اسان قايعى تۋرالى اڭىز
اسان قايعى تۋرالى اڭىزددار
سەكسياسى: قازاق ادەبيەتى
جۇمىستىڭ نەگىزگى مازمۇنى
زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى. ەۋرازيانىڭ سايىن دالاسىنداعى التاي مەن ورال تاۋلارى اراسىنداعى ۇلان بايتاق دالالىق ولكەلەردى كوشپەلى تىرلىك مۇراتىمەن ەركىن جايلاعان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەني كەسكىن - كەلبەتى مەن بولمىسىنىڭ بەلگىلەرى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ ەسكى ىزدەرى، تاريحي تانىمى مەن الەۋمەتتىك وي - پىكىرلەرىنىڭ سۇرىپتالىپ ساقتالعان باي قازىناسى، ءسوز جوق، ونىڭ فولكلورلىق مۇراسى.
ۇلتتىڭ رۋحى بەينەلەنگەن مۇرا حالىقتىڭ اسىل قازىنالارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن تاۋەلسىزدىك مۇراتى جولىندا جاڭا ەكونوميكالىق جانە ساياسي - الەۋمەتتىك رەفورمالاردى قارقىندى جۇرگىزىپ جاتقان ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى ەسكەرىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلە باستاعان ۋاقىتتا رۋحاني ومىردەگى كەم - كەمتىكتى تۇزەۋگە بەت بۇردى. سول تىرلىكتىڭ ايقىن كورىنىسىنىڭ ءبىرى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى ارنايى قارجى ءبولىپ قابىلداعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى. رۋحاني مۇرانىڭ ءتۇرلى سالالارىن ءبولىپ - جارماي تۇتاس قاراستىراتىن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ءبىر نىساناسى - حالقىمىزدىڭ فولكلورلىق مۇرالارىن حالىق يگىلىگىنە جاراتۋ.
جۇمىستىڭ كىرىسپەسىندە اسان قايعى تۋرالى اڭىزدارعا بايلانىستى زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى مەن زەرتتەۋ دەڭگەيى، جۇمىستىڭ عىلىمي، تەوريالىق، ادىستەمەلىك نەگىزدەرى بەلگىلەنىپ، نەگىزگى دەرەك كوزدەرى كورسەتىلدى. سونىمەن بىرگە زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى انىقتالىپ، نەگىزگى عىلىمي جاڭالىعى، تەوريالىق - پراكتيكالىق ماڭىزى كورسەتىلدى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى «اسان قايعى تۋرالى اڭىزدار مەن شەجىرەلىك جازبالاردىڭ تاريحي شىندىقپەن ارا قاتىناسى» دەپ اتالادى. ءبولىم ەكى تاراۋعا بولىنگەن.
1. 1 «اسان قايعى تۋرالى العاشقى جازبالار جانە ءداۋىر شىندىعى» دەپ اتالاتىن تاراۋدا اسان قايعى تۋرالى اڭىزداردىڭ ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا ش. ءۋاليحانوۆ، گ. پوتانيندەردىڭ زەرتتەۋلەرى مەن جازبالارى ارقىلى جانە «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» جاريالانعان نۇسقالارى سول ءداۋىردىڭ شىندىعىمەن سالىستىرا قاراستىرىلادى.
اڭىزدار - حالىقتىڭ باسىنان وتكەن تاريحي وقيعالاردى باياندايتىن حالىق پروزاسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. وندا حالىقتىڭ تاريحي وقيعالارعا بەرگەن باعاسى، دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى، وتكەن وقيعادان الاتىن تاعىلىمى، تىرشىلىكتە كوزدەگەن ارمان - تىلەگى سۋرەتتەلەدى. اڭىز ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىزشا تاراعاندىقتان، ونىڭ مازمۇنىنا حالىق باسىنان وتكەن ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەر ءوز تاڭباسىن قالدىرىپ، باعاسىن بەرىپ وتىرادى. بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن ءاربىر ۇرپاق اتا - بابادان جەتكەن تاعىلىمدى اڭگىمەگە ءوز تۇسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى دە قوسىپ وتىرادى. اسان تۋرالى اڭىزداردىڭ العاش جازباعا تۇسكەن كونە نۇسقالارىندا سول ءداۋىردىڭ تانىمى مەن تاعىلىمى تىركەلگەن.
ءحىح عاسىر قازاق تاريحىندا رەسەي وتارشىلدىعى تۇبەگەيلى ورناعان، جاڭا ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇرگەن، سول رەفورمالار اكەلگەن وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ كوشپەلى تىرشىلىگىنە اسا قاجەتتى كوشىپ - قونار قونىستارىنىڭ تارىلۋى حالىقتىڭ ساياسي جانە رۋحاني تانىمدارىنا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلدى. ول وزگەرىستەر حالىق اڭىزدارىندا، ولەڭ - جىرلارىنا، جەكەلەگەن اقىندار شىعارمالارىنان كورىنىس الدى.
زامان بەينەسىن ءوز شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى ارقاۋىنا وزەك ەتىپ العان اقىن - جىرشىلاردىڭ قالىڭ قاتارى شىقتى. م. اۋەزوۆ مۇنداي اقىندار قاتارىن «زار زامان اقىندارى» دەپ اتاپ، سول كۇيدى ەنگىزگەن اقىنداردىڭ العى شەبى اسان قايعىدان باستالادى دەپ كورسەتەدى:
«بۇل داۋىردەگى الەۋمەت تىرشىلىگىنىڭ ەڭ شانشۋلى ماسەلەسىن ادەبيەت جۇزىنە ءتۇسىرىپ، العاش رەت قالىڭ ەلدىڭ قامىن ويلاپ، كۇڭىرەنگەن - قاريا اسان. العاش رەت كەلەشەك زاماننىڭ قۇبىجىعىن سەزىپ، تۇسپالمەن بەلگى بەرىپ، بولجال ايتقان اسانقايعى. سول زاماننىڭ وزىندە باسقا جەرگە اۋايىق دەسە دە، ولەڭ ءسوزدى قاۋىمنىڭ قىزمەتىنە جاراتۋعا كىرىسكەن تاعى دا سول. كەيىنگىگە ەل قامىن جوقتاعان مۇڭ زار سارىنىن تاستاپ كەتكەن دە سول. زار زامان اقىندارىنىڭ بارلىعىنداعى سارى ۋايىم - اسان باستاعان سارىن. سوندىقتان زار زامان اقىندارىنىڭ العاشقى بەلگىسى اسانقايعىدان باستالادى دەيمىز» [1، 201].
الاشتىڭ كورنەكتى عالىمى ح. دوسمۇحامەدوۆ تە اسان ەسىمىنە قاتىستى حالىق ادەبيەتىندەگى جاڭا سارىننىڭ باستالعانىن كورسەتەدى. ول اساندى قازاق حالىق ادەبيەتىندەگى بولجال ولەڭدەرىنىڭ باستاۋىنا قويادى جانە بۇل مازمۇنداعى ولەڭدەردىڭ كۇشەيگەن تۇسى دەپ ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسى دەپ كورسەتەدى. «بولجالدىق ادەبيەتتەگى بۇنداي ءۇمىتسىز، زارلى سارىن اسىرەسە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا – ساياسي بوستاندىقتان ءۇمىت كەسىلگەندە (يساتايدىڭ، كەنەسارىنىڭ، ت. ب. كوتەرىلىستەرىنىڭ جانشىلۋى)، قازاق جەرىن وتارلاۋ كۇشەيگەندە، ەل ءجيى - ءجيى جۇتقا ۇشىراپ، كەدەيلەنگەندە – كۇشەيە ءتۇستى»[2، 22]، - دەپ جازادى عالىم.
زامان كەيىپىنەن تورىعىپ، قايعى، ۋايىم كەشكەن زار زامان اقىندارىنىڭ قوزعاعان ماسەلەلەرى مەن اسان قايعى تۋرالى حالىق اڭىزدارىنداعى «ۋايىم ىستەرى» ءبىر - بىرىمەن ساباقتاس. اسان تۋرالى اڭىزداردا ونىڭ نەگىزگى قايعىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرى مىناداي:
1. ەل بيلەگەن حان تۇقىمىنىڭ قارادان قاتىن العان ىسىنە قايعىرۋ؛
2. قۇلادىنعا قۋ ىلگىزىپ، تەكتىنى تەكسىزگە جىعىپ بەرگەن حان ىسىنە ۋايىم ەتۋ؛
3. ورىس وتارشىلدىعىنىڭ شەڭگەلىنە ءتۇسىپ، كوشىپ - قونۋعا تار بولا باستاعان قايىرسىز قونىستى تاستاپ كوشۋ.
اسان قايعىنىڭ ءاز - جانىبەككە ارتاتىن باستى «وكپەسىنىڭ» ءبىرى – حاننىڭ قارادان ايەل الۋى. اساننىڭ پايىمىنشا، بۇل ءجونسىز ءىستىڭ سالدارى ەلدىڭ بولاشاعىنا زيانىن تيگىزەدى. الداعى كۇندە ەل بيلەيتىن تەكتى تۇقىم جويىلىپ، ونىڭ اقىرى جۇرتتى بوتەن ەل بيلەيدى. باسشىسى تەكسىز ەلدىڭ ءىسى دە بەرەكەسىز، بولاشاعى دا بۇلىڭعىر. ال حان تۇقىمىنىڭ «تەكسىزدەنۋى» – قارادان قاتىن الۋعا بايلانىستى.
مۇنداي رەنىشتىڭ تۋىنداۋى - قازاق دالاسىنداعى حاندىق جۇيەنىڭ كۇيرەۋى سالدارىنان بولعانى انىق. ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىندا حاندىق جۇيە رەسەي تاراپىنان جاسالعان ساياسي رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانى تاريحتان بەلگىلى.
اساننىڭ ەكىنشى رەنىشى - اساننىڭ جامان ىرىمعا جورىعان ءاز - جانىبەك حاننىڭ قۇلادىنعا قۇس پاتشاسى اققۋدى ءىلدىرۋى. بۇل جەردە اققۋ – تورە تۇقىمىنىڭ، قۇلادىن – تەكسىز بيلەۋشىنىڭ، سونداي - اق سىرتقى جاۋدىڭ بەينەسى. اققۋدى قۇلادىنعا ىلدىرگەن حان ىسىنەن ەلدى تەكسىز كىسى بيلەيدى، جۇرت بوداندىققا تۇسەدى، حانعا قارا كىسى قارۋ كوتەرەتىن زامان تۋادى دەپ قايعىرادى.
ءحۇىىى عاسىردىڭ سوڭىندا قارادان (قۇل ءسوزىنىڭ ءسينونيمى) سىرىم باتىر نۇرالى حاندى تاقتان ءتۇسىرىپ ەلدەن قۋادى، ەسىم حاندى ولتىرەدى. يساتاي مەن ماحامبەت حانعا قارسى كوتەرىلىس جاساعان ەدى.
قازاق حالقىنىڭ وزگە جۇرت قاراۋىنا كوشۋى، بيلىككە تورە جەتە الماي قارا تۇقىمى كەلۋى، حانعا قارا كىسىنىڭ قارسى شىعىپ، قارۋ كوتەرۋى وقيعالارى قازاق تاريحىندا دا بولعان. ەلدىڭ ازىپ - توزۋى تەكسىز كىسىلەردىڭ بيلىككە كەلۋى دەپ تۇسىنەدى حالىق. زامان تۇزەلۋى ءۇشىن تەكتى تۇقىم ەل باسقارۋى شارت. اسان «قايعىسى» وسى ماسەلەلەردى كولدەنەڭ تارتادى.
ال قايىرسىز قونىستى تاستاپ كوشۋ – اسان قايعى تۋرالى اڭىزداردىڭ نەگىزگى سارىنى. بۇل سارىن اساننىڭ قازاققا جايلى قونىس ىزدەپ، جەر شولعان اڭىزدارىنىڭ مازمۇنىندا ۇنەمى ورىن الىپ وتىرادى. اسان بارعان جەرىنە ونىڭ مال مەن ەگىنگە جايلىلىعى مەن جايسىزدىعىنا سىن ايتۋمەن قاتار، وعان ماڭايداعى جاۋلاردان كەلەر ءقاۋىپ - قاتەردى دە ايتىپ وتىرادى. مىسالى، تارباعاتاي تاۋىنىڭ تۇستىك جاعىن جۇڭگو، سولتۇستىك جاعىن ورىس الار دەسە، كەرەكۋدى، ەدىل مەن جايىقتى، سارىارقانى دا ورىس الادى دەپ قاۋىپتەنىپ، ورىس بارمايتىن جەر دەپ جيدەلىبايسىنعا كوشىپ كەتەدى.
اڭىزدار مازمۇنى اساننىڭ نە سەبەپتەن قازاققا جاڭا قونىس ىزدەپ جۇرگەنىن ايقىنداپ بەرىپ وتىر. اساندى مازاسىزداندىرعان نەگىزگى سەبەپ – قازاق جەرى ورىستىڭ قولىنا تۇسەتىن، بەكىنىس، قالا سالىناتىن قايىرسىز قونىس. ودان قۇتىلۋ جولى - باسقا قۇتتى قونىسقا كوشۋ.
اتالعان مازمۇنداعى ماسەلەلەر ءحىح عاسىرداعى زار زامان اقىندارى مۇرات، دۋلات، شورتانباي شىعارمالارىنان دا مول ورىن العان ەدى. سوندىقتان فولكلورتانۋشى عالىم ءا. قوڭىراتبايەۆ اسان قايعى شىعارمالارىنا: «ول (اسان قايعى – ب. م.)- ەل باسىنداعى اۋىرتپالىقتى جىرلاپ، زامان جايلى سىنشىل وي تۋدىرعان فيلوسوف، زامانا سىنشىسى. ونىڭ سارىندارىن ءحىح عاسىردا «زار زامان» اقىندارى قايتالاعان» [3، 95]،- دەپ ورىندى، ءارى ءدال باعا بەرەدى.
سەكسياسى: قازاق ادەبيەتى
جۇمىستىڭ نەگىزگى مازمۇنى
زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى. ەۋرازيانىڭ سايىن دالاسىنداعى التاي مەن ورال تاۋلارى اراسىنداعى ۇلان بايتاق دالالىق ولكەلەردى كوشپەلى تىرلىك مۇراتىمەن ەركىن جايلاعان قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مادەني كەسكىن - كەلبەتى مەن بولمىسىنىڭ بەلگىلەرى مەن دۇنيەتانىمىنىڭ ەسكى ىزدەرى، تاريحي تانىمى مەن الەۋمەتتىك وي - پىكىرلەرىنىڭ سۇرىپتالىپ ساقتالعان باي قازىناسى، ءسوز جوق، ونىڭ فولكلورلىق مۇراسى.
ۇلتتىڭ رۋحى بەينەلەنگەن مۇرا حالىقتىڭ اسىل قازىنالارىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن تاۋەلسىزدىك مۇراتى جولىندا جاڭا ەكونوميكالىق جانە ساياسي - الەۋمەتتىك رەفورمالاردى قارقىندى جۇرگىزىپ جاتقان ەلىمىزدىڭ ۇكىمەتى ەسكەرىپ، ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلە باستاعان ۋاقىتتا رۋحاني ومىردەگى كەم - كەمتىكتى تۇزەۋگە بەت بۇردى. سول تىرلىكتىڭ ايقىن كورىنىسىنىڭ ءبىرى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى ارنايى قارجى ءبولىپ قابىلداعان «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى. رۋحاني مۇرانىڭ ءتۇرلى سالالارىن ءبولىپ - جارماي تۇتاس قاراستىراتىن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسىنىڭ ءبىر نىساناسى - حالقىمىزدىڭ فولكلورلىق مۇرالارىن حالىق يگىلىگىنە جاراتۋ.
جۇمىستىڭ كىرىسپەسىندە اسان قايعى تۋرالى اڭىزدارعا بايلانىستى زەرتتەۋ تاقىرىبىنىڭ وزەكتىلىگى مەن زەرتتەۋ دەڭگەيى، جۇمىستىڭ عىلىمي، تەوريالىق، ادىستەمەلىك نەگىزدەرى بەلگىلەنىپ، نەگىزگى دەرەك كوزدەرى كورسەتىلدى. سونىمەن بىرگە زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى انىقتالىپ، نەگىزگى عىلىمي جاڭالىعى، تەوريالىق - پراكتيكالىق ماڭىزى كورسەتىلدى.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى «اسان قايعى تۋرالى اڭىزدار مەن شەجىرەلىك جازبالاردىڭ تاريحي شىندىقپەن ارا قاتىناسى» دەپ اتالادى. ءبولىم ەكى تاراۋعا بولىنگەن.
1. 1 «اسان قايعى تۋرالى العاشقى جازبالار جانە ءداۋىر شىندىعى» دەپ اتالاتىن تاراۋدا اسان قايعى تۋرالى اڭىزداردىڭ ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسىندا ش. ءۋاليحانوۆ، گ. پوتانيندەردىڭ زەرتتەۋلەرى مەن جازبالارى ارقىلى جانە «دالا ءۋالاياتى گازەتىندە» جاريالانعان نۇسقالارى سول ءداۋىردىڭ شىندىعىمەن سالىستىرا قاراستىرىلادى.
اڭىزدار - حالىقتىڭ باسىنان وتكەن تاريحي وقيعالاردى باياندايتىن حالىق پروزاسىنىڭ ءبىر ءتۇرى. وندا حالىقتىڭ تاريحي وقيعالارعا بەرگەن باعاسى، دۇنيەتانىمى، كوزقاراسى، وتكەن وقيعادان الاتىن تاعىلىمى، تىرشىلىكتە كوزدەگەن ارمان - تىلەگى سۋرەتتەلەدى. اڭىز ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىزشا تاراعاندىقتان، ونىڭ مازمۇنىنا حالىق باسىنان وتكەن ءتۇرلى تاريحي كەزەڭدەر ءوز تاڭباسىن قالدىرىپ، باعاسىن بەرىپ وتىرادى. بەلگىلى ءبىر تاريحي كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن ءاربىر ۇرپاق اتا - بابادان جەتكەن تاعىلىمدى اڭگىمەگە ءوز تۇسىنداعى وزەكتى ماسەلەلەردى دە قوسىپ وتىرادى. اسان تۋرالى اڭىزداردىڭ العاش جازباعا تۇسكەن كونە نۇسقالارىندا سول ءداۋىردىڭ تانىمى مەن تاعىلىمى تىركەلگەن.
ءحىح عاسىر قازاق تاريحىندا رەسەي وتارشىلدىعى تۇبەگەيلى ورناعان، جاڭا ساياسي جانە ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇرگەن، سول رەفورمالار اكەلگەن وزگەرىستەردىڭ سالدارىنان قازاقتىڭ كوشپەلى تىرشىلىگىنە اسا قاجەتتى كوشىپ - قونار قونىستارىنىڭ تارىلۋى حالىقتىڭ ساياسي جانە رۋحاني تانىمدارىنا ۇلكەن وزگەرىستەر اكەلدى. ول وزگەرىستەر حالىق اڭىزدارىندا، ولەڭ - جىرلارىنا، جەكەلەگەن اقىندار شىعارمالارىنان كورىنىس الدى.
زامان بەينەسىن ءوز شىعارمالارىنىڭ نەگىزگى ارقاۋىنا وزەك ەتىپ العان اقىن - جىرشىلاردىڭ قالىڭ قاتارى شىقتى. م. اۋەزوۆ مۇنداي اقىندار قاتارىن «زار زامان اقىندارى» دەپ اتاپ، سول كۇيدى ەنگىزگەن اقىنداردىڭ العى شەبى اسان قايعىدان باستالادى دەپ كورسەتەدى:
«بۇل داۋىردەگى الەۋمەت تىرشىلىگىنىڭ ەڭ شانشۋلى ماسەلەسىن ادەبيەت جۇزىنە ءتۇسىرىپ، العاش رەت قالىڭ ەلدىڭ قامىن ويلاپ، كۇڭىرەنگەن - قاريا اسان. العاش رەت كەلەشەك زاماننىڭ قۇبىجىعىن سەزىپ، تۇسپالمەن بەلگى بەرىپ، بولجال ايتقان اسانقايعى. سول زاماننىڭ وزىندە باسقا جەرگە اۋايىق دەسە دە، ولەڭ ءسوزدى قاۋىمنىڭ قىزمەتىنە جاراتۋعا كىرىسكەن تاعى دا سول. كەيىنگىگە ەل قامىن جوقتاعان مۇڭ زار سارىنىن تاستاپ كەتكەن دە سول. زار زامان اقىندارىنىڭ بارلىعىنداعى سارى ۋايىم - اسان باستاعان سارىن. سوندىقتان زار زامان اقىندارىنىڭ العاشقى بەلگىسى اسانقايعىدان باستالادى دەيمىز» [1، 201].
الاشتىڭ كورنەكتى عالىمى ح. دوسمۇحامەدوۆ تە اسان ەسىمىنە قاتىستى حالىق ادەبيەتىندەگى جاڭا سارىننىڭ باستالعانىن كورسەتەدى. ول اساندى قازاق حالىق ادەبيەتىندەگى بولجال ولەڭدەرىنىڭ باستاۋىنا قويادى جانە بۇل مازمۇنداعى ولەڭدەردىڭ كۇشەيگەن تۇسى دەپ ءحىح عاسىردىڭ ءىى جارتىسى دەپ كورسەتەدى. «بولجالدىق ادەبيەتتەگى بۇنداي ءۇمىتسىز، زارلى سارىن اسىرەسە ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا – ساياسي بوستاندىقتان ءۇمىت كەسىلگەندە (يساتايدىڭ، كەنەسارىنىڭ، ت. ب. كوتەرىلىستەرىنىڭ جانشىلۋى)، قازاق جەرىن وتارلاۋ كۇشەيگەندە، ەل ءجيى - ءجيى جۇتقا ۇشىراپ، كەدەيلەنگەندە – كۇشەيە ءتۇستى»[2، 22]، - دەپ جازادى عالىم.
زامان كەيىپىنەن تورىعىپ، قايعى، ۋايىم كەشكەن زار زامان اقىندارىنىڭ قوزعاعان ماسەلەلەرى مەن اسان قايعى تۋرالى حالىق اڭىزدارىنداعى «ۋايىم ىستەرى» ءبىر - بىرىمەن ساباقتاس. اسان تۋرالى اڭىزداردا ونىڭ نەگىزگى قايعىرىپ جۇرگەن ماسەلەلەرى مىناداي:
1. ەل بيلەگەن حان تۇقىمىنىڭ قارادان قاتىن العان ىسىنە قايعىرۋ؛
2. قۇلادىنعا قۋ ىلگىزىپ، تەكتىنى تەكسىزگە جىعىپ بەرگەن حان ىسىنە ۋايىم ەتۋ؛
3. ورىس وتارشىلدىعىنىڭ شەڭگەلىنە ءتۇسىپ، كوشىپ - قونۋعا تار بولا باستاعان قايىرسىز قونىستى تاستاپ كوشۋ.
اسان قايعىنىڭ ءاز - جانىبەككە ارتاتىن باستى «وكپەسىنىڭ» ءبىرى – حاننىڭ قارادان ايەل الۋى. اساننىڭ پايىمىنشا، بۇل ءجونسىز ءىستىڭ سالدارى ەلدىڭ بولاشاعىنا زيانىن تيگىزەدى. الداعى كۇندە ەل بيلەيتىن تەكتى تۇقىم جويىلىپ، ونىڭ اقىرى جۇرتتى بوتەن ەل بيلەيدى. باسشىسى تەكسىز ەلدىڭ ءىسى دە بەرەكەسىز، بولاشاعى دا بۇلىڭعىر. ال حان تۇقىمىنىڭ «تەكسىزدەنۋى» – قارادان قاتىن الۋعا بايلانىستى.
مۇنداي رەنىشتىڭ تۋىنداۋى - قازاق دالاسىنداعى حاندىق جۇيەنىڭ كۇيرەۋى سالدارىنان بولعانى انىق. ءحىح عاسىردا قازاق دالاسىندا حاندىق جۇيە رەسەي تاراپىنان جاسالعان ساياسي رەفورمانىڭ ناتيجەسىندە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقانى تاريحتان بەلگىلى.
اساننىڭ ەكىنشى رەنىشى - اساننىڭ جامان ىرىمعا جورىعان ءاز - جانىبەك حاننىڭ قۇلادىنعا قۇس پاتشاسى اققۋدى ءىلدىرۋى. بۇل جەردە اققۋ – تورە تۇقىمىنىڭ، قۇلادىن – تەكسىز بيلەۋشىنىڭ، سونداي - اق سىرتقى جاۋدىڭ بەينەسى. اققۋدى قۇلادىنعا ىلدىرگەن حان ىسىنەن ەلدى تەكسىز كىسى بيلەيدى، جۇرت بوداندىققا تۇسەدى، حانعا قارا كىسى قارۋ كوتەرەتىن زامان تۋادى دەپ قايعىرادى.
ءحۇىىى عاسىردىڭ سوڭىندا قارادان (قۇل ءسوزىنىڭ ءسينونيمى) سىرىم باتىر نۇرالى حاندى تاقتان ءتۇسىرىپ ەلدەن قۋادى، ەسىم حاندى ولتىرەدى. يساتاي مەن ماحامبەت حانعا قارسى كوتەرىلىس جاساعان ەدى.
قازاق حالقىنىڭ وزگە جۇرت قاراۋىنا كوشۋى، بيلىككە تورە جەتە الماي قارا تۇقىمى كەلۋى، حانعا قارا كىسىنىڭ قارسى شىعىپ، قارۋ كوتەرۋى وقيعالارى قازاق تاريحىندا دا بولعان. ەلدىڭ ازىپ - توزۋى تەكسىز كىسىلەردىڭ بيلىككە كەلۋى دەپ تۇسىنەدى حالىق. زامان تۇزەلۋى ءۇشىن تەكتى تۇقىم ەل باسقارۋى شارت. اسان «قايعىسى» وسى ماسەلەلەردى كولدەنەڭ تارتادى.
ال قايىرسىز قونىستى تاستاپ كوشۋ – اسان قايعى تۋرالى اڭىزداردىڭ نەگىزگى سارىنى. بۇل سارىن اساننىڭ قازاققا جايلى قونىس ىزدەپ، جەر شولعان اڭىزدارىنىڭ مازمۇنىندا ۇنەمى ورىن الىپ وتىرادى. اسان بارعان جەرىنە ونىڭ مال مەن ەگىنگە جايلىلىعى مەن جايسىزدىعىنا سىن ايتۋمەن قاتار، وعان ماڭايداعى جاۋلاردان كەلەر ءقاۋىپ - قاتەردى دە ايتىپ وتىرادى. مىسالى، تارباعاتاي تاۋىنىڭ تۇستىك جاعىن جۇڭگو، سولتۇستىك جاعىن ورىس الار دەسە، كەرەكۋدى، ەدىل مەن جايىقتى، سارىارقانى دا ورىس الادى دەپ قاۋىپتەنىپ، ورىس بارمايتىن جەر دەپ جيدەلىبايسىنعا كوشىپ كەتەدى.
اڭىزدار مازمۇنى اساننىڭ نە سەبەپتەن قازاققا جاڭا قونىس ىزدەپ جۇرگەنىن ايقىنداپ بەرىپ وتىر. اساندى مازاسىزداندىرعان نەگىزگى سەبەپ – قازاق جەرى ورىستىڭ قولىنا تۇسەتىن، بەكىنىس، قالا سالىناتىن قايىرسىز قونىس. ودان قۇتىلۋ جولى - باسقا قۇتتى قونىسقا كوشۋ.
اتالعان مازمۇنداعى ماسەلەلەر ءحىح عاسىرداعى زار زامان اقىندارى مۇرات، دۋلات، شورتانباي شىعارمالارىنان دا مول ورىن العان ەدى. سوندىقتان فولكلورتانۋشى عالىم ءا. قوڭىراتبايەۆ اسان قايعى شىعارمالارىنا: «ول (اسان قايعى – ب. م.)- ەل باسىنداعى اۋىرتپالىقتى جىرلاپ، زامان جايلى سىنشىل وي تۋدىرعان فيلوسوف، زامانا سىنشىسى. ونىڭ سارىندارىن ءحىح عاسىردا «زار زامان» اقىندارى قايتالاعان» [3، 95]،- دەپ ورىندى، ءارى ءدال باعا بەرەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
كۆادرات تەڭدەۋ تۇبىرلەرىنىڭ فورمۋلالارى تاقىرىبى بويىنشا ەسەپتەر شىعارۋ.
