تاريحقا تولى شىڭعىرلاۋ
شىڭعىرلاۋ اۋداندىق تۋريزم جانە ەكولوگيا
ورتالىعىنىڭ قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ پەداگوگى
كۋرۋمبايەۆ مەرەكە جاكسلىكوۆيچ
وتكەندى بىلمەي بولاشاققا قادام باسۋدىڭ ءوزى كوزسىزدىك. وتكەنىمىز دەگەن نە؟ ول تاريح، اڭىز، اڭگىمە. ءقازىر زاماننىڭ دامىعان ۋاقىتى، جاڭا تەحنولوگيا ءداۋىرى. وزىمىزگە قاجەتتى مالىمەتتى اقپارات قۇرالداردان الامىز. بارلىعى دەرلىك دايىن مالىمەتتەر بار. ال وسى عالىمدار مەن تاريحشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالعان تاريحي مۇرالار مەن جادىگەرلەر ءالى دە بارشىلىق. ول حالىق اراسىندا تاراعان اڭىزدار، ال تاريحتا مالىمەت جوق. اڭىز ول كونە كوز قاريالاردا. قاريالاردىڭ اڭىزىن تىڭدايتىن جاس ۇرپاق بار ما، مايىن تامىزا ايتىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتى ءۇيىرىپ اكەتەتىن قاريالار بار ما؟ ارينە بار، سول مادەني مۇرالار شىڭعىرلاۋ ولكەسىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. مەنىڭ دە ايتايىن دەگەنىم وسى تاريحقا تولى شىڭعىرلاۋ ولكەسى لۇقپان قىلىشيەۆ اتىنداعى ءشيلى مەكتەپ مۇراجايى جانە ۇلكەندەردىڭ ايتۋى بويىنشا توراتباس پەن تاسمولانىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان «اتاي سايى».
تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلگەن تاريحقا، تاريحي - مادەني مۇرالارعا جاڭاشا كوزقاراستار مۇددەسىنەن تۋىنداعان ۇردىستەردىڭ عىلىم، ءبىلىم مەن اقپارات جۇيەلەرى سياقتى الەۋمەتتىك سالالاردىڭ باعىت - باعدارلارى، قىزمەتى مەن ماقساتى - ورتالىق ساياسات كەزەڭدەرىندە جوعالتقان قۇندىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، ۇلتتىق مادەني ۇستەمدىككە يە بولۋدى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدا مۋزەيلەر قىزمەتىنىڭ كوتەرەر سالماعى زور. «اتاي سايى» دەپ اتالىپ كەتكەن بۇل جەر نەگىزىنەن جاقىپ دەگەن حازىرەت كىسىنىڭ مولاسى. حالىق اراسىندا بۇل جەر «اتاي سايى»دەپ اتالىپ كەتكەن. مەن بۇل جەردە «اتاي سايىنىڭ» قاسيەتى مەن وسى جەردە ورنالاسقان كونە قورىمدار جايىندا ايتپاقشىمىن. بۇل قورىمدار باتىس قازاقستان ەنسيكلوپەدياسىندا دا م. ن. سدىكوۆتىڭ 2005 جىلى شىققان شىڭعىرلاۋ اۋدانى اتتى كىتاپتاردا كەزدەسپەيدى. مىسالى، ءبىر قۇلپى تاستا ساداق جەبەسى جانە نايزا مەن قايقى قىلىش بەينەلەنگەن.
دەمەك كەز كەلگەن ادامعا قويىلمايتىنى بەلگىلى بۇل باتىر مولاسى، زەرتتەپ تاريحقا ەنگىزۋدى قاجەت ەتەتىن تاريحي مۇرا. وسى جەردە كوپتەگەن كونە قورىمدار وتە كوپ. قازاق حالقى جەرلەۋگە ۇلكەن ءمان بەرگەن، ءار شاڭىراق قايتقان ادامدى ءوز قاۋىمىنا جەرلەيتىن بولسا، بۇل قورىم باتىردىڭ وزىمەن وتباسى جەرلەنگەن بولۋى كەرەك. مەن بۇل جۇمىستى جازار بۇرىن اۋىلدىڭ كوپتەگەن كونەكوز قاريالارىمەن سىرلاسىپ، ولاردان بۇرىنعى باتىرلاردىڭ مولالارى جونىندە سۇراستىردىم، مالىمەت جوقتىڭ قاسى، باتىرلاردىڭ مولالارىن تاۋىپ سۋرەتكە تۇسىردىك، ونداعى كەيبىر ارابشا جازىلعان جازۋلاردى جەتەكشىم جۋسۋپوۆا اقساۋلە جاقسىلىق قىزى اۋدارما جاسادى. بۇل كونە جازۋلار جونىندە الىدە تولىعىراق تومەندە ايتىپ وتەتىن بولامىن. بۇل سۋرەتتەردىڭ اۆتورىنىڭ ايتۋى بويىنشا مولالاردىڭ جانىندا اتتى ادامنىڭ بويىمەن بىردەي قۇلپى تاس قۇلاپ جاتىر ەكەن. بولاشاقتا بۇل مولانىڭ دا فوتوسىن ءتۇسىرىپ، ورنى جايىندا تولىعىراق مالىمەت جيناستىرامىز دەپ ويلايمىز.
تاسمولا اۋىلىنىڭ باتىسىندا ورنالاسقان «اتاي سايى» دەپ اتالىپ كەتكەن، نەگىزىنەن جاقىپ حازىرەت دەگەن اۋليە كىسى تۇرعان. وسى جەردە الاۋ باتىر جانە تاعى دا بەلگىسىز باتىر جەرلەنگەن دەگەن دەرەكتەر بار. جاقىپ اتا دا وسى جەردە جەرلەنگەن. اتاي قايتىس بولعاننان كەيىن وسى جەرگە دەرتىنە شيپا ىزدەگەن پەندە تۇنەۋگە كەلىپ تۇرعان. دەرتىنە شيپا تاپقان پەندە ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ اتىن اتاماي جاقىپ قارتتىڭ جەرلەنگەن جەرىن «اتاي سايى»دەپ اتاپ كەتكەن. حالىق اۋىزىندا «اتاي سايى» جايىندا كوپتەگەن اڭىزدار جەتەرلىك، قاسيەتىن ءالى دە جوعالتقان ەمەس. مەن وسى ەڭبەگىمدە «اتاي سايى» بويىندا كەزدەسەتىن كونە قورىمدارعا توقتالامىن. بۇل قورىمدار الىدە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. مىسالى:
№2 بەيت
1 - مارا…،
2 - مۇرناش،
3 - جاراك نەمەسە باراك،
4 - عاينيح،
5 - ….. جان،
6 - بەرمان،
7 - بالاسى،
8 - تاس قويعان…، دەپ كەلەدى.
بۇل جەردە ءۇشىنشى جولداعى باراك ول ءشومىشتى تابىننىڭ ۇرانى دەپ بەرەدى بقو ەنسيكلوپەدياسى، نەمەسە باسقادا نۇسقاسى بولۋى مۇمكىن. سۋرەتتىڭ تەك ءبىر قىرىنان تۇسىرىلگەنىنە بايلانىستى تولىق وقۋ مۇمكىن بولمادى. ەگەردە وسىنداي جەرلەرگە جاقسى ءبىر ەكسپەديسيا جورىققا شىقسا، زەرتتەسە بۇل اتاي سايىنىڭ قويناۋىندا كوپتەگەن تاريحي مۇرالار بار.
نايزا مەن جەبە قايقى قىلىش، ساداق جەبەسىمەن - بۇل 1785 - 1790 جىلدار شاماسىندا اسكەري قولباسشىلارعا قويىلعان قۇلپىتاس بەلگىسى. اتاي سايىنىڭ ماڭىنداعى اۋىلداعى قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا بۇل الاۋ باتىردىڭ بەيىتى دەگەن دەرەكتەر بار. الاۋ باتىر جايىندا شىڭعىرلاۋ اۋدانىندا تۇراتىن حالىق اۋىز ادەبيەتىن، كونە تاريحتى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان ەمشى يلەمبايەۆا نۇرجامال يسا قىزىنىڭ ايتۋىنشا الاۋ باتىر ورتا بويلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى تولىقشا كەلگەن، مۇرتتى، شاشىن ۇنەمى تاقىر ۇستاعان كىسى بولعان. التى الاشقا اتى ءماشھۇر بولعان باتىر ەكى ايەلى، ەكى اۋىلدى جايلاعان. قاستىق ويلاعان دۇشپاندارىنىڭ قولىنان قازا تابادى. ساتقىندىق جاساعان 16 - 17 جاستاعى جاس توقالى ەكەن. دۇشپاندارىنىڭ ازعىرۋىنان جاس توقال الاۋ باتىردىڭ وتاۋىنا قاشان، قاي ۋاقىتتا كەلەتىنىن ايتىپ قويادى. جولدا توسقاۋىل قۇرعان دۇشپاندارى باتىردىڭ كەۋدەسىنە نايزا تىعىپ ولتىرەدى. بۇل نەگىزىنەن اڭىز. ال اڭىز ءتۇبى اقيقات، شىن مانىندە بۇل وسىلاي ما جوق پا ول جاعى الىدە كوپتەگەن زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
قورىتا كەلە مەنىڭ ايتارىم مەنىڭ بۇل جۇمىسىمداعى كەزدەسكەن كونە قورىمدار الىدە كوپتەگەن زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەتىن جۇمىس. ەگەردە مۇمكىندىك بولسا ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىپ زەرتتەۋگە شىقساق قويناۋى قۇپياعا تولى بۇل «اتاي سايىنىڭ» شەرتەر سىرى وتە كوپ. مەن تاسمولا مەن توراتباس تاۋى اراسىنداعى ءبىر عانا كيەلى جەر «اتاي سايىن» الىپ وتىرمىن. بۇل جەرگە اۋرۋىنا ەم ىزدەگەن مۇقتاج جاندار دا كەلىپ تۇنەگەن. حح عاسىردىڭ باسىندا وسى جەرگە بوراش دەگەن قارت اتايدىڭ باسىنا تۇنەتۋگە اپارىپ جۇرگەن. كونە كوز قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا اتايدىڭ باسىنا تۇنەتۋگە تەك بوراش قارت قانا اپارا الاتىن بولعان. ونىڭ سەبەبى بىزگە قۇپيا بولىپ وتىر. زەرتتەۋلەردە كەزدەسكەن كونە قۇلپى تاستار نەگىزىنەن شىڭعىرلاۋ جەرىندە عانا كوپ كەزدەسەدى.
زەرتتەگەن، تىزىمگە العان عالىمداردىڭ نازارىنان تىس قالعان كوپتەگەن جەرلەر بار. اتاپ ايتسام 150 جىلدان استام تاريحى بار قۇدىقتار. تاسمولا جەرىندە كەزدەسەتىن بۇل قۇدىقتار ۇشەۋ، سىلامبەك نەمەسە ستامبەك دەگەن بايدىڭ قۇدىعى دەگەن دەرەك بار.
كەزىندە بايلاردىڭ مىڭعىرعان مالىن سۋارعان بۇل قۇدىق بۇگىندە قاراۋسىز، پايدالانۋسىز قالىپ بورسۋدا. ەكولوگيالىق احۋالى تومەندەۋدە.
توراتباس تاۋى
توراتباس تاۋى - باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ شىڭعىرلاۋ اۋدانىنىڭ اقتاۋ سەلولىق وكرۋگىنە كاراستى ماركسيزم ەلدى مەكەنىنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي 3 كيلومەتر جەردە ورنالاسقان گەولوگيالىق ەسكەرتكىش. توراتباس تاۋى شىعىسىندا جىلاندى تاۋىمەن، ال وڭتۇستىگىندە قىلىشتاۋ تاۋلارىمەن كاتارلاسا سوزىلىپ جاتىر. توراتباس تاۋى مەزوزوي ءداۋىرىنىڭ بور كەزەڭىنەن قالعان ەسكەرتكىش. مەزوزوي ءداۋىنىنىڭ حۆالين تەڭىزىنىڭ شوگىندى جىنىستارى. حۆالين تەڭىزىنىڭ قازىرگى قالدىعى كاسپيي تەڭىزى توراتباس تاۋى ەتەگىندە اقجۋسان، قويبۇلدىرگەن، سۇتتەگىن، سەلەۋ، قىزىلميا، جيدەك كوپتەپ كەزدەسەدى. توراتباس تاۋى تەڭىز دەڭگەيىنەن 212 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان، اۋدانى - 1، 6 گەكتار. تاۋ ەتەگىندە تۇششى سۋلى بۇلاق كوزدەرى كوپتەپ كەزدەسەدى. وسىمدىك تۇرلەرى دە مول. اسىرەسە ەمدىك قاسيەتى بار وسىمدىكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. گەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ سيپاتتاماسىنا كەلەر بولساق تاريحي مينەرو - گەولوگيالىق ءتۇر 1960 جىلى تاۋ ستاتۋسى بەرىلدى. مەزوزوي ءداۋىرىنىڭ تاۋ جىنىستارىنىڭ جەر بەتىنە جانە پولەنتولوگيالىق قازبالاردى ايتار بولساق شايتان تىرناقتاردىڭ جەر بەتىنە شىعىپ جاتۋى. ەسكەرتكىشتىڭ زەرتتەۋىنە كەلەر بولساق، بۇل ەسكەرتكىش بىرنەشە ۇرپاق جەرگىلىكتى وقۋشىلاردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ، تۋريستەردىڭ زەرتتەۋىمەن تولىقتىرىلعان. بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى باتىس قازاقستان ەنسيكلوپەدياسىندا كورسەتىلگەن. ەسكەرتكىشتەردىڭ قازىرگى جاعدايىنا كەلەتىن بولساق، قىشقىل جاڭبىرمەن داۋىلداردىڭ اسەرىنەن ۇگىلىپ، وتىرىپ بارا جاتقان جاعدايى بار. اۋىل قاريالارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، كەزىندە بۇل تاۋدىڭ باسىندا ات قۇلاعىنداي ەكى قۇلاعى بولعان دەسەدى. سوۆەت ۇكىمەتى قۇرىلىپ، تىڭ يگەرۋ زامانىندا كوشپەلى زاماننان وتىرىقشىلىق كەزەڭگە اۋىسقاندا تاۋدىڭ ەكى قۇلاعىن باز، قورالار سالۋعا شەشەندەر پايدالانعان دەسەدى. قازىرگى زاماندا بۇل تاۋدىڭ تەك ات موينىنداي موينى قالعان. ەتەگى مالعا تولى، ءشوبى شۇيگىن توراتباس تاۋ باۋرايى مالعا تولى. ەرەكشە گەولوگيالىق ەسكەرتكىش رەتىندە قورعاۋعا الىنعانىن قالايمىز. جەرگىلىكتى جەردى گەو - تۋريزمگە قولدانۋ كەلە جاتىر، جاقىندا اۋداندىق تۋريزم ورتالىعى ۇلكەن جورىق جاساپ تىڭ مالىمەتتەر بەرگەن بولاتىن. توراتباس تاۋىنا وبلىستىق ستاتۋس بەرىلىپ، وبلىستىق دەڭگەيدە ۇلكەن جورىقتار جاسالىپ، گەو - تۋريزمگە قولدانىلسا دەپ ويلايمىز.
تورىاتباس تاۋ ماڭىندا كەزدەسەتىن كونە زامان مازارلارى
قۇتتىعاي ساتىپالدى ۇلى (1702 جىل - 1773 جىل) - باتىر، قولباسشى.
ءومىربايانى
XVIII عاسىردىڭ I جارتىسىندا قازىرگى شىڭعىرلاۋ اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن. تەگى بەرىش رۋىنىڭ جايىق اتاسىنان. 1728 جىلى بۇلانتى وزەنىنىڭ بويىندا، 1729 جىلى بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى اڭىراقاي جازىعىندا بولعان شايقاستارعا تايلاق باتىر باسقارعان كىشى ءجۇز اسكەرىنىڭ ساپىندا قاتىسقان، كەيىن قۇتتىعاي باتىر ەلگە ورالىسىمەن شۇبار، سارجالا باتىرلارمەن بىرگە قۇبا قالماقتاردان تايسويعان، نارىن وڭىرلەرىن ازات ەتەدى. جاۋدان بوساعان ويىل وزەنىنىڭ ورتا ساعاسىنا اعاسى ايباستىڭ اۋىلىن تۇزتوبەدەن اكەلىپ قونىستاندىرادى. 1738 جىلى 11 ايعا سوزىلعان 20 مىڭ ءۇيلى قالماقتى قازاق دالاسى ارقىلى جۇڭگو شەكاراسىنا قاراي تىقسىرا قۋعان جورىققا مىڭباسى رەتىندە قاتىسادى. ونىڭ 9 ۇلى بولعان، بايبىشەسىنەن تارايتىن قازانقاپ، كورپە، كوبەك، ەلشى، كەشۋ اتتى بالالارى شامامەن 1724 - 31 جىلدارداعى جورىق كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن. ال، ەكىنشى ايەلىنەن - قاسبولات، بايبولات، جورىققتا ولجالاعان قالماق قىزى مارقادان تاسبولات، قۇلشان تۋعان.
ۇرپاقتارى
قۇتتىعايدان تاراعان ۇرپاقتار قازىرگى كەزدە اتىراۋ وبلىسىنىڭ يساتاي اۋدانىندا تۇرادى. قۇتتىعايدىڭ ءسات دەگەن نەمەرەسى كەزىندە سىنىقشى، كورىپكەل اتانعان، باسىقارا اتتى نەمەرەسى يساتاي باستاعان كوتەرىلىسكە قاتىسقان.
شىڭعىرلاۋ اۋداندىق تۋريزم جانە ەكولوگيا
ورتالىعىنىڭ قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ پەداگوگى
كۋرۋمبايەۆ مەرەكە جاكسلىكوۆيچ
ورتالىعىنىڭ قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ پەداگوگى
كۋرۋمبايەۆ مەرەكە جاكسلىكوۆيچ
وتكەندى بىلمەي بولاشاققا قادام باسۋدىڭ ءوزى كوزسىزدىك. وتكەنىمىز دەگەن نە؟ ول تاريح، اڭىز، اڭگىمە. ءقازىر زاماننىڭ دامىعان ۋاقىتى، جاڭا تەحنولوگيا ءداۋىرى. وزىمىزگە قاجەتتى مالىمەتتى اقپارات قۇرالداردان الامىز. بارلىعى دەرلىك دايىن مالىمەتتەر بار. ال وسى عالىمدار مەن تاريحشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالعان تاريحي مۇرالار مەن جادىگەرلەر ءالى دە بارشىلىق. ول حالىق اراسىندا تاراعان اڭىزدار، ال تاريحتا مالىمەت جوق. اڭىز ول كونە كوز قاريالاردا. قاريالاردىڭ اڭىزىن تىڭدايتىن جاس ۇرپاق بار ما، مايىن تامىزا ايتىپ، وسكەلەڭ ۇرپاقتى ءۇيىرىپ اكەتەتىن قاريالار بار ما؟ ارينە بار، سول مادەني مۇرالار شىڭعىرلاۋ ولكەسىندە كوپتەپ كەزدەسەدى. مەنىڭ دە ايتايىن دەگەنىم وسى تاريحقا تولى شىڭعىرلاۋ ولكەسى لۇقپان قىلىشيەۆ اتىنداعى ءشيلى مەكتەپ مۇراجايى جانە ۇلكەندەردىڭ ايتۋى بويىنشا توراتباس پەن تاسمولانىڭ ورتاسىندا ورنالاسقان «اتاي سايى».
تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە كەلگەن تاريحقا، تاريحي - مادەني مۇرالارعا جاڭاشا كوزقاراستار مۇددەسىنەن تۋىنداعان ۇردىستەردىڭ عىلىم، ءبىلىم مەن اقپارات جۇيەلەرى سياقتى الەۋمەتتىك سالالاردىڭ باعىت - باعدارلارى، قىزمەتى مەن ماقساتى - ورتالىق ساياسات كەزەڭدەرىندە جوعالتقان قۇندىلىقتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، ۇلتتىق مادەني ۇستەمدىككە يە بولۋدى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. وسى تۇرعىدا مۋزەيلەر قىزمەتىنىڭ كوتەرەر سالماعى زور. «اتاي سايى» دەپ اتالىپ كەتكەن بۇل جەر نەگىزىنەن جاقىپ دەگەن حازىرەت كىسىنىڭ مولاسى. حالىق اراسىندا بۇل جەر «اتاي سايى»دەپ اتالىپ كەتكەن. مەن بۇل جەردە «اتاي سايىنىڭ» قاسيەتى مەن وسى جەردە ورنالاسقان كونە قورىمدار جايىندا ايتپاقشىمىن. بۇل قورىمدار باتىس قازاقستان ەنسيكلوپەدياسىندا دا م. ن. سدىكوۆتىڭ 2005 جىلى شىققان شىڭعىرلاۋ اۋدانى اتتى كىتاپتاردا كەزدەسپەيدى. مىسالى، ءبىر قۇلپى تاستا ساداق جەبەسى جانە نايزا مەن قايقى قىلىش بەينەلەنگەن.
دەمەك كەز كەلگەن ادامعا قويىلمايتىنى بەلگىلى بۇل باتىر مولاسى، زەرتتەپ تاريحقا ەنگىزۋدى قاجەت ەتەتىن تاريحي مۇرا. وسى جەردە كوپتەگەن كونە قورىمدار وتە كوپ. قازاق حالقى جەرلەۋگە ۇلكەن ءمان بەرگەن، ءار شاڭىراق قايتقان ادامدى ءوز قاۋىمىنا جەرلەيتىن بولسا، بۇل قورىم باتىردىڭ وزىمەن وتباسى جەرلەنگەن بولۋى كەرەك. مەن بۇل جۇمىستى جازار بۇرىن اۋىلدىڭ كوپتەگەن كونەكوز قاريالارىمەن سىرلاسىپ، ولاردان بۇرىنعى باتىرلاردىڭ مولالارى جونىندە سۇراستىردىم، مالىمەت جوقتىڭ قاسى، باتىرلاردىڭ مولالارىن تاۋىپ سۋرەتكە تۇسىردىك، ونداعى كەيبىر ارابشا جازىلعان جازۋلاردى جەتەكشىم جۋسۋپوۆا اقساۋلە جاقسىلىق قىزى اۋدارما جاسادى. بۇل كونە جازۋلار جونىندە الىدە تولىعىراق تومەندە ايتىپ وتەتىن بولامىن. بۇل سۋرەتتەردىڭ اۆتورىنىڭ ايتۋى بويىنشا مولالاردىڭ جانىندا اتتى ادامنىڭ بويىمەن بىردەي قۇلپى تاس قۇلاپ جاتىر ەكەن. بولاشاقتا بۇل مولانىڭ دا فوتوسىن ءتۇسىرىپ، ورنى جايىندا تولىعىراق مالىمەت جيناستىرامىز دەپ ويلايمىز.
تاسمولا اۋىلىنىڭ باتىسىندا ورنالاسقان «اتاي سايى» دەپ اتالىپ كەتكەن، نەگىزىنەن جاقىپ حازىرەت دەگەن اۋليە كىسى تۇرعان. وسى جەردە الاۋ باتىر جانە تاعى دا بەلگىسىز باتىر جەرلەنگەن دەگەن دەرەكتەر بار. جاقىپ اتا دا وسى جەردە جەرلەنگەن. اتاي قايتىس بولعاننان كەيىن وسى جەرگە دەرتىنە شيپا ىزدەگەن پەندە تۇنەۋگە كەلىپ تۇرعان. دەرتىنە شيپا تاپقان پەندە ريزاشىلىق ءبىلدىرىپ اتىن اتاماي جاقىپ قارتتىڭ جەرلەنگەن جەرىن «اتاي سايى»دەپ اتاپ كەتكەن. حالىق اۋىزىندا «اتاي سايى» جايىندا كوپتەگەن اڭىزدار جەتەرلىك، قاسيەتىن ءالى دە جوعالتقان ەمەس. مەن وسى ەڭبەگىمدە «اتاي سايى» بويىندا كەزدەسەتىن كونە قورىمدارعا توقتالامىن. بۇل قورىمدار الىدە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. مىسالى:
№2 بەيت
1 - مارا…،
2 - مۇرناش،
3 - جاراك نەمەسە باراك،
4 - عاينيح،
5 - ….. جان،
6 - بەرمان،
7 - بالاسى،
8 - تاس قويعان…، دەپ كەلەدى.
بۇل جەردە ءۇشىنشى جولداعى باراك ول ءشومىشتى تابىننىڭ ۇرانى دەپ بەرەدى بقو ەنسيكلوپەدياسى، نەمەسە باسقادا نۇسقاسى بولۋى مۇمكىن. سۋرەتتىڭ تەك ءبىر قىرىنان تۇسىرىلگەنىنە بايلانىستى تولىق وقۋ مۇمكىن بولمادى. ەگەردە وسىنداي جەرلەرگە جاقسى ءبىر ەكسپەديسيا جورىققا شىقسا، زەرتتەسە بۇل اتاي سايىنىڭ قويناۋىندا كوپتەگەن تاريحي مۇرالار بار.
نايزا مەن جەبە قايقى قىلىش، ساداق جەبەسىمەن - بۇل 1785 - 1790 جىلدار شاماسىندا اسكەري قولباسشىلارعا قويىلعان قۇلپىتاس بەلگىسى. اتاي سايىنىڭ ماڭىنداعى اۋىلداعى قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا بۇل الاۋ باتىردىڭ بەيىتى دەگەن دەرەكتەر بار. الاۋ باتىر جايىندا شىڭعىرلاۋ اۋدانىندا تۇراتىن حالىق اۋىز ادەبيەتىن، كونە تاريحتى ۇرپاقتان ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان ەمشى يلەمبايەۆا نۇرجامال يسا قىزىنىڭ ايتۋىنشا الاۋ باتىر ورتا بويلى، دوڭگەلەك ءجۇزدى تولىقشا كەلگەن، مۇرتتى، شاشىن ۇنەمى تاقىر ۇستاعان كىسى بولعان. التى الاشقا اتى ءماشھۇر بولعان باتىر ەكى ايەلى، ەكى اۋىلدى جايلاعان. قاستىق ويلاعان دۇشپاندارىنىڭ قولىنان قازا تابادى. ساتقىندىق جاساعان 16 - 17 جاستاعى جاس توقالى ەكەن. دۇشپاندارىنىڭ ازعىرۋىنان جاس توقال الاۋ باتىردىڭ وتاۋىنا قاشان، قاي ۋاقىتتا كەلەتىنىن ايتىپ قويادى. جولدا توسقاۋىل قۇرعان دۇشپاندارى باتىردىڭ كەۋدەسىنە نايزا تىعىپ ولتىرەدى. بۇل نەگىزىنەن اڭىز. ال اڭىز ءتۇبى اقيقات، شىن مانىندە بۇل وسىلاي ما جوق پا ول جاعى الىدە كوپتەگەن زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.
قورىتا كەلە مەنىڭ ايتارىم مەنىڭ بۇل جۇمىسىمداعى كەزدەسكەن كونە قورىمدار الىدە كوپتەگەن زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەتىن جۇمىس. ەگەردە مۇمكىندىك بولسا ەكسپەديسيا ۇيىمداستىرىپ زەرتتەۋگە شىقساق قويناۋى قۇپياعا تولى بۇل «اتاي سايىنىڭ» شەرتەر سىرى وتە كوپ. مەن تاسمولا مەن توراتباس تاۋى اراسىنداعى ءبىر عانا كيەلى جەر «اتاي سايىن» الىپ وتىرمىن. بۇل جەرگە اۋرۋىنا ەم ىزدەگەن مۇقتاج جاندار دا كەلىپ تۇنەگەن. حح عاسىردىڭ باسىندا وسى جەرگە بوراش دەگەن قارت اتايدىڭ باسىنا تۇنەتۋگە اپارىپ جۇرگەن. كونە كوز قاريالاردىڭ ايتۋى بويىنشا اتايدىڭ باسىنا تۇنەتۋگە تەك بوراش قارت قانا اپارا الاتىن بولعان. ونىڭ سەبەبى بىزگە قۇپيا بولىپ وتىر. زەرتتەۋلەردە كەزدەسكەن كونە قۇلپى تاستار نەگىزىنەن شىڭعىرلاۋ جەرىندە عانا كوپ كەزدەسەدى.
زەرتتەگەن، تىزىمگە العان عالىمداردىڭ نازارىنان تىس قالعان كوپتەگەن جەرلەر بار. اتاپ ايتسام 150 جىلدان استام تاريحى بار قۇدىقتار. تاسمولا جەرىندە كەزدەسەتىن بۇل قۇدىقتار ۇشەۋ، سىلامبەك نەمەسە ستامبەك دەگەن بايدىڭ قۇدىعى دەگەن دەرەك بار.
كەزىندە بايلاردىڭ مىڭعىرعان مالىن سۋارعان بۇل قۇدىق بۇگىندە قاراۋسىز، پايدالانۋسىز قالىپ بورسۋدا. ەكولوگيالىق احۋالى تومەندەۋدە.
توراتباس تاۋى
توراتباس تاۋى - باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ شىڭعىرلاۋ اۋدانىنىڭ اقتاۋ سەلولىق وكرۋگىنە كاراستى ماركسيزم ەلدى مەكەنىنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي 3 كيلومەتر جەردە ورنالاسقان گەولوگيالىق ەسكەرتكىش. توراتباس تاۋى شىعىسىندا جىلاندى تاۋىمەن، ال وڭتۇستىگىندە قىلىشتاۋ تاۋلارىمەن كاتارلاسا سوزىلىپ جاتىر. توراتباس تاۋى مەزوزوي ءداۋىرىنىڭ بور كەزەڭىنەن قالعان ەسكەرتكىش. مەزوزوي ءداۋىنىنىڭ حۆالين تەڭىزىنىڭ شوگىندى جىنىستارى. حۆالين تەڭىزىنىڭ قازىرگى قالدىعى كاسپيي تەڭىزى توراتباس تاۋى ەتەگىندە اقجۋسان، قويبۇلدىرگەن، سۇتتەگىن، سەلەۋ، قىزىلميا، جيدەك كوپتەپ كەزدەسەدى. توراتباس تاۋى تەڭىز دەڭگەيىنەن 212 مەتر بيىكتىكتە ورنالاسقان، اۋدانى - 1، 6 گەكتار. تاۋ ەتەگىندە تۇششى سۋلى بۇلاق كوزدەرى كوپتەپ كەزدەسەدى. وسىمدىك تۇرلەرى دە مول. اسىرەسە ەمدىك قاسيەتى بار وسىمدىكتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. گەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردىڭ سيپاتتاماسىنا كەلەر بولساق تاريحي مينەرو - گەولوگيالىق ءتۇر 1960 جىلى تاۋ ستاتۋسى بەرىلدى. مەزوزوي ءداۋىرىنىڭ تاۋ جىنىستارىنىڭ جەر بەتىنە جانە پولەنتولوگيالىق قازبالاردى ايتار بولساق شايتان تىرناقتاردىڭ جەر بەتىنە شىعىپ جاتۋى. ەسكەرتكىشتىڭ زەرتتەۋىنە كەلەر بولساق، بۇل ەسكەرتكىش بىرنەشە ۇرپاق جەرگىلىكتى وقۋشىلاردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ، تۋريستەردىڭ زەرتتەۋىمەن تولىقتىرىلعان. بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى باتىس قازاقستان ەنسيكلوپەدياسىندا كورسەتىلگەن. ەسكەرتكىشتەردىڭ قازىرگى جاعدايىنا كەلەتىن بولساق، قىشقىل جاڭبىرمەن داۋىلداردىڭ اسەرىنەن ۇگىلىپ، وتىرىپ بارا جاتقان جاعدايى بار. اۋىل قاريالارىنىڭ ايتۋى بويىنشا، كەزىندە بۇل تاۋدىڭ باسىندا ات قۇلاعىنداي ەكى قۇلاعى بولعان دەسەدى. سوۆەت ۇكىمەتى قۇرىلىپ، تىڭ يگەرۋ زامانىندا كوشپەلى زاماننان وتىرىقشىلىق كەزەڭگە اۋىسقاندا تاۋدىڭ ەكى قۇلاعىن باز، قورالار سالۋعا شەشەندەر پايدالانعان دەسەدى. قازىرگى زاماندا بۇل تاۋدىڭ تەك ات موينىنداي موينى قالعان. ەتەگى مالعا تولى، ءشوبى شۇيگىن توراتباس تاۋ باۋرايى مالعا تولى. ەرەكشە گەولوگيالىق ەسكەرتكىش رەتىندە قورعاۋعا الىنعانىن قالايمىز. جەرگىلىكتى جەردى گەو - تۋريزمگە قولدانۋ كەلە جاتىر، جاقىندا اۋداندىق تۋريزم ورتالىعى ۇلكەن جورىق جاساپ تىڭ مالىمەتتەر بەرگەن بولاتىن. توراتباس تاۋىنا وبلىستىق ستاتۋس بەرىلىپ، وبلىستىق دەڭگەيدە ۇلكەن جورىقتار جاسالىپ، گەو - تۋريزمگە قولدانىلسا دەپ ويلايمىز.
تورىاتباس تاۋ ماڭىندا كەزدەسەتىن كونە زامان مازارلارى
قۇتتىعاي ساتىپالدى ۇلى (1702 جىل - 1773 جىل) - باتىر، قولباسشى.
ءومىربايانى
XVIII عاسىردىڭ I جارتىسىندا قازىرگى شىڭعىرلاۋ اۋدانىنىڭ اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن. تەگى بەرىش رۋىنىڭ جايىق اتاسىنان. 1728 جىلى بۇلانتى وزەنىنىڭ بويىندا، 1729 جىلى بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى اڭىراقاي جازىعىندا بولعان شايقاستارعا تايلاق باتىر باسقارعان كىشى ءجۇز اسكەرىنىڭ ساپىندا قاتىسقان، كەيىن قۇتتىعاي باتىر ەلگە ورالىسىمەن شۇبار، سارجالا باتىرلارمەن بىرگە قۇبا قالماقتاردان تايسويعان، نارىن وڭىرلەرىن ازات ەتەدى. جاۋدان بوساعان ويىل وزەنىنىڭ ورتا ساعاسىنا اعاسى ايباستىڭ اۋىلىن تۇزتوبەدەن اكەلىپ قونىستاندىرادى. 1738 جىلى 11 ايعا سوزىلعان 20 مىڭ ءۇيلى قالماقتى قازاق دالاسى ارقىلى جۇڭگو شەكاراسىنا قاراي تىقسىرا قۋعان جورىققا مىڭباسى رەتىندە قاتىسادى. ونىڭ 9 ۇلى بولعان، بايبىشەسىنەن تارايتىن قازانقاپ، كورپە، كوبەك، ەلشى، كەشۋ اتتى بالالارى شامامەن 1724 - 31 جىلدارداعى جورىق كەزىندە دۇنيەگە كەلگەن. ال، ەكىنشى ايەلىنەن - قاسبولات، بايبولات، جورىققتا ولجالاعان قالماق قىزى مارقادان تاسبولات، قۇلشان تۋعان.
ۇرپاقتارى
قۇتتىعايدان تاراعان ۇرپاقتار قازىرگى كەزدە اتىراۋ وبلىسىنىڭ يساتاي اۋدانىندا تۇرادى. قۇتتىعايدىڭ ءسات دەگەن نەمەرەسى كەزىندە سىنىقشى، كورىپكەل اتانعان، باسىقارا اتتى نەمەرەسى يساتاي باستاعان كوتەرىلىسكە قاتىسقان.
شىڭعىرلاۋ اۋداندىق تۋريزم جانە ەكولوگيا
ورتالىعىنىڭ قوسىمشا ءبىلىم بەرۋ پەداگوگى
كۋرۋمبايەۆ مەرەكە جاكسلىكوۆيچ
You Might Also Like
