ارال تەڭىزىنىڭ عالامدىق ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ شارالارى
3 – سىنىپ وقۋشىلارى؟ بالىبەك ازيما، اليمبەك بايبەك
جەتەكشى: ەرالينا لاۋرا اليجانوۆنا
عىلىمي جەتەكشى: تۇرابايەۆا گۇلزات قالىۇل قىزى
عىلىمي جۇمىستىڭ تاقىرىبى: «ارال تەڭىزىنىڭ عالامدىق ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ شارالارى».
باعىتى: تازا تابيعي ورتا – قازاقستان - 2030 ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزى.
سەكسياسى: قورشاعان ورتانى جانە ادام دەنساۋلىعىن قورعاۋ.
جوسپار
ءى. كىرىسپە
1. 1 ارال تەڭىزىنىڭ تاريحى
1. 2. ارال تەڭىزى تۋرالى دەرەكتى فيلم
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2. 1. ەكولوگيالىق داعدارىس
2. 2 ارال اپاتىنا سەبەپ بولعان فاكتورلار
ءىىى. قورىتىندى
3. 1. ارال تەڭىزىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جوبالارى
3. 2 تەڭىزدى قۇتقارۋداعى بولجامدار
4. قورىتىندى
5. قولدانىلعان ادەبيەتتەر
ءى. كىرىسپە
قازىرگى تاڭدا تابيعاتقا ءتۇسىپ وتىرعان اۋىرتپاشىلىقتىڭ دارەجەسى وراسان ەكەندىگى سونشالىق، ەگەر ونى قورعاۋعا تيىسىنشە شۇعىل كوڭىل بولەنبەسە، مۇنىڭ اقىرى اپاتقا اكەلۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى اۋقىمى حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن ەڭبەك قابىلەتىنە قاتەر توندىرەتىندەي دارەجەگە جەتكەندىگى انىق.
ارال - قازاقستان جەرىندەگى قىزىلوردا جانە اقتوبە وبلىستارى مەن وزبەكستان جەرىندە، تۇران ويپاتىنىڭ ءشولدى بەلدەمىندە، ءۇستىرتتىڭ شىعىس شەتىندە ورنالاسقان تۇيىق كول. الابىنداعى قارقىندى انتروپوگوندىك ارەكەتتەرگە دەيىن ( 1960 – 70 ج. ) دۇنيە جۇزىلىك تەڭىز دەڭگەيىنەن 53، 0 م بيىكتىكتە جاتقان. وسى دەڭگەيدەگى ايدىنىنىڭ اۋدانى ارالدارىمەن قوسقاندا 66، 1 مىڭ كم كۆ، ورتاشا تەرەڭدىگى 16، 1 م، ۇزىندىعى 428 كم، ەنى 235 كم، سۋ جيناۋ الابىنىڭ اۋدانى 69 000 مىڭ كم كۆ. بولعان. سول كەزدەردە جىلىنا 50 - 150 مىڭ بالىق اۋلانسا، تەڭىز جاعاسىنان ەداۋىر مولشەردە بۇلعىن تەرىسى يگەرىلگەن. الابىنداعى شارۋاشىلىق ماقساتتارعا ۇزدىكسىز سۋ الۋ بارىسىندا 1998 ج. تەڭىز دەڭگەيى 18 م - گە تومەندەدى. ارالدىڭ اۋىر احۋالىن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى مەملەكەت جانە پارتيا قايراتكەرلەرى ءبىلدى. ءبىراق، بىلە تۇرا تاقاپ كەلە جاتقان اپات تۋرالى اششى شىندىقتى حالىقتان جاسىردى. 1988 جىلى كوكارال ارالى وڭتۇستىك قۇلىقپەن قوسىلىپ كەتتى. ناتيجەسىندە تەڭىز 2 سۋقويماعا – ۇلكەن ارال جانە كىشى ارالعا ءبولىنىپ قالدى. سۋى تايىز، تارتىلۋى دا قارقىندى كىشى تەڭىز – قازاقستان جاعىندا، ال ۇلكەن تەڭىز - وزبەكستان جاعىندا قالدى.
ارال تەڭىزى كونە زامانداردان بەلگىلى. ەجەلگى گرەكتەر مەن ريمدىكتەر تەڭىزدى كاسپييدىڭ “ساق شىعاناعى” دەپ ەسەپتەسە، ا.ماكەدونسكيي كەزىندە وكس تەڭىزى (وكس – سىرداريانىڭ گرەكشە اتى ) دەپ اتاعان. كەيىن پتولومەي ونىڭ گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاعان. ارال تەڭىزىنىڭ حورەزم، جەنت، كەردەرى سياقتى اتتارى دا بار. اراب ساياحاتشىلارى ءابۋ الي احمەد يبن رۋستە، ءابۋ يسحاق ءال - يستاحري، ءابۋ ابداللاھ، مۇحاممەد ءال - يدريسي، ءابۋ – ل - فيدا، سونداي - اق ءابىلعازى جازبالارىندا ارال تۋرالى دەرەكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. تەڭىز تابيعاتىن جان - جاقتى زەرتتەۋ رەسەي يمپەرياسىنىڭ شىعىستى وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ كەزىندە ىسكە اسىرىلا باستادى. 1848 – 49 ج. اسكەري تەڭىزشى، ءارى زەرتتەۋشى ا. ي. بۋتاكوۆتىڭ ەكسپەديسياسى ارال تەڭىزىنىڭ سۋ ايدىنىن العاش رەت تولىق زەرتتەدى، ناتيجەسىندە 1850 ج. ارالدىڭ العاشقى تولىق كارتاسى جاسالدى. تەڭىزدىڭ مورفومەتريالىق سيپاتتامالارىن تۇڭعىش رەت ي. ا سترەلبيسكيي انىقتاعان. 1874 ج. گەودەزيست ا. ا. تيللو تەڭىز دەڭگەيىن ولشەپ، سولتۇستىك - باتىس جاعىنا قادا ورناتتى. تەڭىز سۋىنىڭ حيميالىق قۇرامى تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى 1870 – 73 ج. جارىق كوردى. 1900 – 1903 ج. تەڭىزدەگى جانە ونىڭ ماڭايىنداعى كەشەندى گەوگرافيالىق جانە گيدرولوگيالىق زەرتتەۋلەر ل. س. بەرگتىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلدى. ودان كەىىنگى جىلدارى تەڭىزدى زەرتتەۋمەن كوپتەگەن عىلىمي - زەرتتەۋلەر جانە جوبالاۋ ينستيتۋتتارى شۇعىلداندى.
قازاقستاننىڭ، سونىمەن بىرگە ءبىرقاتار شەت ەلدىك عىلىمي - زەرتتەۋلەر مەكەمەلەرى ارال تەڭىزىن زەرتتەۋ ماسەلەسىمەن اينالىستى. بىرنەشە حالىقارالىق قوعامدار، ۇيىمدار قۇرىلعان. ارال ويىسى جوعارعى پليوسەندە جەر قىرتىسىنىڭ تومەنگە مايىسۋى ناتيجەسىندە قالىپتاسقان. تابانىنىڭ بەدەرى جوتا - جوتالى جازىق بولىپ كەلەدى. دەڭگەيى كۇرت تومەندەگەنگە دەيىنگى تەرەڭدىگى 20 – 25 م، بۇل تەڭىزدە جالپى اۋدانى شامامەن 2235 كم كۆ. بولاتىن 1100 ارالدار توبى بولعان، كەيىن ولاردىڭ ءبىرقاتارى تۇبەكتەرگە اينالىپ، قۇرلىققا قوسىلعان. كەزىندەگى ەڭ ءىرى ارالدارى: كوكارال، بارساكەلمەس، ۆوزروجدەنيە، ت. ب. سولتۇستىگىندە بيىك جانە جايپاق جاعالاۋلار كەزەكتەسىپ وتىرادى. ولار تەرەڭ شىعاناقتارمەن تىلىمدەلگەن، شىعىس جاعاسى جازىق جانە قۇمدى، شاعىن شىعاناقتار مەن جاعا ماڭى ارالدارى كوپتەپ كەزدەسەدى، وڭتۇستىكتەگى جاعاسى ءامۋداريانىڭ اتىراۋىنان تۇرادى، باتىس جاعاسىنىڭ تىلىمدەنۋى شامالى، بۇل تۇستاعى بيىكتىك 250 مەترگە جەتەتىن ءۇستىرتتىڭ جارلاۋىت قابىقتارىنان تۇرادى. ارال تەڭىزىندە ورتالىق ازيانىڭ 2 اسا ءىرى وزەنى امۋداريا مەن سىرداريا قۇيادى. كليماتى كونتينەتتىك، قۇرعاق، اۋانىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى جازدا 24 - 26 س، قىستا - 7، 0 – 13، 5 س. جىلدىق جاۋىن-شاشىننىڭ ورتاشا مولشەرى شامامەن 100 - 150 مم. تابيعي جاعدايداعى تەڭىزدىڭ سۋ تەڭدەستىگىنىڭ قۇرامى: كول بەتىنە جاۋاتىن جاۋىن-شاشىننىڭ مولشەرى 5، 9 كم، وزەن اعىندىسى 54، 8 كم، كول بەتىنەن بۋلانعان ىلعال 60، 7 كم. 1970 جىلدان باستاپ كولگە قۇياتىن وزەن اعىندىسى جوققا ءتان بولاتىندىقتان، بۋلانۋعا كەتكەن شىعىندى تولتىرۋعا شاماسى جەتپەيدى، سوندىقتان تەڭىز سۋى جىلدان - جىلعا تارتىلىپ كەلەدى. سۋ دەڭگەيىنىڭ ماۋسىمدىق تەربەلىسىنىڭ ورتاشا ءمانى 25 سم، كوپ جىلدىق اۋىتقۋى 3 م - گە دەيىن جەتكەن. سوڭعى كەزدە ماۋسىمدىق قۇبىلمالىلىق بولماسا سۋ دەڭگەيىنىڭ كوپجىلدىق اۋىتقۋى كورسەتكىشى تەك تومەنگە باعىتتالعان. سۋدىڭ بەتكى قاباتىنىڭ تەمپەراتۋراسى جازدا 26 – 30 س، قىستا 0 س - تان تومەن. قىس بويى تەڭىز ايدىنىن تولىعىمەن مۇز باسادى. سۋىنىڭ تۇزدىلىعى تابيعي جاعدايدا 9 - 14 % بولاتىن، سوڭعى ون جىل ىشىندە 25 - 30 % - كە دەيىن ءوستى. سۋى ءمولدىر، 25 م - گە دەيىنگى تەرەڭدىكتى كورۋگە بولاتىن ەدى. تەڭىزدەگى اعىستار ساعات ءتىلىنىڭ باعىتىمەن اينالىم جاسايدى.
1. 1 ارال تەڭىزىنىڭ تاريحى
ارال تەڭىزى، كاينوزوي ءداۋىرىنىڭ ورتا شەتىندە، ياعني بۇدان 21 ملن. 1200 جىل بۇرىن كاسپيي تەڭىزىنە قوسىلىپ جاتقان. بۇعان تەڭىزدىڭ تەرىستىك بەتىندەگى قازىرگى سارىشىعاناق، اقەسپە تۇسىنان 80 مەتر تەرەڭدىكتەن وليگوسەن ۋاقىتىندا ءومىر سۇرگەن قىزىل بالىقتىڭ، ءىرى ۇلۋدىڭ، كيتتىڭ ومىرتقا سۇيەكتەرىنىڭ تاسقا اينالا باستاعان كۇيىندە تابىلۋى دالەل بولماق. بۇل تەڭىزدىڭ كەزىندە مۇحيتپەن قوسىلىپ جاتقاندىعىن كورسەتەدى. سونداي - اق ارال ماڭىنان اكۋلانىڭ ءتىسى مەن سۇيەگى تابىلدى. ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىندەگى ارال - كاسپيي ويپاتىنىڭ پايدا بولۋى جونىندەگى بولجامداردان ارال باسسەينىنىڭ گەولوگيالىق ەرتە كەزەڭدە جەرورتا تەڭىزىمەن تۇتاسىپ جاتقان سۋ ايدىنى ەكەنىن، ونىڭ كەيىنگى الپىلىك داۋىرلەردە جەر قىرتىسىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى ۇساق سۋ ايدىندارىنا بولىنگەنىن بىلەمىز. سونداي - اق، ارال تەڭىزىنىڭ كولەمى جايلى، ارال تەڭىزى جايلى ۇعىمدار سوناۋ ەرتە دۇنيە ادەبيەتتەرىندە دە كەزدەسەدى.
ەندەشە قازىرگى كەزدە الەم ەلدەرى نازارىن وزىنە اۋدارىپ وتىرعان وسى سۋ ايدىنىن زەرتتەۋ سول ەرتە زاماننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى دەۋگە بولادى. مىنە، سوندىقتان دا كونە زەرتتەۋلەر مەن قازىرگى جاڭا مالىمەتتەردى سالىستىرۋ ارقىلى ارال تەڭىزى باسسەينىمەن ونىڭ جاعالاۋىنىڭ دامۋ ەۆوليۋسياسىن، سونداي - اق عاسىرلار بويى وزگەرۋ سيپاتىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. مىسالى، ەجەلگى زاماننىڭ وزىندە ارال تەڭىزى كوپ ەلدەرگە ءمالىم بولعان. ويتكەنى، سول Iح - X عاسىرلارداعى اراب عالىمدارى – يبن حوردادبەح، يبن رۋستا، ءال - ماسۋدي، ءال - يستاحري كەلتىرگەن مالىمەتتەر اسا قۇندى سانالادى. دەمەك، بۇل ەڭبەكتەردەن سول كەزدەگى ارالدىڭ كولەمى مەن جاعالارىنىڭ ءپىشىنى تۋرالى ماعلۇمات الۋعا بولادى.
يبن - حوردادابەح «كيتابي - ال - ماساليك ۆال - مامليك» ساياحاتتار مەن مەملەكەتتەر كىتابى اتتى ەڭبەگىندە امۋداريانى - جەيحۋن، ارال تەڭىزىن - كۇردەر كولى دەپ اتايدى. ال يبن - رۋستەننىڭ امۋداريا مەن ارال تەڭىزى تۋرالى جازعاندارى نەعۇرلىم ناقتى، ونىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ارال تەڭىزىنىڭ كولەمى 80 فارساح (ءبىر فارساح - 6 شاقىرىم). تەڭىزدىڭ باستى جاعالاۋىنداعى جوتالارى سياكۋح (قارا تاۋلار) دەپ اتالادى. ال وڭ جاق جاعالاۋى باتپاقتى، وندا قالىڭ ورمان وسكەن. دەمەك اتالمىش سياكۋح – ءۇستىرتىڭ تىك جارلى قۇزدارى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى ونىڭ باتىس جاعالاۋى ءقازىر دە بيىك كەلەدى، كەيبىر نۇكتەلەردىڭ بيىكتىگى 190 مەترگە جەتەدى.
سول سياقتى اراب گەوگرافى ءال - يستاحري ارال تەڭىزىن «حورەزم كولى» دەپ اتاعان جانە سىرداريا جونىندە مالىمەتتەر كەلتىرگەن. يستاحري بىلاي دەيدى: «بۇل كولدىڭ اينالاسى 100 فارساح. سۋى تۇزدى، كولگە جەيحۋن، يلاش سىرداريا جانە باسقا وزەندەر قۇيادى». سونداي - اق ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن بەلگىسىز اۆتوردىڭ پارسى تىلىندە جازعان «حۋدۋد - ال الام شىعىستان باتىسقا دەيىنگى الەم وبلىستارى» اتتى قولجازباسىندا دا ارال تەڭىزىنىڭ سيپاتتاماسى بەرىلگەن. مۇندا تەڭىزدىڭ كولەمى 300 فارساحقا تەڭ كەلەتىنى جانە جاعالاۋلارىنىڭ قۇمدى ەكەنى جازىلعان. جوعارىداعى ارال تەڭىزى جونىندە مالىمەت قالدىرۋشىلار نەگىزىنەن تەڭىزدى ارنايى زەرتتەگەن ادامدار ەمەس، جولشىباي كورگەنىن جازعان ساياحاتشىلار، جالپى دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتكە قاتىستى شاعىن دەرەك جيناعان شولۋشىلار. سوندىقتان بۇل كەزدە ارال تەڭىزى جايلى ناقتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولعان جوق دەۋگە بولادى. دەگەنمەن وسى ولكەنىڭ سول كەزەڭدەگى كورسەتىلگەن تابيعات جاعدايلارى مەن قازىرگى تابيعاتىنىڭ وزگەرىسىن سالىستىرا قاراعاندا ءوڭىردىڭ سيپاتىنىنىڭ بۇرىنعى كەزدە ناقتى قانداي بولعاندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.
نەگىزگى ارال تەڭىزى جايلى ناقتى دەرەكتى مالىمەتتەردىڭ جينالۋى، ياعني ارنايى زەرتتەۋلەردىڭ باستالۋى حVءىى - ءحىح عاسىرلاردىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ويتكەنى بۇگىنگى ارال دەگەن اتاۋ سول حVءىى عاسىردان بەرگى جەرگە بەرىلگەن. ياعني 1740 - 1741 جىلدارى سىرداريا مەن ارال ماڭىن زەرتتەۋگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، يۆان مۋراۋين قاتىسىپ، تۇڭعىش رەت ارال تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋلارىن وتە دالدىكپەن ارنايى تۇسىرىلىمگە ءتۇسىرىپ، كارتا جاساعان. جالپى ارال تەڭىزى جايلى سوڭعى تولىق زەرتتەۋلەر 1946 – 1950 جىلدار ارالىعىندا بولعان. ونداعى مالىمەتتەر بويىنشا تەڭىز كولەمى 66 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇراپ، ەڭ ۇزىن بولىگى 424 شاقىرىم، ال ەندىگى بولىگى 292 شاقىرىم، ورتاشا تەرەڭدىگى 16، 1 مەتر، ەڭ تەرەڭ جەرى 68 مەتر دەپ سيپاتتالىپ جازىلعان. سودان قالعان بۇگىنگى تەڭىزدە شامامەن 15 - 20 مىڭ شارشى شاقىرىمعا جۋىق قانا سۋ ايدىندارى بار كورىنەدى. تەڭىزدىڭ وسىنداي تارتىلۋىنا وراي وڭىردە العاش رەت 2001 جىلى ارال تەڭىزىنىڭ تابانى قالا ورنى بولعان دەگەن بولجام جاسالدى، ال بۇل كۇندەرى وسى بولجام شىندىققا اينالا باستاعانداي.
ويتكەنى بۇرىن ارال تەڭىزى ءوز دەڭگەيىن ساقتاپ تۇرعان جىلدارى سول جاعاسىنان كونە زامانعا ءتان ويۋ - ورنەكتەر، ادام سۇيەكتەرى ۇشىراسقان كەزدەرى بولعانى جونىندە كەزىندە تەڭىزدە جۇزگەن كەيبىر قارت كەمە كاپيتاندارىنىڭ تالاي ءوز اۋزىنان ەستىگەن كەزدەرىمىز دە بولدى. ءبىراق تا، ول كەزدە تەڭىز استىندا قالا بارىن كىم ءبىلسىن. ال ەندى تەڭىز تارتىلىپ، جاعاسى ءار دەڭگەيدە اشىلا باستاعاندا، ءقازىر دە بۇل جاعداي ءجيى كورىنە باستادى. ويتكەنى قازىرگى ارحەولوگ عالىمداردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا قۇرعاعان تەڭىز تابانىنان تابىلعان الگى مەشىتتىڭ ويۋ - ورنەكتەردى سول 12 - 15 عاسىرلاردىڭ ەنشىسىنە جاتقىزادى. سونداي - اق بۇعان دالەل رەتىندە ارال تاريحىنان بەلگىلى سول 1592 جىلدارعا دەيىن قازىرگى تابىلعان قالا ورنى ياعني، «بارساكەلمەس» ارالىنىڭ باتىس بەتى قۇرلىقپەن بىرىگىپ جاتقان كورىنەدى. كەيىن تەڭىز سۋىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى قۇرلىقتان ءبولىنىپ قالعان. سونداي - اق جوعارىدا ءسوز بولعانداي سول ەرتەدەگى اراب عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا دا تەڭىز كولەمى سول ءارقيلي كولەمدە وزگەرىپ وتىرعان. مىسالى، 80، 100 جانە 300 فارساح مولشەرىندە. ەگەر دە ءبىر فارساح 6 شاقىرىم بولسا، سوندا كەزىندە تەڭىزدىڭ ەڭ ۇلكەن دەگەن كولەمى نە ءبارى 300 ح 6 = 1800 شاقىرىم عانا. بۇل – تەڭىزدىڭ سول 1950 جىلعى كولەمىمەن سالىستىرعاندا تومەن ەكەنىن كورسەتەدى. مىنە وسىعان وراي ءبىر سوەبەن ايتقاندا «بارساكەلمەس» ارالى سول 1592 جىلعا دەيىن قۇرلىقپەن جالعاسىپ جاتىر دەگەن ءسوز شىندىققا جاقىن.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
جەتەكشى: ەرالينا لاۋرا اليجانوۆنا
عىلىمي جەتەكشى: تۇرابايەۆا گۇلزات قالىۇل قىزى
عىلىمي جۇمىستىڭ تاقىرىبى: «ارال تەڭىزىنىڭ عالامدىق ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ شارالارى».
باعىتى: تازا تابيعي ورتا – قازاقستان - 2030 ستراتەگياسىن ىسكە اسىرۋدىڭ نەگىزى.
سەكسياسى: قورشاعان ورتانى جانە ادام دەنساۋلىعىن قورعاۋ.
جوسپار
ءى. كىرىسپە
1. 1 ارال تەڭىزىنىڭ تاريحى
1. 2. ارال تەڭىزى تۋرالى دەرەكتى فيلم
ءىى. نەگىزگى ءبولىم
2. 1. ەكولوگيالىق داعدارىس
2. 2 ارال اپاتىنا سەبەپ بولعان فاكتورلار
ءىىى. قورىتىندى
3. 1. ارال تەڭىزىن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ جوبالارى
3. 2 تەڭىزدى قۇتقارۋداعى بولجامدار
4. قورىتىندى
5. قولدانىلعان ادەبيەتتەر
ءى. كىرىسپە
قازىرگى تاڭدا تابيعاتقا ءتۇسىپ وتىرعان اۋىرتپاشىلىقتىڭ دارەجەسى وراسان ەكەندىگى سونشالىق، ەگەر ونى قورعاۋعا تيىسىنشە شۇعىل كوڭىل بولەنبەسە، مۇنىڭ اقىرى اپاتقا اكەلۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى اۋقىمى حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن ەڭبەك قابىلەتىنە قاتەر توندىرەتىندەي دارەجەگە جەتكەندىگى انىق.
ارال - قازاقستان جەرىندەگى قىزىلوردا جانە اقتوبە وبلىستارى مەن وزبەكستان جەرىندە، تۇران ويپاتىنىڭ ءشولدى بەلدەمىندە، ءۇستىرتتىڭ شىعىس شەتىندە ورنالاسقان تۇيىق كول. الابىنداعى قارقىندى انتروپوگوندىك ارەكەتتەرگە دەيىن ( 1960 – 70 ج. ) دۇنيە جۇزىلىك تەڭىز دەڭگەيىنەن 53، 0 م بيىكتىكتە جاتقان. وسى دەڭگەيدەگى ايدىنىنىڭ اۋدانى ارالدارىمەن قوسقاندا 66، 1 مىڭ كم كۆ، ورتاشا تەرەڭدىگى 16، 1 م، ۇزىندىعى 428 كم، ەنى 235 كم، سۋ جيناۋ الابىنىڭ اۋدانى 69 000 مىڭ كم كۆ. بولعان. سول كەزدەردە جىلىنا 50 - 150 مىڭ بالىق اۋلانسا، تەڭىز جاعاسىنان ەداۋىر مولشەردە بۇلعىن تەرىسى يگەرىلگەن. الابىنداعى شارۋاشىلىق ماقساتتارعا ۇزدىكسىز سۋ الۋ بارىسىندا 1998 ج. تەڭىز دەڭگەيى 18 م - گە تومەندەدى. ارالدىڭ اۋىر احۋالىن كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى ەڭ جوعارعى لاۋازىمدى مەملەكەت جانە پارتيا قايراتكەرلەرى ءبىلدى. ءبىراق، بىلە تۇرا تاقاپ كەلە جاتقان اپات تۋرالى اششى شىندىقتى حالىقتان جاسىردى. 1988 جىلى كوكارال ارالى وڭتۇستىك قۇلىقپەن قوسىلىپ كەتتى. ناتيجەسىندە تەڭىز 2 سۋقويماعا – ۇلكەن ارال جانە كىشى ارالعا ءبولىنىپ قالدى. سۋى تايىز، تارتىلۋى دا قارقىندى كىشى تەڭىز – قازاقستان جاعىندا، ال ۇلكەن تەڭىز - وزبەكستان جاعىندا قالدى.
ارال تەڭىزى كونە زامانداردان بەلگىلى. ەجەلگى گرەكتەر مەن ريمدىكتەر تەڭىزدى كاسپييدىڭ “ساق شىعاناعى” دەپ ەسەپتەسە، ا.ماكەدونسكيي كەزىندە وكس تەڭىزى (وكس – سىرداريانىڭ گرەكشە اتى ) دەپ اتاعان. كەيىن پتولومەي ونىڭ گەوگرافيالىق ورنىن انىقتاعان. ارال تەڭىزىنىڭ حورەزم، جەنت، كەردەرى سياقتى اتتارى دا بار. اراب ساياحاتشىلارى ءابۋ الي احمەد يبن رۋستە، ءابۋ يسحاق ءال - يستاحري، ءابۋ ابداللاھ، مۇحاممەد ءال - يدريسي، ءابۋ – ل - فيدا، سونداي - اق ءابىلعازى جازبالارىندا ارال تۋرالى دەرەكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. تەڭىز تابيعاتىن جان - جاقتى زەرتتەۋ رەسەي يمپەرياسىنىڭ شىعىستى وتارلاۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ كەزىندە ىسكە اسىرىلا باستادى. 1848 – 49 ج. اسكەري تەڭىزشى، ءارى زەرتتەۋشى ا. ي. بۋتاكوۆتىڭ ەكسپەديسياسى ارال تەڭىزىنىڭ سۋ ايدىنىن العاش رەت تولىق زەرتتەدى، ناتيجەسىندە 1850 ج. ارالدىڭ العاشقى تولىق كارتاسى جاسالدى. تەڭىزدىڭ مورفومەتريالىق سيپاتتامالارىن تۇڭعىش رەت ي. ا سترەلبيسكيي انىقتاعان. 1874 ج. گەودەزيست ا. ا. تيللو تەڭىز دەڭگەيىن ولشەپ، سولتۇستىك - باتىس جاعىنا قادا ورناتتى. تەڭىز سۋىنىڭ حيميالىق قۇرامى تۋرالى زەرتتەۋلەردىڭ ناتيجەسى 1870 – 73 ج. جارىق كوردى. 1900 – 1903 ج. تەڭىزدەگى جانە ونىڭ ماڭايىنداعى كەشەندى گەوگرافيالىق جانە گيدرولوگيالىق زەرتتەۋلەر ل. س. بەرگتىڭ باسشىلىعىمەن جۇرگىزىلدى. ودان كەىىنگى جىلدارى تەڭىزدى زەرتتەۋمەن كوپتەگەن عىلىمي - زەرتتەۋلەر جانە جوبالاۋ ينستيتۋتتارى شۇعىلداندى.
قازاقستاننىڭ، سونىمەن بىرگە ءبىرقاتار شەت ەلدىك عىلىمي - زەرتتەۋلەر مەكەمەلەرى ارال تەڭىزىن زەرتتەۋ ماسەلەسىمەن اينالىستى. بىرنەشە حالىقارالىق قوعامدار، ۇيىمدار قۇرىلعان. ارال ويىسى جوعارعى پليوسەندە جەر قىرتىسىنىڭ تومەنگە مايىسۋى ناتيجەسىندە قالىپتاسقان. تابانىنىڭ بەدەرى جوتا - جوتالى جازىق بولىپ كەلەدى. دەڭگەيى كۇرت تومەندەگەنگە دەيىنگى تەرەڭدىگى 20 – 25 م، بۇل تەڭىزدە جالپى اۋدانى شامامەن 2235 كم كۆ. بولاتىن 1100 ارالدار توبى بولعان، كەيىن ولاردىڭ ءبىرقاتارى تۇبەكتەرگە اينالىپ، قۇرلىققا قوسىلعان. كەزىندەگى ەڭ ءىرى ارالدارى: كوكارال، بارساكەلمەس، ۆوزروجدەنيە، ت. ب. سولتۇستىگىندە بيىك جانە جايپاق جاعالاۋلار كەزەكتەسىپ وتىرادى. ولار تەرەڭ شىعاناقتارمەن تىلىمدەلگەن، شىعىس جاعاسى جازىق جانە قۇمدى، شاعىن شىعاناقتار مەن جاعا ماڭى ارالدارى كوپتەپ كەزدەسەدى، وڭتۇستىكتەگى جاعاسى ءامۋداريانىڭ اتىراۋىنان تۇرادى، باتىس جاعاسىنىڭ تىلىمدەنۋى شامالى، بۇل تۇستاعى بيىكتىك 250 مەترگە جەتەتىن ءۇستىرتتىڭ جارلاۋىت قابىقتارىنان تۇرادى. ارال تەڭىزىندە ورتالىق ازيانىڭ 2 اسا ءىرى وزەنى امۋداريا مەن سىرداريا قۇيادى. كليماتى كونتينەتتىك، قۇرعاق، اۋانىڭ ورتاشا تەمپەراتۋراسى جازدا 24 - 26 س، قىستا - 7، 0 – 13، 5 س. جىلدىق جاۋىن-شاشىننىڭ ورتاشا مولشەرى شامامەن 100 - 150 مم. تابيعي جاعدايداعى تەڭىزدىڭ سۋ تەڭدەستىگىنىڭ قۇرامى: كول بەتىنە جاۋاتىن جاۋىن-شاشىننىڭ مولشەرى 5، 9 كم، وزەن اعىندىسى 54، 8 كم، كول بەتىنەن بۋلانعان ىلعال 60، 7 كم. 1970 جىلدان باستاپ كولگە قۇياتىن وزەن اعىندىسى جوققا ءتان بولاتىندىقتان، بۋلانۋعا كەتكەن شىعىندى تولتىرۋعا شاماسى جەتپەيدى، سوندىقتان تەڭىز سۋى جىلدان - جىلعا تارتىلىپ كەلەدى. سۋ دەڭگەيىنىڭ ماۋسىمدىق تەربەلىسىنىڭ ورتاشا ءمانى 25 سم، كوپ جىلدىق اۋىتقۋى 3 م - گە دەيىن جەتكەن. سوڭعى كەزدە ماۋسىمدىق قۇبىلمالىلىق بولماسا سۋ دەڭگەيىنىڭ كوپجىلدىق اۋىتقۋى كورسەتكىشى تەك تومەنگە باعىتتالعان. سۋدىڭ بەتكى قاباتىنىڭ تەمپەراتۋراسى جازدا 26 – 30 س، قىستا 0 س - تان تومەن. قىس بويى تەڭىز ايدىنىن تولىعىمەن مۇز باسادى. سۋىنىڭ تۇزدىلىعى تابيعي جاعدايدا 9 - 14 % بولاتىن، سوڭعى ون جىل ىشىندە 25 - 30 % - كە دەيىن ءوستى. سۋى ءمولدىر، 25 م - گە دەيىنگى تەرەڭدىكتى كورۋگە بولاتىن ەدى. تەڭىزدەگى اعىستار ساعات ءتىلىنىڭ باعىتىمەن اينالىم جاسايدى.
1. 1 ارال تەڭىزىنىڭ تاريحى
ارال تەڭىزى، كاينوزوي ءداۋىرىنىڭ ورتا شەتىندە، ياعني بۇدان 21 ملن. 1200 جىل بۇرىن كاسپيي تەڭىزىنە قوسىلىپ جاتقان. بۇعان تەڭىزدىڭ تەرىستىك بەتىندەگى قازىرگى سارىشىعاناق، اقەسپە تۇسىنان 80 مەتر تەرەڭدىكتەن وليگوسەن ۋاقىتىندا ءومىر سۇرگەن قىزىل بالىقتىڭ، ءىرى ۇلۋدىڭ، كيتتىڭ ومىرتقا سۇيەكتەرىنىڭ تاسقا اينالا باستاعان كۇيىندە تابىلۋى دالەل بولماق. بۇل تەڭىزدىڭ كەزىندە مۇحيتپەن قوسىلىپ جاتقاندىعىن كورسەتەدى. سونداي - اق ارال ماڭىنان اكۋلانىڭ ءتىسى مەن سۇيەگى تابىلدى. ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىندەگى ارال - كاسپيي ويپاتىنىڭ پايدا بولۋى جونىندەگى بولجامداردان ارال باسسەينىنىڭ گەولوگيالىق ەرتە كەزەڭدە جەرورتا تەڭىزىمەن تۇتاسىپ جاتقان سۋ ايدىنى ەكەنىن، ونىڭ كەيىنگى الپىلىك داۋىرلەردە جەر قىرتىسىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى ۇساق سۋ ايدىندارىنا بولىنگەنىن بىلەمىز. سونداي - اق، ارال تەڭىزىنىڭ كولەمى جايلى، ارال تەڭىزى جايلى ۇعىمدار سوناۋ ەرتە دۇنيە ادەبيەتتەرىندە دە كەزدەسەدى.
ەندەشە قازىرگى كەزدە الەم ەلدەرى نازارىن وزىنە اۋدارىپ وتىرعان وسى سۋ ايدىنىن زەرتتەۋ سول ەرتە زاماننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى دەۋگە بولادى. مىنە، سوندىقتان دا كونە زەرتتەۋلەر مەن قازىرگى جاڭا مالىمەتتەردى سالىستىرۋ ارقىلى ارال تەڭىزى باسسەينىمەن ونىڭ جاعالاۋىنىڭ دامۋ ەۆوليۋسياسىن، سونداي - اق عاسىرلار بويى وزگەرۋ سيپاتىن انىقتاۋ قيىن ەمەس. مىسالى، ەجەلگى زاماننىڭ وزىندە ارال تەڭىزى كوپ ەلدەرگە ءمالىم بولعان. ويتكەنى، سول Iح - X عاسىرلارداعى اراب عالىمدارى – يبن حوردادبەح، يبن رۋستا، ءال - ماسۋدي، ءال - يستاحري كەلتىرگەن مالىمەتتەر اسا قۇندى سانالادى. دەمەك، بۇل ەڭبەكتەردەن سول كەزدەگى ارالدىڭ كولەمى مەن جاعالارىنىڭ ءپىشىنى تۋرالى ماعلۇمات الۋعا بولادى.
يبن - حوردادابەح «كيتابي - ال - ماساليك ۆال - مامليك» ساياحاتتار مەن مەملەكەتتەر كىتابى اتتى ەڭبەگىندە امۋداريانى - جەيحۋن، ارال تەڭىزىن - كۇردەر كولى دەپ اتايدى. ال يبن - رۋستەننىڭ امۋداريا مەن ارال تەڭىزى تۋرالى جازعاندارى نەعۇرلىم ناقتى، ونىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، ارال تەڭىزىنىڭ كولەمى 80 فارساح (ءبىر فارساح - 6 شاقىرىم). تەڭىزدىڭ باستى جاعالاۋىنداعى جوتالارى سياكۋح (قارا تاۋلار) دەپ اتالادى. ال وڭ جاق جاعالاۋى باتپاقتى، وندا قالىڭ ورمان وسكەن. دەمەك اتالمىش سياكۋح – ءۇستىرتىڭ تىك جارلى قۇزدارى بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى ونىڭ باتىس جاعالاۋى ءقازىر دە بيىك كەلەدى، كەيبىر نۇكتەلەردىڭ بيىكتىگى 190 مەترگە جەتەدى.
سول سياقتى اراب گەوگرافى ءال - يستاحري ارال تەڭىزىن «حورەزم كولى» دەپ اتاعان جانە سىرداريا جونىندە مالىمەتتەر كەلتىرگەن. يستاحري بىلاي دەيدى: «بۇل كولدىڭ اينالاسى 100 فارساح. سۋى تۇزدى، كولگە جەيحۋن، يلاش سىرداريا جانە باسقا وزەندەر قۇيادى». سونداي - اق ح عاسىردا ءومىر سۇرگەن بەلگىسىز اۆتوردىڭ پارسى تىلىندە جازعان «حۋدۋد - ال الام شىعىستان باتىسقا دەيىنگى الەم وبلىستارى» اتتى قولجازباسىندا دا ارال تەڭىزىنىڭ سيپاتتاماسى بەرىلگەن. مۇندا تەڭىزدىڭ كولەمى 300 فارساحقا تەڭ كەلەتىنى جانە جاعالاۋلارىنىڭ قۇمدى ەكەنى جازىلعان. جوعارىداعى ارال تەڭىزى جونىندە مالىمەت قالدىرۋشىلار نەگىزىنەن تەڭىزدى ارنايى زەرتتەگەن ادامدار ەمەس، جولشىباي كورگەنىن جازعان ساياحاتشىلار، جالپى دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتكە قاتىستى شاعىن دەرەك جيناعان شولۋشىلار. سوندىقتان بۇل كەزدە ارال تەڭىزى جايلى ناقتى عىلىمي زەرتتەۋلەر بولعان جوق دەۋگە بولادى. دەگەنمەن وسى ولكەنىڭ سول كەزەڭدەگى كورسەتىلگەن تابيعات جاعدايلارى مەن قازىرگى تابيعاتىنىڭ وزگەرىسىن سالىستىرا قاراعاندا ءوڭىردىڭ سيپاتىنىنىڭ بۇرىنعى كەزدە ناقتى قانداي بولعاندىعىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى.
نەگىزگى ارال تەڭىزى جايلى ناقتى دەرەكتى مالىمەتتەردىڭ جينالۋى، ياعني ارنايى زەرتتەۋلەردىڭ باستالۋى حVءىى - ءحىح عاسىرلاردىڭ ەنشىسىنە تيەدى. ويتكەنى بۇگىنگى ارال دەگەن اتاۋ سول حVءىى عاسىردان بەرگى جەرگە بەرىلگەن. ياعني 1740 - 1741 جىلدارى سىرداريا مەن ارال ماڭىن زەرتتەۋگە العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، يۆان مۋراۋين قاتىسىپ، تۇڭعىش رەت ارال تەڭىزىنىڭ شىعىس جاعالاۋلارىن وتە دالدىكپەن ارنايى تۇسىرىلىمگە ءتۇسىرىپ، كارتا جاساعان. جالپى ارال تەڭىزى جايلى سوڭعى تولىق زەرتتەۋلەر 1946 – 1950 جىلدار ارالىعىندا بولعان. ونداعى مالىمەتتەر بويىنشا تەڭىز كولەمى 66 مىڭ شارشى شاقىرىمدى قۇراپ، ەڭ ۇزىن بولىگى 424 شاقىرىم، ال ەندىگى بولىگى 292 شاقىرىم، ورتاشا تەرەڭدىگى 16، 1 مەتر، ەڭ تەرەڭ جەرى 68 مەتر دەپ سيپاتتالىپ جازىلعان. سودان قالعان بۇگىنگى تەڭىزدە شامامەن 15 - 20 مىڭ شارشى شاقىرىمعا جۋىق قانا سۋ ايدىندارى بار كورىنەدى. تەڭىزدىڭ وسىنداي تارتىلۋىنا وراي وڭىردە العاش رەت 2001 جىلى ارال تەڭىزىنىڭ تابانى قالا ورنى بولعان دەگەن بولجام جاسالدى، ال بۇل كۇندەرى وسى بولجام شىندىققا اينالا باستاعانداي.
ويتكەنى بۇرىن ارال تەڭىزى ءوز دەڭگەيىن ساقتاپ تۇرعان جىلدارى سول جاعاسىنان كونە زامانعا ءتان ويۋ - ورنەكتەر، ادام سۇيەكتەرى ۇشىراسقان كەزدەرى بولعانى جونىندە كەزىندە تەڭىزدە جۇزگەن كەيبىر قارت كەمە كاپيتاندارىنىڭ تالاي ءوز اۋزىنان ەستىگەن كەزدەرىمىز دە بولدى. ءبىراق تا، ول كەزدە تەڭىز استىندا قالا بارىن كىم ءبىلسىن. ال ەندى تەڭىز تارتىلىپ، جاعاسى ءار دەڭگەيدە اشىلا باستاعاندا، ءقازىر دە بۇل جاعداي ءجيى كورىنە باستادى. ويتكەنى قازىرگى ارحەولوگ عالىمداردىڭ دەرەكتەرى بويىنشا قۇرعاعان تەڭىز تابانىنان تابىلعان الگى مەشىتتىڭ ويۋ - ورنەكتەردى سول 12 - 15 عاسىرلاردىڭ ەنشىسىنە جاتقىزادى. سونداي - اق بۇعان دالەل رەتىندە ارال تاريحىنان بەلگىلى سول 1592 جىلدارعا دەيىن قازىرگى تابىلعان قالا ورنى ياعني، «بارساكەلمەس» ارالىنىڭ باتىس بەتى قۇرلىقپەن بىرىگىپ جاتقان كورىنەدى. كەيىن تەڭىز سۋىنىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى قۇرلىقتان ءبولىنىپ قالعان. سونداي - اق جوعارىدا ءسوز بولعانداي سول ەرتەدەگى اراب عالىمدارىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا دا تەڭىز كولەمى سول ءارقيلي كولەمدە وزگەرىپ وتىرعان. مىسالى، 80، 100 جانە 300 فارساح مولشەرىندە. ەگەر دە ءبىر فارساح 6 شاقىرىم بولسا، سوندا كەزىندە تەڭىزدىڭ ەڭ ۇلكەن دەگەن كولەمى نە ءبارى 300 ح 6 = 1800 شاقىرىم عانا. بۇل – تەڭىزدىڭ سول 1950 جىلعى كولەمىمەن سالىستىرعاندا تومەن ەكەنىن كورسەتەدى. مىنە وسىعان وراي ءبىر سوەبەن ايتقاندا «بارساكەلمەس» ارالى سول 1592 جىلعا دەيىن قۇرلىقپەن جالعاسىپ جاتىر دەگەن ءسوز شىندىققا جاقىن.
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
سلايدىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
