق تىلەۋىن تىلەپ قالا بەرەدى.
ەسەپشى بايىمبەتتىڭ ايتقانى ايداي كەلىپ، سول جىلدىڭ قىسى قىلىشىن سۇيرەتە كەلەدى. كۇزدىڭ سوڭىن الا كوك يىق ەتىپ جاۋعان جاۋىننىڭ اياعى ساقىلداعان سارى ايازعا ۇلاسادى، جەر بەتىن كوك كىرەۋكە توڭ بۋىپ، قىس باستالماي جاتىپ-اق قىسپاققا الادى. مۇنان ءارى قاڭتارى قىرلانىپ، اقپانى اقىرىپ، بىرەسە ات قۇلاعى كورىنبەس اقتۇتەگىمەن، بىرەسە قارىپ تۇسەر قىزىل شۇناق ايازىمەن اپشىنى قۋىرادى. ايتەۋىر ەل-جۇرت قامسىز ەمەس، قولداعى مالىنىڭ قوڭى قايتپاي تۇرعاندا سويىپ الىپ، كەلەر كۇننىڭ بۇيىرتار سىباعاسىن كۇتۋمەن بولادى.
بۇل كەزدە بايىمبەت ەسەپشى باستاعان ەل ازاماتتارى وتار-وتار قويىن، تابىن-تابىن جىلقىسىن، كەلەلى تۇيەلەرىن ساۋىردىڭ شۇيگىن قورىعىنا سالىپ، اششىلى-تۇششىلى وتىن سارى مايداي كەرتىپ جەپ جاتادى. ءوزى دە ءبىر ايازى جۇمساق، قارى كۇرپەك، ىقتاسىنى مول، ءشوبى جۇعىمدى قۇت مەكەن ەكەن. تەبىن مالى قۋىرعان بيدايداي ءبورتىپ، تابان اۋدارماي قۇنىعا جايىلىپ، قۇندىزداي قۇلپىرىپ الادى. بارلىق ۋايىمدارى ارتتا قالعان
اعايىن-تۋعاننىڭ جاي-كۇيى عانا بولادى. اسىرەسە، نە بولارىن بولجاپ ءبىلىپ وتىرعان ەسەپشى بايىمبەت ەل-جۇرتتىڭ جايىن ويلاعاندا قۇمىعىپ، ۋايىمنان شوگىپ كەتەدى. جىلت ەتىپ شىعار كوكتەمدى تىقىرشي كۇتىپ، قىس قۇرساۋىندا قالعان اعايىن-تۋعانعا تەزىرەك قول ۇشىن بەرگىسى كەلەدى...
سودان، اڭساي كۇتكەن كوكتەم دە جەتەدى. مالدىڭ الدى تولدەي باستايدى. قىستان ديلى شىققان مالدىڭ ءتول توگىنى دە جەڭىل بولادى. از كۇندە باۋىر كوتەرىپ، اياقتانىپ شىعا كەلگەن ءتول ءورىستى تولتىرادى.
بايىمبەت ەسەپشىنىڭ كوڭىلى سوندا دا كۇپتى. ەندى تەزىرەك ەلگە بەت بۇرىپ، قىستان تارىعىپ شىققان اعايىننىڭ اۋزىن اققا تيگىزۋدى ارمان ەتەدى. كەشىكپەي-اق، مىڭعىرعان مالدى جايا ايداپ، ەلگە جەتۋگە اسىعادى.
...قارت ەسەپشى جاڭىلماپتى. سول جىلدىڭ قىسىندا سىر مەن ارقا الابىندا اقسۇيەك جۇت بولادى. «ءبىر ءۇي اشىقسا، ءبىر اۋىلدى جۇتاتادى، ءبىر اۋىل اشىقسا، بۇكىل ەلدى جۇتادى» دەگەن ەمەس پە، التى اي قىستىڭ اۋىر ناۋبەتى ءتىرى جاندى تۇرالاتىپ-اق تاستاسا كەرەك. ەلدىڭ الدى اشىعىپ، امالى تاۋسىلعان سوڭ، ءبۇر جارعان قايىڭنىڭ ءبۇيىرىن ءتىلىپ، شىرىنىن ىشە باستاعان ەكەن. بۇل جۇتتىڭ «قايىڭ ساۋعان» اتانۋىنىڭ سەبەبى دە وسى ەدى دەيدى.
ەل-جۇرت وسىنداي حالدە جۇرگەندە دالا ءتوسىن ىرىسقا تولتىرىپ، ءبىر باسى ەكەۋ بولىپ، جانىنداعى جىگىتتەرىمەن ەسەپشى بايىمبەت تە جەتەدى. ءسويتىپ، ءۇمىت ءجىبى ەندى ۇزىلەدى-اۋ دەپ وتىرعان اعايىننىڭ ايى وڭىنان تۋادى.
وسىدان كەيىن قالىڭ كەرەيدىڭ الدى قونا جىلجىپ، ءتۇپ اتاسىنىڭ كىندىك قانى تامعان كيەلى جۇرتىنا قونىس اۋدارعان ەكەن.
You Might Also Like
-
قىلىشىنان قان تامعان شىڭعىس حان شولعىنشى ۇستايدى ەكەن دەيدى. دۇنيەنىڭ ءتورت تارابىنداعى جاڭالىقتى سول شولعىنشىلار حان ورداسىنا جەتكىزىپ تۇرادى ەكەن. كۇندەردىڭ كۇنىندە شولعىنشىلاردىڭ ءبىرى ادەتتەگىدەي...
-
«جاۋعا بارساڭ، ءبارىڭ بار، داۋعا بارساڭ، ءبىرىڭ بار» دەگەندەي، رۋلى ەلدەن شىعاتىن باتىر ادەتتە جالعىز-جارىم بولماعان. الداعىعا ەلىكتەپ، ارتتاعىعا ۇلگى-ونەگە بولاتىن ءۇردىس، اسىرەسە جوڭعار ...
