اشتىق
رومان
ءبىرىنشى ءبولىم
مۇنىڭ ءوزى ادامعا ماڭگى وشپەس ءىز قالدىراتىن تاڭعاجايىپ كەنت حريستيانيانىڭ كوشەسىندە اشتىقتان بۇراتىلىپ قاڭعىپ جۇرگەن كۇندەرىمدە بولعان ەدى.
ءۇيدىڭ شاتىرىنداعى باسپانامدا كىرپىك قاقپاي جاتىپ تومەندە ساعاتتىڭ التىنى سوققانىن ەسىتتىم، تاڭ ابدەن اعارىپ، باسپالداقپەن جوعارى-تومەن جۇگىرىس باستالدى. بولمەمنىڭ ەسىگى "ەرتەڭگىلىك گازەتتىڭ" ەسكى ساندارىمەن جەلىمدەپ تاستالعان بولاتىن، ودان ماياك قاراۋىلىنىڭ قۇلاقتاندىرۋىن ايقىن كورىپ جاتىرمىن، ال ودان ءسال سولعا قاراي باتتيعان قارا ارىپپەن جازعان فابيان ولسەننىڭ بۋى بۇرقىراپ جاڭا پىسكەن نانىن جەر-كوككە سىيعىزباي ماقتاعان جارناماسى تۇر.
كوزىمدى اشا سالا، ەجەلگى ادەتىم بويىنشا، بۇگىنگى كۇن كوڭىلىمدى نەسىمەن جۇباتار ەكەن دەپ ويلادىم. كەيىنگى كەزدە كۇنكورىس قيىنداپ كەتتى، ازىن-اۋلاق جيعان-تەرگەنىم "قوماعاي قارتتىڭ" قۇلقىنىنا جۇتىلىپ، جۇيكەم جۇقارىپ اشۋشاڭ بولىپ الدىم، باسىم اينالعاندىقتان بىرنەشە كۇن توسەكتەن دە قوزعالمادىم. ارا-تۇرا، ءساتىن سالعاندا، ءبازبىر ءۇنپاراقتاردان بولماشى ماقالالارىم ءۇشىن بەس كرونداي اقشا الىپ تۇرۋشى ەدىم.
جارىق بارعان سايىن مولايىپ، ەسىكتەگى حابارلاندىرۋلاردى وقۋعا كىرىستىم، الگىندەي ەمەس، قايرالعان تىستەي ىرسيعان جىڭىشكە ارىپتەردىڭ ءوزىن ايىرىپ، "اندەرسەن بيكەشتىڭ دۇكەنىنە كىرگەن بويدا وڭعا بۇرىلساڭ، ەڭ جاقسى كورپە ساتىپ الۋىڭا بولادى" دەپ حابارلايدى.
تەرەزەنى اشىپ، اۋلاعا كوز تاستادىم. كوزىم كىر ىلەتىن كەرۋلى ءجىپ پەن الاڭقايعا ءتۇستى، ودان ارىرەك كۇيىپ كەتكەن ۇستاحانانىڭ قاڭقاسى، اينالاسىندا كومىردى قوتارىستىرىپ جۇرگەن كىسىلەر كورىندى. تەرەزەنىڭ جاقتاۋىن شىنتاقتاي تۇرىپ الىسقا كوز جىبەردىم. سەز جوق، كۇن اشىق بولعالى تۇر. كۇز دە كەلىپ قالدى، كادىمگى ءبارى ءتۇسىن وزگەرتىپ، وڭىپ-سولاتىن عاجايىپ سالقىن شاق قوي. بۇل كوشەدە دابىرا-شۋ كوبەيىپ، مەنى ۇيدەن شىعۋعا ەلىكتىرىپ تۇرعان تاقىلەتتى. تۇگى جوق ءتۇت جالاڭاش بولمەنىڭ ەدەنى ادىم اتتاعان سايىن ويبايىن سالىپ، سىقىرلاي جونەلەدى، ءبازبىر توز-توزى شىققان شىرىك ساسىق تابىت سياقتى. ەسىكتە ءجونى ءتۇزۋ قۇلىپ تا جوق. پەش دەگەنىڭدى ءتىپتى اتاما، تاڭعا دەيىن ءسال دە بولسا كەپسىن دەپ، شۇلىعىمدى جامباسىما باسىپ جاتامىن. كوڭىلگە مەدەۋ تۇتار جالعىز عانا زات كىشكەنتاي قىزىل اتكەنشەك، كەشكىسىن سوعان تەربەلىپ ارنەنى ويلاپ جاتىپ قالعىپ كەتەتىنىم بار. كەيدە كۇشتى جەل كوتەرىلگەندە، استىداعى كىرەر ەسىك اشىق بولسا، بولمە ازىناپ قويا بەرەدى دە، قابىرعاسى مەن ەدەنى نەبىر وكسىك سارىنعا سالىپ ۋىلدەپ كەتەدى. ەسىككە جاپسىرىلعان گازەتتەن مەنىڭ ساۋساعىم سىيىپ كەتەتىندەي ساڭلاۋ پايدا بولادى.
Kepi بۇرىلىپ ورازامدى نەمەن اشۋدى ويلاپ، بۇرىشتا كەرەۋەتتىڭ اياعىنا تامان جاتقان تۇيىنشەگىمدى ىزدەپ، ودان تىسكە باسار تۇك تاپپاعان سوڭ، تەرەزەگە قايتىپ ورالدىم.
"جالپى، جۇمىس ىزدەپ تابۋىمدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى" دەپ ويلادىم تاعى دا. "جوق" دەپ بەتىمدى قايتارعاندار، ءتىپتى قابىل الماعاندار، جارتىلاي ۋادە بەرگەندەر بۇل قالادا قانشاما، ءۇمىت پەن كۇدىك الماسىپ، ب ا ق سىناپ كورۋگە قانشا تىرىسقانمەن، ءبارى دە قۇردىمعا كەتىپ، ماڭدايىم تاسقا ءتيىپ، تاۋانىم شاعىلىپ، ابدەن مۇقالىپ ءبىتتىم. اقىر اياعىندا كاسسير بولۋعا دا بەل بۋىپ ەدىم، ودان دا كەشىگىپ قالدىم، ونىڭ ۇستىنە ەلۋ كرون كەپىلدىك سالۋعا قالتام كوتەرمەدى. ءومىر-باقي وسىلاي بىردەڭە بوگەت بولادى دا جۇرەدى. ءتىپتى ءورت سوندىرۋشىلەر جاساعىنا دا سۇرانىپ كوردىم. ول جولى ەلۋ شاقتى ادام جينالدىق، ءارقايسىمىز كەۋدەمىزدى كەرىپ، ءوزىمىزدى كەرەمەت كۇش يەسى، ەشتەڭەدەن بەتى قايتپايتىن وجەت ەتىپ كورسەتۋگە تىرىستىق. جالداپ الۋشى قاتارىمىزدى ارالاپ، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، كەيبىرەۋدىڭ بۇلشىق ەتىن ۇستاپ كورىپ، بىردەڭەلەر سۇراپ، ماعان كەلگەندە باسىن شايقاپ، بۇل ىسكە كوزىلدىرىكتى كىسى جارامايدى دەپ بۇرق ەتتى. كوزىمنىڭ وتكىرلىگى قانجاردىڭ جۇزىندەي ەكەنىن كورسەتكەلى كوزىلدىرىگىمدى تاستاپ، قايتا كەلىپ، مۇرنىمدى ءبىر تارتىپ قويىپ تۇر ەدىم، ول جانىمنان تاعى دا ءوتىپ، جىميىپ كۇلدى دە قويدى، سەبەبى مەنى تانىپ قالدى. ونىڭ ۇستىنە ۇستىدەگى كيىمىمنىڭ دە ابدەن توزىعى جەتىپ، جۇمىس بەرۋشىگە مەنى جوندەم ادام دەپ كورسەتەرلىك ەمەس ەدى.
وسىلاي بىرتە-بىرتە بۇلتارماي قۇزدان تومەن سىرعىپ بارا جاتتىم. اقىر سوڭىندا اۋىزعا الار ەشتەڭەم، ءتىپتى تاراق پەن مۇڭ باسقان مەزەتتە جۇبانىش قىلار كىتاپشا دا بولماي قالدى. جازدا كەز كەلگەن كۇنى زيراتقا نەمەسە قۇلپى ساراي تۇرعان باققا كەتىپ قالۋشى ەدىم. وندا ۇزاق وتىرىپ، گازەت ءۇشىن ۇباق-شۇباق ماقالالار جازاتىنمىن. ولاردا نە جوق دەيسىڭ، قۇيقىلجىعان قيالىمنان تۋعان نەبىر عاجايىپتار، ويعا كەلمەيتىن، كوڭىل سەنبەيتىن وقيعالار، شالدۋار شالكەس قيمىلدار كەزدەسەتىن. ورلىكپەن وجەتتەنىپ ەڭ ءبىر ەستە جوق شەتىن تاقىرىپتارعا بارىپ، ازاپقا ءتۇسىپ، ولاردى سارىلىپ ساعاتتاپ جازعانىممەن باسىپ شىعارۋعا ەشكىم بەل بۋمايتىن. رەداكتورلاردىڭ قابىلداماعانىنا قىنجىلماي، ماقالانىڭ ءبىرىن ءبىتىرىپ، ەكىنشىسىن باستايتىنمىن. ايتەۋىر بىردە بولماسا بىردە ەڭبەگىم جاناتىنىنا ءوزىمدى-وزىم سەندىرۋگە تىرىستىم. شىنىندا دا، ءباز بىردە باعىم جانىپ، قالامىمنان ءتاپ-تاۋىر بىردەڭە تۋىپ قالىپ، جارتى كۇندىك ەڭبەگىمە بەس كرون الىپ جۇرگەن دە كەزىم بولدى.
تەرەزەدەن تاعى دا كەرى بۇرىلىپ، قولجۋعىشقا كەلىپ، شالبارىمنىڭ تۇتەلەنىپ بارا جاتقان تىزەسىن سۋلادىم، ونداعىم قارايىپ جاڭا كورىنەر مە ەكەن دەگەن وي عوي. ونى ورىنداپ، ادەتىم شە قاعازىم مەن قارىنداشىمدى قالتاما سالىپ، ەسىكتەن سىرتقا شىقتىم. قوجايىنىمنىڭ كوزىنە ءتۇسىپ، كوڭىلىن بولمەس ءۇشىن باسپالداقپەن بايقاپ باسىپ ءۇن-تۇنسىز تۇسۋگە تۋرا كەلدى، ويتكەنى پاتەراقى تولەۋدىڭ مەرزىمى باياعىدا وتكەن. تولەيىن دەسەم قالتامدا تۇك جوق.
ساعات توعىزدى سوقتى. اربالاردىڭ داڭعىرى مەن ادامداردىڭ داۋسى اۋانى جاڭعىرىقتىرىپ، جاياۋلاردىڭ اياق تارسىلى جامشىك قامشىلارىنىڭ سۋىلىنا قوسىلىپ، ءجۇز داۋىستى تاڭعى حور باستالىپ تا كەتتى. سوناۋ شۋلى قوزعالىس مەنى دە جەلپىندىرىپ، ءوزىمدى سەنىمدىرەك سەزىندىم. ارينە، مەنى قىزىقتىراتىنى انشەيىن عانا تاڭعى تازا اۋادا قىدىرىپ قايتۋ ەمەس. مەنىڭ وكپەمە اۋانىڭ قاجەتى قانشا؟ ءوزىمدى الىپ داۋدەي الۋەتتى سەزىنىپ، يىعىمدى توسىپ تۇرا قالسام، ات-اربانى توقتاتاتىنداي كورىپ كەلەمىن. وزىمە-وزىم ءدان ريزا بولىپ، تاڭ-تاماشا عاجايىپ ءبىر سەزىمنىڭ قۇشاعىندا بالقيمىن. قارسى جولىققانداردى كوزىممەن ۇزاتىپ، ۇيلەردىڭ ماڭدايشاسىنداعى جارنامالاردى وقيمىن. جانىمنان وتكەن كۇيمەلەردەن وزىمە تۇسكەن كوزدەردى اڭداپ، جولاي كەزدەسىپ، بىردەن عايىپ بولعان كەزدەيسوق قۇبىلىستاردىڭ قۇيتىمداي دا قالت جىبەرمەي، ءبار-بارى بايقاپ كەلەمىن.
قانداي عاجاپ كۇن دەسەيشى! تەك تىسكە باسار بىردەڭە تابىلسا عوي. تاڭنىڭ شاتتىق شاپاعاتىنا باسىممەن سۇڭگىپ، كەۋدەمدى قۋانىش كەرنەپ، ءاي جوق، ءشاي جوق ىڭىلداپ اندەتە باستادىم. ەت دۇڭگىرشەگىنىڭ جانىندا شۇجىق تاڭداپ، قولىندا سەبەتى بار ءبىر ايەل تۇر ەكەن، ول دا ماعان قارادى. اۋزىنان جىلتيىپ جالعىز-اق، ءتىسى كورىنەدى. كەيىنگى كۇندەرى مەن كىدى دە كىنامشىل بولىپ كەتتىم، الگى ايەلدىڭ ءجۇزى ماعان جەكسۇرىن كورىندى: ساپ-سارى ۇزىن سوياۋداي ءتىسى شىناشاق سەكىلدەندى، ماعان كوز اۋدارعاننىڭ وزىندە دە قاراسىنان شۇجىقتى ويلاپ تۇرعانى ءبىلىندى. تاماق ىشۋگە بىردەي-اق زاۋقىم سوقپاي كەڭىردەگىمە لوقسىق كەپتەلىپ قالدى. بازارعا جەتىسىمەن، كرانداعى سۋدان قانىپ ءىشىپ، باسىمدى كوتەرىپ قۇتقارۋشى شىركەۋىنىڭ مۇناراسىنا قاراسام، ساعات ءتىلى وندى كورسەتىپ تۇر ەكەن.
ويسىز-كۇيسىز قالانى كەزىپ كوپ ءجۇردىم دە، سوسىن ەش سەبەپسىز ءبىر بۇرىشتا ءبىراز تۇرىپ، ەش جۇمىسىم وندا بولماسا دا، بۇيىردەگى كوشەگە بۇرىلدىم. ءسارىنىڭ شاتتىق شۋاعىنا سۇڭگىپ، اعىنمەن ىعىپ، ەش الاڭسىز كوڭىلدى جۇرتتىڭ اراسىندا ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردىم دە قويدىم. اۋا تازا، سىڭعىرلاپ تۇر، كوڭىلگە كىربىڭ تۇسىرەر ەشتەڭە جوق.
الدىمدا ون مينۋتتەي ىلگەرى ءبىر اقساق شال كەتىپ بارادى. ءبىر قولىندا ۇستاعان تۇيىنشەگى بار، ال اياعىن جەبەي باسۋ ءۇشىن بارىن سالىپ ىلگەرى ەنتەلەي تۇسەدى. ونىڭ القىنا دەم العان تىنىسىن ەستىپ كەلەمىن، قۋىپ جەتىپ تۇيىنشەگىن الىپ كومەكتەسەيىن دەپ ەدىم، ول ويىمنان اينىپ قالدىم. گرەنسەنگە تاياۋ گانس ءپاۋليدى كەزدەستىرىپ ەدىم، ول باسىن ءيىپ، شاپشاڭ باسىپ وتە شىقتى. ءوزى قايدا اسىعىپ بارادى ەكەن، ءا؟ ودان اقشا سۇرار ويىم جوق ەدى عوي، قايتا بۇدان بىرنەشە اپتا بۇرىن العان كورپەمدى قايتارىپ بەرمەك ەدىم. ءسال-پال قيىندىقتان قۇتىلسام-اق، كورپەسىن قايتارماپتى دەپ ەشكىم دە ايتا الماس ەدى-اۋ. كەلەشەكتەگى قىلمىستىڭ ءرولى تۋرالى، بولماسا ەرىك ەركىندىگى جايىنداعى، نەمەسە باسقا دا ماڭىزدى بىردەڭە جونىندەگى ماقالامدى ءدال بۇگىن جازۋعا وتىرىپ، وعان ەڭ كەمى ون كرون الماسام با... كەنەت كوكىرەگىمدى ويلار كەرنەپ، دەرەۋ ىسكە كىرىسۋىم قاجەت ەكەنىن سەزىندىم دە، ب ا ق ىشىنەن وڭتايلى جەر ىزدەپ، ماقالام جازىلىپ بىتكەنشە دەمالىس دەگەندى قاپەرىمە دە الماسقا بەل بۋدىم.
ال اقساق قارت بۇكشيىپ الىپ الدىمدا ەربەڭدەدى دە وتىردى. اقىر سوڭىندا ول الدىمدا ۇدايى قاراڭداپ وتىرىپ مەنى شامداندىرۋعا اينالدى. بۇنىڭ ءتىپتى تاۋسىلار ءتۇرى جوق، الدە ول دا مەن باراتىن جەرگە بارا ما ەكەن، وندا كوزگە تۇرتكى بوپ الدىمدا قورباڭدايدى دا وتىرادى عوي. وسىلاي تولعانباعىما دا شارا جوق، ول قاساقانا ىستەگەندەي ءاربىر بۇرىلىستا اياق الىسىن باياۋلاتىپ، ءدال مەنى كۇتكەندەي كىدىردى دە، تۇيىنشەگىن سەرمەپ بەكەم ۇستاپ الىپ، ماعان جەتكىزگىسى كەلمەگەندەي، بۇگجەڭدەپ قايتا تارتادى. مىناۋ بايعۇس مۇگەدەكتەن كوز الماي كەلە جاتىپ، وعان دەگەن اشۋ-ىزام دا ءورشي تۇسەدى، كوتەرىڭكى كوڭىل كۇيىمدى ول بىرتىندەپ بۇزۋمەن بىرگە تاپ-تازا تاماشا سۇلۋ تاڭدى سۇمپايى سۇرىمەن ءبۇلدىرىپ بارا جاتقانداي سەزىنەمىن. ول تابان جولدى تۇگەل جاۋىپ ىلگەرى جىلجىپ بارا جاتقان، مەرتىگىپ سۇلدەرىن سۇيرەتكەن الىپ شىبىن-شىركەيگە ۇقسايدى. قىرقاعا كوتەرىلگەنىمىزدە ونىڭ قورباڭداعانىن قايتىپ كورمەس ءۇشىن جارناما اينەكتىڭ الدىنا توقتاپ، ونىڭ ۇزاپ كەتكەنىن كۇتتىم. بىرنەشە مينۋتتەن كەيىن قايتا قوزعالسام، ول كىسى الدىمنان تاعى دا شىعا كەلدى. زايىرى، ول دا ايالداعان بولسا كەرەك. كەپ ويلانىپ جاتپاي ءۇش-تورت قارىشتى قادام جاساپ قۋىپ جەتتىم دە، يىعىنان قاقتىم. ول تۇسالعانداي توقتاي قالدى. بىرىمىزگە-بىرىمىز قادالا قاراستىق.
— قانشا بولسا دا، ءسۇت ساتىپ الۋعا بىردەڭە بەرىڭىزشى! — دەپ كۇرسىندى دە باسىن ءبىر جاق يىعىنا قيسايتتى اقىر سوڭىندا ول.
ال كەرەك بولسا، قۇدايدىڭ ايداپ كەلىپ كورسەتكەن كەبىن قارا! قالتالارىمدى اقتارىپ ەشتەڭە تاپپاعان سوڭ:
— اي، سۇتكە دەيسىڭ بە... ىم!.. ال ءبىراق ءبىزدىڭ زاماندا كوشەدە جاتقان اقشا بولمايتىنىن بىلەسىز عوي جانە سول ءسۇتتىڭ قانشالىقتى قاجەت ەكەنىن مەن دە بىلمەيمىن.
— كەشەدەن بەرى دامەننەن شىققالى ءنار تاتقانىم جوق، — دەدى ول. مەندە ءبىر دە ەرە قالعان جوق، ونىڭ ۇستىنە جۇمىس تابا الماي ءجۇرمىن.
— قولونەرشىسىز بە ءوزىڭىز؟
— ءيا، ... ياعني، تەرى يلەۋشى ەدىم.قالايشا؟
— ەلتىرىنى ءوزىم يلەپ، وڭدەپ، پىشەمىن. ايتقانداي، ەتىك تە تىگە بىلەمىن.
— بۇل ەندى ءىستىڭ بەتىن بۇرادى، — دەدىم مەن.ءسال-پال كۇتە تۇر، جۇگىرىپ اقشاعا بارىپ كەلەيىن، بىرەر ەرە سىزگە بەرەرمىن.
بار پارمەنىممەن پيلەسترەدەت جاققا جۇگىرە جونەلدىم. ونداعى ۇيلەردىڭ ءبىرىنىڭ ەكىنشى تاجىندە ءبىر ءوسىمقور تۇراتىن. شىنىمدى ايتسام، بۇرىن-سوڭدى الدىندا بولىپ كورگەن ەمەسپىن. قيقىلداپ كىرە-اق جەلەتكىمدى تەز شەشىپ الىپ، قولتىعىما باستىم دا، باسپالداقپەن كوتەرىلىپ ەسىكتى قاقتىم. كىرە سالا باسىمدى ءيىپ، جەلەتكىمدى ساۋدا سورەسىنە تاستاي سالدىم.
— ءبىر جارىم كرون، — دەدى ءوسىمقور.
— قوش، راحمەت سىزگە، — دەپ جاۋاپ قاتتىم،وزىمە قىسقالاۋ بولماعاندا ۇستىمنەن تاستاماس ەم.
اقشاسى مەن تۇبىرتەگىن الىپ كەرى تارتتىم. شىن مانىندە زەرلەتتى باسەكە سالۋ عالامات ءبىر تابىلعان اقىل بولدى؛ ەندى جاقسىلاپ ەرتەڭگىلىك جاساپ الۋىما اقشام قالادى، ال كەشكىسىن قىلمىستىڭ بولاشاقتاعى ءرولى جونىندەگى ماقالام دا بىتەدى. ءومىر شىركىن بىردەي-اق باياعىداي قاتىباس كورىنبەي، شالعا شاپشاڭ جەتىپ، ودان قۇتىلۋعا اسىقتىم.
— مىنەكەيىڭىز! — دەدىم وعان اقشا ۇسىنىپ.ەڭ الدىمەن مەنەن جاردەم سۇراعانىڭىزعا باقىتتىمىن.
اقشانى الىپ تۇرىپ ول ءوزىمدى باستان-اياق ءسۇزىپ شىقتى. مۇنشا تەسىلىپ قاراعانى نەسى، شىركىننىڭ؟ ماعان ول اسىرەسە تىزەمە تەسىلىپ كوز المايتىنداي كورىندى، ونىڭ ۇياتسىزدىعى جىنىمدى كەلتىردى. قالايشا مىناۋ قاڭعىرما بۇلايشا كيىنگەنىم ءۇشىن مەنى قايىرشى ساناماقشى؟ ون كرون دىق ماقالامدى جازۋعا كىرىسىپ، باستاپ تا قويعان جوقپىن با؟ جالپى كەلەشەك ماعان قاتەرلى ەمەس، الار سىباعام جەتەرلىك. مىناۋ جارقىراپ جايناپ تۇرعان كۇندە تانىمايتىن ادامعا ازىن-اۋلاق اقشا بەرگەنىمنىڭ نەسى ايىپ! ونىڭ ماعان كوز تاستاسى ۇناماعان سوڭ، كەتەر الدىمدا ويىمدى ىرىكپەي ايتىپ كەتكىم كەلدى دە، يىعىمدى قوزعاپ قويىپ:
— قۇرمەتتىم، كىسىنىڭ تىزەسىنە تەسىلىپ كوز ايىرمايتىن جامان عادەتىڭىز بار ەكەن. ول ساعان تابانى كۇرەكتەي ءبىر كرون بەرىپ تۇرعان جان ەمەس پە!
ول قابىرعاعا قيسايا كەتىپ باسىن ءبىر سىلكىپ، اۋزىن اشىپ اڭىردى دا قالدى. بۇل قايىرشىنىڭ ميىندا ءبازبىر وي ويانىپ، مەنى ءوزىن مازاق ەتىپ كەلەكەلەپ تۇر دەپ توپشىلادى ما، اقشامدى وزىمە قايتا ۇسىندى.
اياعىممەن جەر تەپكىلەپ مەن ونىڭ اقشانى وزىندە قالدىرۋىن تالاپ ەتتىم. ول ءباتشاعار جەردى مەن بوسقا تەپكىلەپ تۇر دەپ ويلاعان جوق پا ەكەن، ءوزى؟ شىنتۋايتقا كەلگەندە، مەن وعان ءبىر كرون بەرۋگە دە ءتيىسپىن، بۇل دەگەنىڭ ءوزى ەجەلگى بورىش، ونىڭ ءىسى باقايشاعىنا دەيىن ادال بايسالدى ادامعا ءتۇسىپ وتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ول سونىڭ اقشاسى... اي، العىس ايتارداي ەشتەڭە جوق، ەڭ الدىمەن قۋانىشىم قوينىما سىيار ەمەس، ءوزى. جولىققانشا!
ءسويتىپ كەتىپ قالدىم. اقىرى، الگى بەيمازا مۇگەدەكتەن قۇتىلدىم، ەندى ماعان ەشكىم بوگەت بولمايدى. پيلەسترەدەتكە قايتادان بارىپ ازىق-تۇلىك دۇكەنىنە توقتادىم. ساۋدا سورەسى ىشىپ-جەمگە سىيماي سىقاسىپ تۇر ەكەن، ىشكە كىرىپ بىردەڭە الىپ شىعۋعا بەل بۋدىم.
— ءبىر كەسەك سىر مەن فرانسۋز توقاشىن بەرسەڭىز، — دەپ جارتى كروندى ساتۋشى الدىنا تاستاي سالدىم.
— بارلىق اقشاڭىزعا سىر مەن نان بەرەيىن بە؟ — دەپ كەكەتە سۇراعان ساتۋشى ماعان كوز دە سالعان جوق.
— ءيا، بارلىق ەلۋ ەرەگە بەرىڭىز، — دەدىم مەن دە ءمىز باقپاستان.
ساتىپ الارىمدى الىپ، تىرسيعان تولىق كارى ساتۋشى ايەلگە ىلتيپاتپەن باس ءيىپ ب ا ق تۇرعان ادىرعا تارتتىم. باقتان ءبىر ورىن تاۋىپ الىپ تاماقتانۋعا كىرىستىم. بويىم سەرگىپ سالا بەردى؛ مۇنداي مول ولجا مەندە كوپتەن بولعان ەمەس، بىرتە-بىرتە ساباما ءتۇسىپ، ءوزىمدى-وزىم سەرگەك سەزىنە باستادىم. ادەتتە كوز جاسىڭدى تۇگەل توگىپ جىلاعاندا وسىلاي ماۋقىڭ باسىلىپ جەڭىلدەنىپ قالۋشى ەڭ. ۇزاماي كوڭىلىم ابدەن كوتەرىلىپ، رۋحتانىپ كەتتىم، ەندى ماعان تاريحقا ءسال-پال ۇڭىلگەن كەز كەلگەن كىسى اڭعاراتىن كەلەشەكتەگى قىلمىستىڭ ءرولى تۋرالى قارابايىر استارسىز ماقالا جازۋ مۇمكىندىگىمنەن تومەن بولىپ كورىندى دە، ءوزىمدى مەن كەرەمەت قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ شىعۋعا قابىلەتىم قاپتال دەپ ەسەپتەپ، فيلوسوفيالىق تانىم جونىندە ءۇش بولىمنەن تۇراتىن شىعارما جازۋعا بەل بايلادىم. البەتتە، كانت ءسوفيزمىنىڭ كەيبىر قاعيدالارىنىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرۋعا شىمىرىكپەيمىن. جازۋ قۇرالدارىمدى الىپ ىسكە كىرىسپەك ەدىم، قارىنداشىمنىڭ جوقتىعىن ءبىر-اق ءبىلدىم. بەيباق باسىم، باعانا ونى ءوسىمقوردىڭ سورەسىنە تاستاي سالعان جەلەتكىمنىڭ قالتاسىندا قالدىرىپ قويىپپىن.
قۇداي-اۋ، قايتسەم دە جولىمنىڭ بولمايتىنى نە، وسى؟! ءوزىمدى ىشتەي الدەنەشە سىباپ الىپ ورىندىقتان تۇردىم دا، جاياۋ سۇرلەۋمەن ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردىم. اينالا قۇلاققا ۇرعان تاناداي، اۋلاقتا كورول سۇحباتتاعى ماڭىندا ءبازبىر بالا كۇتۋشىلەر ارباعا ساپ سابيلەردى قىدىرتىپ ءجۇر، باسقا ءتىرى پەندە كورىنبەيدى. شات-بالەكەيىم شىعىپ، ەسىنەن اداسقان ادامداي، ورىندىقتى اينالشىقتاپ ءجۇردىم دە قويدىم. جان-جاعىمنان قاۋمالاپ، قىرسىقتىڭ شىر اينالدىرۋىن قاراشى. قالتامدا سوقىر تيىنعا تاتىمايتىن قارىنداشتىڭ جوقتىعى سەبەپتى مەنىڭ ءۇش بولىمنەن تۇراتىن فيلوسوفيالىق شىعارما جازۋىما بولمايدى. ال پيلساترەدەتكە ورالىپ قارىنداشىمدى بارىپ السام قايتەر ەدى؟ وندا سەيىلدەۋشىلەر قاشان باققا ساۋ ەتكەنشە، ءبىراز جازىپ تاستامايمىن با! فيلوسوفيالىق تانىم تۋرالى بۇل تۋىندىعا كوپ ماسەلە بايلانىستى، بالكىم ادام باقىتىنىڭ تامىرى دا سوندا جاتقان شىعار. ءوز پايىمداۋىمشا، جاس ادامدارعا ول ەڭبەك وتە-موتە پايدالى بولماق. ەگەر جاقسىلاپ وي ەلەگىنەن وتكىزسەك، ماعان كانتقا تارپا باس سالۋدىڭ ەش قاجەتى جوق؛ ونىڭ جولىن تابۋ وڭاي: ءسوز ۋاقىت پەن كەڭىستىك جايىنا ورالعاندا ءسال ءبىر جاققا اۋىتقىساڭ جەتىپ جاتىر، ال ونىڭ ەسەسىنە اناۋ قارت ءپىرادار رەنانىڭ سىباعاسىن بەرەمىن اياماي... الايدا، قايتكەنمەن بىرنەشە باعان عىپ جازىپ تاستاۋ كەرەك. پاتەرگە اقى تولەگەنىم جوق، كۇندە ەرتەڭ باسپالداقتا كەزدەسىپ قالسام-اق، قوجايىن الا كوزىمەن اتا قارايدى. سول قاراسى جانىمدى ەشبىر كۇڭگىرت وي تۇمشالاماعان ەڭ ءبىر قۋانىشتى ساتىمدە دە قالقىپ شىعا كەلەدى. بۇنىڭ ءبىر اقىر-تاقىرىن شىعارۋ كەرەك ەدى. جەدەل باسىپ باقتان شىقتىم دا، قارىنداشىمدى العالى ءوسىمقورعا تارتتىم.
قىرقادان ءتۇسىپ، ەكى كەلىنشەكتى باسىپ وزدىم. بايقاماي بىرەۋىن جەڭىممەن قاعىپ كەتىپ، بۇرىلىپ قاراپ، اپپاق قۋداي تولىق ءجۇزىن كوزىم شالدى. كەنەت ونىڭ ءجۇزى لىپ ەتە قالىپ عالامات سۇلۋلانىپ كەتتى، كىم ءبىلسىن، جانىنان وتكەن بىرەۋ بىردەڭە ايتتى ما، الدە ءوزىنىڭ قۇپيا ءبىر ويلارى ەسىنە ءتۇستى مە ەكەن؟ الدە مەنىڭ قولىم قولىنا ءتيىپ كەتكەندىكتەن بە؟ ونىڭ كوز تارتار ومىراۋى تولىقسي كوتەرىلىپ-باسىلىپ، قولشاتىرىنىڭ سابىن قىسا تۇسەدى. بۇعان نە بوپ قالدى؟
مەن كىدىرىپ، ونى الدىما جىبەردىم، ەندى ءارى قاراي ءجۇرۋىم مۇمكىن بولماي قالدى، وسىنىڭ ءبار-بارى ءبىر عالامات بولىپ كورىندى. ىزا بولىپ، قارىنداش ىزدەپ ساندالعان وزىمە-وزىم اشۋلاندىم، ۇزاق اشتىقتان كەيىن قۇنىعا ىشكەن تاماق تا تۇلا بويىمدى ىسىتىپ جىبەردى. ىشكى ويىم الاي-تۇلەي بۇرقانىپ، مىناۋ بيكەشتى قورقىتىپ، ارتىنان قۋىپ جەتىپ، ءبازبىر ىڭعايسىز ءىس ىستەۋ پيعىلى ويىمدى باۋراپ الدى. ونى قايتادان قۋىپ جەتىپ، باسىپ وزىپ ءجۇزىن دۇرىستاپ كورگەلى كىلت كەرى بۇرىلدىم دا، بەتپە-بەت تۇرا قالدىم. ونىڭ كوزىنەن كوز الماي تۇرىپ، ەشقاشان ەستىپ بىلمەگەن تولقىمالى، تولقىندى يلايالي دەگەن ءبىر ەسىمدى ويلاپ تابا قويدىم. ول تىپتەن تاياپ كەلگەندە، باسىمدى سىلكىپ قالىپ، قاتقىل ۇنمەن:
— كىتابىڭىزدى جوعالتىپ الاسىز، بيكەش، — دەدىم.
— كىتاپتى ما؟ — دەپ ول سەرىگىنەن سۇرادى دا، ءارى قاراي جۇرە بەردى.
ىزاقور تاباندىلىعىم تاپجىلتپاي، ونىڭ قىر سوڭىنان قالمادىم. ارينە، سول ءسات ەسسىزدىك جاساپ تۇرعانىمدى سەزدىم، ءبىراق ونى جەڭەر شامام بولمادى، تولقىنىس ىلگەرى جەتەلەپ، ءوزىمدى-وزىم اۋىزدىقتاي الماي، شالكەم-شالىس قيمىلعا باردىم. ەسۋاس، ناقۇرىس ادامنىڭ ءىسى سياقتى ىستەگەنىڭ، دەپ ءوزىمدى قانشا سوككەنىممەن دە، ونىڭ ەش كومەگى بولماي، كەلىنشەكتىڭ تۋ سىرتىنان بەت-اۋزىمدى قيساڭداتىپ قالماي قويدىم، قۋىپ جەتىپ جانە قاتتى جوتەلگەنىمدى قايتەرسىڭ. ەندى باياۋ باسىپ، ونىڭ الدىندا بىرنەشە قادامداي وزىپ، جون ارقامدى شىمىرلاتقان ونىڭ كوزقاراسىن سەزىنىپ مونتاڭداپ كەلەمىن، ويىما ەرىكسىز ۇيات ۇيالاپ، ونىڭ الدىندا ءوزىمدى وتە ەرسى ۇستاعانىمدى ءتۇسىندىم. بىرتىندەپ مەنى ءبىر وقشاۋ تۇيسىك بيلەپ الدى، ءوزىم بولسام، بۇل ارادان الدە قايدا الىستا ەكەنمىن دەيمىن، ال مەنىڭ ورنىمدا مىناۋ تاس تاقتالاردى تىرپىلداپ باسىپ تومەندەپ باسقا بىرەۋ كەلە جاتقان ءتارىزدى.
بىرنەشە مينۋتتەن كەيىن كەلىنشەك پاشانىڭ كىتاپ دۇكەنىنە كەلگەندە، مەن ءبىرىنشى جارناما اينەكتىڭ الدىندا تۇر ەدىم، وعان قارسى ءجۇرىپ باعاناعى ءسوزىمدى قايتالادىم:
— كىتابىڭىزدى جوعالتىپ الاسىز، بيكەش.
— ال ول قانداي كىتاپ؟ — دەپ ۇرەيلەنە سۇرادى ول،قانداي كىتاپ جايىندا ايتىپ تۇرسىز؟
اڭ-تاڭ بوپ ول قالت تۇرا قالدى. ونىڭ قىسىلعانىن كورىپ، مەنىڭ قىبىم جانىپ بارادى، كوز الدىمدا ابدىراعانى قىزىق كورىنەدى ماعان. مەنى اكەتىپ بارا جاتقان ىزاقورلىق وعان بيماعلۇم، شىنتۋايتقا كەلگەندە، وندا ەشقانداي كىتاپ جوق، ءتىپتى ونىڭ پاراعى دا جوق، ءبىراق ول كويلەگىنىڭ قالتاسىن اقتارىپ قاراپ جاتىر. قولىنا قاراپ، باسىن شايقاپ قويادى، ارتىنا بۇرىلىپ اۋرەلەنەدى، نازىك ميىن قامشىلاپ قانداي كىتاپ تۋرالى ايتىپ تۇرعانىمدى بىلۋگە تىرىسادى. ءبىر قىزارىپ، ءبىر بوزارىپ، بەت بەينەسى ءجۇز قۇبىلىپ، اۋىر كۇرسىنگەنىن ەستىپ تۇرمىن، ءتىپتى ونىڭ كويلەگىنىڭ تۇيمەسى دە ۇرەيلەنگەن كوزىندەي ماعان قارايتىن ءتارىزدى.
— وعان نازار اۋدارماشى، — دەپ قۇربىسى ونى قولىنان تارتادى.ول ماس قوي! ونىڭ ماس ەكەنىن كورمەي تۇرسىڭ با؟!
سول ءسات كوزگە كورىنبەيتىن كەرەمەت ءبىر كۇش ابدەن بيلەپ-توستەپ العان مەن وزىمنەن قانشالىق قاشىق بولسام دا، نازارىمنان اينالاداعىنىڭ ەشتەڭەسى قاعىس قالماعان. مىنە، ءبىر قىزىل توبەت كوشەنى كەسىپ ءوتىپ، بۋلۆارعا بارىپ، ودان بۇلكىلدەپ تيۆول جاققا تارتتى، موينىندا كۇمىسپەن زەرلەنگەن قارعى باۋى بار. ودان ءسال ارىرەك ءدال وسى كوشەدە ەكىنشى تاجدەن تەرەزە اشىلىپ، ودان قىزمەتشى ايەل سىرتقا سۇعىنىپ، جەڭىن ءتۇرىپ، اينەكتى جۋۋعا كىرىستى. مەنىڭ نازارىمنان ەشتەڭە قاعىس كەتكەن جوق، ويتكەنى اقىل-ويىم ايقىن، زەردە-جادىم مىعىم بولاتىن. ەسەر اتاۋلىنىڭ ءبارى ساۋلەنىڭ جارق ەتە تۇسكەنى سياقتى ساناما تەز سىڭەدى. الدىمدا تۇرعان ەكى ايەلدىڭ قالپاقتارىنداعى قاۋىرسىندارى كەك، مويىندارىنا سالعان جىبەك شوتلاند مويىن ورامالى. ماعان وزدەرى ءاپالى-سىڭلىلى سياقتى كورىندى.
ولار اۋلاق بارىپ، سيۋلەردىڭ، مۋزىكا دۇكەنىنىڭ جانىنا ايالداپ، اڭگىمەلەسە باستادى. مەن دە كىدىردىم. سوسىن ەكەۋى دە كەرى بۇرىلىپ، كەلگەن جولىنا قايتا ءتۇسىپ، قاسىمنان وتە شىقتى دا، ۋنيۆەرسيتەت كوشەسىنە بەت الىپ، قاسيەتتى ۋلاپ الاڭىنا قاراي تارتتى. مەن بولسام، ولاردىڭ ءتۇپ ىزىنە ءتۇسىپ، سوڭىنان قالماۋعا تىرىستىم. بىردە ولار جالت بۇرىلىپ، مەنى كەرىپ شوشىپ كەتتى، سوعان قاراماستان قاباق شىتپاي، قىلىعىمدى قىزىق كەرىپ اشۋ شاقىرعان جوق. بەيمازالىعىمدى مۇنشا كوتەرگەندەرىنە ءوزىم ۇيالىپ، كوزىمدى تومەن سالدىم. ەندى ولاردى ىعىر قىلماي، رازىلىق بەيىلمەن سوڭدارىنان ۇزاتىپ سالىپ، تاعى دا ءبىر جەرگە كىرىپ، كوزدەن عايىپ بولۋىن كۇتتىم.
ءنومىرى ەكى، ءتورت ءتاجىلى ۇلكەن ۇيگە تاعى دا بۇرىلدى ولار. اراسانداعى گاز فوناردى تاسالانىپ، ولاردىڭ باسپالداقتى تىق-تىق باسقان قادامىن تىڭداپ تۇرمىن. اياق تىقىرى ەكىنشى تاجدەن تىندى. فوناردان اۋلاقتاپ جوعارىعا تەرەزەلەرگە قارايمىن. كەنەت ءبىر كەرەمەت بولدى، جوعارىدا پەردە ىسىرىلىپ، تەرەزە اشىلىپ، ودان باس قىلتيىپ، عاجايىپ كوزدەر ماعان توقتادى. وعان "يلايالي!" دەپ ۇزدىگە سىبىرلاپ، ءوزىمنىڭ قىزارىپ كەتكەنىمدى سەزىندىم. ونىڭ ەشكىمدى شاقىرماعانى نەسى؟ نەگە عانا ماعان باسىما گۇلدىڭ قىش قۇمىراسىن لاقتىرمادى نەمەسە قۋىپ تاستا دەپ كىسى جىبەرمەدى. ءبىز ءمىز باقپاي بىرەر مينۋت ءبىر-بىرىمىزدىڭ كوزىمىزگە قارادىق، تەرەزەدەن تابان جولعا وي-پىكىرلەر دومالاپ جاتقان سياقتى، ءبىراق ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتىسقان جوقپىز. ول بۇرىلىپ كەتتى دە، قيمىلىمەن جۇرەگىمدى سولق ەتكىزىپ، بويىمدى بولماشى ءدىرىل بيلەدى. كوزدەن باياۋ عايىپ بولعان ونىڭ يىعىنىڭ قيمىلى ماعان بەرگەن بەلگىسى ىسپەتتى؛ سول سالەمدى بۇكىل بولمىسىممەن، جان-جۇرەگىممەن سەزىنىپ، عالامات ءبىر قۋانىش كەۋدەمدى كەرنەپ كەتتى، از-مۇز كىدىرىپ بارىپ بۇرىلدىم دا، كوشە بويلاپ جۇرە بەردىم.
ارتىما قاراۋعا باتىلىم بارمادى، تەرەزەگە ول تاعى دا كەلىپ، مەنى ىزدەگەن-ىزدەمەگەنىن بىلە المادىم، وسى دا مەنى ىشتەي ءمۇجىپ، جانىمدى قويارعا جەر تاپپادىم. بالكىم، سول ءسات ول مەنىڭ ءاربىر قيمىلىمدى باعىپ بايقاپ تۇرعان شىعار، سونى بىلە الماي باسىم دال بولدى-اۋ، دال بولدى. قايتكەنمەن توتەلەي تارتۋعا تىرىسىپ، توقتاماي جۇرە بەردىم، تىزەم دىرىلدەپ، اياعىمدى شالىس باسىپ كەلەمىن. بۇل اسەم جۇرەمىن دەپ اۋرەلەگەننىڭ سالدارى. بايسالدى دا نەمقۇرايدى كورىنۋگە تىرىسىپ، قولىمدى سەرمەپ، تۇكىرىنىپ، تاناۋىمدى كوتەرمەك بولامىن، ءبىراق ءبارى دە قۇر اۋرە. تۋ سىرتىمنان ۇدايى سىناي قاراعان كوزدەردى سەزىپ، بويىمدى ءبىر سۋىق شارپىپ وتكەندەي بولامىن. اقىر اياعىندا بۇيىردەگى كوشەگە سۇڭگىپ، ودان قارىنداشىمدى العالى پيلەسترەدەتكە بەت بۇردىم.
قارىنداشتى الۋ ماعان تۇككە دە تۇرعان جوق. ءوسىمقور جەلەتكىمدى ءوزى اكەپ بەرىپ، بارلىق قالتاسىن اقتارىپ قاراۋىمدى ءوتىندى، ولاردان بىرنەشە سالىم تۇبىرتىكتەرىن تاۋىپ، قالتاما سۇڭگىتتىم دە، ەسكەرتكەنى ءۇشىن قوجايىنعا العىس ايتتىم. ول ماعان بارعان سايىن ۇناي ءتۇسىپ، جاقسى اسەر قالدىرعىم كەلىپ كەتتى. ەسىككە قاراي بىرەر قادام جاسادىم دا، ءباز بىردەڭەم ۇمىت قالعانداي ساۋدا سورەسىنە قايتا بۇرىلدىم. وعان ءبارىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن بايانداۋىم كەرەك سياقتاندى دا، نازارىن وزىمە اۋدارۋ ءۇشىن اقىرىن ىڭىلداپ اندەتە باستادىم. سودان سوڭ قولىما ۇستاعان قارىنداشتى جوعارى كوتەردىم.
— مىناۋ ادىرا قالعىر قارىنداش ءۇشىن سوناۋ الىستان قايتىپ كەلەم دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسام باسىما كەلگەن ەمەس، — دەدىم مەن.ال بۇل ارادا ماسەلە مۇلدەم باسقا. مىنا قارىنداش تۇقىلى قانشالىق قوراش كورىنسە دە، وسىنىڭ ارقاسىندا ادام قاتارىنا قوسىلىپ، ايتالىق، ومىردەن ءوز ورنىمدى تاپتىم ەمەس پە...
تولقىعانداي توقتاپ، ۇندەمەي قالىپ ەدىم، قوجايىن ساۋدا سورەسىنە تاقاپ كەپ:
— سولاي ما ەدى؟ — دەپ تاڭىرقاپ بەتىمە قارادى.
— وسى قارىنداشپەن مەن فيلوسوفيالىق تانىم تۋرالى ءۇش تومدىق شىعارمامدى جازىپ شىقتىم عوي، — دەپ سالدىم ەشبىر شىمىرىكپەي.ول جايىندا ءوزىڭىز نەعىپ ەستىمەي ءجۇرسىز.
قوجايىنعا ءوزى شىعارمانىڭ اتىن، تاقىرىبىن ەستىگەن سياقتى كورىندى.
— ءيا، سول مەنىڭ شىعارمام! — دەدىم مەن.سوندىقتان مىناۋ قارىنداش تۇقىلىن قايتىپ الىپ جاتقانىمنىڭ تاڭدانارلىق ەشتەڭەسى بولماس، مەن ءۇشىن بۇنىڭ باعاسى تىم جوعارى، بۇل مەنىڭ كىشكەنتاي ءبىر دوسىم سىندى. ءسىزدىڭ قايىرىمدىلىعىڭىز ءۇشىن مىڭ دا ءبىر راحمەت! جاقسىلىعىڭىزدى ەشقاشان ۇمىت پان. شىن ايتامىن، مەن ءوزى سونداي اداممىن، ەشقاشان ۇمىتپاۋعا ءوزىڭىز دە لايىقتى سىز. جولىققانشا قوش بولىڭىز!
ءبازبىر ادام تاعدىرىن شەشۋگە بارا جاتقانداي ماڭعازدانىپ ەسىككە بەتتەدىم. ءوسىمقور سىپايى عانا سىرتىمنان ەكى رەت باسىن ءيدى، مەن بولسام، قايتا بۇرىلىپ "جولىققانشا!" دەدىم.
باسپالداقتا شامادان ۇستاعان ايەل كەزدەستى. مەنىڭ ماڭعاز كەيپىمدى كورگەن ول ىڭعايسىزدانىپ ىسىرىلا جول بەردى. وعان بىردەڭە بەرگەلى وز-وزىمنەن قالتامدى اقتارىپ ەم، ەشتەڭە تاپپاي، باسىمدى سالبىراتىپ، جانىنان وتە شىقتىم. سالدەن سوڭ ونىڭ ءوسىمقوردىڭ ەسىگىن قاعىپ تۇرعانىن ەسىتتىم. ەسىك بولات تەمىرمەن تورلانعان ەدى، سول ءسات كىسى قولى ءتيىپ، سىڭعىرلاي شىلدىراعان ءۇنى شىقتى.
تۇستىك جاقتان كۇن جارقىراپ تۇر. شاماسى تالما ءتۇستىڭ شاعى. كوشەدە حالىق قابىنداي باستادى، ناعىز سەرۋەنگە شىعار كەز. جۇزىنە كۇلكى ءۇيىرىپ بىر-بىرىنە باس يزەسكەن ادامدار لەگى كارل-يۋان كوشەسىن بويلاي اعىلعان تولقىن ءتارىزدى. ءبىر ۋىس بوپ ءبۇرىسىپ مەن ۋنيۆەرسيتەت ماڭىندا توپقا قاراپ اڭىرىپ تۇرعان تامام تانىستارىمنىڭ كوزىنە تۇسپەس ءۇشىن جىميىپ قانا وتە شىقتىم. سودان قىرقاعا شىعىپ، ساراي باعىندا ءتۇپسىز تەرەڭ ويعا شومدىم.
وسى جۇرت قالاي عانا كوڭىلدەنىپ، بىر-بىرىمەن جەلپىلدەپ باس يزەسە قويادى. زايىرى بي زالىنىڭ، پاركەتىندە سىرعىعانداي ءومىرى ەركىن ەسىلىپ ءوتىپ جاتقانى ويلارىنىڭ ايقىندىعى بولار. ولاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ كوزىنەن مۇڭ تابىن تابا المادىم، يىقتارىن ەزگەن اۋىرتپالىق تا جوق شىعار. الاڭسىز كوڭىلدەردە نە ءبىر كۇڭگىرت ويدىڭ، نە ءبىر كومەسكى قايعىنىڭ كولەڭكەسى دە بايقالمايدى. ءومىر جولىن جاڭا عانا باستاپ، باستاي بەرە باقىت دەگەننىڭ نە ەكەنىن ۇمىتقان جاپ-جاس مەنىڭ وسىناۋ ادامداردىڭ اراسىندا ساندالىپ جۇرگەنىم مىناۋ! وسىنداي ويلار مازالاپ، ءوزىمنىڭ الەمەت ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولعانىمدى ۇعىندىم. سوڭعى ايلاردا ءومىر ءسۇرۋىمنىڭ وسىنشالىق اۋىر بوپ كەتكەنى نەسى؟ مەنىڭ شىبىنسىز جازداي كوڭىلىمدى بىرەۋ بەينە وزگەرتىپ قويعانداي، قايدا بارسام، اششى وكىنىش انتالايدى دا تۇرادى. ءبازبىر ورىندىققا جايعاسا قالسام دا، بولماشى ءبىر قادام جاساسام دا، قاي-قايداعى كەلەڭسىز وقيعالار تاپ بەرىپ، جان دۇنيەمە تارپا باس سالىپ ەندەي ەنىپ، قۋات-كۇشىمدى قۇر بوسقا شاشۋعا ءماجبۇر ەتەدى. جانىمنان جۇگىرىپ وتكەن يت تە، ءبازبىر مىرزانىڭ جاعاسىنداعى سارى راۋشان دا ويىمدى وياتىپ ۇزاق ۋاقىت اۋرە-سارساڭعا سالادى. ماعان نە بولعان، تۇگە؟ قۇدايدىڭ ساۋساعى تەك ماعان عانا شوشايىپ تۇرا ما، وسى؟ مەنى عانا تاباتىنى نەسى ءبارىنىڭ؟ تاقا بولماسا، تۇستىك امەريكادا تۇرسا دا باسقا ءبىر ادامدى تاۋىپ الماي ما؟ قانشالىق كوپ ويلانىپ، كەپ تولعانعان سايىن ءتاڭىردىڭ وزىنە ءتان جاتتىعۋىن جاساپ، كاسىبي سىناپ كورۋ ءۇشىن تاڭداۋى نەلىكتەن ماعان تۇسكەنىنە اقىلىم جەتپەي، سانام سانسىراپ كەتەدى. بۇكىل الەمدە تاڭداۋىنىڭ ماعان تۇسكەنى عالامات؛ كىتاپ ساتۋشى پاشا، كەمە ۋاكىلى حەن نەكەن سياقتى وزگە ادامدار دا ءورىپ جۇرگەن جوق پا.
جول-جونەكەي وسىنى ويلاپ، ەش شەشىمگە كەلە المادىم. باسقالاردىڭ كۇناسى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋگە مەنى ءماجبۇر ەتىپ قويعان قۇدايدىڭ بۇنداي وكتەمدىگىنە قارسى قويار بۇلتارتپاس دالەلدى جانە تاپپادىم. بوس ورىندىق تاۋىپ جايعاسقاندا دا بۇل ماسەلە مەڭدەپ الىپ باسقا ەشتەڭە ويلاۋعا مۇرشا بەرمەي قويدى. مەنى قىرسىق شالعان مامىردىڭ سول ءساتسىز كۇندەرىنەن باستاپ بولبىراپ، ەرىك-كۇشتەن، ماقسات-مۇراتتان ايىرىلىپ، سۇلەسوق سىلبىر تارتىپ، ابدەن ەنجارلانىپ الدىم، بەينە ءبىر تۇلا بويىما قۇيتاقانداي قيساپسىز جىرتقىشتار جابىسىپ، ىشتەي كەمىرىپ، ءمۇجىپ جەپ جاتقان ءتارىزدى. ال قۇداي جايدان-جاي كوزىمدى قۇرتقىسى كەلسە، امالىم قانشا؟ ورنىمنان تۇرىپ ورىندىقتىڭ توڭىرەگىندە ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادىم.
سول ءسات بۇكىل بولمىسىمدى جان توزگىسىز قايعى-مۇڭ كەۋلەپ كەتتى؛ ءتىپتى كولىما دەيىن سىرقىراپ، ونى قايدا قويارىمدى بىلمەدىم. ونىڭ ۇستىنە تاياۋدا عانا تويا تاماق ءىشىپ ەدىم، تىم قاربىتىپ جىبەرسەم كەرەك، سول دا مازامدى كەتىرىپ، ورىندىقتىڭ اينالاسىندا تىپىرلاپ ءجۇردىم دە قويدىم؛ جانىمنان جالت ەتىپ جوق بوپ ءوتىپ جاتقان كىسىلەر ءدال ءبىر ەلەس سەكىلدى. اقىرى، مەنىڭ ورىندىعىما كەلىپ ەكى ەركەك جايعاسىپ، تەمەكى تارتا وتىرىپ قىزۋ اڭگىمەگە كىرىستى، دۇڭگىرلەگەن داۋىستارىنا كەيىپ، ەسكەرتۋ جاساعىم كەلىپ تۇردى دا، ونىڭ ورنىنا جالت بۇرىلىپ، باقتىڭ باسقا شەتىنە تارتىپ، ءبىر بوس ورىندىق تاۋىپ الدىم.
وعان جايعاسقان سوڭ دا قۇداي جونىندەگى ويلاردان ارىلا المادىم. مەنىڭ جەكە باسىمنىڭ ىسىنە ارالاسىپ، جۇمىس تابۋعا تىرىسقان سايىن ءىسىمدى وڭعا باستىرماي، بوگەت جاساۋى بارىپ تۇرعان قيانات، كەشىرۋىسىز وكتەمدىك، مەن ودان بار بولعانى سۇرايتىنىم — ادال تاۋىپ جەيتىن نان عانا ەمەس پە. بىرنەشە كۇن قاتارىنان اشىقسام، مي ىم اعا باستاپ، باسىم قاڭىراپ بوس قالاتىنىن انىق بايقادىم. باس دەگەننىڭ جەمىس بەرمەي، جەڭىل تارتىپ، ءتىپتى ونىڭ ەكى يىقتىڭ اراسىندا بار-جوعىن دا سەزبەيدى ەكەنسىڭ. بايقايمىن، وندايدا كوزىم بىرەۋگە قاراسام، شاراسىنان شىعىپ الاقانداي بوپ كەتەدى ەكەن.
ورىندىقتا وڭاشالانىپ مىنانداي تاۋسىلماس ازاپ بەرگەن قۇدايعا بارىنەن كەپ كەيىپ، بارلىعى جايىندا ويلاپ، وي تۇبىنە جەتە الماي وتىرمىن. قۇداي تاقا جانىمدى تازارتۋ ءۇشىن ءبىر كەدەرگىدەن سوڭ ءبىر كەدەرگىنى جولىما قويىپ، مەنى سىناپ وزىنە تارتقىسى كەلسە، وندا قاتتى قاتەلەسەتىنىن سەنىممەن ايتا الامىن. مەن كوزىمدى اسپانعا قاداپ، ىزادان جىلارمان بولىپ، جانىمدى جايلاندىرۋ ءۇشىن ويىمداعىنىڭ ءبارىن اقتارىپ سالدىم.
بالا كەزىمىزدە نە وقىعانىم، تاۋراتتى زاۋلاتقان جۇمساق باياۋ ءۇن ەسىمە ءتۇسىپ، جىميىپ باسىمدى شايقاپ، وزىمەن-وزى سويلەسە باستادىم. ءىشىپ، جەپ، وتەر-كەتەر ءتانىمدى جابۋدى ويلاپ وسىنشا ابىگەرگە ءتۇسىپ كەرەگى نە ەدى؟ اسپانداعى اتامىز قۇستار قۇساپ مەنى دە قورەكتەندىرمەي مە، ق ۇلى عىپ تاڭداپ العان ەكەن، نەگە ايرىقشا مارحابات جاساماسقا؟! قۇدايدىڭ ساۋساعى جاناسىپ كەتىپ ەدى، جانىمنىڭ ءجىبىن بىلدىرمەي قوزعاپ جىبەردى. ساۋساعىن تارتىپ العاندا الگى جىپتەر ءۇزىلىپ، جۇيكەمنىڭ جارىمىن جۇلىپ الىپ كەتتى. قۇدايدىڭ ساۋساعىنىڭ ورنىندا جالبىراعان جىرتىق قالىپ، ميىما جارا ءتۇستى. الايدا جالعىز جاراتقان ماعان ساۋساعىمەن ءبىر جاناستى دا، تاستاپ جۇرە بەردى، قايتىپ تيىسكەن جوق، ەشبىر پالەكەتتى مەن دە كورگەم جوق. ول مەنى بەت اۋعان جاعىما مي ىمداعى جارامەن قويا بەردى. ماعان قۇدايدىڭ ءدال وزىنەن كەلگەن ەشبىر زۇلمات جوق، ويتكەنى ول ماڭگى-باقي ءتاڭىرىمىز عوي...
جەل ستۋدەنتتەردىڭ ساز ءۇنى مەن اۋەنىن جەتكىزدى. دەمەك، ساعات ءۇش بولىپ قالعانى. قارىنداش پەن قاعاز الىپ، بىردەڭە جازباقشى ەدىم، قالتامنان كىتاپشام شىعىپ، ىشىنەن قىرىنۋعا دەپ العان تالوندارىم ءتۇستى؛ التاۋى قالعان ەكەن.
قۇدايعا شۇكىر! — دەپ ەرىكسىز داۋىستاپ جىبەردىم. ءالى دە بىرەر اپتا شاشتارازدا قىرىنىپ، ادام سياقتى بوپ جۇرەمىن.
وسىناۋ بولماشى جەتىستىكتىڭ وزىنەن ەڭسەم كوتەرىلىپ، تالونداردى مۇقيات قاراپ، كىتاپشاعا قايتا تىعىپ قالتاما سالدىم.
الايدا ەشتەڭە جازا المادىم. بىرەر جول شيمايلاعان بولىپ ەدىم، باسىما تۇك تە كەلمەدى؛ ويلارىم الدەقايدا ماڭىپ كەتىپ، ءبىر ارناعا تۇسپەي قويدى. ءبارى دە كوڭىلىمدى ءبىر تۇيىنگە توقىراتپاي جان-جاقتان جاڭا اسەرلەر اعىلىپ كەپ ويىمدى بىت-شىت قىلدى. قاعازىما سارى ماسا مەن شىبىن-شىركەي قونىپ تا بوگەت بولدى، بار پارمەنىممەن ۇرلەپ ولاردى قۋماقشى ەدىم، ونىمنان دا ەشتەڭە شىقپادى. بۇ شىركىندەر اۋناپ ءتۇسىپ، قاعازعا جابىسىپ، قىلداي اياعىن بۇگىپ الىپ تاپجىلار ەمەس. جالپى ولاردان قۇتىلۋ مۇمكىن بولمادى. جەكسۇرىندار نەگە جابىسارىن بىلەدى، قاعازدىڭ بىرتەگىس ەمەس، ويقى-شويقى جەرىن تاۋىپ الىپ، ءوز ەركى ءبىلىپ قاشان ۇشىپ كەتكەنشە ءموليىپ وتىرادى دا قويادى.
قۇيتاقانداي قانىشەرلەر ءبىرقاۋىم ۋاقىت كوڭىلىمدى ءبولىپ، اياعىمدى اياعىما سالىپ، سولارعا قارادىم دا وتىردىم. ال سودان سوڭ قۇلاعىما كلارنەت ءۇنى كەلىپ، ويلارىم ودان باسقا باعىتقا اۋىستى. ماقالا جازا المايتىنىما وكىنىپ، قاعازىمدى قالتاما سالىپ ورىندىقتىڭ ارقاسىنا شالجيا كەتتىم. مۇنداي ساتتە باسىما قۇيقىلجىپ، قاي-قايداعى ويلار كەلىپ، بويىم سەرگىپ، شارشاۋ دەگەندى تارس ۇمىتامىن. شالقايا وتىرىپ كەۋدەمە قارايمىن، قاننىڭ قىسىمىنان اياعىمنىڭ دىرىلدەگەنىن بايقايمىن. باسىمدى ءسال كوتەرىپ، بار توڭىرەككە كوز تاستاسام، بويىمدى بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءبىر تۇيسىك بيلەپ، بەينە ءبىر تەبىرەنىستى جارىق بۇرق ەتە قالعانداي، جۇيكەمدى بويلاپ تولقىن جۇگىرىپ وتكەندەي بولادى. ەندى ەسكى دوسىممەن كەزدەسكەندەي ەلجىرەپ، باشماعىما قارايمىن، سوندا بولمىسىمنىڭ ءبىر بولشەگى وزىمە قايتىپ ورالعانداي بولادى، قاۋىشۋ سەزىمى جانىمدى قامشىلاپ، كوزىمە جاس ۇيىرىلەدى. باشماعىم باياۋ سىڭعىرمەن ءۇن قاتقانداي بولىپ، كوڭىلىم بۇزىلادى. "ب9نىڭ ەندى كۇيرەكتىك! — دەيمىن وزىمە قاتقىل ۇنمەن جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ "كۇيرەكتىك!" دەپ كايتا قايتالادىم. سوسىن وسىناۋ انتەكتەۋ سەزىمىمدى كەلەكەلەگىم كەپ، ءوزىمدى-وزىم قاساقانا مازاق قىپ، كوزدىڭ جاسىن قۋۋ ءۇشىن تارس جۇمىپ الىپ، داۋىستاپ ءۇنىمدى قاتقىل شىعاردىم. بەينە ءبىر باشماعىمدى ءومىر بويى كورمەگەندەي، كوزىمدى اشىپ وعان تەسىلە قاراپ، سىقپىتىن شولامىن، اياعىم قوزعالعاندا قالاي وزگەرگەنىن اڭدايمىن، پوشىمى قانداي ەكەنىن تەكسەرىپ، بىلعارىسى اق جەمدەنىپ، قاجالعانىن، تىگىسى سوگىلە باستاعانىن بايقاپ، ونىڭ دا وزىندىك بەتىنەن ايىرىلىپ، اجىمدەنە باستاعانىنا كوز جەتكىزدىم. مەنىڭ بولمىسىمنىڭ قاي بولشەگى اۋىستى ەكەن بۇل باشماققا؛ بۇدان ءوز تىنىسىم ءتارىزدى ءبىر جىلى جاقىن لەپ ەسەتىن سەكىلدى...
وسى سەزىممەن اۋەيلەنىپ ۇزاق، شاماسى ءبىر ساعاتتان ارتىق وتىرسام كەرەك. سوسىن ورىندىقتىڭ كەلەسى شەتىنە تاپەلتەك ءبىر شال كەپ جايعاسىپ، اۋىر كۇرسىنىپ الىپ: ىم، ءيا-يا، مىنە، سولاي! — دەدى.
ونىڭ داۋسىن ارەڭ ەستىدىم دە، باسىمدا قۇيىن ۇيتقىپ شىعا كەلدى. باشماقتى جايىنا قالدىرىپ ەدىم، ول باياعىدا، بالكىم بۇدان بىر-ەكى جىل بۇرىن وتكەن زەردەدەن وشىرىلە باستاعان كومەسكى كۇڭگىرت كەلەڭسىز ءبىر كوڭىل-كۇي بولىپ كورىندى. ەندى مەن بۇرىلىپ شالعا قارادىم.
وسى ءبىر كىشكەنتاي عانا كۇيكى قاريادا نە شارۋام بار دەسەيشى؟! ەشبىر شارۋام جوق. مەنى قىزىقتىرعانى ونىڭ قولعا ۇستاعان گازەتى ەدى. ءبىر بەتتەي حابارلاندىرۋى بار گازەتكە شال شاماسى بىردەڭە وراپ العان سىڭايلى قىزىققانىم سونشالىق، گازەتتەن كوز ايىرا السام. ءوز سالاسىندا بىردەن-بىر تاماشا گازەت-اۋ وسى، دەگەن ەسەرسوق وي كەلدى ماعان. ىنتىعىم ۇدەپ، ورىندىقتا قيپاقتاپ وتىرا المادىم. بالكىم، وندا ءبازبىر مۇراعاتتان ۇرلانعان قۇجاتتار، ءقاۋىپتى قاعازدار بار شىعار. ەندى ويىما قاي-قايداعى استىرتىن ارەكەت، سويقاندى ۋاعى دا سياقتىلار كەلدى.
قارشا ءۇن-تۇنسىز، الدەنەنى ويلاپ وتىر. گازەتتى قولىنان شىعارمايتىنى قالاي، جۇرتتىڭ بارىندەي نەگە جايىپ جىبەرمەيدى؟
بۇل نە ارامدىعى؟ زادى ول بۇل بۋماسىن قولىنان ولمەي شىعارا قويماس. ءتىپتى ونى قالتاسىنا سالۋعا دا قورقا ما، قالاي؟ بۇنىڭ جاي عانا بۋما ەمەس ەكەنىنە، مەن بار عوي، باسىمدى باسەكە تىگەمىن.
قيانعا كوز تاستاپ، ويعا باتتىم. مىناۋ بۋمانىڭ قۇپياسىن اشاتىن قۇيتىمداي جەلەۋدىڭ بولماۋى وعان دەگەن ىنتا-ىقىلاسىمدى ارتتىرا ءتۇستى. قالتامدى اقتارىپ، بۇل بەيباققا بىردەڭە ۇسىنىپ، اڭگىمەگە تارتپاق ويمەن تالون سالىنعان كىتاپشامدى قولىما الدىم دا قايتا جاسىردىم. ىزىنشە باتىلدانىپ جان قالتامدى قاعىپ: — تارتاتىن تەمەكى تابىلار ما ەكەن سىزدەن؟ — دەپ سۇرادىم.
راحمەت، ول تەمەكى تارتپايدى ەكەن، كوزى اۋىرىپ، كورمەي قالۋعا اينالعان سوڭ شىلىمدى تاستاپ كەتىپتى. ونىسى ءۇشىن زور راحمەت!
— كوزىڭىز كوپتەن اۋىرا ما؟ زايىرى، سىزگە وقۋعا مۇلدەم بولمايتىن شىعار. ءتىپتى گازەت تە وقىمايسىز عوي، تەگى؟
— ءتىپتى گازەت تە وقي المايمىن، — دەپ ول ماعان بۇرىلدى. كوزىن شەل قاپتاپ، اينەكتەلە اعارىپ كەتىپتى، كىسىگە قاراعانى دا جانسىزدانىپ كورىنەدى.
— ءوزىڭىز وسى جەردىكى ەمەسسىز بە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءيا... قولىڭىزعا ۇستاعان گازەتتىڭ اتىن دا وقي المايسىز با، تىم قۇرسا؟
— ارەڭ دەپ ايىرامىن... ءسىزدىڭ بۇل جەرلىك ەمەس ەكەنىڭىزدى بىردەن اڭعاردىم: ماقامىڭا قاراپ ايىردىم. ول وپ-وڭاي، مەنىڭ دىبىس اجىراتۋ قابىلەتىم كۇشتى. تۇندە جۇرتتىڭ ءبارى ۇيىقتاپ جاتقاندا كورشى بولمەدەگى تىنىستاعاندى دا ەستىپ جاتامىن... ال مەن سىزدەن مىنانى سۇرايىن دەپ ەدىم: قايدا تۇراسىز؟
ويىما وتىرىك ايتۋ ساپ ەتە قالدى. ارتى نە بولارىن ءتىپتى ويلانباستان:
— قاسيەتتى ۋلاپ الاڭىنداعى ەكىنشى ءۇي، — دەپ سىقپىرتا سالدىم.
— راس پا؟ ال مەن قاسيەتتى ۋلاپ الاڭىنداعى ءاربىر تاستى بىلەمىن عوي. وندا فونتاندار، بىرنەشە فونارلار، اعاشتار بار،—ءبارى دە ەسىمدە... ءنومىرى قانداي دەدىڭىز؟
گازەت تۋراسىنداعى وي ابدەن تيتىقتاتقان باسىم، بارىنە نۇكتە قويايىن دەپ ورنىمنان تۇردىم. قۇپيا قايتكەنمەن دە اشىلۋعا ءتيىس قوي.
— سىزگە گازەت وقۋعا بولمايتىن بولسا، ونىڭ قاجەتى قانشا...
— شاماسى، ءسىز ەكىنشى ۇيدە تۇرامىن دەدىڭىز-اۋ، وسى؟ — دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ول مەنىڭ ابىرجىپ تۇرعانىمدى ءتىپتى اڭعارماي. كەزىندە ول ۇيدەگى تۇرعىنداردىڭ ءبارىن ءبىلۋشى ەدىم ءسىزدىڭ قوجايىنىڭىزدىڭ اتى كىم؟
ءىستى تەز تىندىرۋ ءۇشىن اۋزىما تۇسكەن كىسىنىڭ اتىن اتاي سالدىم جانە ونى تابان استىندا ءوزىم ويلاپ تاپتىم.
— حاپپولاتي، — دەدىم.
— حاپپولوتي، — دەپ ول قيىن فاميليانىڭ ءوزىن مۇدىرمەستەن قايتالاپ، باسىن شۇلعيدى.
قايران قالىپ وعان تاڭىرقاي قارادىم. ول وتە بايسالدانىپ، جۇزىنەن ويلانعان كەيىپ تانىتادى. ويىما كەلگەن ءبىر بولماشى فاميليانى ايتا سالىپ ەدىم، مىنا كىسى سونى قاعىپ الىپ بۇرىن بىلگەن بولىپ شىقتى. سول زامات ول بۋماسىن ورىندىققا قويا سالىپ ەدى، قۇمارلىعىم تاعى دا ءورشي جونەلگەنىن اڭعاردىم. گازەتتىڭ ەكى جەرىندە مايدىڭ داعى بار ەكەنىن بايقادىم.
— ءسىزدىڭ قوجايىنىڭىز تەڭىزشى مە ەدى؟ — دەپ سۇرادى شال، داۋىسىندا كەكەسىننىڭ نىشانى دا بىلىنبەيدى. مەن بىلسەم، ول تەڭىزشى بولۋى كەرەك.
— تەڭىزشى دەيسىز بە؟ كىنامدى كەشىرىڭىز، ءسىزدىڭ بىلەتىنىڭىز ونىڭ اعاسى بولۋى كەرەك، بۇل كەمە ۋاكىلى يۋ.ا.حاپپولاتي.
وسىمەن ونى تايكەسىنەن تۇسىرمەك ەدىم، ول بارلىعىنا دا كەلىسە كەتىپ:
— ەستۋىمشە ول ىسكەر جىگىت كورىنەدى، — دەپ سۇراعىن جالعاستىرىپ قازبالاي ءتۇستى.
— ءيا، ول ەستى جىگىت، ەپتى كاسىپكەر، — دەپ مەن دە شۇبىرتا جونەلدىم، ۇساق-تۇيەك بۇيىمدار تاسىپ، قىتايدان اكەپ يتمۇرىن، رەسەيدەن اكەپ قۇستىڭ قاۋىرسىنى مەن مامىعىن، بىلعارى، اعاش، سيا... نە كەرەك ءبارىن ساتادى.
— حا-حا، بارىپ تۇرعان ءبىر جالماۋىز دەسەيشى! — دەپ قاريا مەنىڭ ءسوزىمدى كيىپ كەتتى.
مۇنىسى ماعان قىزىق كورىندى. قىزىپ كەتىپ ءبىر وتىرىكتەن سوڭ ءبىر وتىرىكتى ويلاپ تاپتىم. قايتادان وتىرىپ گازەت پەن قۇپيا قاعازدى مۇلدەم ەستەن شىعارىپ، سۇحباتتا سىمنىڭ ءسوزىن ءبولىپ ابدەن قىزبالانىپ الدىم. مىناۋ ماجاردىڭ، جوققا نانعىشتىعى ەسسىز ءبىر بەتسىزدىككە باستاپ، ونى جالعان ءسوزدىڭ توپانىنا توعىتىپ قارسىلىعىن كۇل-تالقان ەتكىم كەلدى.
— حاپپولوتي ويلاپ تاپقان ەلەكترلى دۇعالىق حاقىندا ەسىتكەنىڭىز بار ما؟
— ەلەكتر... بىردەڭە دەدىڭىز بە؟
— تۇندە جارقىراپ تۇراتىن ەلەكتر ارىپتەرمەن جازىلعان دۇعالىق تۋرالى ايتىپ تۇرمىن. بۇل دەگەنىڭ سان ميلليون كرون قۇرايتىن بايلىققا بايلانىستى وراسان ۇلكەن ءىس، وندا ءقارىپ قۇيۋشىلار مەن باسپاشىلار، جۇزدەگەن مەحانيكتەر مول جالاقى الىپ جۇمىس ىستەيدى، ەستۋىمشە ولاردىڭ ۇزىن سانى جەتى جۇزدەن اسادى.
— ال مەنىڭ ايتىپ وتىرعانىم نە؟ — دەدى قاريا باياۋ عانا.
سوسىن ءۇنسىز قالدى؛ داۋدە بولسا ويلانباي-اق مەنىڭ ءار سوزىمە سەنىپ وتىر. مۇنىسى مەنى ءتۇيىلدىر ەيىن دەدى، وتىرىك ەرتەگىلەرىم ونىڭ شامىنا ءتيىپ، شامداندىرىپ جىبەرەدى دەگەن ءۇمىتىم جەلگە ۇشتى.
تاعى دا تۇلدىرسىز بىرەر وتىرىكتى قۇراستىرىپ، قىزىپ كەتىپ، حاپپولاتي تابانى كۇرەكتەي توعىز جىل پەرسيادا مينيستر بولعان دەپ تە سوقتىم.
— البەتتە، ءسىز پەرسيادا مينيستر بولۋ دەگەننىڭ نە ەكەنىن ەلەستەتە دە المايسىز عوي، سولاي ەمەس پە؟ — دەپ سۇرادىم. وندا مينيستر بىزدەگى كورولدەن ارتىق، سۇلتان دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلەتىن بولساڭىز، ول سونىمەن بارابار. ال حاپپولاتي بىردە-بىر سۇرىنبەستەن ۇدايى بيىكتەن كورىندى.
ودان ءارى ونىڭ قىزى، پەريزات، حانشايىم تۋرالى، كۇتۋشى كۇڭدەرىنىڭ ءوزى ءۇش ءجۇز بولعانى جايىندا، التىن راۋشانمەن وقالانعان توسەكتە ۇيىقتايتىنى جونىندە ايتتىم. ونداي بەت بىتكەننىڭ سۇلۋىن كورسەم، قۇداي اتسىن مەنى وعان تەڭ ارۋدى ومىردەن كەزدەستىرگەن ەمەن، دەپ ءبوستىم.
— دەمەك، ول سۇلۋ بولعان عوي، — دەدى ابدىراپ قالعان شال كوزىن اپالاقتا تىپ.
— سۇلۋ دەگەن نە، ول بار عوي، بارىپ تۇرعان پەريزات، باۋراپ الارداي نازىك، الەمنەن اسقان ارۋ جانارى بارقىتتاي جۇمساق، ساۋساعى جاقۇتتاي سۇيرىك. كوزىن ءبىر توڭكەرگەنىنىڭ ءوزى سۇيگەننەن بەتەر، مەنى شاقىرعانداعى داۋسى تامىلجىعان شاراپتاي ىشپەي ماس قىپ تاستايتىن. سوندىقتان ونىڭ اسقاق سۇلۋ بولماسقا حاقىسى جوق. سىزدىڭشە، ول ءبازبىر كەڭسە قىزمەتشىسى نەمەسە ءورت ءسوندىرۋ مەكەمەسىنىڭ حاتشىسى دەيسىز بە؟ ءيا، انىعىن ايتار بولسام، ول ەرتەگىگە ۇقساس اسپان الەمىنە لايىق جان يەسى.
— ءيا، ارينە، سولاي عوي، — دەدى ول نەمقۇرايدىلاۋ عانا.
ونىڭ بايسالدىلىعى جالىقتىرىپ جىبەردى دە، ءوز داۋىسىما ءوزىم ەلتىپ شىنىمەن-اق شامىرقانىپ، ابدەن اشىلىپ سويلەدىم. ەندى مەن ۇرلانعان قاعاز، باسقا ءبىر ەلدىڭ پايداسىنا جاسالماق استىرتىن ارەكەت تۋرالى قايتىپ ويلاعانىم جوق؛ كىشكەنتاي جۇقالتاڭ بۋما، مىنە، ەكەۋمىزدىڭ ارامىزدا جاتىر، ونىڭ ىشىندە نە بارىن بىلمەك تۇرسىن، ءتىپتى كوز توقتاتىپ قاراعىم دا كەلمەيدى. ءوزىمنىڭ وتىرىك اڭگىمەمە ەلىگىپ، كوز الدىمنان تالاي تاڭعاجايىپ بەينەلەردى وتكىزىپ، قانىم باسىما شاپشىپ، جوقتى-باردى سىقپىرتىپ تۇرمىن.
ال شال بولسا، كەتۋگە ىڭعايلاندى. ورنىنان كوتەرىلىپ، اڭگىمەنى شورت ۇزبەس ءۇشىن:
— ول ءحاپپولاتيىڭنىڭ بايلىعى، ۇشان-تەڭىز عوي، تەگى؟ — دەپ سۇرادى.
مىناۋ جەكسۇرىن سوقىر شال قالاداعى ءاربىر جارنامادان اتىن وقيتىنداي مەن ويلاپ تاپقان جات فاميلياعا بيلىك جۇرگىزبەك پە، ءوزى؟
ول بىردە-بىر مۇدىرمەي، ەشبىر دىبىستى دالاعا جىبەرمەي، مەن ويلاپ شىعارعان فاميليانى جادىنا توقىپ، ماڭگى وشپەستەي ەتىپ الدى. ەشتەڭەدەن قىمسىنىپ ايىلىن جيناماعان، باسى دا اينالماعان، الداۋعا دا تۇسپەگەن وسى ادامعا قاراداي ىزام كەلىپ، قاتتى اشۋلاندىم.
— بىلمەيمىن، — دەدىم كەنەت مەن. شىن مانىندە دە، بىلمەيمىن. ال سىزگە ەندى ماعلۇم بولسىن، ونىڭ ءاتى-جونى يۋان ارنو حاپپولاتي، باس ارىپتەرىنە قاراعاندا سولاي بولۋى كەرەك.
— يۋان ارنو حاپپولاتي، — دەپ قايتالادى مەنىڭ قىزبالىعىمنان ءىش تارتىپ قالعان شال.
سوسىن تىرس ەتىپ ۇندەگەن جوق.
— ءسىز ونىڭ ايەلىن كورسەڭىز عوي، — دەپ جالعاستىردىم ەركىمنەن تىس. بارىپ تۇرعان قۇشاق جەتپەس جۋاننىڭ ءوزى... بالكىم، ءسىز ونىڭ جۋان ەكەنىنە سەنبەيتىن شىعارسىز؟
جوق، ول جۋاندىعىن جوققا شىعارعان جوق. ونداي مىرزالاردىڭ ايەلدەرى شىنىندا دا جۋان بولۋى كەرەك قوي.
مەنىڭ ءاربىر قىلىعىما قاريا باياۋ، بۇيىعى عانا جاۋاپ بەرىپ، ارتىق بىردەڭە ايتىپ، اشۋلاندىرىپ الامىن با دەپ، ءار ءسوزىن ولشەپ-تانىپ سارالاي وتىردى.
— نە سايتانىڭىز بارىن بىلمەيمىن، مەن باسىڭىزدى بوسقا قاتىرىپ وتىر دەپ ويلاۋىڭىز وتە دۇرىس، — دەپ تەرىمە سيماي ايعايلاپ جىبەردىم. — حاپپولاتي دەگەن فاميلياسى بار مىرزا بۇل جارىق دۇنيەدە جوق قوي دەپ تە دۇرىس توپشىلاپ تۇرسىز. ءوزىڭ ىزدەي ءبىر بەت توڭمويىن، قاسارما شالدى كورىپ وتىرعانىم تۇڭعىش رەت. ءسىزدى قانداي ماسا شاعىپ ءجۇر؟ ءسىز عوي مەنى توي شاپانىن كيگەن، وزىندە شەگەتىن شىلىمى دا جوق قايىرشى دەپ وتىرعان شىعارسىز؟ وندايعا ادەتتەنبەگەن جانمىن قۇداي اقى، ەش پەندەنىڭ ونداي كەمسىتۋىنە توزەر كىسىڭ مەن ەمەس. بۇنى ءبىلىپ قويىڭىز!
قاريا ورنىنان كايتا تۇردى. اۋزى اڭقايىپ، مەنىڭ ورەكپىگەن بوسپە ءسوزىمدى ءۇنسىز تىڭدادى دا، بۋماسىن ورىندىقتان الىپ، جاياۋ سۇرلەۋمەن بۇكشەڭدەپ بۇلكىلدەي جونەلدى.
ال مەن بولسام ونىڭ ارقاسى بۇگجيىپ كوزدەن تاسا بولعانىن كۇتىپ تاپجىلار ءتۇرىم جوق. ءوز باسىم مىناداي بۇگىلگەن بەل مەن بۇكشيگەن ارقانى كورگەن ەمەسپىن، شالدىڭ ميتىڭ-ميتىڭ بۇلكىلىنە، رابايسىز ۇسقىنىنا قاراپ، اقىرىندا الگىندەي قاتتى-قاتتى سوزدەر ايتىپ تاستاعانىما تۇك تە قىسىلعان جوقپىن.
كۇن ۇياسىنا قونىپ، ىمىرت ۇيىرىلە باستاپتى، اعاش جاپىراقتارى باياۋ سىبدىراپ سىڭسيتىن سياقتى. كەرگەن ارقانمەن جۇگىرەتىندەر ويىن كورسەتەتىن ورامدا وتىرعان بالا كۇتۋشىلەر سابيلەرىن الىپ ۇيلەرىنە جينالا باستادى. ابىگەرلەنىپ اسىعار مەن جوق، ءمىز باقپاي وتىرمىن. الگى ازىرگى تولقۋىم باسىلىپ، بىرتىندەپ ساباما ءتۇسىپ كەلەمىن، ءبىراق كوڭىلىم قۇلازىپ، ەڭسەم ءتۇسىپ، بوساڭسي باس تاعاندايمىن، ۇيىقتاعىم كەلەدى. بۇل كۇنى ناندى كوپ جەگەنىمنەن، ونىڭ اسەرى بىلىنبەيدى. ەڭ ءتاۋىرى وسى بولار دەپ، ورىندىقتىڭ ارقاسىنا شالقايىپ كوزىمدى جۇمىپ ەدىم، ۇيقىم كەلىپ بارادى، مۇرنىم پىسىلداپ مىزعىپ بارا جاتسام، ب ا ق كۇزەتشىسىنىڭ يىعىما قولىن سالىپ، باياۋ عانا:
— بۇل ارادا ۇيىقتاۋعا بولمايدى، — دەگەنى عوي.
— ءيا، ارينە، — دەدىم دە سول زامات ورنىمنان كوتەرىلدىم.
سول-اق ەكەن، جاعدايىم تاعى دا مۇلدەم تۇڭىلتەرلىك بولىپ شىقتى. بىردەڭە جاساپ، بىردەڭە ويلاپ تابۋ قاجەت بولدى. ورىن تابا الماي-اق قويدىم، جۇمىسقا ۇسىنعان جولدامالارىم باياعىداعى نەمەسە ەشكىم ءاتى-جونىن بىلمەيتىن بىرەۋلەر قول قويىپ راستاعان بوپ شىعادى، دەمەك، ولارعا سەنۋگە بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە وسى جاز قانشا جەر قابىلدامادى دەسەيشى، ءتىپتى وزىمە دەگەن سەنىمىمنەن دە ايىرىلىپ قالدىم. ايتكەنمەن، پاتەردىڭ اقىسىن ۇزاق ۋاقىت تولەمەگەندىكتەن، ءبىر جەردەن سول اقشانى تابۋىم كەرەك. قالعاندارى بۇرىنعىداي قالا تۇرار.
ىرقىمنان تىس قولىما قارىنداش الىپ، قاعازدى قايتا شيمايلاي باستادىم، ءار پاراقتىڭ بۇرىشىنا "1848" دەپ جازدىم. تىم قۇرماسا ءبىر عانا شابىتتى وي كەلىپ، بىرەر ءسوز ايتىپ جىبەرسە عوي. بۇرىن ەشبىر قينالماي جۇتىنىپ ۇپ-ۇزاق ماقالالار جازىپ تاستاعان ساتتەرىم بولىپ-اق ەدى.
ورىندىقتا وتىرىپ قاعازعا سول باياعى "1848" دەگەندى مىڭ قۇبىلتىپ ۇزىننان دا، كولدەنەڭنەن دە جازامىن. جازامىن دا قۇتقارىپ كەتەر وي كەلەر مە ەكەن دەپ كۇتەمىن. ۇزدىك-سوزدىق ءبىر ويلار قۇجىناپ باسىمدى ۇڭگي باستاپ ەدى، باتار كۇن كوڭىلىمدى بۇزىپ، مۇڭ ۇيالاتقانى. كۇز كەلىپ، ۇيقىسىمەن قۇرساۋلاي باستادى، ونىڭ تىنىسىن الدىمەن شىبىن-شىركەيلەر مەن ماسالار سەزدى، اعاشتاردىڭ جاپىراعىندا دا، جەردىڭ توپىراعىندا دا سىبدىر كوبەيدى. مۇنىڭ ءوزى ءومىر شىركىننىڭ تابيعات زاڭىنا باعىنعىسى كەلمەي، ۋلاپ-شۋلاپ، ولىمگە قارسى تىنىم تاپپاي، جانىن سالىپ كۇرەسىپ جاتقانىنىڭ بەلگىسى.
جورعالاعان جاندىكتىڭ ءبارى مۇكتەن سارعىش باسىن شىعارىپ الىپ، قۇيرىعىن قيمىلداتىپ، ۇزىن مۇرنىمەن توپىراقتى تۇرتىنەدى دە، اياقتارى كوكتەن كەپ شالقاسىنان قۇلايدى. العاشقى سۋىقتىڭ تىنىسىن سەزگەن كەز كەلگەن قىلتاناق قايتالانباس وزگەشە رەڭككە ەنىپ، سولعىن ساباقتار كۇنگە ۇمسىنىپ، تۇسكەن جاپىراقتار جەردە سىبدىراپ جىبەك قۇرتىمداي سىڭسيدى. كۇزگى شاق تۇلەۋ كەزەڭى راۋشان گ ۇلىنىڭ قان قىزىل جاپىراقتارى ءونىپ، باسقا رەڭمەن قۇبىلادى.
ءوزىمدى دە وسىناۋ ۇيقى قۇشاعىنا كىرۋگە ءازىر الەمنىڭ ورتاسىنداعى قۇرت سياقتى سەزىندىم. سودان ۇرەيلەنە سەلك ەتە قالىپ، اتىپ تۇردىم دا، سۇرلەۋمەن ارشىنداپ ادىمداي جونەلدىم. "جو-جوق!" — دەپ جۇدىرىعىمدى ءتۇيدىم. جوق، بۇلاي بولا بەرۋگە ءتيىستى ەمەس! قايتا وتىرىپ قايتكەنمەن دە ماقالانى جازىپ تاستاۋعا بەكىنىپ، قارىنداشقا قول ۇردىم. ەڭسەمدى ءتۇسىرىپ، بوساڭسۋعا حاقىم جوق پاتەراقى ەسەبى كوز الدىمدا كولبەڭدەپ تۇر عوي.
ويىم ارناسىنا باياۋ، وتە باياۋ، بىرتىندەپ ءتۇستى. ءاربىر ءسوزىمدى وي بەزبەنىنە سالىپ سارالاپ، اسىقپاي ارناما ءتۇسىپ، كىرىسپە ەكى بەت جازدىم. بۇل ەكى بەت كەز كەلگەن دۇنيەگە؛ جولجازباعا يا ساياسي شولۋعا ويىما نە كەلسە، سوعان بەتاشار بولارلىقتاي، قايسىعان بولسىن بۇل تاماشا باستاۋ.
سودان سوڭ قاشان بولسا دا جازۋعا تۇراتىنداي ءتيىستى ءمان-مازمۇن ىزدەي باستادىم، ءبىراق ەشتەڭە دە تاپپادىم. وسى ءبىر بوس اۋرەدەن وي-سانام تاعى دا شاتاسىپ، مي ىم جۇمىس ىستەۋدەن باس تارتىپ، باسىمنىڭ قاۋاشاعى قاڭىراپ بوس قالعانداي، ونىڭ ەكى يىعىمنىڭ اراسىندا بار-جوعىن تاعى دا بىلمەي قالعان سەكىلدىمىن. باسىمداعى قاڭىراعان قۋىستى بۇكىل جان-جۇرەگىممەن تۇيسىنگەن ماعان ءوزىم دە باسىمنان قارا باقايىما دەيىن بوس قۋىس قاپشىق ءتارىزدى كورىندىم.
— جاراتقان، جاببار قۇدايىم-اي! — دەپ ىزالانا داۋىستاپ جىبەردىم دە، باسقا ءسوز ايتۋعا ءحالىم كەلمەي، سونى قايتالاي بەردىم.
جەلدەن جاپىراقتار شۋىلداپ، كۇن بۇزىلايىن دەپ تۇر. قاعازعا ويلانا قاراپ، تاعى ءبىر وتىردىم دا، ءبارىن جيناپ الىپ قالتاما سالدىم. كۇن سۋىتايىن دەدى، ال مەنىڭ جەلەتكىم دە جوق، سوندىقتان كۇرتەمنىڭ ءوڭىرىن موينىما دەيىن كوتەرىپ، قولىمدى قالتاما سۇعىپ، تۇردىم دا ءجۇرىپ كەتتىم.
تىم قۇرسا وسى جولى، ەڭ بولماعاندا ءبىر رەتكە عانا باعىم جانسا عوي. قوجايىنىم اقشاسىن تالاپ ەتكەندەي، ەكى مارتە الايا قارادى، امال نە، قىسىلا تاعزىم ەتىپ، جانىنان زىپ بەرىپ وتە شىقتىم. بۇدان ءارى بۇلاي ەتە المايمىن، تاعى دا ءبىر الايا قاراسا، اعىمنان جارىلىپ، باسپانادان باس تارتامىن، ءبارىبىر ۇدايى سىرعىتا بەرۋگە بولمايدى عوي.
باقتىڭ شىعار اۋزىنا جەتكەندە اشۋ-ىزامنان قورقىپ، قاشىپ كەتكەن شالدى قايتا كوردىم. تىلسىم تۇيىنشەگى اشىلىپ جانىندا جاتىر، وندا تالعاجاۋ بولاتىن بىردەڭەلەر بار ەكەن، شال سولاردى جەپ وتىر. قاسىنا بارىپ ابەس قىلىعىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرايىن دەپ ەدىم، باتپادىم—تاماق جەۋى بىلاپىت ەكەن، كارىلىكتەن ءاجىم ايعىزداپ تارامىستانعان ساۋساقتارى جىرتقىشتىڭ جەكسۇرىن ون تىرناعى سياقتانىپ، جۇرەگىمدى لوبلىتىپ، جانىنان ءوتىپ كەتتىم. ول دا مەنى تانىدى، ءبىراق كوزىن تايدىرىپ اكەتتى، الايدا بەتى شىمىرىككەن جوق. ودان ءارى تارتتىم.
قالىپتاسقان عادەتىم بويىنشا ىلىنگەن ءاربىر گازەتتىڭ الدىندا توقتاپ، جۇمىسقا جالداۋ جونىندەگى حابارلاندىرۋلاردى وقىدىم؛ ىڭعايلى ورىن تاپقانىمدا قالاي قۋانعانىمدى ايتسايشى. گرەنلانسلەرتتەگى ءبىر ساۋداگەر ەكى ساعاتتىق كەشكى جۇمىس ءۇشىن ەسەپشى ىزدەيدى ەكەن، اقىسى كەلىسىم بويىنشا. مەكەن-جايىن جازىپ الىپ، قۇدايعا راحمەتىمدى ايتتىم؛ بولماشى ەڭ از اقىعا دا كەلىسەمىن، ەلۋ ەرە، ءتىپتى قىرقى دا جەتىپ جاتىر، كەز كەلگەن شارتىنا رازىمىن.
ۇيگە ورالعاندا ۇستەلىمنىڭ ۇستىندە قوجايىننىڭ ەسكەرتپە حاتى جاتىر ەكەن، ول بولمەنىڭ اقىسىن نە الدىن الا تولەۋىمدى نەمەسە ونى مۇمكىندىگىنشە تەزىرەك بوساتۋىمدى تالاپ ەتىپتى. رەنجىمەۋىمدى ءوتىنىپ، باسقا لاجى جوق ەكەنىن ايتىپتى. بارشا ىلتيپاتپەن، مودام گۋننەرسون دەپ قول قويىپتى.
گرەنلارسنەت، 31-دە تۇراتىن ساۋداگەر كريستينگە حات جازىپ، كونۆەرتكە سالدىم دا، بۇرىشتاعى پوشتا جاشىگىنە اپاردىم. سوسىن شاتىرداعى باسپاناما كوتەرىلىپ، اتكەنشەكتە دامىلداپ ويعا شومدىم، ىمىرت بولسا ءتۇيىلىپ، قاراڭعىلانىپ بارادى.
ەرتەڭگىلىك ەرتە وياندىم. كوزىمدى اشقاندا اينالا ءالى مۇلدەم قاراڭعى ەدى، ءبىرازدان كەيىن عانا تومەندەگى ساعات بەستى سوقتى. قايتا ۇيىقتايىن دەپ ەدىم، ۇيقىم كەلمەدى، ءتىپتى قالعي دا المادىم، سان ءتۇرلى ويلار باسىمدى شىرماپ مازامدى كەتىردى.
كەنەت ويىما وچەرك نەمەسە فەلەتونعا جارايتىنداي بىرنەشە جاقسى ءسوز تىركەستەرى ورالدى، مۇنداي تابىس بۇرىن-سوڭدى كولىما تۇسكەن ەمەس. جاتىپ الىپ ول سوزدەردى ىشتەي قايتا-قايتا لاپ، ولاردى تاماشا تابىلعان تىركەستەر دەپ ءبىلدىم. ولاردان كەيىن ويىما كەلەسىلەرى قۇيىلىپ، ۇيقىم شايداي اشىلىپ، كەرەۋەتىمنىڭ اياق جاعىنداعى ۇستەلدىڭ ۇستىندە جاتقان قارىنداش پەن قاعازعا ۇمتىلدىم. كوكىرەگىمدە ءبىر قاينار اتقىلاعانداي، ءبىر سوزدەن سوڭ ءبىر ءسوز اعىلىپ، قاعازعا ءتۇسىپ، سيۋجەت تۋىندايدى؛ كورىنىستەر الماسىپ، كوڭىلدە وقيعالار قىلاڭ بەرەدى، قۋانىشتان ءوزىمدى قايدا قويارعا بىلمەي، مەنەن باقىتتى جان جوقتاي سەزىنەمىن. ويلار تاسقىنى توتەلەپ، ءبارىن باقاي شاقتاپ جازىپ ۇلگەرە الماي جاتىرمىن. تاقىرىپ ابدەن باۋراپ الىپ، قاعازعا تۇسكەلى جاتقان ءتارىزدى.
تاڭعالارلىق بۇل عاجاپ كوڭىل-كۇي شەكسىز ۇزاي تارتىپ، كىدىرىپ، قارىنداشىمدى قويعاندا، تىزەمدە ون بەس، ءتىپتى جيىرما شاقتى جازىلعان پاراق جاتتى. ەگەر بۇل جازبا بەتتەر بىردەڭە تۇرار بولسا، وندا قيىندىقتان قۇتىلعانىم! توسەكتەن اتىپ تۇرىپ، كيىنە باستادىم. بارعان سايىن جارىق مولايىپ، ەسىكتەگى ماياك قاراۋىلىنىڭ قۇلاقتاندىرۋىن وقۋعا بولارلىقتاي بولدى. تەرەزەنىڭ الدى جاپ-جارىق، ونداي جارىقتا جازۋدىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت. سول ساتىندە-اق جازعانىمدى تازا قاعازعا كوشىرۋگە كىرىستىم.
مەنىڭ قيالىم ساۋلە مەن بوياۋدان تۇراتىن تاڭعاجايىپ تىعىز مۇنارعا مالىنعان، ءساتتى تابىسىما قۋانىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، ىشتەي بۇدان ءتاۋىر ەشتەڭە وقىعانىم جوق دەپ قويامىن. باقىتقا ماس بولىپ، قۋانىشىم قوينىما سىيماي الاۋلاپ، جەڭىسىمە ماز-مەيراممىن؛ قولىمداعى ءبىر بۋما قاعازدى سالماقتاپ كورىپ، جۋىق مانىندە شامامەن بەس كرونعا باعالايمىن. بەس كرونعا ەشكىم دە ساۋدالاسىپ جاتپاۋعا ءتيىس، قولجازبامنىڭ مازمۇنىن ەسكەرە وتىرىپ، ءتىپتى ون كرون بەرۋى دە مۇمكىن، ونىڭ ءوزى دە تۇككە تۇرمايتىن تىم تومەن باعا. مۇنشالىق بىرەگەي جۇمىستى تەگىن جاساماسام كەرەك قوي؛ مەن بىلسەم، بۇل سەكىلدى روماندار جولدا جاتقان جوق. وعان ون كرون سۇراۋعا بەل بۋدىم.
بولمەنىڭ جارىعى بارعان سايىن مولايا ءتۇستى، ەسىك جاققا كوز تاستاپ ەدىم، قاڭقاداي ىلبيگەن جىڭىشكە ارىپتەرمەن جازىلعان "اندەرسەن بيكەشتىڭ دۇكەنىندە كىرە بەرىستەن وڭعا بۇرىلساڭ، ەڭ ءتاۋىر كورپە ساتىپ الۋعا بولادى" دەگەن جارنامانى ەش قيىندىقسىز وقي العاندايمىز، ونىڭ ۇستىندە تومەندە ساعات جەتىنى باياعىدا سوقتى.
تەرەزەدەن شەگىنىپ، بولمەنىڭ ورتاسىنا كەپ تۇردىم. ەگەر ءبارىن بەزبەنگە ساپ ەكشەپ كورسە، مودام گۋننەرسەننىڭ مەنى بۇل بولمەدە تۇرمايسىڭ دەگەنى دۇرىس. جالپى، بۇل بولمە ماعان لايىق ەمەس، تەرەزەگە تۇتقان جاسىل پەردەسى جاي جۇپىنى ماتادان جاسالعان، قابىرعاعا قاعىلعان شەگەلەرى دە از، كيىمدەرىمدى ىلەتىن ەشتەڭە جوق. بۇرىشتاعى اتكەنشەك شىن مانىندە مازاق، ايتەۋىر اتكەنشەككە ۇقساس بىردەڭە. تەربەلمە مۇنداي الاسا بولار ما، ونىڭ ۇستىنە اياداي تار، ودان ءوزىڭدى اياعىڭدى تار ەتىكتەن سىپىرعانداي ارەڭ شىعارىپ الاسىڭ. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بۇل بولمە وي ەڭبەگىنە لايىقسىز، سوندىقتان مۇندا ەندى قالعىم كەلمەيدى. ۇزاق ۋاقىت ءتوزىپ، دىمىمدى شىعارماي، وسى ۇيشىكتە قامىققانىم جەتەر.
ءۇمىت پەن قۋانىش قاناتتاندىرىپ، قالتامنان الىپ قايتا وقىپ شىققان تاماشا شىعارمام تۋرالى ءىش پىكىرىم كەۋدەمە سىيماي، جەلىكتىرىپ، ۋاقىتتى زايا جىبەرمەي، زاتتارىمدى جيناستىرۋعا كىرىستىم. قىزىل قول ورامالعا ورالعان ەكى تازا جاعا جاتقان تۇيىنشەكتى، ۇيگە مەن اكەلىپ جۇرگەن بۇكتەۋلى گازەت قاعازىن الىپ، كورپەمدى دومالاتا وراپ، جازىپ جۇرگەن قاعازدارىمنىڭ قالعانىن جيناستىردىم. سوسىن بىردەڭە ۇمىت قالمادى ما ەكەن دەپ، بۇرىش-بۇرىشتى ءسۇزىپ شىعىپ، ەشتەڭە تاپپاي، تەرەزەگە قارادىم. ەرتەڭگىلىك كۇن بۇلىڭعىر ءارى سىزدى ەكەن؛ ورتەنىپ كەتكەن ۇستاحانادا ءتىرى پەندە جوق، اۋلاداعى ىلعال سىڭگەن كىر جاياتىن ءجىپ ءبىر قابىرعادان ءبىر قابىرعاعا كەرىلگەن قالپىندا تۇر. بۇلاردىڭ ءبارى بۇرىننان بار كورىنىس قوي، سوندىقتان تەرەزەدەن شەگىنىپ، كورپەمدى قولتىعىنا قىسىپ، ماياك قاراۋىلىنىڭ قۇلاقتاندىرۋىنا، اندەرسەن دۇكەنىنىڭ كورپەسىنە تاعزىم ەتىپ باسىمدى ءيىپ، ەسىكتى اشتىم.
سول ءسات قوجايىن ەسكە تۇسكەنى عوي. كەتەرىمدى حابارلاۋىم كەرەك قوي وعان، اناۋ-مىناۋ ەمەس، پاراساتتى ادام ەكەنىمدى بىلەم. وعان قوسا حات جازىپ، بولمەسىن بىرنەشە كۇن مەرزىمىنەن تىس پايدالانۋعا مۇمكىندىك بەرگەنى ءۇشىن العىس ايتۋىم كەرەك قوي. ءبىراز كۇنگە دەيىن قارجى جاعىنان قامسىز بولامىن دەگەن سەنىمىمنىڭ كۇشتىلىگى سونداي، قوجايىنعا تاياۋ كۇندەرى بەس كرون اكەپ تاستاۋعا ۋادە بەرىپ سالدىم؛ باسپاناسىندا قانداي ادال ساليقالى ادام تۇرعانىن جانە اتاپ ايتقىم كەلدى. حاتتى ۇستەلدىڭ ۇستىنە قالدىردىم.
ەسىكتىڭ الدىندا تاعى دا ايالداپ، ارتقا بۇرىلىپ قارادىم. ومىرگە ورالۋدىڭ جارقىن سەزىمى مەنى ءدۇر سىلكىندىرە تۇلەتىپ، قۇدايعا ءھام كۇللى الەمگە دەگەن رازىلىعىمدا شەك بولعان جوق، كەرەۋەتتىڭ الدىندا تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، جاراتۋشىمىزعا بۇگىن تاڭدا كورسەتكەن اسقان قايىرىمدىلىعى مەن شاراپاتى ءۇشىن مىڭ دا ءبىر العىس ايتتىم. وسى الگىندە عانا باستان كەشىرىپ، قاعازعا تۇسىرگەن بۇگىنگى شابىت تاسقىنى جان-جۇرەگىمە اسپاننان تۇسكەن عالامات، كومەك سۇراپ داۋىس سالعان كەشەگى نازا-زارىما قايتقان جاۋاپ سىندى. "سوندا ءتاڭىرى! سوندا!" دەپ داۋىستاپ، ءوز سوزىمە ءوزىم قۋانا ءسۇيسىنىپ جىلاپ جىبەردىم. ارا-تۇرا جوعارى قاراي بىرەۋ-مىرەۋ شىعىپ بارا جاتقان جوق پا ەكەن، دەپ تىڭ تىڭداپ تا قويامىن. اقىرى، ورنىمنان كوتەرىلىپ، ۇزىن باسپالداقتان بىلدىرتپەي ءتۇسىپ، ەشكىمگە كورىنبەي، سىرتقى ەسىككە جەتتىم.
الا قاراقتا جاۋعان جاڭبىردان جولدار جارقىراپ جاتىر، اسپان الاسۇرىپ، اۋىر سالماعىمەن قالا ۇستىنە تونە تۇسكەندەي. بۇلت تۇمشالاپ كۇن كوزى دە كورىنبەيدى. ساعات قانشا بولدى ەكەن؟ ءوز ادەتىم بويىنشا راتۋشاعا تارتسام، ساعات سەگىز جارىم بولىپ قالىپتى. دەمەك، ءالى دە اتتاي ەكى جارىم ساعات قىدىرۋىم كەرەك. ساعات ونعا، ءتىپتى ون بىرگە دەيىن رەداكسياعا بارۋدان ەش ءمان شىقپايدى. وعان دەيىن كوشە كەزىپ، وڭاشادا ورازا اشۋعا قاجەت تيىن-تەبەندى قايدان الۋدىڭ جولىن ويلاستىرۋعا تۋرا كەلدى. ايتقانداي، بۇگىن كەشكىسىن اس-سۋسىز قالامىن دەگەن وي قاپەرىمدە دە جوق؛ قۇدايعا شۇكىر، ونداي كۇندەر ءوتتى عوي. ونىڭ ءبارى ۇرەيلى تۇستەي وتكەن شاق، ەندى ءىسىم وڭعارىلىپ، ورگە باسۋعا ءتيىس!
قولتىعىما قىسقان جاسىل كورپەمنەن ءوزىمدى ىڭعايسىز سەزىنىپ كەلەمىن، مۇنداي تۇيىنشەكپەن جۇرت كوزىنە كورىنۋ دەگەن ميعا سىيمايدى. جۇرت نە دەپ ويلايدى؟ ونى ۋاقىتشا قالدىرا تۇراتىن ورىن ىزدەدىم. زامات باسىما سەمبايعا كىرىپ، كورپەنى قاعازعا وراتىپ الا قويايىن دەگەن وي كەلدى، سوندا تۇيىنشەگىم دۇرىس رەڭك الىپ، ەشكىمنەن ۇيالمايتىن بولامىن. دۇكەنگە كىرىپ، پىركازشىكتەردىڭ بىرىنە تىلەگىمدى ايتتىم.
ول اۋەلى كورپەگە، سوسىن ماعان قارادى، تۇيىنشەكتى الىپ جاتىپ ول ۇناتپاي يىعىن قيقاڭ ەتكىزگەندەي كورىندى. ونىسى شامىما ءتيىپ كەتتى.
— ابايلاڭىزشى، الباستى باس قىر! — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم. بۇنىڭ ىشىندە وراۋلى اسا قىمبات ەكى گۇلساۋىت بار. بۇل سميرناعا جونەلتىلەدى.
مەنىڭ ايلام ويلاعاننان دا ارتىق ناتيجە بەردى. ەندى پىركازشىك ءوزىن كىنالى سەزىنىپ قيپاقتاپ، قاندايلىق قۇندى تۇيىنشەك ەكەنىن بىردەن اڭعارا الماعانىنا جىلارمان بولىپ كەشىرىم ءوتىندى. ول ءوز ءىسىن بىتىرگەندە مەن سميرناعا ىلعي ءبىر باعالى بۇيىمدار جىبەرىپ جۇرگەندەي ماڭعازدانىپ، العىس ايتىپ ەدىم، پىركازشىگىم مەنى تابالدىرىققا دەيىن شىعارىپ سالىپ، الدىمنان ەسىك تە اشتى.
ودان بازار الاڭىنا اتتانىپ، گۇل مەن قۇتى ساتاتىن ايەلدەردى توڭىرەكتەپ، جۇرتتىڭ اراسىندا قىدىردىم دا ءجۇردىم. تاڭعى سىزدى اۋادا تەرشىپ الاۋ اتقان اۋىر قىزىل رايحاندار كوز جاۋىن الىپ، كوكىرەگىمدى قىتىقتاپ، بىرەۋىن ءۇزىپ الۋعا يتەرمەلەدى دە، ساتۋشىسىنا جاقىنداپ جاناسۋ ءۇشىن باعاسىن سۇرادىم. قالتامدا اقشام بولسا، ويلانىپ جاتپاي-اق رايحان گۇلدى ساتىپ الار ەدىم، شىعىننىڭ ورنىن سوسىن باسقا بىردەڭەدەن ۇنەمدەپ تولتىرا جاتامىن عوي.
ساعات وندا رەداكسياعا كەلدىم. قولىندا قايشىسى بار بىرەۋ ەسكى گازەتتەردى اقتارىپ وتىر، رەداكتور ءالى كەلمەپتى. ول قالىڭ قولجازبامدى قالدىرىپ كەت دەپ ەدى، ءبۇل جاي عانا جازبالار ەمەس، مۇنى مىندەتتى تۇردە رەداكتوردىڭ ءوز قولىنا تابىس ەتۋ كەرەك دەگەندى قاداپ ايتقانداي بولدىم. جاۋابىن كەيىنىرەك كەلىپ الارمىن.
— جارايدى! — دەپ قايشى كىسى گازەت اقتارۋعا قايتا كىرىستى.
ماعان ول ىسكە تىم سامارقاۋ قارايتىنداي كورىندى، سوندا دا
ۇندەگەنىم جوق، نەمقۇرايدى عانا باسىمدى يزەپ، شىعىپ جۇرە بەردىم.
ەندى مەنىڭ بوس ۋاقىتىم كوپ-اق. تەك اسپان اشىلسا ەكەن. اۋا رايى تىمىرسىق تىم ناشار نە جەل جوق، نە اياز جوق؛ قىز-كەلىنشەكتەر ساقتىق جاساپ، قولشاتىرلارىن اشىپ العان، ال ەرلەردىڭ باسىنداعى قالپاقتارىندا سيىق جوق، كۇلكى كەلتىرەدى. مەن بازارعا كايتىپ بارىپ، گۇلدەر مەن شوپتەردى قىزىقتادىم. كەنەت بىرەۋ يىعىما قول ارتىپ، جالت بۇرىلسام — قايىرلى تاڭ تىلەپ تۇرعان "سۇلۋ سىلقىم" ەكەن.
— قايىرلى تاڭ دەيسىڭ بە؟ — دەدىم ودان تەزىرەك قۇتىلۋ ءۇشىن سۇراق ارالاس جاۋاپ قاتىپ. جالپى "سۇلۋ سىلقىمدى" ونشا جاراتپاۋشى ەدىم.
ول مەنىڭ قولىمداعى مۇقيات ورالعان ۇلكەن تۇيىنشەگىمە تەسىلە قاراپ:
— مىناۋ قولعا ۇستاعانىڭىز نە؟ — دەپ سۇرادى.
— سەمبايدا بولىپ، كيىم-كەشەككە دەپ ماتا الىپ ەدىم، — دەدىم نەمقۇرايدى ۇنمەن. — مىنانداي كونەتوز كيىمىمەن ءجۇرۋ مەزى قىلدى. ۇدايى سىرتقى سىر-سيپاتىڭا قاراماي جۇرە بەرۋگە بولمايدى عوي.
ول ماعان تاڭىرقاي قارادى.
— ال جالپى جاعداي قالاي؟ — دەپ سۇرادى ءسال كىدىرىپ.
— بۇدان جاقسىنى تىلەپ قاجەتى جوق.
— جۇمىس بىردەڭە تاپتىڭ با ءوزىڭ؟
— جۇمىس دەيسىڭ بە؟ — دەپ قايتالايمىن قاساقانا تاڭدانعان بولىپ. — بىلگىڭ كەلسە، كريس ءتيدىڭ كوتەرمە ساۋدا فيرماسىندا بۋحگالتەر بوپ قىزمەت ەتەم.
— ءا، سولاي ما! — دەپ ول كۇمىلجىپ قالدى. — اي، جاراتقان يە، ءسىز ءۇشىن قۋانىشىمدا شەك جوق. بايقا قايداعى جوق قايىرشىلارعا اقشا تاراتىپ جۇرمە. بار جاقسىلىقتى تىلەيمىن!
ۇزاڭقىراپ بارىپ، قايتا ورالىپ تاياعىمەن قولىمداعى تۇيىنشەكتى نۇسقاپ:
— تىگىنشى ۇسىنايىن ساعان. يساكسەننەن ارتىق اسەم تىگەتىن تىگىنشى تاپپايسىڭ. مەنەن كەلدىم دەپ ايت وعان، — دەدى.
مەنىڭ ىسىمە تۇمسىعىن تىعۋدىڭ قاجەتى نە ەكەن وعان؟ قاي ىسكەرگە باراتىنىمدا نە شارۋاسى بار؟ بارىن كيىپ، بايلاۋىشىن سالىپ جۇرەتىن وسى ءبىر قۋىس كەۋدەگە اشۋىم كەلىپ، قارىزعا العان ون كرونىن ءالى قايتارماعانىن ەسىنە سالدىم. ول اپالاقتاپ جاۋاپ قاتقانشا، قارىزىن قايتارۋدى تالاپ ەتكەنىمە وكىنىپ، قىسىلعاننان كوزىمدى ودان اۋدارىپ اكەتتىم. تاپ سول تۇستا قاسىمىزدان ءبىر ايەل ءوتىپ، مەن وعان شەگىنىپ جول بەردىم دە، جاعدايدى پايدالانىپ بۇرىلىپ كەتىپ قالدىم.
ەندى قايدا بارىپ كۇتەيىن؟ كافەگە كىرۋگە قالتام تاقىر، مۇنداي مەرزىمدە تانىستارعا بارۋعا تاعى دا بولمايدى. بازار مەن گرەنسەننىڭ اراسىندا بوستان-بوسقا ساندالىپ، تاقتاعا جاڭا عانا ىلىنگەن "كەشكى جاڭالىقتاردى" وقىدىم. كارل-يۋان كوشەسىمەن ءوتىپ، بۇرىلدىم دا، قۇتقارۋشى حرامىنا بەت الىپ، شىركەۋ جانىنداعى زيراتتان وتىرا تۇرار تىنىش جەر تاپتىم.
مۇنداعى اۋا دىمقىل ەكەن، تىپ-تىنىش ويلانىپ وتىرىپ، قالعىپ كەتسەم، توڭىپ قالىپپىن. فەلەتونىمنىڭ شاعىن بولعانىن، شابىتتان تۋعان تاماشا شىعارما ەكەنىنە ءشۇباسىز سەنە الامىن با؟ قاتە جوق پا ەكەن وزىندە؟ دۇرىسىراق ويلاسام، ونى جالپى قابىلداماي قويۋى جايدان-جاي قابىلداماي قويۋى دا مۇمكىن عوي. بالكىم، ول شامالى، ءتىپتى تۇككە تۇرمايتىن ناشار دۇنيە شىعار، ونى قاعاز تاستايتىن سەبەتكە لاقتىرا سالماعانىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ كوڭىل كۇيىم بۇزىلىپ، تىنىشىم كەتىپ، اتىپ تۇرىپ، زيراتتان تۋرا تارتتىم.
اكەرسگاتەندە جارناما اينەك ارقىلى دۇكەننىڭ ىشىنە ۇڭگىپ، ساعات ون ەكىدەن ەندى كەتىپ بارا جاتقانىن كوردىم. ۋاقىت ءالى ەرتە ەكەنىنە دە وپىندىم، ويتكەنى كۇن تۇستەن الدەقاشان اۋىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلاپ ەم عوي، ال رەداكتورعا ساعات تورتتەن بۇرىن بارۋ پايداسىز. فەلەتونىمنىڭ تاعدىرىنا قاتىستى قايداعى ءبىر كەلەڭسىز ويلار يىقتاپ الىپ، ويلاعان سايىن مي ىم اشىپ، اقىل-ەسىم شاتاسىپ، توسەكتەن تۋرا سالىپ كادەگە اسارلىقتاي بىردەڭە جازعانىما كۇمانىم كۇشەيە تۇسەدى. ارينە، ول ءوزىمدى-وزىم الداۋ بولىپ شىعىپ، ساسكە بويى بوسقا الاقايلاعانمىن عوي. ءيا، قۇر بوسقا قۋانعانمىن. مىنە، ۋلليەۆولسۆەيەندى بويلاپ، قاسيەتتى گەنريح قىرقاسىن جاناي، الاڭقايدى باسىپ، تاقتاي تىلەتىن جەرگە تاياۋ جىڭىشكە كوشەمەن بەزەك قاعىپ كەلەمىن. قۇرىلىستار مەن باقشالىقتاردىڭ جانىنان ءوتىپ، اقىرى شەگى، شەتى جوق ۇلكەن جولعا ءتۇستىم.
وسى ارادا توقتاپ، كەرى قايتۋعا بەل بايلادىم. الگى جۇرىستەن دەنەم قىزعان ەكەن، كەرى قايتقاندا ەڭسەم ءتۇسىپ، اياعىمدى ءىلبىپ باستىم. قارسى الدىمنان ءشوپ ارتقان ەكى كولىك كەزدەستى. ارباكەشتەر اندەتىپ، ءشوپتىڭ ۇستىندە شالقاسىنان جاتىر، ەكەۋى دە جالاڭاياق، دوڭگەلەك تومپيعان جۇزدەرىنەن وي نىشانى بىلىنبەيدى. قارسى كەلە جاتىپ، ولار مەنىمەن ءتىل قاتىسىپ، ءبازبىر ەسكەرتۋ جاساپ، بولماسا مازاقتاپ كۇلەر مە ەكەن دەپ ويلايمىن. ولارعا اجەپتاۋىر تاقالىپ قالعاندا بىرەۋى داۋىستاپ قولتىعىما قىسقانىمنىڭ نە ەكەنىن سۇرادى.
— كورپە، — دەپ جاۋاپ بەردىم.
— انىق بىلمەيمىن، ءۇشتىڭ شاماسى بولۋ كەرەك.
ەكەۋى دە كۇلىپ، ءارى قاراي جونەلدى.
كەنەت قامشى ءتيىپ، قۇلاعىم ۋداي اشىپ، قالپاعىم باسىمنان ۇشىپ كەتتى، الگى جىگىتتەر مەنى مازاق ەتپەي كەتە الماعان ەكەن. ىزا بولعان باسىم، قۇلاعىمدى ۇستاپ، وردىڭ شەتىنە تۇسكەن قالپاعىمدى الىپ، اۋلاق كەتتىم. قاسيەتتى گەنريح قىرقاسىندا كەزدەسكەن كىسىدەن ۋاقىت سۇراسام، ساعات بەسكە تاياپ قاپتى.
ساعات بەس! ساعات بەسكە تاياپ قالعان! اياعىمدى جەبەي الىپ، جۇگىرە باسىپ رەداكسياعا تارتتىم. رەداكتور باياعىدا كەلىپ وتىرعان شىعار، ءتىپتى كەتىپ تە قالعان بولار. قىدىرعاندا ءىلبىپ جۇرگەن باسىم، جۇگىرەمىن دەپ دوڭعالاقتىڭ استىنا ءتۇسىپ قالا جازدادىم. اتپەن جارىسقانداي بار پارمەنىممەن جۇگىرىپ، ۋاقىتىنا ۇلگەرۋگە جان سالدىم. عيماراتقا جۇگىرىپ كىرىپ، باسپالداقتان سەكىرىپ شىعىپ ەنتىگە ەسىك قاقتىم.
جاۋاپ بولمادى.
"ول كەتىپ قالىپتى! كەتىپ قالعان عوي!" دەپ ويلادىم. ەسىكتى تارتىپ كورسەم اشىق، تاعى دا تىقىلداتىپ، ىشكە كىردىم.
رەداكتور بەتىن تەرەزەگە بەرىپ، ۇستەلىندە وتىر، قولىندا — قالامى، بىردەڭە جازىپ وتىرعان سياقتى. امانداسىپ القىنۋىمدى ارەڭ باستىم، ول مەنى كورىپ، باسىن شايقادى.
— ءسىزدىڭ وچەركىڭىزدى قاراۋعا ۋاقىتىم بولمادى.
ءازىر ەڭبەگىمدى مانسۇقتاپ، قايتارىپ تاستاماعانىنا قۋانىپ:
— ارينە، تۇسىنەمىن عوي، — دەيمىن. — ءيا، ونىڭ اسىعىسى دا جوق. بالكىم ەكى كۇننەن كەيىن سوعارمىن، بولماسا...
— ءيا، قاراپ شىعايىن. ايتقانداي، مەندە ءسىزدىڭ مەكەن-جايىڭىز بار.
سول ارادا بۇدان بىلاي ەشقانداي مەكەن-جايىم جوق ەكەنىن ايتۋعا ۇمىتىپ كەتكەنىم.
قابىلداۋ اياقتالدى، باسىمدى ءيىپ شەگىنىپ بارىپ، شىعىپ كەتتىم. كوڭىلىمدى ءۇمىت قايتا كەرنەدى؛ ءالى ايىرىلعان ەشتەڭەم جوق، ەرەگەسكەندە بار عوي، ءبىراز نارسەگە قول جەتكىزەمىن. باسىمدا ءار الۋان تىڭ قيالدار تۋىنداپ، جاراتقان جالعىز حاقتىڭ قۇزىرىنان فەلەتونىم ءۇشىن ون كرون سىيلىق الاتىنىمدى حابارلاپ تۇرعان سەكىلدەندى.
تەك ەندى تۇندە قونىپ شىعاتىن ءبىر تۇراق تابۋ عانا كەرەك! قايدا قونىپ شىقسام ەكەن دەپ ويعا باتىپ، كوشەنىڭ ورتاسىندا تۇرىپ قالعانىمدى اڭعارماسپىن. جان-جاعىنان تولقىن تۋلاپ، دوڭبەكشىپ جاتقان جالعىز باكەن سىندى تاپجىلماي جولدىڭ ورتاسىندا تۇرعانىمدى ۇمىتىپ تا كەتەمىن. گازەتشىلەر ماعان "ۆيكينگتى" ۇسىنادى.
شاپشاڭ بۇرىلىپ، تۇيىنشەگىمدى جاسىرۋعا تىرىسىپ، اسىپ-ساسقان قالپىم، تەرەزەدەن ەشكىم كورىپ قالماسىن دەپ شىركەۋگە جەتۋگە اسىقتىم. ينگەبرەتتەن اسىپ، تەاتردىڭ جانىنان ءوتىپ، لو گەننەن بۇرىلىپ، جاعالاۋ جاققا فورتقا بەت الدىم. ءبىر بوس ورىندىق تاۋىپ الىپ تاعى دا ويعا شومدىم.
تۇنەپ شىعاتىن باسپانانى قايدان تاپسام ەكەن؟ تاڭعا دەيىن پانالاپ شىعار ءبازبىر تەسىك جوق پا؟ بۇرىنعى بولمەمە قايتىپ بارۋعا نامىسىم جىبەرمەدى، ءوز سوزىمنەن اينۋ دەگەن ويىما ءتىپتى كەلمەگەن نارسە، الايدا كوز الدىما كىشكەنتاي تەربەلمە اتكەنشەك ەلەستەپ، ول شەشىمدى وزگەرتكەنىمە تاڭمىن. قيال كۇشىمەن كەنەت حەگدەحاۋگەندەگى ەكى تەرەزەسى بار ۇلكەن بولمەدەن ءبىر-اق شىققان ەكەم دەيمىن! ۇستەل ۇستىندە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن بۋتەربرودقا سىقالعان پودنوس ءتۇر، سوسىن ول بيفشتەكسكە، اۋىزدان سىلەكەي اعىزار تىن بيفشتەكسكە اينالىپ كەتتى، قاسىنان قارداي اپپاق سۇلگى قاعازدار، ۇيمە تاباق نان، كۇمىس شانىشقى شىعا كەلدى. الدەن سوڭ ەسىك اشىلىپ، قوجايىن كىرىپ، ءبىر كەسە شاي ۇسىندى...
قۇرعاق قيال مەن قىسىر ءتۇست -اي! تاپ ءقازىر ىشەتىن اس تاپسام، باسىم قايتا اينالىپ، اقىل-ويداعى بەزگەكتەي قالشىلداتقان دەرتتەن، تاسقىنداعان ەسەر قيالمەن ارپالىسۋىما تۋرا كەلەدى، دەپ ءوزىمدى-وزىم يلاندىرماق بولامىن. مىنە، مەن وسىنداي جانمىن، اس ءىشۋىم زيان، ءدىلىم مەن ءدىنىم، ەرەكشە قاسيەتىم سونداي!
بالكىم، باسپانانى كەشىرەك، كۇن باتار الدىندا تابارمىن. اسىعىپ قايدا بارامىن ەڭ قۇرىعاندا ورمان ىشىنەن ءبىر ورىن ىزدەرمىن، ايتەۋىر قالانىڭ كۇللى شەت جاعى مەنىڭ قاراۋىمدا عوي، ءازىر اياز دا جوق.
ال تەڭىز بولسا، تىپ-تىنىق تومسىرايىپ سۇلىق قالعان، تەك كەمەلەر مەن تالپاق تۇمسىق پاروحودتار عانا قورعاسىنداي سازارعان ايدىندى، تىلگىلەپ ءجۇر، ەكى بورتىنان دا سۋ كوپىرشىپ، ىلگەرى جىلجىپ بارادى، تۇربالاردان ءتۇتىن شۇيكەلەگەن تۇبىتتەي ۇشادى، ماشينالارى ساتىرلاپ، سۋىق اۋانى ساتىر-سۇتىر سوعىپ جاڭعىرىقتىرادى. اسپاندى قارا بۇلت تۇمشالاپ تاستاعان، ءۇپ ەتكەن جەل جانە جوق، تۋ سىرتىم داعى اعاشتار دىمقىل، استىنداعى ورىندىق تا سۋىق، سىزدى. ۋاقىت ءوتىپ جاتىر؛ قالعي باستادىم، شارشاعانىم ءبىلىندى، ارقامدى تىتىركەنتىپ سۋىق جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى، ىزىنشە كوزىم جۇمىلىپ بارا جاتقانىن سەزدىم. سوسىن كىرپىكتەرىم بىر-بىرىنە جابىسىپ ۇيىقتاپ كەتتىم...
ويانعانىمدا اينالا ءالى قاراڭعى ەكەن؛ شالا ۇيقىدان اپالاقتاپ، ابدەن جاۋراپ قالعان مەن اتىپ تۇرىپ، تۇيىنشەگىمدى الىپ تارتىپ وتىردىم. جىلىنۋ ءۇشىن قولىمدى سەرمەپ شاپشاڭداتا ءجۇردىم، ساۋدىراپ قالعان اياعىمدى ىسقىلاي وتىرىپ، ءورت ءسوندىرۋ مۇناراسىنىڭ تۇبىنەن ءبىر-اق شىقتىم. ساعات توعىز ەكەن، ءبىراز ۇيىقتاپپىن.
ەندى قايدا بارسام ەكەن؟ تۇنەپ شىعاتىن ءبىر ورىن تابۋ كەرەك. تۇرعان بويدا ءورت ءسوندىرۋ دەپوسىنان كوز ايىرماي، كۇزەتشىنىڭ كوزىن الا بەرىپ قامسىز ءبىر كەزىندە ءبازبىر ەسىكتەن سىپ ەتىپ ىشكە قالاي كىرسەم ەكەن دەپ ويلايمىن. باسپالداقپەن كوتەرىلىپ، ونى اڭگىمەگە تارتۋعا تىرىسىپ كورسەم، ول قارۋ عىپ، قولىنا بالتاسىن الىپ، تىڭدايتىن بەيىل تانىتتى. قولعا كوتەرگەن بالتانىڭ ماعان كەزەلگەن سۋىق ءجۇزى جۇيكەمنىڭ تالشىقتارىن كەسكىلەپ جاتقانداي، قارۋلى ادامنىڭ الدىندا ءتىل-اۋىزىم بايلانىپ امالسىز شەگىنشەكتەي بەردىم. ءۇن-تۇنسىز شەگىنىپ بارامىن، شەگىنىپ بارامىن، قورىققانىمدى بىلدىرمەيىن دەپ، ۇمىتقان بىردەڭەنى ەسكە تۇسىرگىم كەلگەندەي، قولىمدى ماڭدايىما اپارا بەرەمىن. تابان جولعا اياعىم تيگەندە عانا كەرەمەت قاتەردەن شىنىمەن-اق قۇتىلعانداي ەركىن ءبىر دەم الىپ، ءبۇل جەردەن اۋلاق قاشتىم.
سۋىقتان دىردەكتەپ اشتىقتان ىشەگىم شۇرىلداپ، ەڭسەم ءتۇسىپ، كوڭىلىم قۇلازىپ، كارل-يۋان كوشەسىنىڭ بويىندا ساندالىپ ءجۇردىم دە قويدىم جانە جاي جۇرمەي بىرەۋ ەستىپ قالار دەپ الاڭداماي الدە بىرەۋدى سىباپ ايعايلاپ كەپ بوقتايمىن. ستورتينگ (پارلامەنت) عيماراتىنىڭ الدىندا ءبىرىنشى ارىستاننىڭ جانىندا تۇرىپ، تاعى دا قيالىمدى قامشىلاپ، جاس جىگىت تانىس سۋرەتشىنى ەسكە ءتۇسىردىم. بىردە ونى تيۆوليدا بىرەۋلەردىڭ شاپالاعىنان قورعاپ قالىپ، كەيىن كىرىپ شىققانىم دا بار. ساۋساعىمدى كوڭىلدەنە سىرت ەتكىزىپ تۋردەنشەلگاتەنگە "ك. زاكاريا باررەل" دەگەن كەستەسى بار ءۇيدى ىزدەپ تاپتىم دا، ەسىگىن دە قاقتىم.
ەسىكتى ونىڭ ەزى اشتى، اۋزىنان شىلىم مەن سىرانىڭ ساسىق ءيىسى مۇڭكىپ ءتۇر.
— قايىرلى كەش! — دەدىم مەن.
— قايىرلى كەش! ءسىزسىز بە؟ وسىنشالىق كەش ىزدەپ كەلەرلىكتەي، سايتان العىر، ويىڭىزعا قايدان ءتۇسىپ ءجۇرمىن. شام جارىعىمەن مەنىڭ سۋرەتتەرىمنەن، شىنىن ايتقاندا، ەشتەڭە كورۋگە بولمايدى عوي. ءوزىڭىز كەلىپ كەتكەننەن بەرى ماياداعى ءشوپتى سالعانمىن، كەيبىر دۇنيەلەردى قايتا جاسادىم. كۇندىز كەلىڭىز، ءقازىر قاراپ كورۋدە ەشبىر ءمان جوق.
— ايتكەنمەن دە، قاراۋعا مۇرسات بەرسەڭىز قايتەدى! — دەپ سالدىم. ايتقانداي، اڭگىمە قانداي سۋرەت جونىندە ەكەنىن دە ۇمىتىپ قالىپپىن.
— ول مۇمكىن ەمەس! — دەدى ول. — ءبارى ساپ-سارى بوپ قۇلازىپ كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە... — دەپ سىبىرعا كوشىپ، جانىما تاقاپ كەپ. — بۇگىن ءبىر قىزبەن جاتىر ەدىم، دەمەك، ەشبىر مۇمكىندىك جوق.
— وندا قولقا سالۋدىڭ دا ءجونى جوق ەكەن.
وعان قايىرلى ءتۇن تىلەپ، شەگىنىپ شىعىپ جۇرە بەردىم.
ەندى قالعانى جالعىز-اق ورمانعا بارۋ. شىركىن-اي، جەر قازىرگىدەي سىز بولماسا عوي. كورپەمدى سيپاپ، اشىق اسپان استىندا تۇنەيمىن دەگەن ويعا ءوزىمدى ۇيىتا، بويىمدى ۇيرەتە بەردىم. قالادا تۇنەپ شىعار جەر ىزدەۋ ۇزاققا سوزىلىپ، ازاپقا ءتۇسىرىپ، ابدەن شارشاتتى، ءبارى جەكسۇرىن كورىنىپ، بەت قايتتى؛ ەشقانداي ويعا بوي الدىرماي، كوشەدە قىدىرىپ جۇرە بەرسەڭ عوي، كوڭىلىڭ ورنىنا ءتۇسىپ، جانىڭ جاي تابار ەدى. ۋنيۆەرسيتەت تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، باسىمدى كوتەرىپ، ساعات وننان كەتكەنىن كورىپ، شەتكە تارتتىم. حەگدەحاۋگەندە ازىق-تۇلىك دۇكەنىنىڭ جارناما اينەگىنە ايالدادىم. فرانسۋز توقاشىنىڭ قاسىندا مىسىق ۇيىقتاپ جاتىر، شوشقا مايىنا تولى قاڭىلتىر قالبىر، شىنى قۇتىدا جارما ءتۇر. مولشىلىقتان كەز الا الماي، از-كەم تۇردىم دا، اقشام بولماعاندىقتان اينالىپ جۇرە بەردىم. وتە سىلبىر باسىپ، زاستاۆادان ءوتىپ، بىرتە-بىرتە ۇزاي بەردىم، ۇزاي بەردىم، اقىرى قالا تۇبىندەگى ورمانعا دا جەتتىم.
جولدان بۇرىلىپ، دەمالعالى وتىردىم. سوسىن تۇرىپ، ءسال-پال ىڭعايلى ورىن ىزدەدىم، كوك بۇتا مەن ارشا جيناپ، كىشكەنتاي تومپەشىككە توسەك سالعان بولدىم، ءسال قۇرعاق بولعان سوڭ پاكەتتى اشىپ، كورپەنى الدىم. ۇزاق جۇرىستەن ولەردەي قالجىراعان ەكەم، زامات جاتا كەتتىم. قاشان قولايىمدى تاپقانشا ارى-بەرى دوڭبەكشىپ، ەلەگىزي بەردىم، قامشى تيگەن ىسىڭكىرەپ تۇرعان قۇلاعىم ازداپ اۋىرار ءتۇرى بار، سوندىقتان ءبىر بۇيىرىممەن عانا جاتۋعا تۋرا كەلدى. باشماعىمدى شەشىپ، سەمبايدان العان قاعازعا وراپ باس جاعىما قويدىم.
اينالانىڭ ءبارى قاراڭعىلىق قۇشاعىنا سۇڭگىگەن، قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش. تەك تۋ بيىكتە بىركەلكى گۋىلى الىستا ماڭگى تىنبايتىن اۋە سۇراپىلىنىڭ سارقىلماس اۋەنى ىزىڭدايدى. سول سارقىلمايتىن دا تاۋسىلمايتىن مۇڭدى اۋەنگە قۇلاق ءتۇرىپ، كوڭىلىم الەم-تاپىراق بولدى، سەبەبى ءبۇل دەگەنىڭ اداسقان الەمنىڭ، الىس جۇلدىزداردىڭ سازى عوي...
— جوق، تەگى ءبۇل شايتان ەلەس بولۋى كەرەك! — دەپ، ءوزىمدى سەرگىتۋ ءۇشىن قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردىم. — بۇل حانادان جەرىن اڭساپ ءىشىن تارتىپ ىسقىرعان ۇكى عوي.
تۇرىپ قايتا جاتىپ، تاعى دا قىدىرايىن دەپ ەدىم، قايتا جاتتىم، تاڭ اعارعانشا قورقىنىشپەن، قاتىباستىقپەن ارپالىسىپ، كۇن شىعا عانا ۇيقى جەڭىپ، قالعىپ كەتىپپىن.
كوزىمدى اشسام، اينالام جاپ-جارىق، كۇن تۇسكە تارماسىپ قالعانىن سەزدىم. باشماعىمدى كيىپ، كورپەمدى قاعازىنا قايتا وراپ الىپ، كەرى، قالاعا جونەلدىم. كەشەگىدەي كۇندى بۇلت تۇمشالاپ ءتۇر. يتتەي بولىپ جاۋراپپىن، اياقتارىم سىرەسىپ قالىپتى، كۇندىزگى جارىققا شاعىلعانداي كوزىم جاساۋراي بەرەدى.
باقسام، ساعات ءۇش بوپتى. اشتىق دىمىمدى قۇرتىپ، السىرەپ بارامىن. ءجۇرىپ كەلە جاتىپ جۇرەگىم اينىپ لوقسيمىن. سودان قوعامدىق اسحاناعا بۇرىلدىم. تاقتاعا ىلىنگەن داستارقان ءمازىرىن وقىپ، سيىر مەن شوشقا ەتىن كورگىم كەلمەيتىنىن بىلدىرگىم كەلگەندەي، ەكى يىعىمدى قيقاڭ ەتكىزدىم. وسى جەردەن تۋرا ۆوكزال الاڭىنا بەت الدىم.
باسىم قاتتى اينالىپ كەلەدى، وعان نازار اۋدارماۋعا تىرىسامىن، ءبىراق اۋرۋى دا، اينالۋى دا باسىلار ەمەس، اقىرى بولماعان سوڭ باسپالداققا وتىرا تۇرۋعا تۋرا كەلدى. ءىش سارايىم بىردەڭەسى ورنىنان قوزعالىپ كەتكەندەي وزگەرىپ سالا بەردى، مي ىمنىڭ پەردەسى ىسىرىلىپ نەمەسە ءبىر تالشىعى ۇزىلگەندەي ماڭگىر ءتىپ جىبەردى. بىرەر مارتە تىنىسىم تارىلىپ، سىلەيىپ وتىرىپ قالدىم. ءبىراق ەسىمنەن ايىرىلعانىم جوق، كەشەدەن بەرى قۇلاعىم اۋىرىپ جۇرگەنىن انىق سەزەمىن، ءبىر تانىس كىسى قاسىمنان وتكەندە جازباي تانىپ، ورنىمنان تۇرىپ، باس يزەدىم.
بۇرىنعىلارعا ەندى كەلىپ تىڭنان مىناۋ ازاپتى تۇيسىك قوسىلدى. قالايشا بۇنىڭ، ءبارى سىز جەردە ۇيىقتاعاننان بولادى؟ بىلايشا ايتقاندا، بۇلايشا ايانىشتى ءومىر كەشۋدە نە ءمان بار؟ قۇداي ءوزى كورىپ تۇرعان شىعار، نە پيعىلىمنان وسىنشالىق جاپا شەگۋگە ءتيىس ەكەنىمدى تۇسىنسەم بۇيىرماسىن. كورپەمدى باسەكە قويىپ، تۇلدىرسىز سوقا باسىم شىعا كەلۋىمە دە بولادى عوي دەگەن ءبىر وي كەلدى. وعان مەن ءبىر كرون الامىن، ول ءۇش رەت تويىپ اس ىشۋگە جەتەدى، سودان سوڭ، بىردەڭەنىڭ باسى قايىرىلعانشا شىداي تۇرمايمىن با؛ ال گانس ءپاۋليدى بىردەڭە عىپ الداۋعا دا بولادى عوي. ءوسىمقورعا بەت تۇزەپ، ەسىگىنىڭ الدىنا بارىپ توقتاي قالدىم، ويلاپ-ويلاپ باسىمدى شايقادىم دا، كەرى بۇرىلدىم.
الگى ۇيدەن الىستاعان سايىن بىلدىرمەي ارباعان ازازىلگە الدىرماي، امان شىقتىم-اۋ دەگەن ويدان كوڭىلىم كوتەرىلىپ مارقايا ءتۇستىم. ادامشىلىقتان ايىرىلماي، ادال قالپىمدا قالعانىمدى، ەرىك-كۇشىمنىڭ بەكەمدىگىن، اپاتقا ۇشىراعان كەمەلەردىڭ سىنىقتارى قالقىعان لاي تەڭىزدە اسقاقتاپ تۇرعان شامشىراق ماياكتاي جۇرتتان جوعارى تۇرعانىمدى ماقتان تۇتىپ، كەۋدەمدى قۋانىش كەرنەدى. قۇلقىن تاماق ءۇشىن بىرەۋدىڭ مۇلكىن باسەكە سالىپ، ءار ءتۇيىر ءۇشىن بەتتەن باسىپ ۇيالىپ، ءوزىڭدى-وزىڭ الاياق دەپ جەرلەپ، ار الدىندا كىنالى بولۋعا قالاي بارارسىڭ؟ ەشقاشان بارمايسىڭ، ەشقاشان! شىنتۋايتتاپ كەلگەندە، ونداي وي كەلسە، ول كەزدەيسوق، وتكىنشى عانا، ول ءۇشىن كىسىنى كىنالاۋعا بولمايدى. ونىڭ ۇستىنە باسىڭ شىداتپاي اۋىرىپ، ۇدايى بىرەۋدىڭ كورپەسىن تاسىپ ولەردەي شارشاساڭ، امالىڭ قايسى!
ەرتە مە، كەش پە، تىعىرىقتان شىعاتىن ءبىر جول تابىلار! ايتالىق، حات ارقىلى ءوزىمنىڭ قىزمەتىمدى ۇسىنعان گرەنلانسلەرتتەگى ساۋداگەرگە قايتا-قايتا بارىپ تابالدىرىعىن توزدىردىم با؟ ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن تەلەفون شالىپ، بەتىم قايتتى ما؟ جايدان-جاي وزدىگىمنەن بارعانىم جوق، جاۋابىن بىلمەيتىنىم دە سوندىقتان. بالكىم، وسى جولعىدان بىردەڭە شىعىپ قالار، وسى جولى باقىت بەتىن بەرىپ كۇلىم قاعار. باقىت جولى باستان-اياق قۇپيا تىلسىم ەمەس پە. مىنە، مەن گرەنلانسلەرەتكە اتتاندىم.
سوڭعى سىلكىنىس مەنى السىرەتىپ تاستادى، الگى ساۋداگەرگە نە ايتارىمدى ويلانىپ ارەڭ ءىلبىپ كەلەمىن. مۇمكىن جانى جومارت جان شىعار، ەگەر كوڭىل كۇيى جاقسى بولسا جۇمىسىم ءۇشىن ءبىر كروندى الدىن الا بەرۋى ىقتيمال، ءتىپتى سۇراۋدىڭ دا قاجەتى بولماس، ونداي ادامداردان وتە سۇيكىمدى اپەندەلىك تە ۇشىراسادى.
قاقپادان وتە شىقتىم دا، سىلەكەيىممەن شالبارىمنىڭ تىزەسىن سۋلادىم، كادىمگى وزىمشە جاڭا ەڭ بەرمەك ويىم عوي، كورپەنى قاراڭعى بۇرىشتاعى جاشىككە تىعىپ، كوشەنى قيىپ ءوتىپ، دۇڭگىرشەككە كىردىم.
ىشتە ءباز بىرەۋ ەسكى زاتتاردان جەلىمدەپ، پاكەتتەر جاساپ جاتىر ەكەن.
— كريس تي مىرزانى كورسەم دەپ ەدىم.
— ول مەن عوي، — دەدى الگى ادام.
— ءا، سولاي ما؟ مەن الگى ءوز قىزمەتىمدى ۇسىنىپ حات جازعان كىسىمىن عوي. جۇمىس بىردەڭە تابىلىپ قالار دەپ سەنۋىمە بولار ما ەكەن؟
ول مەنىڭ ەسىمىمدى بىرنەشە قايتالاپ كۇلىپ جىبەردى.
— ەجىكتەپ سۇراعانىما رەنجىمەڭىز، جارقىنىم، سانداردى اۋىستىرىپ — تۇيىستىرۋگە قالايسىز؟ حاتىڭىزدا مىڭ سەگىز ءجۇز قىرىق سەگىزىنشى جىل دەپ جازعان ەكەنسىز؟
وسىنى ايتىپ ول قارقىلداپ كەپ كۇلدى.
— ءيا، ونىم ونشا جاقسى بولماعان، — دەدىم قىسىڭقىراپ. — ازداپ ءجۇردىم-باردىم، ۇمىتشاقتىعىم بارلىعىن مويىنداۋعا ءازىرمىن.
— قاپەرىڭىزدە بولسىن، ماعان سانعا كەلگەندە ەشقانداي قاتە جىبەرمەيتىن ادام كەرەك، — دەدى ول. — جازۋىڭىز سونداي ايقىن ەكەن، جالپى حاتىڭىز ماعان ۇنادى، الايدا...
كىدىرىپ ءسال كۇتتىم، الگىسى ونىڭ سوڭعى ءسوزى ەكەنىنە سەنۋىم قيىن بولدى.
ال ول قايتادان ءوزىنىڭ پاكەتتەرىمەن شۇعىلدانىپ كەتتى.
— اتتەگەن-اي، ءبۇل وتە وكىنىشتى، ءبىراق مۇندايدىڭ بۇدان بىلاي قايتالانبايتىنىنا سەنىڭىز، بولماشى جاڭساقتىق ءۇشىن مەنى ەسەپشىنىڭ جۇمىسىنا مۇلدەم جارامايدى دەۋگە بولمايدى عوي.
— مەن دە ونى ەسەپكە الىپ وتىرعانىم جوق، — دەدى ول. ال سول ساتىمدە بۇعان كۇشى ءمان بەرگەنىم راس، تابان اۋزىندا جۇمىسقا باسقا ەسەپشى الدىم.
— دەمەك، ورىن بوس ەمەس ەكەن عوي.
— ءاي، قۇداي-اي، باسقا لاجى جوق قوي سوندا؟
— ارينە، تۇك تە جوق. وتە وكىنىشتى، امال نەشىك...
— قوش بولىڭىز! — دەدىم.
اشۋ-ىزادان قالشىلداپ كەتتىم. شىعا بەرىستەن كورپەمدى الىپ، ءتىسىمدى قايراپ، ءتىپتى كەشىرىم دە سۇراماستان كوشەدەگى كىسىلەردى قاعا-ماعا ىلگەرى جۇلقىندىم. ءبازبىر مىرزا توقتاي قالىپ، قاتاڭ ەسكەرتۋ جاساپ ەدى، باسىمدى بۇرىپ الىپ، ايقايلاپ، قۇلاعىنا تاياۋ كەلىپ، قايداعى جوقتى ايتىپ، ءدال مۇرنىنىڭ الدىنان جۇدىرىعىمدى بەزەپ، وزىمە - ءوزىم يە بولا المايتىنداي ىزا-كەكپەن ىلگەرى ءجۇرىپ كەتتىم. ول پوليسەي شاقىردى. ءدال سول ءسات پوليسەيمەن ۇستاسا ءتۇسىپ، توبەلەسكىم-اق كەلىپ ەدى، ءتىپتى قۋىپ جەتىنشى دەپ، ادىمىمدى دا باياۋلاتىپ ەم، بار بولعاردىڭ بۇل ماڭنان تابىلماعانى عوي. بىردەڭە جاساۋعا دەگەن ەڭ ءبىر قىزۋ، ەڭ ءبىر شەشىمدى قادامدارىم ىلعي وسىلاي ساتسىزدىككە ۇشىراسا، امالىم قايسى. نەگە عانا 1848 جىل دەپ جازدىم ەكەن؟ قارعىس اتقىر ول جىلدىڭ ماعان قاجەتى قانشا ەدى؟ ەندى مىنە، ىشەگىم شۇرىلداپ اشتان قاتىپ جۇرگەنىم، ءدال تالعاجاۋ قىلار بىردەڭە تابارمىن دەگەن ءۇمىتتىڭ ءوزى جوق. ۋاقىت وزعان سايىن جانىم دا، ءتانىم دە قوڭىلتاقسىپ، كۇننەن-كۇنگە ادالدىعىمنان اينىپ بارامىن. ۇياتتان بەتىم شىمىرىكپەي، وتىرىك ايتاتىن بولدىم، بەيشارا ايەلدىڭ پاتەراقىسىن تولەگەنىم جوق، باسىما ءتىپتى بىرەۋدىڭ كورپەسىن ۇرلاسام قايتەدى، دەگەن دە وي كەلدى، سوندا ۇيات، ار دەگەندەرىڭ قايدا قالادى. ءوزىم ىشتەي ءىرىپ، كوڭىلىمدى قارا وڭەز باسىپ بارا جاتقانداي. ال اناۋ قيىر كوكتە قۇدايدىڭ ءوزى تاپجىلماي وتىرىپ، مەنەن كەز المايدى، مەنىڭ ءولىمىم بار ەرەجەگە سايكەس باياۋ، بىرتە-بىرتە، ءبىراق بۇلتارتپاي كەلۋىن كۇتىپ قاداعالاپ وتىرعان سەكىلدى. الايدا قۇزىرىنان قاسكوي شايتاندار شورشىپ شىعىپ، مەنىڭ قۇدەكەڭ ءادىل جازالاپ توزاققا بىردەن توپ ەتكىزەتىن كۇنا جاساماعانىما زىعىردانى قايناپ، ءوز شاشىن ءوزى جۇلاتىن ءتارىزدى.
اياعىمدى شاپشاڭ الىپ، جۇگىرە باسىپ، ويلاماعان جەردە وڭعا بۇرىلىپ، اشۋدان تەرىمە سىيماي، شامى جارقىراعان، اسەم پودەزدىڭ الدىنان ءبىر-اق شىققانىمدى اڭعارمادىم، ايتكەنمەن وعان بوگەلمەستەن ويلانباي ىشكە كىرىپ كەتپەسەم دە، ونىڭ ءسان-سالتاناتى لەزدە جادىمدا قالىپ قويدى، بارلىق اشەكەيلەرى بولماشى تەتىكتەرىنىڭ وزىمەن جان ايناسىنان وشكەن جوق. باسپالداقپەن ءجۇرىپ جوعارى كوتەرىلىپ، ەكىنشى تاجگە شىعىپ، قوڭىراۋىن قاقتىم. نەلىكتەن تۋرا وسى ەكىنشى تاجىگە توقتاعانمىن؟ جانە باسپالداقتان الىس ەڭ شەتتەگى قوڭىراۋدى باسقانىم نە؟
قارامەن ەسەپتەلگەن قوڭىر كويلەكتى جاس ايەل ەسىك اشتى؛ ءبىر اۋىق ماعان تاڭىرقاي قاراپ، سوسىن:
— جوق، بۇگىن بىزدە ەشتەڭە جوق، — دەدى دە، ەسىك جاپپاق ىڭعاي تانىتتى.
مەنىڭ جولىمدا ءدال وسى بيكەشتىڭ تۇرۋى قالاي؟ ول مەنى قايىرشى دەپ قابىلداعان سىڭايلى، ال مەن بولسام، ماڭعازدانىپ، سالماقتانا ءتۇستىم. ونىڭ ءسوزىن ەستىمەگەن دەي، قالپاعىمدى الىپ، باسىمدى ءيىپ، ىلتيپاتپەن بىلاي دەدىم:
— عاپۋ وتىنەمىن، بيكەش، قوڭىراۋدى قاتتىراق قاقتىم-اۋ دەيمىن، قوڭىراۋلارىڭىزدىڭ ىڭعايىن بىلمەگەندىكى ول. شاماسى، وسى ۇيدە قول اربامەن سۇيرەپ جۇرەر كىسى ىزدەيتىن ءبىر سىرقات بولۋى كەرەك.
مەنىڭ اقىلعا سىيماس وتىرىگىمدى بەزبەندەپ، ءوزىم تۋرالى نە ويلارعا بىلمەگەن ول ءسال اڭىرىپ قالدى.
— جوق، — دەدى اقىرى. — مۇندا ەشقانداي دا اۋرۋ تۇرمايدى.
— سولاي ما؟ جاسى ءبىرازعا كەلىپ قالعان مىرزا ەدى، سونى ساعاتىنا قىرىق ەرەدەن الىپ، ەكى ساعات سەرۋەندەتۋ كەرەك بولاتىن.
— ونداي ادام جوق.
— ولاي بولسا، تاعى عاپۋلىق وتىنەمىن، — دەدىم. — زايىرى، ول ءبىرىنشى قاباتتا تۇراتىن بولار. تەك قانا وعان تاعدىرىنا نەمقۇرايدى قاراي المايتىن ءبىر ادامدى ۇسىنايىن دەپ ەدىم. مەنىڭ اتىم ۆەدەل-يارلسبەرگ.
كوڭىلىم قايتا تىنشىپ، باسىم ايىعىپ كەتتى. بۇگىن بەرەتىن ەشتەڭە جوق دەگەن بيكەشتىڭ ءسوزى ۇستىمە سۋىق سۋ قۇيىپ جىبەرگەندەي ەسەر ەتتى. ماعان قاراپ اركىم-اق ىشتەي: "اكە، قايىرشى كەلە جاتىر، ءقازىر جۇرەك جالعارلىق بىردەڭە سۇرايدى" دەپ سەكەم الارلىق جاعدايعا جەتىپ قالعانىما.
مەللەرگادتە ءدامحانانىڭ الدىنا اياڭداپ، قۋىرىلعان سيىر ەتىنىڭ ءدامىن راقاتتانىپ يىسكەي باستادىم؛ ەسىك تۇتقاسىنا قولىم دا بارىپ قاپ، نە ءۇشىن ەكەنىن ءوزىم دە بىلمەي، ىشكە كىرگىم كەلدى دە، زامات اقىلعا ءتۇسىپ، تايىپ تۇردىم. الاڭعا شىعىپ دەمالاتىن جەر ىزدەدىم، الايدا ورىندىقتاردىڭ ءبارى بوس ەمەس ەكەن، الاڭسىز وتىراتىن ورىن ىزدەپ، شىركەۋدى اينالىپ ارى-بەرى ءجۇردىم. "ءيا، ارينە! —دەدىم ىشتەي قامىعىپ. — ارينە! ارينە عوي!" سودان ءارى قاراي كەتتىم. بازاردىڭ بۇرىشىنداعى فونتانعا توقتاپ سۋ ءىشتىم دە، اياعىمدى ءىلبي باسىپ ءاربىر جارناما اينەكتى ءسۇزىپ، ءاربىر وتكەن كۇيمەنى كوزبەن ۇزاتىپ سالدىم. باسىم كۇيىپ بارادى، شەكەم سولق-سولق ەتىپ، وعاش ءبىر دىبىس شىعاراتىن سياقتى. ىشكەن سۋىم سىڭە قويماي، اۋىق-اۋىق قۇسقىم كەلىپ، ءوزىمدى ارەڭ ۇستادىم. اقىرى قۇتقارۋشى شىركەۋىنىڭ قاسىنداعى زيراتقا دا جەتتىم. وتىرا قاپ شىنتاعىمدى تىزەمە تىرەپ، باسىمدى قولىما سىلق ەتكىزدىم، وسىلاي بۇكتەتىلىپ وتىرعانىم دۇرىس بولدى، كەۋدەمنىڭ شانشۋى باسىلدى.
ءبىر تاس شابۋشى ماعان تاياۋ جەردە ەتپەتتەپ، تاسقا ويىپ جازىپ جاتىر؛ ول ماعان ءتۇسىن ۇمىتىپ قالعان ءبىر تانىسىمدى ەسكە ءتۇسىردى، ول كىسى بانكتە ىستەۋشى ەدى، ەكەۋمىز كوفەحانادان كەزدەسكەنبىز ءبىر.
ەگەر مەن بەت پەردەم ۇزىلمەي، اردان اتتاپ، سول ادامعا بارسام عوي. وعان بار شىندىقتى جايىپ ساپ، قانداي اۋىرتپالىقتى باستان كەشىپ جۇرگەنىمدى، ىشەرگە اس تابۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتكەنىن ايتسام عوي. وعان قىرىنۋ تالونىم سالىنعان كىتاپشامدى بەرە الار ەدىم... ەھ، سايتان، ءبۇل كىتاپشامدى مۇلدەم ۇمىتىپ كەتكەنىمدى كورمەيسىڭ بە. ونىڭ ىشىندەگى تالونداردىڭ ءوزى ءبىر كرونعا تاتيدى. ابىرجىعان باسىم قازىنامدى ىزدەي باستادىم. البەتتە تابا الماي، اتىپ تۇرىپ، قورىققانىمنان سۋىق تەرگە مالشىنىپ، اقىرى ونى جان قالتامنىڭ تۇبىنەن تازا جانە ەش قۇندىلىعى جوق جازىلعان قاعازداردىڭ اراسىنان تاۋىپ، كوڭىلدى ءبىر دەدىم-اۋ. وسى التى تالوندى باسىنان باستاپ الدەنەشە رەت قايتا ساناپ، سوسىن سوڭىنان تاعى تەكسەرىپ شىقتىم، ويتكەنى بۋلار ماعان وتە-موتە قاجەت، بۇدان بىلاي قىرىنباي-اق قويايىن، ەرەگەسسەم مەن سولاي ەتەمىن. بۇلاردىڭ ورنىنا كونستەر كۇمىسىنەن جاسالعان جالتىراپ كوزدىڭ جاۋىن الاتىن جارتى كروندى قولعا ۇستايمىن. بانك التىدا جابىلادى، تانىسىمدى كوفەحانادا كۇتە تۇرامىن، ول ساعات جەتىدە نەمەسە سەگىزدە كەلۋى كەرەك.
وسى ويىم ۇزاق الدارقاتىپ، قۋانىشتى كۇي كەشتىم. ۋاقىت ءوتىپ بارادى، كۇن ەڭكەيىپ، سارى تالدىڭ جاپىراقتارى جەلمەن تەربەلىپ شۋلاپ كەتتى. التى تالونمەن بىلدەي ءبىر بانكتە ىستەيتىن جاس جىگىتكە جابىسىپ جۇرگەنىم ەرسى ەمەس پە، ءوزى؟ كىم ءبىلسىن، بالكىم، ونىڭ قالتاسىندا بۇدان دا قالىڭ كىتاپشاسى بار شىعار، ونداعى تالوندار مەندەگى دەي ەمەس جاڭا، ادەمىرەك تە بولار. قالتالارىمدى اقتارىپ، بۇلارعا قوسىپ بەرەتىن بىردەڭە ىزدەپ ەدىم، ءبىراق ەشتەڭە تاپپادىم. ال وعان گالستۋگىمدى ۇسىنسام قايتەر ەدى؟ ونسىز دا وپ-وڭدى جۇرە بەرەمىن عوي، تەك كۇرتەمنىڭ جاعاسىن قىمتاپ جاۋىپ ءجۇرۋىم كەرەك، جەلەتكىم بولماعاندىقتان ونسىز دا ومىراۋىمدى مۇقيات تۇيمەلەپ جۇرەتىنىم بەلگىلى. جۇدىرىقتاي ەتىپ بايلانعان، كەۋدەمنىڭ جارتىسىنا جۋىعىن جاۋىپ تۇراتىن گالستۋكتى شەشىپ اپ، مۇنتازداي عىپ تازالاپ، كىتاپشاممەن قوسا اق قاعازعا ورادىم. سوسىن ءقابىرستاننان شىعىپ قالاعا تارتتىم.
راتۋشاداعى ساعات جەتىنى كورسەتىپ ءتۇر. كوفەحانادان ونشا ۇزاماي، ەرسىلى-قارسىلى ءجۇرىپ، توركوز تەمىر ارقىلى كىم كىرىپ، كىم شىققانىن ءجىتى قاراپ باقىلاپ تۇرمىن. اقىرى، سەگىزدەر شاماسىندا كوفەحانانىڭ ەسىگىنە بەت العان تاپ-تازا، اسەم كيىنگەن جاس جىگىتتى دە كوردىم - اۋ. ونى كورگەندە جۇرەگىم تورداعى قۇستاي تىپىرشىپ، اماندىق-ساۋلىق جوق جەتىپ باردىم.
— جارتى كرون بەرىڭىزشى، ەسكى دوس! — دەدىم ۇياتتى جيىپ قويىپ. — مىناۋ سىزگە سونىڭ كەپىلى، — دەپ كىشكەنتاي تۇيىنشەكتى قولىنا ۇستاتا سالدىم.
— بەرە المايمىن، — دەدى ول شورت كەسىپ. — قۇداي اقى، ءقازىر ەشتەڭەم جوق! — ول ءاميانىن اۋدارىپ، مۇرنىما تاقاپ كەپ كورسەتتى. — كەشە كەشكىسىن قىزىق قۋىپ قىزىقتايمىن دەپ، بۇگىن تاقىرعا وتىرىپ قالدىم. سەنىڭىز، سوقىر تيىنىم جوق.
— وقاسى جوق، دوستىم! — دەدىم سوزىنە سەنىپ.
تۇككە تۇرمايتىن تيىن-تەبەنگە بولا ول وتىرىك ايتپاسقا كەرەك، ءتىپتى قالتالارىن اقتارىپ تۇك تاپپاعاندا، ونىڭ سۇرعىلت كوزى جاساۋراپ تا كەتتى. مەن كەرى شەگىندىم.
— ولاي بولسا، كەشىر! — دەدىم. — جاي ءبىر قيىندىققا تاپ بولىپ تۇرعانىم.
بۇرىلىپ كەتىپ بارا جاتىر ەدىم، ول داۋىستاپ شاقىرىپ تۇيىنشەكتى ەسىمە سالدى.
— وزىڭىزدە قالا بەرسىن، — دەدىم مەن دە داۋىستاپ. — ماعان دا ءبىر مارحابات ەتىڭىز! وندا ءبىر ۇساق-تۇيەك بولماشى بىردەڭەلەر. مەنىڭ ءبۇل جالعاندا جيعان ىمنان قالعان بارىم سول.
ءوز سوزىمە ءوزىم تولقىپ كەتتىم، مىناۋ ىمىرت قاراڭعىلىعىندا داۋسىم سونداي مۇڭلى ەستىلدى دە ءوزىم دە جىلاپ جىبەردىم.
جەل ەكپىندەپ، اسپاندا بۇلتتار جوڭكىلىپ، ىمىرت جابىلۋىنا وراي كۇن سالقىنداي باستادى. كوشەدە كەلە جاتىپ كوبىنە ءوزىمدى اياپ، كوزىمە ەرىك بەرىپ جىلاپ كەلەمىن. اۋزىمنان شىققان بىرەر لەپىرمە سوزدەن تىيىلۋعا ءتيىس كوز جاسى قايتا مولتىلدەپ:
— قۇدايا، قانداي اۋىر بۇل ءومىر! قيىن عوي قيىن، قۇداي-اۋ! — دەيمىن كوكىرەگىم قارس ايىرىلىپ.
ءبىر ساعاتتاي ۋاقىتتىڭ ءوزى جىلداي ۇزاق كورىنىپ ارەڭ ءوتتى. تۋرادا ۇزاق بولدىم، ەسىك الدىندا باسپالداقتا وتىرىپ، بىرەۋ-مىرەۋ وتسە كىرەبەرىسكە جاسىرىندىم، جارناما اينەكتىڭ جارىعىمەن ساۋدا سورەسىنە انتالاعان الامانداردى ويسىز قىزىقتادىم. اقىرى، بازار مەن شىركەۋدىڭ اراسىنداعى تاقتانىڭ قاتارى سىرتىنان قولايلى ورىن تاپتىم.
بۇگىن كەش ولتىرەم دەسە دە ورمانعا بارار ءتۇرىم جوق، وعان شامام دا كەلمەيدى، جولىنىڭ ءوزى دە ۇشى-قيىرى جوق الىس. ەشقايدا بارماي وسى ارادا تۇنەپ شىعامىن، توڭىپ بارا جاتسام، شىركەۋدى اينالا جۇگىرىپ الامىن، ودان ۇيالاتىن ەشتەڭە دە جوق. تاقتاعا سۇيەنىپ قالعىپ تا كەتتىم.
بىرتىندەپ توڭىرەك تىنشي باستادى، دۇكەنشەلەر جابىلدى، وتكەن-كەتكەننىڭ اياق ءدۇسىرى سيرەپ، ەڭ سوڭىندا جارىقتار ءسوندى...
كوزىمدى اشسام، الدىمدا ءبىر ادام ءتۇر، تۇيمەلەرىنىڭ جالتىلداۋىنا قاراعاندا، پوليسەي بولار-اۋ دەپ ءتۇسىندىم، بەت-اۋزىن كورە المادىم.
— قايىرلى كەش! — دەدى ول
— قايىرلى كەش! — دەپ ۇرەيلەنە جاۋاپ قاتتىم. ىڭعايسىزدىق سەزىنىپ، ورنىمنان تۇردىم.
ول قيمىلسىز ءبىراز تۇردى دا:
— قايدا تۇراسىز؟ — دەپ سۇرادى.
ەسكى ادەتىم بويىنشا ەش ويلانباستان، جۋىق ارادا عانا شاتىرىنداعى ۇيشىكتە تۇرعان ەسكى ءۇيدىڭ مەكەن-جايىن ايتتىم.
ول ءۇنسىز تاعى دا ءبىراز تۇردى.
— نەمەنە، مەن بىردەڭە ءبۇلدىرىپ قويىپپىن با؟ — دەپ شوشىنا سۇرادىم ودان.
— جوق، و نە دەگەنىڭىز؟ — دەدى ويا — ەڭ دۇرىسى ۇيىڭىزگە بارعانىڭىز، مۇندا ءۇسىپ قالاسىز.
— ءيا، ول دۇرىس، بۇگىن ىسقاياقتاۋ ەكەن.
مەن وعان قايىرلى ءتۇن تىلەپ ەرىكسىز بۇرىنعى ەسكى ۇيىمە جونەلدىم. ابايلاپ، ەشكىمنىڭ مازاسىن الماي، جوعارىعا كوتەرىلۋىمە بولادى؛ باسقىشتىڭ سەگىز ساتىسىنىڭ تەك جوعارعى ەكى ساتىسى عانا سىقىرلايدى.
اياق كيىمىمدى تابالدىرىقتا شەشىپ، ىلگەرى تارتتىم. ءۇي ءىشى تىپ-تىنىش؛ ەكىنشى قاباتتان ساعاتتىڭ شىقىلى مەن باياۋ جىلاعان بالانىڭ ءۇنى ەستىلەدى، باسقاداي ءبارى تىم-تىرىس. ءوز ەسىگىمدى تاۋىپ، ىلگىشىن تارتىپ، ادەتىم شە كىلتسىز بولمەگە كىرىپ، ەسىكتى جاپتىم.
ۇيشىكتە ەشتەڭە وزگەرمەپتى، تەرەزە پەردەسى اشىق ءتۇر، كەرەۋەت بوس. ۇستەلدىڭ ۇستىنەن قاعازعا كەزىم ءتۇستى؛ ول مەنىڭ حاتىم، مەن
كەتكەننەن بەرى قوجايىن بۇندا كىرىپ تە شىقپاعان بولۋى كەرەك. قولىممەن تورتكۇل اقتى سيپاپ كورىپ، ونىڭ حات ەكەنىن بايقاپ تاڭىرقادىم. ال ول كىمنىڭ حاتى؟ تەرەزەگە اپارىپ قارا كولەڭكەدە شۇقشيىپ، اقىرى ءوزىمنىڭ اتىمدى تاپتىم "ەھە، بۇل قوجايىننىڭ ءوزى بولدى، — دەپ ويلادىم. — قايتىپ ورالار بولسام، بولمەگە كىرۋىمە تىيىم سالعان عوي تەگى".
اقىرىن-اقىرىن جينالىپ، كورپەمدى قولتىعىما قىسىپ، ءبىر قولىما باشماعىمدى، ءبىر قولىما حاتتى ۇستاپ قايتا شىقتىم. اياعىمدى ۇشىنان باسا تىستەنىپ، سىقىرلاۋىق ساتىدان ساقتانا اتتاپ، باسپالداقتان ويداعىداي ءتۇسىپ كىرە بەرىستەن ءبىر-اق شىقتىم.
باشماعىمدى قايتا كيىپ، باۋىمەن ۇزاق اۋرەلەنىپ قولىما حاتتى ۇستاپ بەت الدىما ويسىز كوز تاستايمىن.
سوسىن تۇرىپ، ءجۇرىپ كەتتىم.
كوشەدە گاز فونارى جىلتىرايدى، جاقىنداپ سول جارىققا كەلدىم دە، تۇيىنشەگىمدى باعاننىڭ تۇبىنە قويىپ، اقىرىن عانا ابايلاپ حاتتى اشتىم.
ىشىمدە ءبىر جالىن لاپ ەتە قالعانداي بولىپ، قۇلاعىما ءوزىمنىڭ ءالسىز ايعايىم، ەسسىز-ويسىز، شات-شادىمان ءۇنىم كەلەدى. رەداكتوردىڭ حاتى ەكەن، مەنىڭ فەلەتونىم قابىلدانىپ، باسپاحاناعا دا جىبەرىلىپتى! "بىرەر ۇساق تۇزەتۋلەر... ەكى-ۇش كەزدەيسوق ءارىپ قاتەسى... وتە تالانتتى دۇنيە... ەرتەڭ باسىلادى... ون كرون".
ءارى كۇلىپ، ءارى جىلاپ، كوشە بويلاي جۇگىرىپ، سوسىن توقتاي قالىپ، تىزەرلەپ جاتا كەتىپ، نە ءۇشىن ەكەنىن بىلمەي، بۇكىل اۋليە-انبيەلەرگە سيىندىم...
ال ۋاقىت بولسا ءوتىپ جاتىر.
ءتۇنى بويى تاڭعا دەيىن قۋانىشتان ەسىم شىعىپ كوشەدە قاڭعىدىم جانە: — تالانتتى، دەمەك، شاعىن عانا اسا ۇلگىلى شىعارما، دانىشپاندىق دۇنيە! ونىڭ ۇستىنە ون كرون! — دەپ قايتالاي بەردىم، قايتالاي بەردىم.
ەكىنشى ءبولىم
ەكى اپتادان كەيىن كەشكىسىن ۇيدەن كەتىپ قالدىم.
تاعى دا زيراتتا وتىرىپ ءبىر گازەت ءۇشىن ماقالا جازدىم، ونعا دەيىن جۇمىس ىستەدىم، قاراڭعى ءتۇسىپ، كوز بايلانا باستادى، ۇزاماي كۇزەتشى قاقپانى جابۋعا ءتيىس. قارنىم اشىپ، اشتىق اكەتىپ بارادى. وكىنىشكە قاراي باياعى ون كرون كەپكە جەتكەن جوق؛ اس ىشپەگەنىمە ەكى-ۇش كۇن بولعان شىعار، ءالىم قۇرىپ بارا جاتقانى بايقالادى، ءتىپتى قاعاز بەتىندە قارىنداش جۇگىرتۋدىڭ ءوزى قيىنداپ كەتتى. قالتامدا قارىنداش ۇشتايتىن سىنىق باكى مەن ءبىر بۋدا كىلت بار، ال سوقىر تيىن جوق.
زيرات قاقپاسى جابىلعاننان كەيىن، ارينە، ۇيگە قايتۋىم كەرەك ەدى، ءبىراق قاڭىلتىرشى ۇستانىڭ بوس قالعان شەبەرحاناسىنىڭ قارسىسىنداعى ۋاقىتشا تۇرا تۇرۋىما رۇقسات ەتكەن قاراڭعى قاڭىراعان باسپاناعا بارۋعا جۇرەگىم داۋالاماي، باسىم اۋعان جاققا ماڭىپ، راتۋشانىڭ قاسىنان ءوتىپ، جاعالاۋعا ءتۇسىپ، ودان ءارى ۆوكزال تارتىپ، اقىرى، ءبىر ورىندىققا جايعاستىم.
قاۋمالاعان كۇڭگىرت ويلار زامات سەيىلىپ، تەڭىز ايدىنىنىڭ كەشكى اسەم كورىنىسىمەن كوڭىلىم ورنىنا ءتۇسىپ، ەڭسەنى ەزگەن اۋىرتپالىق ۇمىت بولدى: ادەت بويىنشا، بۇگىن جازعانىمدى قايتالاپ شىعۋىم كەرەك، مەنىڭ سىرقات سەزىمىمە ول شىعارمالارىمنىڭ ەڭ ءتاۋىرى بوپ ەلەستەپ، كوڭىلىمدى دەمەيدى. قالتامنان قولجازبامدى سۋىرىپ، ونى تۋرا كوزىمە تاقادىم دا، بەتتەن-بەتكە كوشىپ سۋدىراتىپ وقي جونەلدىم. اقىرى، قالجىراپ قاعازداردى قالتاعا تىقتىم. توڭىرەك تىپ-تىنىش، تەڭىز كوگىلدىر مەرۋەرتتەي قۇبىلىپ، قۇستار ارلى-بەرلى ۇشىپ، قونىپ ءجۇر. اۋلاعىراق تا قىدىرىستاپ پوليسەي ءجۇر، باسقا ءتىرى جان جوق، ايلاق مۇلگىپ ءتۇر.
مەن ءوز بايلىعىمدى قايتا اۋدارىستىرۋعا كىرىستىم: قارىنداش ۇشتايتىن سىنىق باكى، ءبىر بۋدا كىلت، ال سوقىر تيىن جوق. كەنەت قالتاما قول سالىپ، قاعازداردى قايتا سۋىردىم. ءبۇل دا ءبىر الباتى قيمىل، شيرىققان جۇيكەنىڭ ەسسىز ەسىرىگى. جازىلماعان تازا قاعاز ىزدەيمىن -باسىما بۇل وي قايدان كەلگەنىن قۇدايىڭ ءبىلسىن، قاعازدى دوڭگەلەتە وراپ، ىشىندە بىردەڭە بار ەكەن دەپ ويلاسىن دەگەندەي، ەكى شەتىن بۇگىپ، الىسىراق، جولدىڭ ەرنەۋىنە قاراي لاقتىردىم، جەلگە ءبىراز ۇشىپ بارىپ قاعاز قاپشىق جەرگە ءتۇسىپ، جابىسىپ جاتتى دا قالدى.
اشتىق اكەتىپ بارادى. ءىشى تولى كۇمىس اقشا تارىزدەنىپ، تومپيىپ جاتقان ۇرلەنگەن اق قاپشىققا قارايمىن، كوزىم تۇسكەن سايىن ونىڭ ءىشى بوس ەمەس سياقتى كورىنەدى. وز-وزىمنەن ءماز بولىپ، ونىڭ ىشىندە قانشا اقشا بارىن بولجاپ بىلگىم كەلەدى، ەگەر تۋرا تاپسام، ءبارى دە مەنىكى بولادى عوي. ءارقايسىسى ون ەرەلىك كىشكەنتاي، عالامات كۇمىس اقشالار تۇبىندە، ءۇستى قىرنالعان، زەرلى كروندارعا تولى قاپشىق قىرۋار بايلىق ەمەس پە! كوزىممەن ىشىپ-جەپ، ونى ءىلىپ اكەتكىم كەلدى.
كۇتپەگەن جەردە پوليسەيدىڭ جوتەلگەنى ەستىلدى — مەنىڭ دە جوتەلگىم كەلگەنى نەسى؟ ورىندىقتان تۇرا بەرە جوتەلدىم جانە ول ەستىسىن دەپ ءۇش رەت جوتەلدىم. ول جەتسە-اق بولدى، قاپشىققا باس سالادى عوي. مىنا قالجىڭىما ءماز بولىپ، قۋانىشتان الاقانىمدى ۋقالاپ، اۋزىمنان بوقتىق تا شىعىپ كەتتى. سەنى ءبىر الداپ تۇسىرەيىن، يت نەمە! ۇرلىق جاساماق قىلمىسىڭ ءۇشىن توزاقتىڭ تورىنەن ءبىر-اق شىعارسىڭ، سۇمپايى. اشتىقتان مەن ماس ادامداي ءلايلىدىم.
بىرنەشە مينۋتتەن سوڭ جان-جاعىنا الاقتاي قاراعان پوليسەيدىڭ وكشەسىندەگى تەمىر تاقا تاس جولعا تاق-تاق ءتيدى. تۇتاس ءتۇن الدا دە¬گەندەي، اسىقپاي ماڭ-ماڭ باسادى؛ الدەن سوڭ قاعاز قاپشىققا كوزى ءتۇستى مە، وعان تاياي ءتۇستى. مىنە، توقتاپ اق قاپشىققا قاراپ ءتۇر. جالتىر جولدا قاپشىق كوزدى ارباپ اعاراڭدايتىن ءتارىزدى، بالكىم، ىشىندە اجەپتاۋىر اقشا جاتقان بولار. انە، ول قاعازدى كوتەرىپ الدى. دىمىڭدى شىعارما! ىشىندە جەڭىل، وتە جەڭىل بىردەڭە جاتقان سياقتى. مۇمكىن، قالپاققا قادايتىن باعاسى قىمبات قاۋىرسىن شىعار. بوربيعان قولىمەن ول قاعازدى اشىپ ىشىنە ءۇڭىلدى. مەن بولسام، جىندى كىسى سياقتى قارقىلداپ كەپ كۇلىپ، تىزەمدى تارس-تارس سوعامىن. ءبىراق سىرتقا ءبىر دە دىبىسىم شىقپاي، ءۇنسىز بۋلىعىپ كۇلكىمنىڭ ءوزى ەڭىرەگەندەي بولىپ ەستىلدى...
وكشە تىقىلى تاس جولدى جاڭعىرىقتىرىپ، پوليسەي جاعا بويلاپ ارمەن قاراي كەتتى. كوڭىلىم الىپ-ۇشىپ قۋانىشتان بۋلىعىپ، كوزىمنەن جاس پارلاپ مەن وتىرمىن. الدەن سوڭ عانا ءۇنىمدى شىعارىپ، وزىمە-وزىم الگى قاعاز جايىندا ايتىپ، بەيشارا پوليسەيدى كەلەكەلەپ، تۇگى جوق ۋىسىما قاراپ، ىشتەي: "ول جوتەلىپ قاپ، قاپشىقتى لاقتىرىپ جىبەردى عوي! تاستاي بەرگەندە تاعى دا جوتەلدى!" دەپ قايتا-قايتا قايتالايمىن. ءسال بوگەلىپ الگى تىركەستەرگە جانە ءبىر قىزىقتىرار سوزدەر جالعاپ، سويلەمدى قايتا قۇراپ: "ول "ەحە دەپ جوتكىرىنىپ قويدى" دەپ ۇستارتا ءتۇستىم.
بۇل ءسوز ويناتۋ دا جالىقتىردى، قاس قارايىپ، ىمىرت ۇيىرىلگەننەن بە، كوڭىلدىلىگىم ءىزىم-قايىم بولدى. مۇلگىگەن مەڭزەڭدىك مەڭدەپ، راقاتتانا ماۋجىراپ، تىنىشتىق قۇشاعىنا كىرە بەردىم. قاراڭعى لىق قويۋلانىپ، سامال جەل ەستى دە، تەڭىزدىڭ مەرۋەرت ايدىنى شىمىرلاپ، ءدىرىل قاقتى؛ اسپان اياسىندا كەمەلەردىڭ دىڭگەكتەرى ايقىن كورىندى، ال ولاردىڭ قاراڭعى سۇلباسى ءۇنسىز ارقا ءجۇنىن تىكىرەيتكەن اجداھاعا ۇقسادى، ءدال ءبىر جاسىرىنىپ كەلىپ مەنى اڭدىپ جۇرگەن سياقتى. مۇڭ-نالامدى اشتىق، ۇمىتتىرىپ جىبەردى دە، راقات ءبىر بەيجايلىق سەزىنىپ، ەشتەڭەگە الاڭداماي، ءوزىمنىڭ جالعىزدىعىما قۋاندىم. ورىندىققا اياعىممەن شىعىپ، وڭاشا راقاتتانىپ جازۋعا قولايلى جاعىن قاراستىرىپ اپ قيسايدىم. كوڭىلىمە كولەڭكە تۇسىرەردەي تۇك كىربىڭ جوق، اۋىر ويدان دا ادامىن، بارلىق ارمان-تىلەگىم ورىندالعان ادامدايمىن. وزىمنەن-وزىم بەزىپ، الىستاعى باقىت شىنىنا ويشا سامعاپ، كوزىمدى اشىپ الىپ جاتىرمىن.
بۇرىنعىسىنشا بىردە-بىر ءۇن تىنىشتىعىمدى بۇزعان جوق، تورعىن ءتۇننىڭ قاراڭعىلىعى كۇللى الەمدى كوزدەن تاسالاپ ءتۇر، تەرەڭ تىنىسقا سۇڭگىگەن مەنىڭ قۇلاعىما مۇلگىگەن توڭىرەكتىڭ دامىلسىز سىبدىرى قۇيىلادى. ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانعاندا الگى قارا اجداھالار مەنى جۇتىپ جىبەرىپ، تەڭىزدىڭ ار جاعىنداعى ەشكىم تۇرمايتىن الىس ەلدەرگە الىپ كەتەدى. ول مەنى ءبۇل جارىق دۇنيەدە ەشكىم كورمەگەن عاجايىپ كۇتىپ تۇرعان يلاياليدىڭ قۇلپى سارايىنا الىپ كەلەدى. يلايالي حانشايىمنىڭ ءوزى امەتيستتەن قالانعان جارقىراعان اسەم زالدا، التىن راۋشاننان جاسالعان تاقتا وتىرادى دا، مەن كىرگەندە قۋانعانىنان داۋىستاپ جۇگىرىپ، جاقىنداپ تىزەمدى بۇككەنىمدە: "سالەم ساعان، سەرىم، مەنىڭ قۇلپى سارايىم مەن يەلىگىمە حوش كەلدىڭ! مەن سەنى جيىرما جىل كۇتتىم، ءتۇن بالاسى ءوزىڭدى شاقىرىپ شىعۋشى ەم — سەن قايعىرعاندا جىلادىم، سەن ۇيىقتاعاندا ءتاتتى ءتۇس سىيلاپ، جەلپىپ تۇردىم!" دەپ قۇتتىقتاۋ ءسوز ايتادى. مىنە، ايداي ارۋ مەنى قولىمنان ۇستاپ، جول نۇسقاپ، ءۇش ءجۇز جاس ارۋ كۇلىپ-ويناپ جۇرگەن ۇزىن دالىزبەن الىپ ءجۇرىپ، اينالا "ۋرالاپ" ايعاي سالعان جۇرتتىڭ اراسىمەن ايداي جارقىراعان زۇمىرەت تاستان جاسالعان باسقا زالعا الىپ كىرەدى. مۇندا ءبارى دە كۇن نۇرىنا مالىنىپ ءتۇر، ءاربىر قاتار مەن قالقادان ءتاتتى اۋەن تامىلجيدى، ماس قىلار جۇپار ءيىس بەتىمدى جەلپيدى. قولىممەن قولىن قىسىپ، جاندى ارباعان ءبىر سيقىر قانىمدى قىزدىرىپ، بويىمدى الىپ بارا جاتقانىن سەزىپ، ايمالاي قۇشقاندا ول ۇزدىگە سىبىرلاپ. "ءبۇل ارادا ەمەس، ارىراق بارايىق!" دەيدى. ءبىز ءبىر رۋبيننەن جاسالعان قىزعىلت زالعا كىرەمىز دە، مەن نۇر شاشقان ءبىر اسەمدىك الەمىنە شىم باتىپ جۇرە بەرەمىن. ونىڭ قولى موينىمدى قالاي ايقارا وراپ العانىن سەزىپ، بەتىمدى ىستىق لەبى شارپىپ: "حوش، كەلدىڭ، قۇتتىقتايمىن، سەنى عاشىق جارىم! ءسۇيشى مەنى! ءسۇيشى، تاعى دا..." دەپ ۇزدىگە سىبىرلاعانىن ەستيمىن.
ورىندىقتان جۇلدىزدار كورىنبەيدى، وي-قيالىمدى جارىق داۋىلى قۋىپ تاستاعان ءتارىزدى...
ورىندىقتا جاتقان بەتىممەن ۇيىقتاپ كەتكەن ەكەنمىن، پوليسەي كەپ وياتتى. قايىرشىلىق تىرلىكتى ودان ءارى كەشۋگە تۋرا كەلدى. العاشقى سەزىمىم قالاي اشىق اسپان استىندا جاتىپ قالعانىما توپاس تاڭدانۋ بولدى، ۇزاماي ول اششى ۋايىممەن الماستى، ءالى دە ءتىرى جۇرگەنىمە وكىنىپ، جىلاۋعا دا ءازىر تۇرمىن. ۇيىقتاپ جاتقانىمدا جاڭبىر جاۋىپتى، كيىمىم مالمانداي سۋ، تۇلا بويىم تۇگەل مۇزداپ قالىپتى. ءتۇن تۇنەرىپ، قاراڭعىدا پوليسەيدىڭ بەت-جۇزىن ارەڭ ايىردىم.
— ءيا-يا! - دەدى ول — ال ەندى تۇرىڭىز.
زاماتتا اتىپ تۇردىم، ول جات دەپ بۇيىرسا، تاباندا جاتا قالار ەدىم. ۇنجىرعام ءتۇسىپ، ابدەن تيتىقتاپ، ال-دارمەنىم جوق، ونىڭ ۇستىنە اشتىق قايتادان قيناي باستادى.
— ەي، اقىماق، توقتاي ءتۇر! — دەپ پوليسەي كەتىپ بارا جاتقان مەنى شاقىرىپ الدى. — قالپاعىڭىزدى ۇمىتىپ كەتىپسىز. ءيا-يا، الدىڭىز با، ەندى قايقايىڭىز.
— وزىمە دە بىردەڭەنى ۇمىت قالدىرعانداي كورىنىپ ەدى... — دەپ مىڭگىرلەدىم. — راحمەت. قايىرلى ءتۇن!
سۇمەڭدەپ ءارى تارتتىم.
شىركىن-اي، ەندى ءبىر ءۇزىم نان بولار ما ەدى! كوشەدە قاڭعىپ ءجۇرىپ قاجالايتىن قاتقان قارا ناننىڭ ءبىر ءۇزىمى تابىلسا عوي. كەيدە قارا نان دا كەرەمەت ءدامدى بولىپ، اۋزىڭنىڭ سۋىن قۇرتادى-اۋ دەپ ويلادىم. اشتىقتىڭ ازابىنان ولگىم دە كەلدى، كوڭىلىم بوساپ، جىلاپ تا الدىم. باقىتسىزدىعىمدا بار عوي، شەك جوق. كەنەت كوشەنىڭ ورتاسىندا توقتاي قالىپ، اياعىممەن جەر تارپىپ، قارعىس جاۋدىرا باستادىم. مەنى الگى قالاي اتادى؟ اقىماق دەدى مە؟ اقىماق دەپ قورلاۋدى كورسەتەيىن ول پوليسەيگە! تابان اۋزىندا جالت بۇرىلىپ كەرى قايتتىم. ىزا-كەكتەن ورتەنىپ بارامىن. كوشەدە ءسۇرىنىپ كەتىپ، قۇلاپ قالدىم، ءبىراق وعان نازار اۋدارماي اتىپ تۇرىپ، قايتا جۇگىردىم. ۆوكزال الاڭىنا جەتكەندە ابدەن شارشاپ، ايلاققا دەيىن جۇگىرۋگە قاۋمەتىم قالمادى، ونىڭ ۇستىنە اشۋىم دا باسىلدى. اقىرى، توقتاپ جان شاقىردىم. ءبازبىر پوليسەي نە ايتسا دا ءبارىبىر ەمەس پە! الايدا وندايعا ءتوزىپ وتىرا المايمىن! ارينە، توزبەيمىن! — دەپ وز ءسوزىمدى ءوزىم ءبولدىم. — ءبىراق ودان نە سۇرارسىڭ!... وسى كەشىرىمنىڭ ءوزى ماعان جەتىپ بولدى. وندايلاردان نە سۇرارسىڭ؟ — دەپ ىشتەي قايتالادىم. ءسويتىپ، قايتادان كەرى بۇرىلدىم. "قۇدايدىڭ مىنا اۋرەسىن قاراشى! — دەپ وكىندىم. — مىنانداي قاراڭعى تۇندە لايساڭ كوشەدە ءتىلىڭدى سالاقتاتىپ جۇگىرۋ دەگەن باسىما قايدان كەلىپ ءجۇر. اشتىق تا ازاپقا سالىپ، ابدەن مازام كەتتى. ايتەۋىر ونى ءسال دە بولسا باسۋ ءۇشىن سىلەكەيىمدى جۇتامىن، ول جاردەمدەسكەندەي دە "بولادى. مىنە، تويىپ تاماق ىشپەگەنىمە الدە نەشە اپتانىڭ ءجۇزى بولدى، ءال-قۋاتىم دا سارقىلىپ بارادى. ەپتەپ سەپتەپ بەس كرون تاۋىپ جۇرگەن كەزىمدە، ول ونشا كوپكە جەتپەگەنمەن دە، جاڭا اشتىق باستالعانشا ازداپ جۇرەگىم جالعانۋشى ەدى. ايتەۋىر، جون ارقام مەن جاۋىرىنىم وزىمە باعىنىپ، كەۋدەمنىڭ اۋرۋى ونشا كۇشتى بولمايتىن، قاتتى جوتكىرىنىپ نەمەسە بۇكىل دەنەممەن العا ۇمسىنىپ اۋىرعانىن ءوزىم توقتاتىپ الاتىنمىن. ەندى مىنە، جون ارقام مەن جاۋىرىنىم شانشىپ، سازايىمدى بەرىپ تۇر. تاعدىر مۇنشا نەگە قاتىباس بولدى؟ اناۋ انتيكۆار پاشا مەن كەمە ۋاكىلى حەننەن سەكىلدى ءومىر سۇرەتىن مەنىڭ دە قۇقىعىم بار ەمەس پە؟ الدە مەنىڭ الۋەتتى يىعىم مەن قۋاتتى ەكى قولىم جوق پا، الدە نان تاۋىپ جەۋ ءۇشىن مەللەرگادتە اعاش جىعۋشى دا بولۋعا ءازىر ەمەسپىن بە؟ الدە كەر جال قاۋمىن با؟ الدە جۇمىس ىزدەپ، لەكسيا تىڭداماپپىن با، الدە جاننان بەزگەن كىسىدەي كۇن-تۇنى ەڭبەكتەنىپ، وقىپ، ىزدەنىپ ماقالا جازباپپىن با؟ بولماسا ۇنەم جاساپ، تەك سۇتپەن، نانمەن عانا قورەكتەنبەكپىن بە؟ ءىسىم وڭعا باسىپ تۇرعاندا دا ناننان باسقاعا سالماق سالماي، ايتەۋىر اش جۇرمەسەم بولدى دەمەۋشى مە ەدىم؟ قوناق ءۇي ىزدەپ، ۇلكەن ۇيلەردىڭ ءبىرىنشى قاباتىندا جانە تۇرعانىم جوق. ۇنەمى شاتىرداعى ۇيشىكتە، قاڭىلتىرشى ۇستانىڭ قىستا قار باسىپ قالادى دەپ تاستاپ كەتكەن شەبەرحاناسىندا تۇرعان جوقپىن با؟ ءقازىر قايسىنا بولسىن تولەيتىن قارجىم جوق. نە ىستەرگە بىلمەي، باسىم دال بولىپ جۇرگەن ءتۇرىم مىناۋ.
كەلە جاتىپ، وسىنىڭ ءبارىن ويلايمىن، كوڭىلىمدە اشىنۋدىڭ دا، قىزعانىشتىڭ دا، كۇيىنىشتىڭ دە نىشانى جوق.
سىر ساتاتىن دۇڭگىرشەكتىڭ الدىنا توقتاپ، جارناما اينەكتەن جابىق قالبىرلاردىڭ سىرتقى جازۋىن وقىعىم كەلەدى، ءبىراق ءالى تىم قاراڭعى. مەنىڭ ءبۇل اۋەسقويلىعىم وكىنىش تۋعىزىپ، قوراپتاردىڭ ىشىندە نە بارىن بىلگىم كەلگەنىنە ىزا بوپ، جارناما اينەكتى تىق ەتكىزىپ اۋلاق كەتتىم. ودان ءارى كوشەدە پوليسەيدى كوردىم، ادىمىمدى شاپشاڭداتىپ، وعان تاقاي كەلىپ، ءاي جوق، شاي جوق:
— ءقازىر ساعات ون، — دەدىم.
— جوق، ەكى ءقازىر، — دەپ تاڭدانا قارسىلىق ءبىلدىردى ول
— جوق، ون، — دەپ تابانداپ تۇرىپ الدىم. — ءقازىر ساعات ون.
— ىزادان ىسىلداپ، العا قاراي بىرنەشە ادىم ىلگەرىلەپ، جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ كەسىپ ايتتىم: — ەي، تىڭداڭىز، سىزگە مەن — ءقازىر ساعات ون دەپ تۇرمىن عوي.
بىرەر ءسات ول بىردەڭە ويلاپ تابۋعا تىرىسىپ، ماعان تەسىلە ۇزاق قارادى. سوسىن باياۋ عانا:
— دەگەنمەن، ءسىزدىڭ ۇيگە قايتار ۋاقىتىڭىز بولدى. مۇمكىن ءسىزدى شىعارىپ سالۋ كەرەك بولار؟ — دەدى.
— جوق، راحمەت. كوفەحانادا اجەپتاۋىر وتىرىپ قالىپپىن. سىزگە وتە-موتە ريزامىن.
شەگىنگەن كەزىمدە ول سالەم ەتتى. ونىڭ سىپايىلىعى كۇللى قارۋىمدى سىپىرىپ العانداي، وكىنىشتەن ال جىلا، وعان بەرەر بەس كرون دا شىقپادى مەنەن. توقتاي قالىپ ونى كوزىممەن ۇزاتىپ سالدىم. كوزىمنەن جاس مونشاقتاپ، ماڭدايىمدى توپەلەپ، سىرتىنان ۇزاق قاراپ تۇردىم. كەدەيلىگىم ءۇشىن ءوزىمدى قارعاپ، ەڭ جامان سوزدەرمەن سىبادىم، قايداعى جوق قورلايتىن اتاقتار جاپسىرىپ، بوقتىقتىڭ دا سوكەتتەرىن وزىمە ۇيىپ-توكتىم. وسىلاي ۇيگە دەيىن اۋىز جاپقام جوق. قاقپاعا جەتە بەرىپ، كىلتىم جوعالعانىن ءبىلدىم.
"ءيا، تۇسىنىكتى!" — دەدىم ىشتەي وپىنىپ. — كىلتتەردى جوعالتاتىن دا رەتىم بار. اتقورانىڭ اۋلاسىندا تۇرامىن عوي، جوعارىدا — قاڭىلتىرشى ۇستانىڭ شەبەرحاناسى: قاقپا تۇندە جابىلادى دا، ءتىرى پەندە ونى اشا المايدى، سوندىقتان كىلتتەردىڭ جوعالاتىن ءجونى بار. يتتەي بوپ سۋعا مالشىندىم، ونىڭ ۇستىنە اشپىن، ءتىپتى اشپىن دەۋ دە از، ءالىم قۇرىپ، تىزەم دىرىلدەپ جۇرگىزبەيدى، ەندەشە كىلت جوعالماي قايتەدى.
قوراداعى اتتاردىڭ تۇياعىمەن جەر تارپىعانىن ەستىپ، جوعارىداعى ءوز تەرەزەمە قارايمىن، الايدا قاقپانى اشىپ ىشكە كىرە الار ەمەسپىن. قالجىراپ، ءارى وكىنىش مۇجىگەن بەيباق باسىم ايلاققا قايتىپ ورالىپ، كىلتتەردى ىزدەۋگە بەكىندىم.
جاڭبىر قايتا جاۋدى، ەكى جاۋىرىنىمنىڭ اراسىنان قۋالاي سورعالاپ اعىپ جاتقانىن سەزىپ كەلەمىن. راتۋشانىڭ الدىندا ماعان ءبىر تاماشا وي كەلدى: قاقپانى اشىپ بىردەن پوليسەيگە ءوتىنىش جاساۋىم كەرەك. ءبىر پوليسەيدىڭ قاسىنا كەلىپ، مەنىمەن بىرگە ءجۇرىپ، مۇمكىندىگى بولسا، قۇلىپتى اشىپ بەرۋىن سۇرادىم.
مۇمكىندىگى بولسا، ارينە، كومەكتەسەدى. تەك مۇمكىندىگى جوق قوي قايقى كىلتتى ول قايدان تابادى. ونداي كىلت تەك ىزدەستىرۋ ۋاكىلدەرىندە عانا بولادى.
— ەندى قايتتىم؟
— قينالاتىن نەسى بار، مەيمانحانادا تۇنەپ شىعۋعا تۋرا كەلەدى.
— ال، شىنىمدى ايتسام، قالتامدا اقشام دا جوق، سوندىقتان مەيمانحانادا تۇنەي المايمىن. بىلسەڭىز بار عوي، ۇيدەن تەك كوفەحاناعا كىرىپ شىققالى عانا شىققانمىن.
ءبىراز ۋاقىت راتۋشانىڭ تابالدىرىعىندا تۇرىپ قالدىق. ول ءبىر شەشىمىن ىزدەپ، ويلانىپ ماعان قاراپ قويادى. جاڭبىر بولسا شەلەكتەپ قۇيىپ تۇر.
— سىزگە كەزەكشى بولىمگە بارىپ، باسپاناڭىز جوق ەكەنىن حابارلاۋعا تۋرا كەلەدى، — دەدى ول.
تۇنەپ شىعار باسپانام جوق دەپ حابارلايمىن با سوندا؟ ءبۇل تۋرالى ويلانعان دا جوق ەدىم. ءاي، بۇل ءبىر تاماشا پىكىر عوي! ايتقان اقىلى ءۇشىن پوليسەيگە العىس جاۋدىرا باستادىم. دەمەك، جاي عانا بارىپ، مەنىڭ قونىپ شىعاتىن ورنىم جوق ەكەنىن ايتۋىم كەرەك پە؟
— ءيا، ءسويتۋ كەرەك.
— فاميلياڭىز كىم؟ — دەپ سۇرادى كەزەكشى.
— تانگەنس... اندرەاس تانگەنس.
نە ءۇشىن وتىرىك ايتىپ تۇرعانىمدى ءوزىم دە بىلمەيمىن. ويلارىم باسىمدا ءجون-جوسىقسىز الاس ۇرىپ، ەركىمنەن تىس ءتۇرلى-تۇرلى قۋلىقتارعا بارۋعا يتەرمەلەدى: الگى جات فاميليانى دا تابان اۋزىندا ويلاپ تاۋىپ، تارس ەتكىزدىم. ەش قاجەتسىز وتىرىكتى سوعىپ تۇرمىن.
— كاسىبىڭىز؟
شاراسىز جاعدايعا ەندى تاپ بولدىم. ىم! اۋەلى قاڭىلتىرشى ۇستا بولىپ شىعا كەلسەم بە، دەپ ەدىم، وعان تاۋەكەل ەتە المادىم، ويتكەنى ءاتى-جونىمدى ايتىپ قويدىم عوي، ول قاڭىلتىرشى ۇستاعا ونشا كەلە بەرمەيدى، ونىڭ ۇستىندە كوزىمدە كوزىلدىرىگىم ءتۇر. سوسىن بەتتىڭ ارىن بەلبەۋگە بايلاپ، العا ءبىر ادىم جاسادىم دا، داۋسىم دىرىلدەمەستەن ماردىمسىپ:
— مەن ءجۋرناليستپىن، — دەپ سالدىم.
كەزەكشى ءدىر ەتە قالدى، ءبىراق ايتقانىمدى جازىپ قويدى، مەن بولسام، قاپيادا باسپاناسىز قالعان مينيستر قۇساپ ماڭعازدانا تۇسەمىن. جاۋاپ بەرگەندە ءمۇدىرىپ قالعانىما كەزەكشى سەكەم العان جوق. ال باسىندا باسپاناسى جوق ءجۋرناليستىڭ راتۋشا الدىندا تۇرۋى دا ەشبىر اقىلعا سىيماۋشى ەدى عوي.
— تانگەنس مىرزا، قاي گازەتتە قىزمەت ىستەيسىز؟
— "ەرتەڭگىلىك گازەتتە"، — دەپ جاۋاپ قاتتىم. — وكىنىشكە قاراي، ۇيدەن بۇگىن كەشكىسىن شىعىپ ەدىم...
— ءجا، جەتەر! — دەپ ءسوزىمدى بولگەن ول جىميىپ قويىپ: — جاس جىگىتتەر ۇيدەن شىعىپ كەتكەندە نە ىستەيتىنىن... ءبىز بىلەمىز، — دەپ ورنىنان تۇرىپ، ىلتيپاتپەن باسىن ءيدى دە، ءبازبىر پوليسەيگە تاپسىردى: — مىنا مىرزانى رەزەرۆتەگى كامەراعا اپارىڭىز. ءتۇنىڭىز تىنىش بولسىن!
ءوز قىڭىرلىعىمنان تاپقانىم وسى بولدى، ارقامنان قۇمىرسقا جۇگىرىپ وتكەندەي، ەكى جۇدىرىعىمدى دا ءتۇيىپ، وزىمە-وزىم دەم بەرگىم كەلدى.
— گاز ون مينۋت قانا جانادى، — دەدى پوليسەي ەسىك الدىندا-اق ەسكەرتىپ.
— سوسىن سونە مە؟
— ءيا، سوسىن سونەدى.
كەرەۋەتكە جايعاسىپ، سىرتىمنان ەسىكتىڭ كىلتپەن بۇرالىپ جابىلعانىن ەستىدىم. كامەرا جارىق، ءتىپتى تاپ-تۇيناقتاي كورىندى، باسىمدا پانام بارىن سەزىنىپ، جاڭبىر شۋىلىنا راقاتتانا قۇلاق ءتۇردىم. وسىنداي ءبىر جايلى، بولمەم بولسا، ودان ارتىعىن ءتىپتى قالاماس تا ەدىم! كوڭىلىم اجەپتاۋىر جايلانىپ قالدى. قولىمدا قالپاعىم، كەرەۋەتتە وتىرىپ، قابىرعاداعى گاز شىراعداننان كوز الماي، بۇگىنگى پوليسەيمەن العاش رەت كەزدەسكەنىمدى قايتالاپ، بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەسكە الدىم. ءيا، ولارمەن العاشقى كەزدەسىپ وتىرعاننىڭ وزىندە قالاي الداپ سوقتىم سابازداردى. جۋرناليست تانگەنس قالاۋىڭىز ءبىلسىن! "ەرتەڭگىلىك گازەتتەن!" سول گازەتپەن الگى مىرزانى تايكەسىنەن تۇسىرگەن جوقپىن با! "ءجا، جەتەر!" دەيدى. جەتكەندە قانداي. شىركەۋدىڭ جانىندا قوناقتاپ شىعىپ، تۇنگى ساعات ەكىگە دەيىن تۇرىپ قالعان عوي كوكسىلىڭ! كىلتى مەن الدەنەشە مىڭ كرونى بار ءاميانى دا ۇيدە ۇمىت قالعان. "مىنا مىرزانى رەزەرۆتەگى كامەراعا اپارىڭىز!" دەدى-اۋ!
مىنە، گاز شىراعدان دا ءسوندى جانە ەشبىر ەسكەرتۋسىز بىردەن ءسوندى. كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىدا، قولىم مەن كامەرانىڭ اپپاق قابىرعاسىن دا كورە الماي وتىرمىن. ونى اجىراتۋعا ويىم جەتپەيدى. قاراڭعى تۇنەكتىڭ قويۋلىعى ەڭسەمدى ەزدى. كوزىمدى جۇمىپ، ىڭىرسىپ ءان سالدىم، اۋىر ويلاردى سەيىلتۋ ءۇشىن كەرەۋەتتە ارلى-بەرلى قوزعالاقتادىم، ءبىراق ءبارى دە بوس اۋرە. تۇنەك بارلىق ويىمدى جۇتىپ قويىپ، قايتىپ بوساتار ءتۇرى جوق. كەنەت وسى تۇنەكتە ءوزىم دە ەرىپ، سول قاراڭعىلىقپەن تۇتاسىپ كەتتىم بە، قالاي؟ كەرەۋەتتەن اتىپ تۇرىپ، قولىمدى ەربەڭدەتە باستادىم.
قاتتى كۇيگەلەكتەنىپ، ءوزىمدى-وزىم ۇستاي المادىم، قانشا ساباما كەلەيىن دەپ تىرىسقانمەن، ودان تۇك ونبەدى. مىنە، ەندى وعان ءبىر قيالمەن بايلانىپ، ءوزىمدى-وزىم الديلەپ بەسىك ءانىن سىڭسىپ، ورەكپۋىمدى باسۋ ءۇشىن تەرەڭ قاراڭعىلىققا تەسىلەمىن كەپ. بۇنىڭ بولەك شە ءبىر تۇنەك قاراڭعىلىق، قاتەرلى قاپاس ەكەنىنە، ونى بۇرىن-سوڭدى ەشكىم كورىپ بىلمەگەنىنە تيتتەي دە كۇمانىم جوق. باسىما قاي-قايداعى كەلەڭسىز ويلار كەلىپ، اينالاداعىنىڭ ءبارى شوشىتىپ وتىر. اناۋ توسەكتىڭ تۇسىنداعى ساڭىلاۋ كوڭىلىمدى اۋدارا بەرەتىنى نەسى؟ قابىرعادا قاققان شەگەدەن قالعان تەسىك بولار دەپ توپشىلايمىن. ساڭىلاۋدى سيپاپ، ۇرلەپ كوردىم. ونداعىم — تەرەڭدىگىن انىقتاۋ. جوق، ءبۇل جاي ساڭىلاۋ ەمەس، وتە قۇپيا، جۇمباق تەسىك بولۋعا كەرەك، سوندىقتان ساقتانعان ابزال وسى وي مەڭدەپ، قورقىنىش پەن قىزىعۋشىلىق باۋراعان مەن توسەكتەن تۇرىپ، قارىنداش ۇشتايتىن باكىمدى تاۋىپ الىپ، تەسىكتىڭ تەرەڭدىگىن ولشەپ، ونىڭ كورشى بولمەگە شىعار-شىقپاسىنا كوز جەتكىزگىم كەلدى.
سوسىن قيسايىپ، تاعى دا ۇيىقتايىن دەپ ەدىم، ونىڭ ورنىنا تۇنەكپەن قايتا ايقاسىپ كەتتىم. اۋلادا جاڭبىر توقتاپ، ەش دىبىس ەستىلمەيدى. كوشەدە كىسى اياعىنىڭ تىقىرى ەستىلگەنشە قۇلاعىمدى ۇزاق توستىم. كۇتكەن دىبىس ەستىلگەندە، پوليسەي كەتىپ بارا جاتقانىن شامالادىم. حا-حا! سايتان العىردىڭ ءوزى! ويىما جاڭا، بۇرىن بولماعان ءبىر ءسوز كەلدى: "كۋبوك" دەدىم. تىلدە مۇنداي ءسوز جوق، ونى ءوزىم ويلاپ تاپتىم. قۇداي كورىپ تۇر عوي، باسقا سوزدەر سياقتى ول دا ارىپتەن تۇرادى. ءيا، اعايىن، سەن ءسوز جاسادىڭ... "كۋبوك"... ونىڭ گرامماتيكا ءۇشىن وراسان زور ماڭىزى بار.
قاراڭعى تۇنەكتە بۇل ءسوز زەردەمە ايقىن سىزىلىپ ءتۇستى.
كوزىمدى باقىرايتا اشىپ توسەكتە وتىرىپ ءوز ولجاما تاڭىرقاپ، قۋانىشتان كۇلىپ قويامىن. مەنى تىڭداپ تۇرۋى دا مۇمكىن عوي، سوندىقتان سىبىرلاپ سويلەپ، ويلاپ تاپقانىمدى قۇپيا ساقتاعىم كەلەدى. اشتىقتان مەنى لايلىگەن ءبىر ەسسىزدىك بيلەپ الدى: اۋرۋعا الدىرمايمىن، ال ويىم شارق ۇرىپ ءبىر تىنبايدى. ول ءوزىم ويلاپ تاپقان جاڭا ءسوزدىڭ ماعىناسىن ايقىنداعالى ورشىپ ويناپ دامىل-تىنىم تاپپايدى. جوق، ول ءسوز "قۇداي" نەمەسە "تيۆولي" دەگەندى بىلدىرمەيدى جانە نە ءۇشىن "ايۋانحانا" دەگەن ماعىنا بەرۋى كەرەك ول. جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ تۇرىپ "نە ءۇشىن "ايۋانحانا" دەگەن ماعىنا بەرۋى كەرەك"، — دەپ قايتالاپ قويامىن. الايدا وعان ماعىنا ىزدەپ تابۋ قيىن ەمەس. ال ءازىر ۇيىقتاپ الۋعا بولادى.
توسەكتە جاتىپ ءۇنسىز عانا جىميىپ، قارسى، نە قولداعان ەشبىر ءسوز ايتپايمىن. الايدا ءاۋ دەمنەن سوڭ قايتا تولعانامىن، جاڭا ءسوز مازا بەرمەيدى، قيت ەتسە ويىما ورالىپ، ىزىنشە اقىل-ەسىمدى بيلەپ الىپ، ساليقالانا تۇسەمىن. ونىڭ قانداي ماعىنا بەرمەۋى كەرەك ەكەنىن بەرىك شەشتىم، ءبىراق نە ءبىلدىرۋى كەرەكتىگىن انىقتاعانىم جوق. "ءبۇل ونشالىق ءماندى ماسەلە ەمەس!" دەيمىن وزىمە-وزىم داۋىستاپ، سوسىن ءوز قولىمدى ءوزىم ۇستاپ، ءماندى ماسەلە ەمەس ول دەپ قايتالايمىن. ايتەۋىر قۇدايدىڭ قولداۋىمەن ءسوز تابىلدى، بۇل — ەڭ باستىسى. ءبىراق ونىڭ قانداي ماعىنا بەرۋگە ءتيىس ەكەنى تۋرالى وي مازامدى الىپ، ۇيىقتاۋعا بوگەت بولدى، وسى سيرەك ءسوزدىڭ الدىندا دارمەنسىز بوپ قالعانىمدى قايتەرسىڭ. اقىرى كەرەۋەتكە قايتا وتىرىپ، باسىمدى ەكى قولىممەن بىردەي قىسا ۇستاپ: "جوق، ونىڭ "ەميگراسيا" نەمەسە "تەمەكى فابريكاسى!" دەگەن ماعىنا بەرۋى مۇلدەم ليريكا ەمەس دەيمىن، ەگەر ول وسى تەكتەس ءبىر ماعىنا بەرسە، مەن سوعان باياعىدا توقتالىپ، ءتيىستى قورىتىندى جاسايتىن ەدىم. جوق، بىلايىنشا ءبۇل ءسوز رۋحاني بىردەڭەنى: مىسالى سەزىم، كوڭىل كۇيى دەگەندى ءبىلدىرۋى ءتيىس، وسى ۋاقىتقا دەيىن سونى قالاي تۇسىنبەگەنمىن. جادىمدى اقتارىستىرىپ، ءبازبىر رۋحاني تۇسىنىك ىزدەيمىن. كەنەت ءباز بىرەۋدىڭ داۋسىن ەسىتكەندەي بوپ، قايران قالدىم، بىرەۋ-مىرەۋ ءىش پىكىرىمە ارالاسىپ جاتقانداي اشۋ شاقىرىپ: "ءبۇل ءوزى نە؟ جارىق جالعان بىلمەگەن ناقۇرىستىڭ ءوزى عوي بۇل! قالايشا ءبۇل "يىرىلگەن ءجىپ" دەگەن ماعىنا بەرۋى كەرەك؟ جوعال كوزىمە كورىنبەي! — ءاۋ باستان-اق قارسى بولا تۇرىپ، ونىڭ "يىرىلگەن ءجىپ" دەگەن ماعىناسىنا قالاي كەلىسپەكپىن؟ ءسوزدى ويلاپ تاپقان مەن عوي، ەندەشە وعان قانداي ماعىنا بەرۋگە تولىق حاقىم بار. ال مەن ءالى ءوز پىكىرىمدى ايتپاعان سياقتىمىن.
الايدا ويلارىم شابان تارتىپ، توقىراي باستاعان ءتارىزدى. اقىرى، توسەكتەن اتىپ تۇرىپ، سۋ اعار كراندى ىزدەي باستادىم. سۋ ىشكىم كەلىپ تۇرعان جوق، ءبىراق باسىم كۇيىپ-جانىپ، سۋعا تارتادى. سۋ ءىشىپ بولعان سوڭ توسەككە قايتا جاتىپ، قايتكەنمەن دە ۇيىقتاماققا بەكىندىم. كوزىمدى جۇمىپ، تىنشۋعا تىرىستىم. ءبىراز ۋاقىت بىلق ەتپەي جاتتىم دا. دەنەم قىزىپ، تامىرلارىمنان بۋىرقانعان قاننىڭ سەرپىنىن سەزدىم. جوق، قاعاز قاپشىقتان ونىڭ اقشا ىزدەگەن قىزىعىن ايتسايشى! اۋەلى ول ءبىر جوتكىرىنىپ الدى عوي. بالكىم ءالى دە سول تۇستى اينالشىقتاپ جۇرگەن شىعار؟ الدە مەنىڭ ورىندىعىمدا وتىر ما ەكەن؟ كوگىلجىم مەرۋەرت ايدىن... كەمەلەر...
كوزىمدى اشىپ الدىم. ۇيىقتاي الماعان سوڭ كوزدى جۇمعاننان نە پايدا. سول باياعى قاراڭعىلىق قاۋمالاپ الىپ، ءتۇپسىز قارا تۇنەكتەن ويىم كوكتەي ەتە المادى. ونى نەمەن سالىستىرۋعا بولار ەدى؟ وسى تۇنەكتى كورسەتەرلىك ەڭ ءبىر سۇمپايى، اۋىزعا العاندا قورىققاننان ەرىنىم كوگەرىپ كەتەتىندەي بارىپ تۇرعان سۇمدىق سۇمپايى ءسوز ىزدەپ الاسۇردىم. قۇدايا، قانداي قاراڭعى ەدى! سوسىن ويىم قايتادان ايلاققا، كەمەلەرگە، مەنى اڭدىپ جۇرگەن قارا اجداھالارعا اۋىستى. ولار مەنى الداپ، ارباپ ۇستاپ الىپ تەڭىزدىڭ ارعى جاعىنا ەشكىم كورمەگەن ەلگە الىپ كەتپەك قوي. ماعان ءوزىم تەڭىزدە كەمەمەن ءجۇزىپ، سوسىن بۇلتتارعا سامعاپ قۇلاپ بارا جاتقانداي كورىندىم... ۇرەيلى ءۇن شىعارىپ، كەرەۋەتتىڭ باسىن ۇستاي الدىم، بۇل ءبىر قاتەرلى ۇشۋ بولدى، تاس سالعان قاپتاي تەمەن قاراي ىسقىرا زاۋلاعانىمدى كورمەيسىڭ بە. قولىم كەرەۋەتتىڭ قاتتى باسىنا تيگەندە دە ءوزىمدى قۇتقارىلعانداي سەزىنگەن جوقپىن "مىنە، اجال دەگەن وسى، — دەدىم وزىمە-وزىم. — ەندى سەن ولەسىڭ!" ءبىراز ۋاقىت ءوزىمنىڭ ءسوزسىز ولەتىنىمدى ويلادىم. سوسىن توسەكتەن ءسال كوتەرىلىپ: "ال سەن ولۋگە ءتيىستىسىڭ دەپ ساعان كىم ايتىپ ءجۇر، وسى؟" دەپ قاتاڭ سۇراق قويدىم. ءسوزدى ءوزىم تاپقان ەكەنمىن، وعان قانداي ماعىنا بەرۋگە تولىق قاقىم بار عوي... مەن ءوز ءۇنىمدى، قيالىمدى اڭداپ تۇرمىن. ول السىزدىك پەن اشتىقتان تۋعان لايلىتەلىك، ساندىراق، ءبىراق سەزىمىمنەن اجىراعانىم جوق. كەنەت وسى مەن جىندانىپ كەتكەن جوقپىن با دەگەن وي سۋماڭ ەتتى. ۇرەيلەنىپ توسەكتەن اتىپ تۇردىم. سەندەلىپ ەسىككە باردىم، اشىپ كورمەك بولدىم، الدەنەشە رەت وعان بۇكىل دەنەممەن سوعىلدىم، سوسىن ماڭدايىمدى قابىرعاعا تىرەپ قاتتى كۇرسىنىپ، بارماعىمدى شاينادىم، ءباز بىرەۋلەردى سىباپ، اعىل-تەگىل جىلادىم.
بارلىعى تىپ-تىنىش ەدى، تەك تاس قابىرعالاردى جارىپ شىعۋعا دارمەنسىز مەنىڭ داۋسىم عانا كامەرادا بەبەۋ قاعادى. اياعىمنىڭ مەنى كوتەرۋگە ەندى ءالى جوق. جىعىلىپ ەدەندە جاتىرمىن. جوعارىدا قابىرعاعا تۇسكەن سۇرعىلت تورتكۇل بۇلدىراپ كورىنەدى، ول بارعان سايىن بوزارىپ، كۇندىزگى جارىق-اۋ تەگى، دەگەن وي قىلاڭ بەردى. ۋھ دەپ جەڭىل كۇرسىندىم. ەدەندە سەرەيىپ جاتىپ جارىقتىڭ جارقىلىنا قۋانعاننان جىلاپ جىبەردىم. ءبۇل العىستىڭ كوز جاسى ەدى، تەرەزەگە سۇيگەن يشارات جاساپ ەسىم كەتتى. الايدا سول ءسات نە ىستەپ، نە قويعانىمنىڭ ءبارىن بىلەمىن. جابىعۋدىڭ ءبارى ءىزىم-قايىم بولىپ، اۋرۋ مەن وكىنىش قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالدىم. ەندى ماعان ەشتەڭە كەرەك بولماي قالدى، ەشبىر تىلەك تە ويلاپ تابا المادىم. ەدەندە ەكى قولىمدى ايقاستىرىپ كەۋدەمە ۇستاي وتىرىپ كۇننىڭ شىعۋىن سارىلا كۇتتىم.
"قانداي سۇمدىق ءتۇن بولدى دەسەيشى! ۋ-شۋدى ەشكىمنىڭ ەستىمەگەنى عالامات!" دەپ ويلادىم تاڭدانا. ءبىراق مەن بارلىعىنان جوعارى ورنالاسقان رەزەرۆتەگى كامەرادا بولدىم ەمەس پە. بۇلايشا ايتۋعا كەلسە، كادىمگى باسپاناسى جوق ءمينيسترىڭنىڭ ءوزى. ەندى كوڭىل كۇيىم تاماشا، شاپاق شاشىراپ كەلە جاتقان تەرەزەدەن كوز المايمىن. ءوزىمدى فون تانگەنس دەپ تانىستىرعانداي، ماڭىزدى، ماڭعاز كىسى ەتىپ كورسەتكىم كەلىپ، تورەلەرگە لايىق ماقاممەن سويلەۋگە تىرىسۋعا ءتيىس ەكەنىمدى ويلاپ، ىشىمنەن كۇلىپ قويامىن. قيالىم بۇرىنعىداي ۇشقىر-اق، ءبىراق الدەقايدا بايسال دىمىن. قارعىس اتقىر ۇمىتشاقتىقتىڭ سالدارىنان ءاميانىمدى ۇيدە قالدىرىپ كەتكەنىمدى كورمەيسىڭ بە. مينيستر مىرزاعا مارحابات ەتىپ، وعان توسەك ۇسىنباس پا ەكەن؟ كەرەمەت ءبىر ماڭعازدىقپەن ماردىمسىپ، كەرەۋەتكە كەلىپ قيسايا كەتتىم.
جارىق ءتۇسىپ، كامەرانىڭ قابىرعاسىن اجىراتۋعا بولاتىنداي بولدى، ازدان سوڭ ەسىكتىڭ اۋىر تۇتقاسى كورىندى. ءبۇل كوڭىلىمدى اۋلايىن دەدى، ءوزىمدى-وزىم كورۋگە زار بولعان ءبىرتۇتاس قاراڭعى قالىڭ تۇنەك زىقىمدى شىعارىپ ەدى، ول دا ايىقتى، تامىرداعى قانىم بايىپپەن اعىپ، كوڭىلىم ورنىققان مەن ۇزاماي كوزىم جۇمىلا باستاعانىن اڭعاردىم.
مەنى ەسىك قاققان ءدۇرسىل وياتتى. اتىپ تۇرىپ، اسىعىس كيىنە باستادىم، كيىمدەرىم كەشەگى كەشكى جاۋىننان ءالى كەپپەپتى.
— كان ەكەي، تومەنگە كەزەكشىگە تۇسسەڭىز، — دەدى پوليسەي. "دەمەك، قايتادان ءار ءتۇرلى ساۋال قويىپ مازالايتىن بولدى-اۋ!" دەپ ويلادىم الدىن الا ۇرەيلەنىپ.
قىرىق-وتىزداي ۇيسىز-كۇيسىز كىسىلەر وتىرعان تومەندەگى ۇلكەن بولمەگە ءتۇستىم. الگىلەردى ءتىزىم بويىنشا كەزەك-كەزەك شاقىرىپ، قولدارىنا تۇستىك جاسايتىن تالون ۇستاتىپ جاتىر. كەزەكشى قاسىندا تۇرعان پوليسەيدەن:
— تالون بەرىلدى مە؟ تالوندارىن بەرۋدى ۇمىتپاڭىز. زادى، ولار اش بولۋى كەرەك، — دەپ ەجىكتەپ جاتىر.
مەن بولسام، تالوندارعا تەسىلە قاراپ، تىم قۇرسا بىرەۋى قولىما تيسە عوي دەپ ارمانداپ تۇرمىن.
— اندرەاس تانگەنس، جۋرناليست.
العا ادىمداپ، باسىمدى ءيدىم.
— اپىر-اۋ، ءسىز مۇندا قالاي ءتۇسىپ ءجۇرسىز؟
قالاي بولعانىن بايانداپ، كەشەگى كەشكى وقيعانى قايتا ايتىپ شىقتىم، كىرپىك قاقپاي وتىرىكتى سىقپىرتىپ شىنداي عىپ سوقتىم، كوفەحانادا وتىرىپ قاپ، كىلتىمدى جوعالتىپ الدىم، دەدىم شىمىرىكپەي.
— ءا، سولاي ما! — دەپ جىميدى كەزەكشى. — ونداي-ونداي بولادى. مۇندا ءسىزدى جاقسى ورنالاستىردى ما؟
— مينيستردەي قارسى الدى، — دەپ جاۋاپ بەردىم. — مينيستردەي كۇتتى.
— وتە قۋانىشتىمىن — دەدى ول ورنىنان تۇرىپ جاتىپ. جولىققانشا، حوش!
سالبىراپ شىعىپ كەتتىم.
تىم قۇرسا ءبىر تالون بەرسە عوي! ءۇش كۇن بويى ءنار تاتقانىم جوق. ەڭ بولماسا ءبىر ءۇزىم نان تابىلسا! ءبىراق ماعان تالون ۇسىنعان ەشكىم بولمادى، ال ءوزىم سۇراپ الۋعا ۇيالدىم. سۇراسام بىردەن كۇدىك تۋعىزىپ الاتىن ەدىم. سوسىن جەكە ءىسىمدى اقتارىپ، شىن مانىندە كىم ەكەنىمدى ىزدەستىرىپ، شىندىقتى بىلسە، جالعان ايعاعىم ءۇشىن تۇتقىنداۋى دا كادىك. باسىمدى جوعارى كوتەرىپ، قالتاما قولىمدى سالىپ، راتۋشادان ميلليونەر قۇساپ اسقاقتاي شىقتىم.
كۇن قىزدىرا باستاپتى، ساعات ون بولىپتى، الاڭ ات-اربالار مەن جاياۋلارعا لىق تولى. قايدا بارۋ كەرەك؟ قالتامدى قارمانىپ قولجازبامدى سيپالايمىن — ساعات ون بىرلەردە رەداكتورعا كىرىپ شىعۋعا تالاپ قىلىپ كورەم. ءتارتىپ ساقتاۋ تۇعىرىنان اياعىمنىڭ استىندا ءومىر قالاي قايناپ جاتقانىن بارلادىم: كيىمىمنەن بۋ شىعىپ ءتۇر. اشتىق قايتا ويانىپ، كەۋدەمدى قىسىپ، بۇكىل بويىمدى ءدىرىل ارالاپ اكەتىپ بارادى. قارىز الاتىن ءبىر دوس نەمەسە ءبىر تانىس نەعىپ تابىلمايدى؟ جادىمدى اقتارىپ، ون ەرە بەرە تۇراتىن بىرەۋدى ىزدەيمىن، ءبىراق ونداي كىسى تابا الار ەمەسپىن. ال كۇن بولسا، قانداي عاجاپ. توڭىرەك جىلۋمەن جارىققا مالىنىپ تامىلجىپ ءتۇر؛ تاۋ سىلەمدەرىنەن اۋناپ تۇسكەن تەڭىزدەي تاس توبەدەن اسپان كوسىلىپ جاتىر...
وزىمە دە بىلىنبەي ۇيگە قاراي تارتتىم.
وتە اش ەدىم، جەردەن جاڭقا كوتەرىپ اپ، سونى قاجالاپ شايناي باستادىم. ول ازداپ كومەكتەستى. بۇرىن بۇنى نەعىپ ويلاماعانمىن، ءا؟!
قاقپا اشىق ەكەن، اتشى ادەتتەگىدەي قايىرلى تاڭ تىلەدى ماعان.
— بۇگىن كۇن جاقسى! — دەدى ول.
— ءيا، — دەدىم.
باسقا ايتار ءسوز تاپپادىم. ودان بەس كرون سۇراسام قايتەدى. اقشاسى بولسا ول قينالماي بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە بىردە ءوز ءوتىنىشى بويىنشا وعان حات تا جازىپ بەرگەنىم بار.
ءباز — بىردە ايتقىسى كەلگەندەي ول قيپالاقتاپ تۇر.
— كۇن بۇگىن جاقسى، ءا؟.. ءيا... ال بۇگىن جايىمعا تولەيتىن كۇنىم ەدى، ماعان قارىزعا بەس كرون بەرە تۇرمايسىز با؟ نەبارى بىرنەشە كۇنگە عانا. بۇرىن دا ءبىر قۇتقارعانىڭىز بار ەدى عوي.
— شىنىمدى ايتسام، بەرە المايمىن، يەنس الايت دەدىم وعان. — ءقازىر ەشتەڭەم جوق. بالكىم، كەيىنىرەك، كەشكە قاراي...
باسپالداقپەن ءىلبىپ باسپاناما كوتەرىلدىم.
توسەككە قۇلاي كەتىپ ال كەپ كۇل. ونىڭ الدىمدى الىپ كەتكەنى قانداي باقىت بولدى! مەنىڭ ابىرويىم جابىلدى. بەس كرون دەگەندە نە ءتۇر، اينالايىن-اي. ءدال وسىلاي قوعامدىق اسحانانىڭ بەس اكسياسىن نەمەسە قالا سىرتىنداعى ساياجايدى دا سۇراۋعا بولادى عوي.
الگى بەس كرون ەسىمە تۇسكەندە كەڭكىلدەپ تۇرىپ ىشەك-سىلەم قاتقانشا كۇلەمىن. ال جىگىت-اق ەمەسپىن بە مەن؟ بەس كرون دەيدى. تاپقان ەكەن ناعىز سۇرايتىن كىسىسىن! كوڭىلدەنىپ جەلپىلدەپ كەتكەنىم سونداي، وزىمە-وزىم يە بولا الماي قالدىم. تفۋ، ءدامدى استىڭ ءيىسى مۇرىن جارىپ بارا جاتقانىن قاراشى. كادىمگى تۇستىك قۋىرداقتىڭ ءيىسى، تفۋ! جەكسۇرىن ءيىس سىرتقا شىقسىن دەپ تەرەزەنى اشتىم. جازعان دا تىزەممەن سۇيەپ وتىراتىن سىنىق ۇستەلىمە ءتىل قاتىپ:
— مەن — تان گەنمىن، مينيستر تانگەنس. وكىنىشكە وراي وتىرىڭقىراپ قالىپ، قاقپانىڭ كىلتىن جوعالتىپ العانىمدى كورمەيسىڭ بە... — دەيمىن.
وي-قيالىم تاعى دا شىعانعا شىعىپ الىپ، ەسى اۋىسقانداي بەتالدى شارىقتايدى. سوزىمدە بايلانىس جوعىن سەزىپ، ءار لەبىزىمە مۇقيات قۇلاق تۇرەمىن. "ءسوزىڭ تاعى دا جىمداسپاي، قىرىق قۇراۋ بوپ كەتتى" دەيمىن وزىمە-وزىم. سوندا دا وزىمە ىستەر ەش لاجىم جوق. ۇيىقتاماسام دا، تۇسىمدەگىدەي سويلەپ تۇرمىن. باسىمنىڭ اۋىرعانى باسىلىپ، ءبىراز سەرگىپ قالدىم، كوڭىلدە شوكىمدەي دە كىربىڭ جوق. الباستى قيالدىڭ قاناتىندا قالىقتاپ بارامىن.
كىرىڭىز! كىرسەڭشى ەندى! كورىپ تۇرعانىڭىزداي، مۇنداعىنىڭ ءبارى رۋبيننەن جاسالعان. يلايالي! يلايالي! مىناۋ ادەمى، عاجاپ، جىبەك ءتوساعاشتى قاراشى. ءدال ءوزىنىڭ كەۋدەسىن دەي كوتەرىلىپ، باسى¬لىپ تۇر. ءسۇيشى مەنى، عاشىعىم! تاعى دا ءسۇي، تاعى دا! سەنىڭ قولىڭ جاقۇتتاي جالتىرايدى، اۋزىڭ جالىنداي الاۋلايدى. وۋ، اعايىن، بيفشتەكس تاپسىرىپ ەم عوي...
كۇن تەرەزەگە ءتۇستى، اتتاردىڭ س ۇلى جەپ كۇتىرلەتىپ تۇرعانى ەستىلەدى. مەن ءوزىمنىڭ جاڭقامدى قاجالاپ بالاداي ءمازبىن. سول زامات قولجازبامدى سيپالاپ قويدىم، بۇعان دەيىن ونى ءبىر دە ويلاماپپىن عوي، الايدا سەزىمىم، قانىم، جانىم ونىڭ وسىندا ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر.
قولجازبا سۋ بولىپ قالىپتى، جايىپ جىبەرىپ كۇنگە كەپتىرۋگە قويدىم دا، بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى جۇرە باستادىم. اينالاداعى ادام شوشىرلىق كورىنىستەرگە قاراسايشى! ەدەندە قاڭىلتىردىڭ تاپتالعان قيىندىلارى جاتىر، بولمەدە بىردە-بىر ورىندىق جوق، جالاڭاش قابىرعالارعا بىردە-بىر شەگە قاعىلماعان. بارلىعى دۇكەنگە ءوسىمقورعا جونەلتىلىپ، بارلىعى قۇلقىنعا كەتكەن. مۇلىك دەگەننەن ۇستەل ۇستىندە قالىڭ شاڭ باسىپ جاتقان بىرنەشە پاراق قاعاز بەن گانس پاۋلي ۇستاي تۇرۋعا بەرگەن جاسىل كورپە عانا. ساۋساعىمدى سىتىرلاتىپ قويدىم. گانس پاۋلي پەتەرسەن كومەكتەسۋى كەرەك. ونىڭ مەكەن-جايىن ەسكە تۇسىرۋگە تىرىستىم. اپىراي، گانس ءپاۋليدى قالاي ۇمىتىپ كەتكەنمىن! بىردەن وزىنە كەلمەگەنىمە، ارينە، ول قاتتى وكپەلەيدى. قالپاعىمدى شاپشاڭ كيىپ، جازىلعان پاراقتاردى جيناستىرىپ، باسپالداقپەن جۇگىرىپ تومەن ءتۇستىم.
— بەرى قارا، يەمە ولاي، — دەپ ايعايلادىم اتقورانىڭ ەسىگىنەن. — بۇگىن كەشكە ساعان كومەكتەسەتىنىمە سەنىمىم كامىل!
راتۋشاعا جەتكەندە ساعات ون ەكى بولىپ قالعانىن ءبىر-اق ءبىلدىم دە، بوگەلمەي بىردەن رەداكسياعا تارتتىم. قولجازبامنىڭ بەتتەرى دۇرىس جينالعان با ەكەن دەپ، تەكسەرىپ الۋ ءۇشىن رەداكسيا ەسىگىنىڭ الدىنا ايالدادىم. قاعازداردى مۇقيات جيناستىرىپ، قالتاما سالدىم دا، ەسىك قاقتىم. ىشكە كىرگەندە جۇرەگىمنىڭ ءدۇرس-دۇرس سوققانى وزىمە ەستىلىپ تۇردى.
قايشى كىسى ادەتىنشە شۇقشيىپ، وز ىسىمەن بولىپ وتىر. باتىلسىزدانىپ، رەداكتوردى سۇرادىم. ول جاۋاپ بەرگەن جوق. باسقا قالالىق گازەتتەردەن ۇساق-تۇيەك حابارلار ىزدەگەن قالپى تاپجىلار ەمەس.
جانىما جاقىنىراق كەلىپ، سۇراعىمدى قايتالادىم.
— رەداكتور ءالى كەلگەن جوق، — دەدى اقىرى باسىن دا كوتەرمەستەن قايشى.
— ال قاشان كەلۋشى ەدى؟
— ونى ايتا المايمىن، انىعىراق ايتسام، بىلمەيمىن.
— رەداكسيا قاشانعا دەيىن اشىق؟
ەشقانداي جاۋاپ الا الماي، كەتۋگە ءماجبۇر بولدىم. قايشى كىسى اڭگىمەمىز كەزىندە باسىن كوتەرىپ، بەتىمە ءبىر دە قاراعان جوق. "ساعان ءتىپتى جاۋاپ تا قاتقىسى كەلمەسە، مۇندا قانداي ەسەپتە ەكەنىڭ بەلگىلى عوي، — دەپ ويلادىم. — نەعىپ رەداكتور مۇنداي نۇسقاۋ بەردى ەكەن؟ راس، ون كرون دىق ايگىلى فەلەتونىمنان كەيىن ونى ماقالالارمەن كومىپ تاستاعانىم انىق. شيماي-شاتپاعىمدى قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى اكەلىپ تۇردىم عوي، ول ءبارىن دە ۋاقىت كەتىرىپ وقىپ، قايتارىپ بەرىپ وتىردى. بالكىم، ول بۇعان نۇكتە قويىپ، وزىنشە شارا قولدانعان شىعار... ساندالىپ قالانىڭ ورتالىعىنا تارتتىم.
گانس پاۋلي پەتەرسەن شارۋالاردان شىققان ستۋدەنت، بەس ءتاجىلى ءۇيدىڭ شاتىرىندا تۇرادى، سوعان قاراعاندا ول دا كەدەي كىسى. قالتاسىنان جالعىز كرون تابىلسا، مەنەن ايامايدى.
ول ەندى مەنىڭ الاقانىمدا دەپ ويلاۋىما ابدەن بولادى. سول كروندى الاتىنىما كامىل سەنىپ، جول-جونەكەي قۋانىشىم قوينىما سىيماي كەلدى. پودەزدىڭ ەسىگى جابىق ەكەن، قوڭىراۋ شالماي بولمايتىن بولدى.
— ستۋدەنت پەتتەرسەندى كورسەم دەپ ەدىم، — دەپ ىشكە كىرۋگە تىرىستىم. — ونىڭ قايدا تۇراتىنىن بىلەمىن.
— ستۋدەنت پەتەرسەن دەيسىز بە؟ — دەپ قايتالادى ءۇي ۇستاۋشى ايەل. — الگى شاتىرداعى بولمەدە تۇرعان با؟ ول كوشىپ كەتتى عوي.
ءدال قايدا كەشكەنىن بىلمەيدى ەكەن ول، الايدا تۋلبۋدگاتەندەگى حەرمانسەنگە حات جازۋىمدى ءوتىنىپ، مەكەن-جايىن ايتتى.
ۇمىتىمنەن ايىرىلماي، تۋلبۋدگاتەندەگى گانس پاۋليدىڭ مەكەن جايىنا جونەلدىم. باسقا سەنەتىندەي ەشتەڭە قالعان جوق، جالعىز تالشىقتان ايىرىلماۋ كەرەك. بالتاشىلار تاقتاي سۇرگىلەپ جاتقان جاڭا قۇرىلىستىڭ جانىنان ءوتتىم. تالعاجاۋ ەتۋ ءۇشىن ەكى تازا بانكا الىپ، بىرەۋىن اۋزىما سالدىم دا، ەكىنشىسىن ساقتىق قور ءۇشىن قالتاما سۇڭگىتتىم. اشتىقتان بۇراتىلىپ كەلەمىن. بولكە ساتاتىن دۇكەننىڭ جارناما اينەگىنەن ون ەرە تۇراتىن ايرىقشا ۇلكەن نان كوردىم. ۇلكەندىگىنە قاراعاندا ساتىلار اقشاسىنا تاتىرلىقتاي...
— ستۋدەنت پەتتەرسەننىڭ مەكەن-جايىن بىلسەم دەپ ەدىم.
— بەرن يۋنكەر كوشەسى، ونىنشى ءۇي، شاتىرداعى بولمە. ءسىز سوندا باراسىز با؟ ولاي بولسا، مىنا حاتتى الا كەتسەڭىز قايتەدى؟
كەلگەن جولىممەن قالاعا كەرى قايتتىم. ەندى دەمالىپ، اس اياقتارىن تىزەسىنە قويىپ وتىرعان بالتاشىلاردىڭ جانىنان قايتا ءوتتىم. جارناما اينەگىندەگى ناندار قىزىقتىرىپ، اۋىزدىڭ سۋىن قۇرتاتىن دۇكەننىڭ جانىندا راقاتتانىپ ىستىق اس ءىشىپ وتىر ءبارى. ءالىم قۇرىعاننان قۇلاپ قالا جازداپ بەرنس يۋنكەر كوشەسىنە ارەڭ جەتتىم. ەسىك اشىق ەكەن، ۇزىن تىپ-تىك ساتىمەن شاتىرعا شىقتىم. كىرە گانس ءپاۋليدى قۋانتۋ ءۇشىن قالتامنان حاتتى الدىم. ارينە، ول كومەك قولىن ۇسىنۋدان باس تارتپايدى، بار جاعدايىمدى ايتسام، ءسوزسىز جاردەمدەسەدى. حان سي ءپاۋليدى قاشاندا جانى ىزگى سەرگەك جىگىت سانايمىن.
ەسىكتە پ.پەتەرسەن، ساۋد، ءدىندار، ەلىنە كەتتى" دەگەن قۇلاقتاندىرۋ ءىلۋلى تۇر ەكەن.
جالاڭاش ەدەنگە وتىرا كەتتىم، قالجىراعاندىقتان، اشتىقتان بۇراتىلىپ ءالىم قۇرىعاندىقتان قوزعالۋ تۇرسىن، قيمىلداۋعا ءحالىم
جوق. "ەلىنە كەتتى! ەلىنە كەتتى!" جوپەلدەمەدە ويلانباي-اق الدە نەشە رەت قايتالادىم دا، تىم-تىرىس ءۇنسىز قالدىم. كوزىم قۇپ-قۇرعاق، ەشقانداي وي دا، ەشقانداي سەزىم دە جوق. تاڭدانا حاتقا قاراپ، قيمىلسىز وتىرمىن. ون مينۋت، مۇمكىن جيىرما، ءتىپتى ودان دا كوپ ۋاقىت وتكەن شىعار، الگى ورنىمنان تىرپ ەتپەي، مەلشيىپ وتىردىم دا قويدىم. ءبۇل مەلشيگەن مەڭىرەۋ وتىرىس تۇسكە ۇقسايدى. كەنەت باسپالداقتان بىرەۋدىڭ اياق الىسى ءبىلىندى دە، ورنىمنان تۇرىپ:
— وسىندا پەتەرسەن دەگەن ستۋدەنت تۇرعان ەدى، سوعان ەكى حات اكەپ ەم.
— ول كەتىپ قالعان، — دەدى ايەل — ءبىراق كانيكۋلدەن كەيىن كەلەدى. قالاساڭىز حاتتارىن ماعان تاستاپ كەتۋىڭىزگە بولادى.
— راحمەت، اسا ءبىر سىپايى جان ەكەنسىز، — دەدىم وعان.
— ورالىسىمەن-اق بۇلاردى وزىڭىزدەن الاتىن بولار. زايىرى حاتتار وتە-موتە ماڭىزدى بولسا كەرەك. ساۋ بولىڭىز!
ۇيدەن شىعىپ، كوشەنىڭ تاپ ورتاسىنا توقتاپ، جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ داۋىستاپ جىبەردىم.
— مەيىرباندى كورىنەتىن قۇداي-اۋ، بەتىڭە تۋراسىن ايتار بولسام، سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى ەندى ءبىلدىم! — دەپ ىزادان ءتىسىمدى شىقىرلاتىپ، كوككە زارلەنىپ جۇدىرىعىمدى بىلەدىم. — ءدال وسىنى بىلمەسەم، مەنى الباستى باسسىن!
بىرنەشە ادىم اتتاپ بارىپ، قايتا توقتادىم. ويلاماعان جەردەن ءۇنىمدى باياۋلاتىپ، ەكى قولىمدى ايقاستىرىپ، باسىمدى ءيىپ، ەستىلەر ەستىلمەس ءپاس دىبىسپەن.
— ال سەن وعان جالبارىنىپ، كەشىرىم ءوتىنىپ پە ەڭ ۇلىم؟ — دەدىم. ءۇنىم جاساندى جالعان شىقتى.
— وعان دەگەنىم باس ارىپپەن باستالادى، — دەپ جالعاستىردىم ءسوزىمدى. — شىركەۋدىڭ مۇنار اسىنداي ءداۋ و ارپىمەن باستالادى. جالبارىنىپ پا ەدىڭ سەن وعان، ۇلىم؟ — دەپ قايتا سۇرادىم دا، باسىمدى سالبىراتىپ: — جوق! — دەپ مۇڭايا جاۋاپ قاتتىم. مۇنىم دا جالعان، جاساندى شىقتى.
سەن ەكىجۇزدى بولىپ مونتانسي المايسىڭ، اقىماق! "ءيا، قۇداي — تاعالاما قانشا مارتە جالبارىندىم!" دەپ ايتۋعا ءتيىس ەدىڭ عوي. ءبۇل ءسوزدى جانە جالىنىشتى ۇنمەن جىلامسىراي ايتۋىڭ كەرەك بولاتىن. كانە، سولاي تاعى دا ءبىر ايتىپ كورشى! مىنە، مىناۋىڭ ءسال دۇرىسىراق. ءبىراق بار عوي، بۇنى ايتقاندا كۇرسىنىپ، كادىمگىدەي بولدىرعان ات سياقتى اۋىر كۇرسىنىپ قويۋ كەرەك. مىنە، ءدال سولاي!
ءجۇرىپ كەلە جاتىپ ەزىمدى ۇيرەتىپ كەلەمىن، ودان جالىققاندا اياعىمدى تىپىرلاتىپ ءوز-وزىمدى دورەكى، توپاس دەپ سوگەمىن. ونىما ءوتىپ بارا جاتقان جۇرت جالت بۇرىلىپ تاڭعالادى.
جاڭقانى قاجالاۋدان ءبىر تانباي، ەش جەرگە ايالداماي سالىپ كەلەمىن. ۆوكزال الاڭىنان قالاي شىققانىمدى دا بىلمەي قالدىم. قۇتقارۋشى شىركەۋىندەگى ساعات ءبىر جارىمدى كورسەتىپ تۇر. ويلانىپ ءسال-پال ايالدار ەدىم، ماڭدايىم شىپ-شىپ، كوزىمە تەر قۇيىلدى.
— ال كەمەجايعا بارسام قايتەدى؟ — دەپ سۇرادىم وزىمنەن. — ۋاقىتىڭ بولسا، بارۋعا نەگە بولماسىن.
وزىمە-وزىم تاعزىم ەتىپ، كەمەجايعا تارتتىم.
كەمەلەر رەيدتە تۇر ەكەن، تەڭىز كۇنگە شاعىلىپ جالت-جۇلت ەتىپ تەبىرەنىپ جاتىر. بۇندا تىرلىك قىزىپ، پاروحود ىسقىرىعى ەستىلىپ، ارقاسىنا جاشىك تاڭىپ العان كەم بالدار ەرسىلى-قارسىلى اعىلىپ، بارجالاردان كوڭىلدى ءان شالقيدى. ماعان تاياۋ ءبىر ايەل سامسا ساتىپ تۇر، تاۋارىنا توتىققان مۇرنىمەن سۇزە قارايدى ءوزى. الدىنداعى ۇستەلىندە ءتاتتى، ءدامدى دەگەندەر ءۇيىلىپ جاتىر، ءبارىن دە الا كوزبەن اتىپ بۇرىلىپ كەتتىم. ول بۇكىل كەمەجايدى ساسىتىپ جىبەردى، جاعالاۋدى جەلدەتپەسە بولماس دەپ، مۇرنىمدى شۇيىرەمىن. قاسىمدا قاتار وتىرعان مىرزانى سوزگە تارتىپ، سامسانى كەز كەلگەن جەردە ساتۋدىڭ ورىنسىز ەكەنىن دالەلدەمەك بولامىن. بۇعان ءسىز كەلىسپەيسىز بە؟ جاقسى، ءبىراق پىكىرىمنىڭ ورىندىلىعىنا داۋ ايتپايسىز عوي... الايدا الگى مىرزا ۇنامسىزداۋ بىردەڭە سەزدى مە، ءسوزىمدى اياعىنا دەيىن تىڭداماي ورنىنان تۇرىپ، كەتىپ قالدى. مەن دە كوتەرىلىپ، ونىڭ سوڭىنان سالدىم، ويىم-ونىڭ قاتەلەسەتىنىن ناقتى دالەل دەۋ.
— بۇگىن سانيتارلىق تۇرعىدان دا جول بەرۋگە بولمايدى عوي، — دەدىم ونى يىعىنان قاعىپ.
— كەشىرىڭىز، مەن سىرتتان كەلگەن كىسىمىن جانە سانيتاريادان ەشتەڭە تۇسىنبەيمىن، — دەدى ول ماعان ۇرەيلەنە قاراپ.
— جارايدى، ەگەر سىرتتان كەلسەڭىز ماسەلە باسقا... سىزگە پايدام تيمەس پە ەكەن؟ قالانى كورسەتسەم قايتەدى؟ كەرەگى جوق دەيسىز بە؟ قالاساڭىز، ونى اقىسىز-پۇلسىز قىزىعا اتقارار ەدىم...
مەنەن ول قايتسە دە قۇتىلعىسى كەلىپ، كوشەنىڭ كەلەسى قاپتالىنا شىعىپ كەتتى.
قايتىپ ورالىپ، ءوز ورىندىعىما كەپ جايعاستىم. قاتتى كەيىپ وتىرمىن، ارىرەكتە ەكپىندەي ويناعان شارمانكا ءۇنى جۇيكەمە ءتيىپ، ودان ءارى بەرەكەمدى الدى. ۇزدىك-سوزدىق سىڭعىرلاپ ول ۆەبەردەن بىردەڭەنى ويناعان بولىپ، سونىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءبىر قارشاداي قىز مۇڭلى ءبىر ءان سىزىلتادى... ەكسىمدەي شيقىلداعان شارمانكا ءۇنى تۇلا بويىمدى شىمىرلاتىپ، سول اۋەندى قايتالاعانداي جۇيكەم شيىرشىق اتىپ، ءوزىم دە باياۋ ءبىر مۇڭلى اۋەنگە قوسىلىپ، ورىندىق تىڭ ارقاسىنا شالقايا تۇسەمىن. اش ادام قانداي تۇيسىكتەردى باستان كەشىرمەيدى دەيسىڭ! بۇل اۋەندەردىڭ قالاي باۋراپ، سازىنا بالقىتىپ، تولقىنىمەن ىلگەرى اعىزىپ بارا جاتقانىن ايقىن سەزىپ، سودان سوڭ تىك شىرقاپ، تاۋلاردان دا بيىك سامعاپ، نۇر ديدارلى قيىرلاردىڭ ۇستىندە قالىقتاپ جۇرگەن سەكىلدىمىن...
— ەرە بەرىڭىزشى! — دەپ شارمانكانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن ءان سالعان قىز بالا تەمىر تارەلكەسىن سوزادى. — بار بولعانى ءبىر عانا ەرە!
— ءقازىر، — دەپ الباتى ايتا ساپ اتىپ تۇرىپ، قالتالارىمدى اقتارا باستادىم.
ال قىز بالا مەن انشەيىن مازاق ەتىپ ءتۇر دەپ ويلاپ، قايتىپ ءلام-ميم دەمەي، تايىپ تۇردى. وسىناۋ ءۇن-تۇنسىز بويسىنۋى قاتتى باتتى، ودان دا ۇرسىپ تاستاعانى جەڭىل ەدى، ماعان؛ جۇرەگىم اۋىرىپ كەتىپ، وعان داۋىستاپ شىنىمدى ايتتىم:
— مەندە جالعىز دا ەرە جوق، الايدا سەنى ۇزاماي ەسىمە الارىم انىق، مۇمكىن ەرتەڭ-اق ويىما تۇسەرسىڭ. اتىڭ كىم ەدى؟ قانداي ادەمى ەسىم، ونى ەندى ۇمىتپايمىن. دەمەك، ەرتەڭگە دەيىن دەيمىز عوي...
ءبىراق ۇندەمەسە دە ونىڭ ماعان سەنبەگەنىن تاماشا ءتۇسىندىم دە، كوشەدەگى قارشاداي قىزدىڭ نانباعانىنا ىزالانىپ جىلاپ جىبەردىم. ونى قايتا شاقىرىپ الىپ، كۇرتەمنىڭ تۇيمەسىن تەز-تەز اعىتىپ، جەلەتكىمدى شەشىپ بەرمەك بولدىم.
— ءسال توقتاي ءتۇر، — دەدىم. — مىنە ساعان كەپىلدىگى...
الايدا ۇستىمدە جەلەتكىم بولماي شىقتى.
زەرلەتتى بەرمەك وي قايدان كەلىپ ءجۇر باسىما؟ ونسىز جۇرگەنىمنىڭ وزىنە بىرنەشە اپتا بولدى ەمەس پە! وسى ماعان نە بولعان؟ ۇرەيلەنگەن قىز بالا جەدەل جالت بۇرىلىپ جۇگىرە جونەلدى. اينالا حالىق جينالىپ قالدى، ءىستىڭ جايىن ءبىلىپ ءبارى دە كۇلىپ جاتىر، نە بولعانىن انىقتاۋ ءۇشىن توپتى يتەرمەلەپ پوليسەي دە كەلدى.
— ەشتەڭە ەمەس، — دەيمىن مەن. — ناقتى ايتقاندا، ەشتەڭە دە بولعان جوق. جايدان جاي مەن جەلەتكىمدى اناۋ قىز بالاعا، انىعىراق ايتقاندا، ونىڭ اكەسىنە بەرەيىن دەپ ەدىم... سىزدەر قۇر بوسقا كۇلەسىزدەر. ۇيدە وندايدىڭ تاعى بىرەۋى بار مەندە.
— كوشەدە بەيباستىق جاساۋدىڭ ءجونى جوق! — دەيدى پوليسەي. — كانە، تاراڭدار ءبۇل ارادان! — كەلىپ مەنى يتەرىپ جىبەردى. سوسىن سوڭىمنان تاعى دا ايقاي سالدى:
— توقتاڭىز، مىناۋ ءسىزدىڭ قاعازدارىڭىز با؟
— ءيا، ءتايىرى العىر، ءبۇل مەنىڭ گازەتكە دەگەن ماقالام عوي! مۇنداي ۇقىپسىزدىققا قالاي جول بەرگەنىمدى بىلسەم بۇيىرماسىن...
قولجازبانى الىپ، بارلىعى ورنىندا ما ەكەن دەپ، تەكسەردىم دە ءبىر مينۋت تە كىدىرمەستەن، ءتىپتى جان-جاعىما دا قاراماستان تۋرا رەداكسياعا تارتىم. قۇتقارۋشى شىركەۋىندەگى ساعات ءتورتتى كورسەتىپ ءتۇر.
رەداكسيا جابىق ەكەن. ۇرىداي قالتىلداپ باسپالداقپەن تومەن ءتۇستىم دە، باتىلسىزدانىپ كىرەبەرىستە ايالدادىم. ەندى نە ىستەۋىم كەرەك؟ قابىرعاعا سۇيەنىپ، اياعىمنىڭ استىندا جاتقان تاستارعا قاراپ ويعا شومدىم. اياعىمنىڭ استىندا جىلتىراعان ءبىر تۇيرەۋىش جاتىر ەكەن، ەڭكەيىپ سونى كوتەردىم. ەگەر كۇرتەمنىڭ تۇيمەلەرىن قىرقىپ السام، ول ءۇشىن مەنى كوپ جىلعا سوتتاي ما؟ جوق، ءبۇل زايا كەتەر ەڭبەك. تۇيمەلەر تۇيمە بولىپ قالا بەرەدى، الايدا ولارعا مۇقيات شۇيىلسەڭ، ولاردىڭ مۇلدەم جاڭا ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى. قالاي ايتقانمەن دە، ءبۇل ءبىر ءساتتى وي؛ ونى باكىمەن قىرقىپ الىپ، باسەكە سالامىن. ءبۇل بەس تۇيمە ارقىلى اقشا تابامىز دەگەن وي جانىمدى جادىراتىپ، جەلپىنتە ءتۇستى. "مىنە ەندى ءىس جولعا قويىلا باستادى! قۋانىشىم قوينىما سىيماي تابان اۋزىندا كيىم تۇيمەلەرىن بىرتىندەپ قىرقۋعا كىرىستىم. قىرقىپ جاتىپ ىشتەي ءۇنسىز سويلەپ ءجۇرمىن:
"ءيا، كەرىپ جۇرسىزدەر عوي، ءسال-پال جوقشىلىققا ۇرىنىپ قالدىم، ۋاقىتشا قيىندىق بولار ول... قاجالىپ قالعان دەيسىزدەر مە؟ قويىڭدارشى. ءبۇل جالعاندا تۇيمەنى ءدال مەندەي ۇقىپتى ۇستايتىن ادام تاپپايتىندارىڭىزعا كەز كەلگەندى سەندىرە الامىن. ال، سىزگە قاجەتى جوق بولسا، امال نەشىك... الايدا وسىلاردى وتكىزىپ تىم قۇرسا ون ەرە تابايىن دەگەن عوي... جوق، قۇداي-اۋ، ءسىز تۋرالى كىم نە ايتتى! باسىمدى قاتىرماي، قالدىرىڭدارشى جايىما... جارايدى، جاقسى پوليسەي شاقىرتساڭىز شاقىرتىڭىز. پوليسەيگە بارىپ كەلگەنىڭىزشە توسا تۇرايىن. ەشتەڭەڭىز دە ۇرلامايمىن. ال، جاقسى، cay بولىڭىز، cay بولىڭىز جولىققانشا. دەمەك، مەنىڭ فاميليام تانگەنس ەپتەپ وتىرىڭقىراپ قالىپپىن..."
باسپالداقتان بىرەۋدىڭ اياق باسقانى ەستىلدى. بىردەن-اق بولمىستىڭ وزىنە ورالدىم؛ الگى اياق الىس قايشى كىسىنىكى ەكەن، ونى ءبىز جازباي تانىپ، تۇيمەلەرىمدى قالتاما شاپشاڭ سۇڭگىتىپ جاسىرا قويدىم. جانىمنان ءوتىپ كەتكىسى كەلىپ ول مەنىڭ باسىمدى ءيىپ، وعان ينابات جاساعانىمدا دا جاۋاپ قاتپادى، سوسىن كەنەت شۇقشيىپ ءوز تىرناقتارىن شۇقىلاپ كەتتى. ونى توقتاتىپ رەداكتوردى سۇرادىم.
— ول كەلگەن جوق.
— وتىرىك ايتىپ تۇرسىز! — دەپ دۇڭك ەتتىم. سوسىن وزىمە دە ەرسى كورىنگەن بەتسىزدىككە بارىپ: — ونىمەن اڭگىمەلەسۋىم قاجەت. كەيىنگە قالدىرۋعا بولمايتىن ءبىر ءىس. ماڭىزدى مالىمەتتەر بار، — دەپ سوقتىم.
— ال ونى ماعان ايتپاس پا ەكەنسىز؟
— جوق! — دەپ كەسىپ ايتىپ، ونىڭ اڭىسىن باقتىم. باتىلدىعىمنىڭ اسەرى بولدى. تابان اۋزىندا ول مەنى جوعارىعا شاقىرىپ ەسىك اشتى. اشۋ قىسىپ ءولىپ بارامىن. ساباما ءتۇسۋ ءۇشىن قاتتى تىستەنىپ، ەسىك قاقتىم دا، رەداكتوردىڭ كابينەتىنە كىردىم.
— سالەمەتسىز بە؟ ءا، ءسىز ەكەنسىز عوي؟ — دەپ سالەمدەسىپ قارسى الدى ول مەنى. — كانە كەي، وتىرىڭىز.
ەگەر ول شىق دەپ يشارات ەتىپ، بىردەن ەسىكتى نۇسقاسا، ماعان الدەقايدا جاقسى بولاتىن ەدى؛ كوزىمە مولتىلدەپ جاس كەپ قالعانىن سەزىپ:
— كەشىرىم وتىنەمىن... — دەدىم.
— وتىرىڭىز، — دەپ قايتالادى ول
وتىرعان سوڭ جاڭا ماقالا جازعانىمدى، ونىڭ گازەتتە جاريالانۋى وتە ماڭىزدى ەكەنىن ايتتىم. وعان كوپ ەڭبەك سىڭىرگەنىمدى، جازۋدىڭ ءوزى ۇلكەن كۇشكە تۇسكەنىن دە جاسىرمادىم.
— وقىپ شىعايىن، — دەپ ماقالانى الدى ول — جازعاندارىڭىزدىڭ ءبارى وزىڭىزگە كوپ كۇشكە تۇسكەنىن بىلەمىن، ءبىراق شابىتتىڭ شىلاۋىندا جيىرەك كەتىپ قالاسىز، ءسال سالقىن قاندىلاۋ بولساڭىز عوي. ءسىزدىڭ شالقىما شالىقتاۋىڭىز كوبىرەك. ايتكەنمەن وقىپ كورەيىن.
وسىنى ايتىپ ول ۇستەلىنە قايتا شۇكشيىپ كەتتى.
ال مەن بولسام، وتىرعان بويىممەن تىرپ ەتكەم جوق. وزىنەن ءبىر كرون سۇراپ السام قايتەدى؟ قىزبالانىپ شالىقتاپ كەتۋىمنىڭ سەبەبىن بايانداپ بەرسەم بە ەكەن؟ ول ءسوزسىز كومەكتەسەر ەدى، بۇل ءبىرىنشى رەت ەمەس قوي.
ورنىمنان تۇردىم. ىم! الايدا ول سوڭعى جولى الدىندا بولعانىمدا قارجى تاپشىلىعىنا وكىنىش ءبىلدىرىپ، ۇساق تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن كاسسيردى ءبىر جاققا جىبەرىپ الىپ ەدى-اۋ. بالكىم، ءقازىر دە سولاي بولار. جوق، ونىڭ قيسىنى كەلمەيدى. جۇمىسى باستان اسىپ جاتقانىن كورمەيسىڭ بە؟
— باسقا تاعى ءبىر بۇيىمتايىڭىز بار ما؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جوق! — دەدىم داۋىسىما يكەمدىلىك بەرۋگە تىرىسىپ. ەندى قاشان كىرىپ-شىق دەيسىز؟
— قولىڭىز ءبىر تيگەندە كەلەرسىز، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول
— ايتالىق، ەكى كۇننەن كەيىن.
ءوز ءوتىنىشىمدى ۇيالىپ ايتا المادىم. وسىناۋ ادامنىڭ مارحاباتى شەكسىز كورىندى، ونى دۇرىس باعالاي الماسپىن مەن بەيباق. ودان دا اشتان ولگەنىم جاقسى دەپ شىعىپ كەتتىم.
رەداكسيادان ءبىر كرون دا سۇراماي شىعىپ كەتكەنىمە اشتىق شىداتپاي اكەتىپ بارا جاتقاندا ەسىكتىڭ سىرتىندا تۇرىپ تا وكىنگەنىم جوق. قالتامنان ەكىنشى جاڭقانى الىپ اۋزىما سالدىم. قايتادان سەرگىپ قالدى. بۇنى بۇرىن نەعىپ جاساماعانمىن؟
— ۇيات، ءارى ماسقارا! — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم. — الگى كىسىدەن ءبىر كرون سۇراپ، ىڭعايسىز جاعدايعا قالدىرۋ سەنىڭ باسىڭا قالاي عانا كەلگەن؟ — دەپ ۇياتسىزدىعىمدى شىجعىرىپ بەتىمە باسىپ جاتىرمىن. — راس، ومىردە بۇدان اسقان پاسىقتىق بولماس. سەن توبەتكە ءبىر كرون كەرەك ەكەن دەپ، ونداي ادامعا تارپا باس سالىپ، بەتىن تىرناۋ دەگەن سۇمدىق ەمەس پە! تايىپ ءتۇر ءبۇل جەردەن! تەز، جالتىرات تابانىڭدى! تەز-تەز اقىماق! كورەسىڭدى كورسەتەمىن مەن ساعان.
ءوزىمدى-وزىم جازالاۋ ءۇشىن تۇرا جۇگىردىم، جۇگىرىپ كوشەدەن كوشە اسىپ، ءوزىمدى العا قۋىپ، ويشا قامشىلاپ قويىپ، باياۋلاسام، جىندى ادامداي ايعاي سالامىن. ءسويتىپ ءجۇرىپ پيلەسترەتتەن ءبىر-اق شىقتىم. ىزادان جىلاپ جىبەرۋگە جاقىنداپ، اقىرى ودان ءارى جۇگىرۋگە ءحالىم جوعىن ءبىلىپ توقتاعاندا، بۇكىل دەنەم ءدىر-دىر ەتىپ، كەزدەسكەن باسقىشقا وتىرا كەتتىم.
— جوق، تۇرا ءتۇر! — دەدىم. ءوزىمدى دۇرىستاپ جازالاۋ ءۇشىن، ورنىمنان قايتا كوتەرىلىپ، قاقشيىپ تۇرۋعا زورلاپ، ءوزىمدى-وزىم مازاق قىلىپ، ءالجۋاز السىزدىگىمە كۇلدىم. ءاۋ دەمنەن سوڭ باسىمدى يزەپ، وزىمە-وزىم تىزە بۇگىپ وتىرۋعا رۇقسات بەردىم، سونىڭ وزىندە دە باسپالداقتاعى ەڭ قولايسىز جەردى تاڭداپ وتىردىم.
قۇداي-اۋ، قانداي ءدامدى دەمالىس بولدى دەسەيشى! بەتىمنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ جاتىپ، تازا اۋانى قۇنىعا جۇتتىم كەلىپ. قالاي جۇگىرگەنىمدى ايتسايشى. ءبىراق وزىمە اياۋشىلىق بىلدىرگەنىم جوق — ماعان سول كەرەك. كرون سۇراۋدى ويلاپ نە قۇنىڭ بار؟ مىنە، ەندى سازايىڭدى ال سوسىن جۇمسارىپ، ءوزىمدى-وزىم ايالاي سويلەپ، جاس بالاداي ەركەلەتە باستادىم. بۇل مەنىڭ كوڭىلىمدى بۇزىپ، ابدەن شارشاپ تيتىقتاعان باسىم، جىلاپ جىبەردىم. بۇنىڭ ءوزى بۋلىققان باياۋ جىلاس، كوز جاسىنسىز ىشتەي ەڭىرەۋ ەدى...
ءبىر ورىندا تاپجىلماستان شيرەك ساعات، ءتىپتى ودان دا ۇزاق وتىردىم. جانىمنان جۇرت ءوتىپ جاتىر، ءبىراق بىردە-بىرەۋى تيىسكەن جوق. اينالامدا بالالار ويناپ ءجۇر، كوشەنىڭ ارعى بەتىندە، اعاش باسىندا ءبازبىر قۇس سايرايدى.
ءبىرازدان سوڭ قاسىما پوليسەي كەلدى.
— مۇندا ءسىز نەعىپ وتىرسىز؟ — دەپ سۇرادى ول.
— نەعىپ وتىرسىز دەيسىز بە؟ — دەپ قايتالادىم. — انشەيىن، ءوز جان راقاتىم ءۇشىن وتىرمىن.
— ءسىزدى جارتى ساعاتتاي باقىلاپ ءجۇرمىن، — دەدى ول. — وسى ورىندا تاپجىلماي جارتى ساعات وتىرسىز عوي؟
— ءيا، سول شاما بولۋ كەرەك. ال ونىڭ نەسى بار؟ — دەپ اتىپ تۇردىم دا، تايىپ بەردىم.
الاڭعا شىعىپ ايالداپ، كەشە بويلاي كوز جۇگىرتتىم.
جان راقاتىم ءۇشىن دەدىم-اۋ! سول دا جاۋاپ بولىپ پا؟ شارشاعاندىقتان وتىردىم ەمەس پە، ەندەشە داۋىستى ايانىشتى لاۋ شىعارۋ كەرەك ەدى. اقىماقسىڭ عوي سەن، اقىماقسىڭ، قۋلىققا ەشقاشان بارمايسىڭ دا ۇيرەنبەيسىڭ. شارشاعاننان وتىرمىن دەمەيسىڭ. شاۋىپ كەلگەن اتتاي ەكى يىنىڭنەن دەم العانىڭ كورىنىپ تۇرعان جوق پا.
ءورت ءسوندىرۋ دەپوسىنا تاياپ كەپ، تاعى دا توقتادىم، سەبەبى باسىما جاڭا ءبىر قيال كىرىپ كەتتى. ساۋساقتارىمدى شىرت ەتكىزىپ، وتكەن-كەتكەندى تاڭىرقاتىپ قارقىلداي كۇلىپ:
— جوق، ساعان پاستور ليەۆيسونعا بارۋ كەرەك، — دەدىم. ءسوزسىز بارۋ كەرەك. بايقاپ كورۋ ازاپ شەگۋ ەمەس. جوعالتاتىن جانە تۇگىڭ دە جوق. ونىڭ ۇستىنە كۇن دە عاجاپ.
پاشانىڭ كىتاپ دۇكەنىنە كىردىم، مەكەن-جاي انىقتاماسىنان پاستور ليەۆيسوننىڭ قايدا تۇراتىنىن ءبىلىپ، سولاي قاراي تارتتىم.
— ال ەندى ءوزىڭدى قولعا الۋىڭ كەرەك، — دەيمىن وزىمە. — سايقىمازاعىڭ جەتتى! ۇيات دەيمىسىز؟ ۇياتقا قاراۋعا سەن تىم كەدەيسىڭ ءارى اشسىڭ. سەن وعان اسا ماڭىزدى شارۋامەن، ەڭ قاجەت نارسەڭدى سۇراعالى بارا جاتىرسىڭ. سوندىقتان باسىڭدى يىعىڭا قيسايتىپ، ساي-سۇيەكتى سىرقىراتاتىنداي سويلەۋىڭ كەرەك. ولاي ەتە المايسىڭ با؟ وندا مەن ساعان دوس ەمەسپىن، ءبىلىپ قوي. مىنە، قاراشى ءوزىڭ، ءتۇنى بويى ازاپقا ءتۇسىپ، تۇنەك كۇشتەرمەن جانە الاپات ءتىلسىز قۇبىجىقتارمەن ايقاسىپ شىعاسىڭ، اشتان قاتىپ، شاراپ پەن ءسۇت ىشكىڭ كەلەدى. شارۋاڭ شاتقاياقتاپ تۇر.
وسى تۇرعاندا قالتاڭدا تۇگىڭ جوق. ءبىراق، قۇدايعا شۇكىر، قايىرىمدىلىققا سەنەسىڭ، نانىم-سەنىمنەن ايىرىلعان جوقسىڭ ءالى. قايىرىمدىلىققا سەنۋ ءۇشىن دە قولىڭدى ايقاستىرىپ، شايتاننان دا اسقان اككى بولۋىڭ كەرەك. ال دۇنيەقورلىق اتاۋلىنى جالپى جەك كورەسىڭ، دۇعالىق پەن وعان قوسا ەسكەرتكىشكە العان ەكى كروننىڭ ورنى مۇلدەم باسقا... پاستوردىڭ ەسىگى الدىندا ايالداپ: "قابىلداۋ 12- دەن 4-كە دەيىن" دەگەن جازۋدى وقىدىم.
— ال ەندى اقىماقتىعىڭدى دوعار! — دەدىم. — ءبۇل ويىنشىق ەمەس. كانە، باسىڭدى يىعىڭا قيسايت...
قوڭىراۋ شالدىم.
— پاستوردى كورۋىمە بولار ما ەكەن؟ — دەپ سۇرادىم ءۇي ۇستاۋشى ادامنان، ءبىراق "قۇداي اتىمەن!" دەگەندى قوسقان جوقپىن.
— ول كەتىپ قالدى، — دەدى ايەل
كەتىپ قالدى! كەتىپ قالدى، دەيدى؟ جوسپارىمنىڭ سالعان بەتتەن بىت-شىتى شىقتى، دايىنداپ العان سوزدەرىمنىڭ تۇككە قاجەتى بولماي قالدى. وسىنشالىق الىسقا كەلگەنىمنەن نە پايدا؟ ەندى ورنىمنان قوزعالۋعا دارمەنىم بولماي قالدى.
— ماڭىزدى شارۋاڭىز بارما ەدى؟ — دەپ سۇرادى ايەل.
— و، جوق! — دەدىم جاۋاپ قاتىپ. — بولماشى عانا نارسە. بۇگىن كۇن سونداي تاماشا ەكەن، سوندىقتان پاستورعا قۇرمەت كورسەتىپ، ىزەت تانىتقالى كىرە كەتەيىن دەپ سەرۋەندەپ شىققانىم عوي.
مەن دە، ول دا قوزعالعان جوق. ايەل نازارىن كۇرتەمنىڭ ومىراۋىن تۇيرەگەن تۇيرەۋىشكە اۋدارۋ ءۇشىن كەۋدەمدى اشىپ كوتەرىڭكىرەپ قويدىم؛ نە ءۇشىن كەلگەنىمدى ءتۇسىنسىن دەپ كوزىممەن يشارات جاساپ تا كوردىم، ءبىراق بەيشارا ونىمدى ۇقپادى.
— ءيا، اۋا-رايى عاجاپ. بايبىشە دە ۇيدە جوق پا؟
— ول كىسى ۇيدە، ءبىراق ونىڭ ريەۆماتيزمى بار، قوزعالا الماي، تەك ديۆاندا جاتادى... حات جازىپ ماعان قالدىرىپ كەتۋىڭىزگە بولماس پا ەدى؟
— ءا، جوق! جايشىلىقتا تازا اۋامەن تىنىستاۋ ءۇشىن سەرۋەندەۋگە جالپى شىقپاۋشى ەدىم. ال بۇگىن مىنا تامىلجىعان كۇن اسىقپاسىما قويمادى.
سۇيرەتىلىپ كەرى قايتتىم. بوس مىلجىڭنان نە شىعادى؟ ونىڭ ۇستىنە باسىم اينالىپ بارادى، بۇنىمەن ەندى ويناۋعا بولمايدى، قۇلاپ ءتۇسۋىم كادىك. 12-دەن 4-كە دەيىن قابىلدايتىن قايىرىمدىقتان تابانداتقان ءبىر ساعات كەشىگىپپىن، قابىلداۋ ۋاقىتى ءوتىپ كەتىپتى.
الاڭعا جەتىپ شىركەۋ قاسىنداعى ورىندىققا جايعاستىم. قۇدايا، بولاشاق ماعان قانداي تۇنەك بولىپ ەلەستەدى دەسەڭشى! جىلاعان جوقپىن، جىلاۋعا ءالىم دە بولمادى. ابدەن تيتىقتاپ ازاپ شەككەن باسىم، اشتىق دىمىمدى قۇرتىپ تىرپ ەتپەي ماڭگىرىپ وتىردىم دا قويدىم. ءىشىم ورتەنىپ، كەۋدەم الاۋلاپ جانىپ بارادى. جاڭقانى قاجالاپ كورىپ ەدىم، ونىڭ دا كومەگى بولمادى. بوس اۋرەدەن جاعىم تالىپ، قايتىپ ونى قيناعانىم جوق. نە دە بولسا كوندىم. ونىڭ ۇستىنە كوشەدە جاتقان اپەلسيننىڭ قارايىپ كەتكەن قابىعىن كوتەرىپ بىردەن اۋىزعا سالىپ شايناي باستاپ ەدىم، قۇسقىم كەلدى. مەن ءوزى اۋرۋمىن: قولىمنىڭ تامىرلارى بىلەمدەنىپ كوگەرىپ كەتتى.
جالپى مەنىڭ كۇتكەنىم نە ەدى، ءوزى؟ كۇن ۇزاق تىرشىلىگىمدى ءبىراز ۋاقىت سوزا تۇسۋگە كەت ءبىر كرون ىزدەپ جان ۇردىم. شىنتۋايتىنا كەلگەندە، تاعدىر قاشان، ءبىر كۇن بۇرىن نە كەش جەتەتىنىندە نە ءتۇر. مەنىڭ ورنىمدا ەستى ادام بولسا، باياعىدا-اق ۇيىنە بارىپ، ءتاڭىرىنىڭ سالعانىنا كونىپ جاتار ەدى. اياق استىنان ويىم ايقىندالا باستادى. ەندى مەن ءولۋىم كەرەك. مامىرلاپ كۇز ءتۇر، بار دۇنيە قالعىپ قالعان. ءوزىم بىلەتىن قۇرالدىڭ دا، كوزدەردىڭ دە ءبارىن بايقاپ سىناپ كوردىم. وسى پىكىرمەن ءۇمىت جىلت ەتكەن شاقتىڭ بارىندە: "اقىماق، ەندى سەن ولمەيسىڭ!" دەپ سىبىرلاپ، وزىمە دەم بەرەتىنمىن. ءبازبىر حات جازىپ، ءبارىن تارتىپكە كەلتىرىپ، ازىرلەنۋ كەرەك بولدى. جاقسىلاپ جۋىنىپ، توسەكتى جيناۋ قاجەت. باسىما ەكى پاراق جازىلماعان اق قاعاز توسەيمىن، مەندە قالعان ەڭ تازا دۇنيە سول عانا. ال جاسىل كورپەنى نە ىستەۋ كەرەك؟
جاسىل كورپە! كەنەت مەن سىلكىنىپ سالا بەردىم، قانىم باسىما شاۋىپ، جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس سوعىپ كەتتى. ورىندىقتان تۇرىپ، العا ۇمتىلدىم، تۇلا بويىمدا تىرشىلىك قايتا ويانىپ ۇزدىك-سوزدىق "جاسىل كورپە! جاسىل كورپە!" دەپ قايتالاي بەرەمىن. بىرەۋدى قۋىپ جەتكىم كەلگەندەي، وكپەمدى قولىما الىپ ەڭكىلدەپ كەلەمىن، ۇزاماي ءوز ءۇيىم، ولەڭ توسەگىم -قاڭىلتىرشى ۇستانىڭ، شەبەرحاناسىنان ءبىر-اق شىقتىم.
ءوز شەشىمىمدە كۇبىجىكتەپ كىدىرمەي، كەرەۋەتكە كەلىپ گانس پاۋليدىڭ كورپەسىن وراي باستادىم. باسىما قانداي تاماشا وي كەلدى دەسەيشى، ەندى مەن قۇتقارىلدىم. ءوزىمنىڭ ۇياڭ باتىلسىزدىعىمدى جەڭىپ، بارىنە قولىمدى ءبىر-اق سىلتەدىم. ويتكەنى مەن اۋليە ەمەسپىن، بولماسا ءبازبىر ساۋەگەيسىگەن ناقۇرىس تا ەمەسپىن. اقىل-ەسىم دۇرىس.
كورپەنى قولتىعىما قىسىپ الىپ، ستەنەرەستاتتەندەگى ءنومىرى بەسىنشى ۇيگە تارتتىم.
ەسىك قاعىپ ۇلكەن بەيتانىس بولمەگە كىردىم. توبەدەگى ەسىك قوڭىراۋى قوياردا-قويماي قاتتى شىڭعىرلادى. كورشى بولمەدەن اۋزىن تولتىرىپ الىپ بەيتانىس بىرەۋ شىعا كەلىپ، ساۋدا سورەسىنىڭ ارعى جاعىنا تۇرا قالدى.
— مىناۋ كوزىلدىرىك ءۇشىن جارتى كرون بەرىڭىزشى، — دەپ ماسەلەنى توتەسىنەن قويدىم. — بىرنەشە كۇننەن كەيىن مۇنى ءسوزسىز قايتا ساتىپ الامىن.
— نە دەيدى؟ جيەك تەمىرى جاي عانا بولات قوي؟
— ءيا.
— جوق، مۇنى مەن الا المايمىن.
— البەتتە. انشەيىن قالجىڭداعانىم عوي ءبۇل. مىنە، مىنانداي ءبىر كورپە بار، شىن مانىندە مۇنىڭ ەندى قاجەتى جوق، وزىنەن ءبىرجولا قۇتىلايىن دەپ ەدىم.
— وكىنىشكە قاراي، مۇنداي كورپەلەر مەندە ءبىر قويما، — دەپ جاۋاپ بەرگەن ول مەن كورپەنى جازىپ جىبەرگەندە كوزىن سالار — سالماستان داۋسىن شىعىڭقىراپ: — كەشىرىڭىز، ماعان مۇنىڭ دا قاجەتى جوق، — دەدى.
— مەن ادەيى استار جاعىن عانا كورسەتىپ تۇرمىن، تىسى بۇدان الدەقايدا ءتاۋىر.
— ءبارىبىر بۇنى المايمىن، بۇعان ەشكىم ون ەرە دە بەرمەيدى.
— بۇنىڭ تۇككە دە تۇرمايتىنى تۇسىنىكتى، — دەپ كەلىسە كەتتىم ونىمەن. — الايدا باسقا كونە كورپەلەرمەن قوسىپ ساتىپ جىبەرۋگە بولادى عوي.
— جو-جوق، ول بوس اۋرە.
— بالكىم، بۇعان جيىرما بەس ەرە بەرەرسىز؟ — دەپ سۇرادىم.
— جوق، شىنىن ايتقاندا، الا المايمىن، مۇنىڭ ماعان تۇككە دە قاجەتى جوق، قىمباتتىم.
كورپەنى وراپ قايتا قولتىعىما قىسىپ ۇيگە قايتتىم.
ەشتەڭە دە بولماعانداي، كورپەنى كەرەۋەتكە توسەپ، ەشقايدا اپارماعاندا مۇقيات جازىپ قويدىم. مۇنداي ارام پيعىلعا بارۋىم ماعان ەسىمنەن اداسقانىمنىڭ سالدارى سياقتى كورىندى، وسى قىلىعىم جايىندا ويلاعان سايىن ول اقىلعا سىيمايتىنداي سەكىلدەندى. شاماسى، بۇل شاراسىزدىقتىڭ ساندىراعى، ىشتەي ءمۇجىلۋدىڭ سالقىنى بولۋى كەرەك. الايدا مۇنىڭ تۇزاق ەكەنىن سەزىندىم، اقىلىمنان اداسا باستاعانىمدى ءتۇسىندىم. سوندىقتان دا ءوسىمقورعا الدىمەن كوزىلدىرىكتى ۇسىندىم عوي. ءومىرىمنىڭ سوڭعى ساعاتىندا جانىمدى ۋلاپ قينايتىن قىلمىس جاساماعانىما قۋاندىم.
قالا كەزۋگە كايتا شىقتىم.
قۇتقارۋشى شىركەۋدىڭ قاسىنداعى ورىندىققا قايتا جايعاسىپ، تاياۋداعى تولقىنىستان تيتىقتاعان، اشتىقتان ءالى قۇرىپ اۋىرعان بەيباق باسىم، يەگىمدى كەۋدەمە سالىپ سالبىراپ وتىردىم دا قويدىم. ۋاقىت بولسا ءوتىپ جاتتى.
اشىق اسپان استىندا ءبىر ساعات وتىردىم، ۇيدەگىدەن مۇندا جارىق جانە تازا اۋادا كەۋدەنىڭ سىزداۋى ونشا ازاپتى دا ەمەس، سوندىقتان ۇيگە قايتايىن دەدىم.
قالعىپ كەتىپ، ويعا شومىپ، قاتتى قينالىپ وتىرمىن. جەردەن كىشىرەك تاس الىپ، تازالاپ ءسۇرتىپ اۋزىما سالىپ سورا باستادىم. تاستى سورا وتىرىپ تىرپ ەتكەن جوقپىن، ءتىپتى كىرپىك تە قاقپادىم. جانىمنان كىسىلەر ءوتىپ جاتىر، ات-اربالاردىڭ سالدىرى، تاعالاردىڭ تارسىلى ەستىلەدى.
تۇيمەمەن باعىمدى تاعى دا سىناپ كورسەم قايتەدى؟ ارينە، ودان ەشتەڭە شىقپاۋىن شىقپايدى، وعان قوسا شىنىمەن-اق اۋرۋمىن ءوزىم. ال ءبارىن جاقسىراق بەزبەندەپ كورسەم، ءبارىبىر ۇيگە بارا جاتقان جولدا ءوسىمقور دۇكەنىنىڭ، جانىنان وتەمىن عوي، وعان ونسىز دا ءجيى كىرىپ جۇرەمىن.
اقىرى تۇرەگەلىپ كوشەمەن باياۋ، ءىلبي باسىپ ىلگەرى جىلجىدىم. ماڭدايىم كۇيىپ-جانىپ، بەرەكەم قاشىپ، ءالىم جەتكەنشە اسىعا باسامىن. تاعى دا جارناما اينەگىندە نان تۇرعان دۇكەننىڭ جانىنان ءوتتىم.
— مىنە، وسى ارادا توقتايمىز ەندى، — دەدىم جالعان باتىلدىقپەن. — كىرىپ ءبىر ءۇزىم نان سۇراسام با ەكەن؟ وسىناۋ وي جالت ەتكەن ۇشقىن سياقتى جىلت ەتىپ باسىڭدى، شىنىندا كىرىپ سۇراۋدى ويلاعانىم جوق. — تفۋ! — دەپ كۇبىرلەپ، باسىمدى شايقاپ، ءوزىمدى-وزىم كەلەكە ەتىپ ءارى تارتتىم. نان سۇراپ دۇكەنگە كىرۋدىڭ پايداسىز ەكەنىن مەن وتە جاقسى بىلەمىن.
بۇرىلىستا قاقپا الدىندا عاشىقتار سىبىرلاسىپ ءتۇر، ودان ارىرەك ءبىر قىز تەرەزەدەن باسىن قىلتيتتى. مەنىڭ ابايلاي باسىپ، ءىلبىپ ارەڭ كەلە جاتقانىم سىرتتان كومەك سۇراعانداي كورىنسە كەرەك — الگى بويجەتكەن كوشەگە شىعىپ:
— ءحالىڭىز قالاي، اعايىن؟ و نە، اۋىراسىز با؟ قۇدايا، ءوڭىڭىز قاشىپ كەتىپتى عوي، — دەدى. بويجەتكەن قىز شاپشاڭ بۇرىلىپ ۇيىنە تارتتى.
مەن زامات توقتاي قالدىم. ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى دەگەنى نە ءسوز؟ سوندا ولەتىن بولعانىم با؟ قولىممەن بەتىمدى سيپاپ كوردىم، ارينە، قۇلازىپ قاتتى جۇدەگەنمىن. جاعىم سۋالىپ، ىشكە كىرىپ كەتكەن. ا، قۇدايا! — دەپ ودان ءارى ءىلبىدىم.
سوسىن قايتا توقتادىم. مەنىڭ جۇدەۋلىگىم كىسى شوشىرلىق بولسا كەرەك. كوزىم شۇڭىرەيىپ ىشكە كىرىپ كەتكەن شىعار. قىزىق، ءقازىر كىمگە ۇقسايدى ەكەنمىن. باقىتسىز بەيباق تاعدىرىم، اشتىقتان ءتىرى ادامنىڭ ءوزى ارۋاققا اينالادى ەكەن عوي. مەن تاعى دا قۇتىرا باستادىم، بۇل سوڭعى جارقىل، اقىرعى تۇياق سەرپەر بولسا كەرەك. دەمەك، ءوڭ-تۇسىم جوق قوي، ءا؟ باسىم بۇكىل ەلدەن ىزدەپ تاپپايتىنداي-اق جاقسى ەدى عوي، ال ەكى جۇدىرىعىم، قۇداي ساقتاسىن، كەز كەلگەن ادامدى كۇلپارشا ەتەتىندەي كۇشتى ەمەس پە ەدى. ەندى حريستيانيانىڭ ەن ورتاسىندا اشتىقتان ولگەلى جاتىرمىن. ءبۇل قاي اقىلعا سىيادى؟ شوشقا قوراسىندا تۇرىپ، ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن جۇمىس ىستەپ، دامىل — تىنىم كورمەگەن قارا وگىز بولعان جوقپىن با؟ كوپ وقۋدان كوزىم كەتتى، اشتىقتان مي ىم سۋالدى — سوندا تاپقانىم نە؟! ءتۇرىڭدى كورگەندە ءتىپتى كوشەدەگى بيكەشتەر دە "قۇدايا" دەپ قورىققانىنان قىشقىرىپ قالادى. ەندى ونىڭ ءبارى دە بىتەدى — تۇسىنىكتى مە ساعان؟
— ءبارى دە بىتەدى، ءتايىر العىر!.. اشۋ بۋىپ قالشىلداپ، ءتىسىمدى شىقىرلاتىپ قايراپ، شاراسىزدىقتان الاسۇردىم، كوزىمە جاس ءۇيىرىلىپ، اۋزىمنان قارعىس اتقىلادى. وتكەن-كەتكەندەرگە نازار اۋدارماستان وسىلاي العا جىلجىدىم. ءوزىمدى-وزىم قايتادان ازاپتاعالى، فونار باعانىنا قاساقانا ماڭدايىممەن سوعىلدىم، الاقانىما تىرناعىمدى تەرەڭ باتىردىم، جىندانىپ تۇرىپ ءتىلىمدى تىستەپ الدىم، ءسوزىم بايلانىسپاي تانتىراپ شىعاتىن بولدى، اۋىرسىنعان سايىن قارقىلداپ كەپ كۇلدىم.
— ءيا، ال نە ىستەيىن ەندى؟ — دەدىم اقىرى وزىمە — ءوزىم ءتىل قاتىپ. سوسىن اياعىمدى تىپىرلاتىپ، جەر تەبىنىپ: — نە ىستەۋ كەرەك ەندى؟
— دەپ قايتالاي بەردىم. ءوتىپ بارا جاتقان كەزدەيسوق بىرەۋ جىميا كۇلىپ:
— تۇتقىنعا السىن دەپ ءوتىنىش ەتىڭىز، — دەدى.
سىرتىنان قاراسام، ونى تانيدى ەكەم. ءبۇل "گەرسوگ" دەگەن لاقاپ اتى بار اتاقتى گينەكولوگ. ەڭ تەگى ول دا مەنىڭ جان كۇيىمدى تۇسىنبەدى - اۋ، ال ءبىز تانىس ەدىك، ءتىپتى قول الىسىپ امانداساتىنبىز. ءيا، ونىڭ ايتقانى شىن، مەن اقىلىمنان اداستىم. ەسالاڭدىقتى وز قانىمنان، ونىڭ مي ىمداعى ۇشقىنىنان سەزەمىن. دەمەك، مەنىڭ بىتەر شاعىم تاياۋ. ءيا،، تاياۋ! اجال ادىمىمەن ودان ءارى ءىلبي باسىپ ارەڭ جىلجىپ كەلەمىن. مەنى مىنە، وسىنداي تاعدىر كۇتىپ ءتۇر.
كەنەت قايتا توقتادىم.
— تەك تۇتقىنداۋ بولماسىن! — دەيمىن. — تەك ول ەمەس.
قورىققاننان داۋىسىمنان دا ايىرىلىپ قالدىم. مەنى تۇتقىندالۋدان قۇتقارا كور دەپ بارلىق اۋليەلەرگە سيىنىپ، ءوتىنىش ەتتىم. ويتپەسەم، تاعى دا راتۋشاعا ءتۇسىپ، جارىقتىڭ نىشانى جوق، قاراڭعى قارا تۇنەك كامەراعا قايتا قامالىپ جۇرەرمىن. تەك تۇتقىندالماسام بولدى! ءالى ويلاپ كورمەگەن باسقا دا مۇمكىندىكتەر بار ەدى-اۋ. سولاردى دا سىناپ، ۋاقىت اياماي، ۇيدەن ءۇي قويماي ارالاسام دا دەگەنىمە جەتەمىن. ماسەلەن، سەستەردىڭ مۋزىكا دۇكەنى بار، سوعان سوعامىن. تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءبىر جولى وسى ەمەس پە... ءجۇرىپ كەلە جاتىپ مىڭگىرلەپ، ءوزىمدى اياعاندىقتان ءۇنسىز عانا جىلايمىن. تەك قانا مەنى تۇتقىنداماسا بولدى!
سيۋلەر مە؟ بالكىم، بۇل ءبىلىپ قاپ جوعارىداعىنىڭ جىبەرگەنى شىعار. ونىڭ ەسىمى باسىما وز-وزىنەن كەلدى، ول الىس تۇراتىن، سوندا دا بارامىن، اۋىق-اۋىق دەمالىپ وتىرىپ ءىلبي باسسام دا ءبىر جەتەرمىن. ول دۇكەندى بىلەمىن، جاقسى زاماندا وعان ءجيى بارىپ، نوتا ساتىپ الىپ تۇراتىنمىن. ودان جارتى كرون سۇراسام نەسى بار. ءبىراق ول بۇنى ازسىنىپ ابىرجىپ قالار، ءبىر كروندى ءبىر-اق سۇرايىن.
دۇكەنگە كىرىپ، قوجايىنىن كورگىم كەلەتىنىن ايتتىم، ماعان قايدا بارۋ كەرەگىن نۇسقادى. بولمەدە سوڭعى ءسان ۇلگىسىمەن كيىنگەن كىسى قاعاز اقتارىپ وتىر.
مىڭگىرلەپ كەشىرىم ءوتىنىپ، شارۋامدى باياندادىم. اسا قيىن مۇشكىل حالدىڭ كومەك سۇراۋعا ءماجبۇر ەتىپ وتىرعانىن ايتتىم. اقشاسىن كوپ ۇزاتپاي قايتارامىن دەدىم... تەك ماقالاما قالاماقى الايىن. قول ۇشىن بەرسە باعا جەتكىسىز جاقسىلىق جاسار ەدى...
ءسوزىمدى مەن بىتىرگەنشە ول ۇستەلىنە شۇقشيىپ، ءوز شارۋاسىمەن شۇعىلدانىپ كەتتى. مەن ءسوزىمدى توقتاتقان كەزدە ول كوزىنىڭ استىمەن قاراپ، ادەمى باسىن شايقاپ:
— جوق! — دەدى.
انشەيىن عانا "جوق". تىم قۇرماسا ءمان-جايدى ءتۇسىندىرىپ ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتپادى.
تىزەم قالتىراپ كەتىپ، كىشكەنتاي جالتىراق شكاپقا سۇيەندىم. تىلەگىمدى تاعى ءبىر قايتالاۋعا بەكىندىم. نەعىپ باسىما ءدال ونىڭ كەلگەنىن بىلمەيمىن، مەن بولسام تۋۋ الىستا ۆاتەر لاندا تۇرامىن. سول جاق ءبۇيىرىم شانشىپ، قارا تەرگە ءتۇستىم.
— ءيا، سەنسەڭىز بار عوي، وتە السىرەپ قالدىم، — دەدىم جاعدايىمدى جاسىرماي. — الاپات ءبىر السىزدىك. ءبىراق ەكى كۇننەن قالدىرماي قارىزدى كايتارعا مۇمكىندىك بولادى. ماعان ءبىر مارحابات جاساساڭىز!
— جارقىنىم، ءوتىنىپ ءدال ماعان كەلگەنىڭ قالاي ءوزى، — دەدى ول. — ءسىزدى ءومىرى كورگەن ەمەسپىن، مەن ءۇشىن كوشەدەن كەلگەن ادامسىز. ءوزىڭىزدى بىلەتىن رەداكسياعا بارمادىڭىز با؟!
— مەن تەك ءبىر كەشكە عانا سۇراپ تۇرمىن عوي. رەداكسيا جابىق، ال مەن تىپتەن اشپىن.
ول ءمىز باقپاي باسىن شايقاي بەردى، ءتىپتى مەن ەسىكتىڭ تۇتقاسىن ۇستاعاندا دا شايقادى.
— قوش بولىڭىز! — دەدىم.
"بۇل جوعارىدان جىبەرىلگەن جارىلقاۋشى بولمادى، — دەپ ويلاپ، مىسقىلداي كۇلدىم. — ال، شىنتۋايتتاپ كەلسە، بۇنداي بيىكتەن جارىلقاۋشىنى ءوزىم دە جىبەرە الاتىن ەدىم". ءبىر قوتاننان كەلەسىنە ءوتىپ، ارا-تۇرا باسپالداقتاردا دەمالىپ الىپ سوپاڭداپ كەلەمىن. تەك مەنى تۇتقىنداماسا بولدى! قاراڭعى كامەرانىڭ الدىنداعى ۇرەي ءبىر مينۋت مازا بەرمەي ءتۇپ ىزىمە ءتۇسىپ الدى؛ پوليسەي كوزىمە شالىنساق كەزدەسۋدەن قاشقاقتاپ، بۇيىردەگى كوشەگە بۇرىلىپ كەتەم.
— ال ەندى ءجۇز قادام ولشەپ كورەلىك، باقىتتى تاعى دا ءبىر سىناپ بايقاعان ارتىق بولماس، — دەيمىن ىشتەي.
— بىردە بولماسا بىردە ءىس وڭعا باسار.
ءبۇل بۇرىن ءبىر رەت باسىمدى سۇقپاعان كىشكەنتاي دۇڭگىرشەك بولاتىن. ساۋدا سورەسىنىڭ ار جاعىندا سىرت كوزگە قاراپايىم ءبىر ادام ءتۇر، تۋ سىرتىندا فارفور جارناما ىلىنگەن ەسىك، تاۋار ۇزىن سورەلەر مەن ستەللاجداردا. مەن سورەلەردەن سوڭعى الارمان ايەل كەتكەنشە كۇتىپ تۇردىم. ول ميىعىندا شۇڭقىرى بار جاس كەلىنشەك ەدى. وزىمە نازار اۋدارتىپ الماس ءۇشىن تەرىس قاراپ كەتتىم.
— قانداي بۇيىمتايىڭىز بار؟ — دەپ سۇرادى پىركازشىك.
— قوجايىندى كورە الار ما ەكەنمىن؟
— جوق، ول تاۋعا، يوتۋنحەيمگە كەتكەن، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول. — شارۋاڭىز سونداي ماڭىزدى ما ەدى؟
— ماعان نان ساتىپ الاتىن بىرەر ەرە كەرەك ەدى، — دەدىم زورلانا جىميىپ.
— ونداي بولسا، مەن دە سىزدەن باي ەمەسپىن، — دەپ ورالعان جىپتەردى ورنالاستىرا باستادى.
— اھ، مىنانداي قيىن ساتتە مەنى قۋىپ شىعا كورمەڭىزشى! — دەدىم دەنەم مۇزداپ. —سەنسەڭىز، اشتىقتان ءولىپ بارامىن، مىنە، دىم سىزباعانىما، اۋزىما ءتۇيىر ءدان تۇسپەگەنىنە بىرنەشە كۇن بولدى.
ول ۇندەمەي، بارىنشا بايسالدى تۇرمەن قالتالارىن اينالدىرىپ كورسەتە باستادى.
قالاي، سوندا ونىڭ سوزىنە سەنبەۋىم كەرەك پە؟
— بار بولعانى بەس ەرە سۇراپ تۇرمىن، — دەدىم. — ال ەكى كۇننەن كەيىن ون ەرە ەتىپ قايتارامىن.
— جارقىنىم، ءسىز سوندا ماعان كاسسادان اقشا ۇرلا دەپ تۇرسىز با؟
— ءيا، كاسسادان ون ەرە الا تۇرىڭىز.
— مەنىڭ ونداي عادەتىم جوق، — دەپ دۇڭك ەتتى دە، — ايتقانداي دۇكەندى جاباتىن ۋاقىت بولدى ، — دەدى.
اشتىقتان ازاپ تارتىپ، ۇياتتان ورتەنىپ شىعىپ كەتتىم. جوق، ەندى جەتەر! بۇل ەندى ەش قيسىنعا كەلمەيدى. قانشا جىل ءوزىمدى ءوزىم ۇستاپ، قانداي قيىن ساتتەردىڭ وزىندە كىسىلىگىمە كولەڭكە تۇسىرمەس ەدىم، ەندى كورمەيسىڭ بە، اياق استىندا قارابايىر قايىرشىلىققا دەيىن قۇلاپ ءتۇستىم. ءبىر كۇننىڭ ىشىندە عانا ارسىزدىعىم سالدارىنان كۇللى وي-قيالىمنىڭ اسقاقتىعىنان ايىرىلىپ، جان-جۇرەگىمدى لاستادىم. شىمىرىكپەستەن جىلامسىراپ، تۇككە تۇرعىسىز دۇكەنشىدەن ۇيالماي-قىزارماي اقشا سۇرادىم. ونىمنان نە ناتيجە شىقتى؟ ءبارىبىر ءبىر ءۇزىم نانسىز قالعانىم جوق پا؟ ەندى وزىمە-وزىم جەكسۇرىنمىن. ءيا، ەندى بارىنە دە نۇكتە قويۋ كەرەك. تۋرا ءقازىر ءۇيىمنىڭ قاقپاسى جابىلادى، ەگەر تاعى ءبىر ءتۇندى راتۋشادا وتكىزگىم كەلمەسە اسىعۋىم كەرەك.
مۇنىڭ ەزى ماعان ءال بەردى؛ راتۋشادا تۇنەگىم كەلمەدى. شانشۋدى ءسال بولسا دا باسار ما ەكەن دەپ سول جاق ءبۇيىرىمدى ۇستاپ بۇگجيىپ ءارى قاراي ءىلبىدىم. قارسى تانىس بىرەۋلەر كەزدەسىپ قالسا، باسىمدى دا يمەيىن دەپ تۇقىرىپ، تابان جولدان كوز الماي ءورت ءسوندىرۋ دەپوسىنا اسىعىس كەلەمىن. قۇدايعا شۇكىر، قۇتقارۋشى شىركەۋىندەگى ساعات ءالى جەتىنى عانا كورسەتىپ تۇر ەكەن، قاقپانى جابارعا دەيىن ءالى ءۇش ساعات ۋاقىتىم بار. بوسقا قورقىپپىن!
ءسويتىپ، ءبارى بايقاپ كورىلدى، بارلىق مۇمكىندىك تەكسەرىلدى. "ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن سابىلعاندا تيتتەي دە جولىم بولماعان قانداي قاتىباس باقىتسىز كۇن ەدى" دەپ نازالانامىن. وسىنى ءباز بىرەۋگە ايتار بولساڭ، ەشكىم دە يلانباس ەدى-اۋ، ال بايانداپ قاعازعا تۇسىرسەم، ءبارى دە ويدان شىعارىلعان دەيدى عوي. دەمەك، ەشتەڭە جاساپ وندىرتپەيسىڭ، تەك قايتىپ مۇنداي ايانىشتى، مۇڭدى سارىنعا تۇسپەسەڭ بولدى. تفۋ، ءبۇل دەگەنىڭ سونداي جەككورىنىشتى، سەنسەڭىز بار عوي، جيىركەنىش تۋعىزادى. ءۇمىت جوق پا، جوق. ايتالىق، ات قورادان بىرەر ۋىس س ۇلى ۇرلاۋعا بولا ما؟ وسى ءبىر وي جارىقتىڭ جول اعىنداي جالت ەتە قالدى، ال مەن ات قورانىڭ جابىق ەكەنىن بىلەمىن.
مەنى ول وكىندىرگەن جوق، سول باياعى قالپىم، ءىلبي باسىپ ۇيگە كەلە جاتىرمىن. باقىتىما قاراي، مەنىڭ ەندى عانا سۋ ىشكىم كەلدى. كۇنى بويى شەل باساتىن جەر ىزدەپ تاپپاعان ەدىم. ويتكەنى بازاردان تىم جىراق ءجۇردىم، جەكە ۇيلەرگە كىرگىم كەلمەدى. قايتسەم دە ۇيگە جەتكەنشە شىدارمىن دەپ ويلادىم. ۇيگە جەتكەنشە دە شيرەك ساعات ۋاقىت كەرەك. ونىڭ ۇستىنە ءبىر جۇتىم سۋدىڭ قانداي ەسەر ەتەتىنى دە بەلگىلى: اسقازانىم ەشتەڭە قابىلدامايدى، سىلەكەيىمدى جۇتسام، سونىڭ وزىنە لوقسيمىن.
ال تۇيمەلەر شە؟ تۇيمەلەرمەن باعىمدى ءالى سىناپ كورگەنىم جوق! ەسىمە وسى تۇسكەندە جىميىپ قويدىم. بالكىم، قايتكەنمەن دە ءبىر رەتى تابىلار. ءالى ءبارى جوعالىپ بىتكەن جوق قوي. تۇيمە ءۇشىن ون ەرە الاتىنىم كۇمانسىز، ال ەرتەڭ ءبازبىر جەردەن تاعى دا ون ەرە تابىلىپ قالار، ال بەيسەنبىدە ماقالام ءۇشىن تولەيدى. تەك قاراكەت جاساۋعا تىرمىسۋ كەرەك، سوندا ءبارى ورىن-ورنىنا كەلەدى. شىنىندا دا، تۇيمەلەردى ۇمىتىپ كەتكەم جوق پا، وسى! قالتامنان تاباندا الىپ جول-جونەكەي باجايلاي باستادىم، قۋانىشتان كوزىمنىڭ الدى تۇماندانىپ، كەلە جاتقان كوشەمدى دۇرىس كورمەدىم.
بۋالدىر كەشتەردە جانىما جاي، كوڭىلگە مەدەت ىزدەپ ءجيى كەلەتىن ۇلكەن جەرتولەنى جاقسى بىلەتىنمىن، ول مەنىڭ دوسىم ەدى، سونىمەن بىرگە قانىمدى دا از سورعان جوق. بۇكىل دۇنيە-مۇلكىم، ءۇي ىشىندەگى ۇساق-تۇيەك شارۋاشىلىق زاتتاردىڭ ءبارى، كۇللى كىتابىم سوعان كوشكەن. ولار ساتىلاتىن كۇندەرى وعان ادەيى بارىپ، كىتاپتارىمنىڭ، ءوز ويىمشا جاقسى قولعا تۇسكەنىنە قۋانىپ قايتۋشى ەدىم. ساعاتىمدى ودان ءارتىس ماگەلسون ساتىپ الدى، وعان ءتىپتى ماقتانىپ، مارقايىپ قالدىم، العاشقى ولەڭىم شىققان كۇنتىزبەنى ءبىر تانىسىم الدى، پالتوم فوتوسۋرەتشىگە ءتيدى، ول ءقازىر ونى وز اتەلەسىندە كيە تۇرۋعا جالعا بەرىپ ءجۇر. ءسويتىپ بۇيىمدارىمنىڭ ءبارى ورىندارىن وڭدى تاپتى.
تۇيمەمدى قولعا ۇستاپ كىرگەنىمدە ءوسىمقور ءوز كەڭسەسىندە جازۋ جازىپ وتىر ەكەن.
— كۇتە تۇرۋىما بولادى، ونشا اسىعىس ەمەسپىن، — دەدىم بوگەت جاساپ اشۋلاندىرىپ الارمىن دەپ قورقىپ. داۋسىم قاتتى شىقتى، جۇرەگىم بالعاداي ءدۇرس-دۇرس سوقتى.
ول ادەتتەگىسىندەي جىميىپ مەنىڭ قاسىما كەلدى. قولىن ۇلدىرىك ۇستەلگە قويىپ، ءلام-ميم دەمەستەن بەتىمە قارادى.
— بىردەڭەلەر اكەلىپ ەدىم، كورسەتكىم كەلەدى، بالكىم كادەگە اسار... ۇيدە ماعان بوگەت بولعاننان باسقا، اتقارار مىندەتى جوق، انشەيىن قۇتىلۋ ءۇشىن مىنا تۇيمەلەردى اكەلىپ ەدىم.
— بۇلارىڭ نە تۇيمە، ءوزى؟ — دەپ ول الاقانىما قارادى.
— وسىلار ءۇشىن ازىن-اۋلاق ەرە الا الامىن با؟ قانشا بەرۋگە بولادى دەپ ويلايسىز. ءوز قاراۋىڭىز بويىنشا.
— تۇيمەلەرگە مە؟ — ول ماعان ايران-اسىر تاڭىرقاي قارادى. — مىنا تۇيمەلەرگە مە؟
— ءبىر سيگارەت بولسا دا، ايتەۋىر بىردەڭە بەرسەڭىز. جانىنان ءوتىپ بارا جاتىپ كىرگەنىم عوي بۇعان...
قارت ءوسىمقور ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپاي، كۇلىپ كەڭسەسىنە كەتتى. قالشيىپ ورنىمدا تۇردىم دا قالدىم. بىلايشا ايتقاندا، بۇعان ونشا سەنگەن دە جوق ەدىم، ايتكەنمەن بولماشى ءبىر ءۇمىت جوق تا
ەمەستىن. ال ەندى قارقىلداپ مىنا كۇلگەنى ءولىم جازاسى سەكىلدى ەستىلدى... ال وعان قوسا كوزىلدىرىگىمدى ۇسىنىپ كورسەم قايتەدى؟
— سونداي-اق ۇستەمەسىنە كوزىلدىرىگىمدى دە بەرۋگە ءازىرمىن، ول جاعى وز-وزىنەن تۇسىنىكتى عوي، — دەپ كوزىلدىرىگىمدى سىپىردىم. — ماعان نەبارى ون ەرە كەرەك، بولسا بەسەۋ دە جەتەدى.
— كوزىلدىرىگىڭىزدى الا المايتىنىمدى ءوزىڭىز دە بىلەسىز، — دەدى ءوسىمقور. — ونى بۇرىن دا ايتقانمىن.
— ال ماعان پوشتا ماركاسى كەرەك ەدى، — دەدىم ىبىلجىپ. — سونىڭ شوكتىعىنان قاجەت جەرىنە حات تا جىبەرە المايمىن. ون نەمەسە بەس ەرالىق ماركا بەرىڭىزشى.
— قۇداي اقى، كەتىڭىزشى وسى ارادان! — دەپ ول ماعان قولىن سەرمەدى.
"ەندى نە بولسا و بولسىن!" دەدىم وزىمە — ءوزىم. جالما — جان كوزىلدىرىگىمدى كيىپ، تۇيمەلەرىمدى الىپ، وعان تىنىشتى ءتۇن تىلەپ، ادەتتەگىدەي ەسىكتى تاقاي جاۋىپ تايىپ تۇردىم. ەندى باسقا لاج جوق. باسپالداق الاڭىندا كىدىرىپ، تۇيمەلەرگە تاعى ءبىر باجايلاي قارادىم.
— ونىڭ بۇلاردى مۇلدەم العىسى كەلمەيدى، — دەيمىن كۇبىرلەپ. — تۇيمەلەر ءتىپتى جاڭا دەرلىك. وسىنىسى جۇمباق بوپ ءتۇر.
ويىم ون ساققا كەتىپ تۇرعاندا قاسىمنان ءبىر ادام ءوتىپ، تۋرا تەمەن جەرتولەگە بەت الدى. اسىعىپ ءجۇرىپ مەنى قاعىپ كەتتى، ەكەۋمىز دە كەشىرىم سۇراسىپ، مەن بۇرىلىپ وعان قارادىم.
— بەرى قاراشى، ەي، ءبۇل سەن بە؟ — دەدىم تومەننەن.
ول جوعارىعا قايتا كوتەرىلدى دە، مەن تاني كەتتىم.
— قۇدايا، مىناۋ ءتۇرىڭ نە! — دەدى ول. — مۇندا نە ىستەپ ءجۇرسىڭ؟
— جاي انشەيىن، ءبىر شارۋام بولىپ كەلگەنىم عوي. بايقايمىن، سەن دە سوندا بارا جاتىرسىڭ عوي، تەگى.
— ءيا، سەن نەمەنە وعان بىردەڭە اپارىپ پا ەدىڭ؟
تىزەم قالتىراپ كەتتى، قابىرعاعا سۇيەنىپ، قۇلاماي ارەڭ قالدىم دا، الاقانىمدى اشىپ تۇيمەلەرىمدى كورسەتتىم.
— ءبۇل نە سايتان! — دەپ داۋسى شىعىپ كەتتى. — جوق، مۇنىڭ ەندى ' ەش اقىلعا سىيمايدى.
— جولىققانشا حوش! — دەپ كوكىرەگىمدى جاس كەپتەلىپ تۇرگەن سوڭ كەتۋگە اينالدىم.
— جوق، توقتاي ءتۇر! — دەدى ول
نەمەنەسىنە كۇتەمىن؟ ءوسىمقورعا ونىڭ ەزى دە كەلىپ تۇرعان جوق پا؟ بالكىم، ءوزىنىڭ نەكە ساقيناسىن اكەپ تۇرعان بولار، بىرنەشە كۇن اشىعىپ، نە قوجايىنىنا قارىز بوپ قالعان شىعار.
— جاقسى، — دەدىم. — ەگەر سەن وندا ۇزاق بولماساڭ...
— ارينە عوي، — دەدى مەنى قولىمنان ۇستاپ. — شىنىمدى ايتسام، ساعان ونشا سەنىڭكىرەمەي تۇرمىن، سونشالىق اقىماقسىڭ، ەڭ دۇرىسى — ءجۇر، بىرگە بارايىق.
ونىڭ نە ايتىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىم دە، ءوزىمدى قورلانعانداي سەزىنىپ:
— بارا المايمىن جەتى جارىمدا بەرنس انچار كوشەسىندە بولۋعا ۋادە بەرىپ قويىپ ەم، دەمەك...
— جەتى جارىم دەيمىسىز. ال ءقازىر سەگىز بولىپ قالدى عوي. مىنە، ساعاتىمدى قولىما ۇستاپ تۇرمىن، تەك وسىنى جەرتولەگە اپارىپ كەلە قويايىن. سوڭىمنان قالما ەندى، اشىققان قاڭعىباس. ساعان ەڭ كەمى بەس كرون تاۋىپ بەرەمىن، — دەپ ول مەنى ەسىككە قاراي يتەردى.
ءۇشىنشى ءبولىم
تۇتاس ءبىر اپتا مولشىلىق پەن قۋانىشتا ءوتتى.
كەدەيلىكتەن تىربانىپ شىعىپ، كۇن سايىن اۋقاتتاناتىن بولدىم، كۇننەن-كۇنگە شيراپ، ءبىر ەرمەكتەن كەيىن ءبىر ەرمەك تاۋىپ الىپ وتىردىم. بىردەن ءۇش، كەيدە ءتورت ماقالامەن جۇمىس ىستەپ، ولارعا بارلىق جالىنىمدى بەردىم، سورلى باسىما كەلگەن وي-پىكىردى ۇيىپ-توكتىم. بۇرىنعىداي ەمەس ءىسىم وڭعا باسىپ، جاقسارا تۇسكەندەي كورىندى. قىرۋار كۇش-جىگەر جۇمساپ، كەرەمەت ءۇمىت ارتقان سوڭعى ماقالامدى رەداكتور قايتارىپ بەردى. قورلانىپ زىعىردانىم قايناعان سوڭ ونى تابان اۋزىندا جىرتىپ، قايتارا وقىماستان-اق كوزىن قۇرتتىم. اۋان اڭعارۋعا مۇمكىندىك الۋ ءۇشىن ەندى باسقا گازەتكە اۋىسپاقشىمىن. تاقا بولماسا، ياعني ويلاعانىم ىسكە اسپاي قالسا، تەڭىز شىلىككە جالدانامىن. كەمەجايدا "موناح" كەمەسى جۇزۋگە ءازىر ءتۇر. البەتتە، سونىمەن اتتانىپ، ول باراتىن ارحانگەلسك نەمەسە باسقا جەرلەردە بولارمىن. دەمەك، ءۇمىت دەگەن ۇشان-تەڭىز.
سوڭعى جان كۇيزەلىسى ءىز-تۇزسىز وتكەن جوق: شاشىم تۇسە باستادى، باسىم سىنىپ اۋىراتىن، جۇيكەم بوساپ شىداتپايتىن بولدى. كۇندىز قولىمدى شۇبەرەكپەن وراپ الىپ جازدىم، ويتكەنى ءوز تىنىسىما ءوزىم توزبەدىم. كەيدە يەندە ولاي اتقورانىڭ ەسىگىن قاتتى سەرپىپ جاپسا دا، كەيدە ارتقى اۋلادا يت ۇرسە دە قانىم باسىما شاپشىپ، تۇلا بويىمدى سۋىق شارپىپ وتكەندەي بولادى. دەنساۋلىعىم ەداۋىر ناشارلاعان سياقتى.
قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قازىلىپ جۇمىس ىستەپ، اۋقاتتانۋعا دا ۋاقىتتى ارەڭ تاۋىپ، جازۋعا قايتا وتىراتىنمىن. مەنىڭ ءىلدالدا جازۋ ۇستەلىم عانا ەمەس، كەرەۋەتىمنىڭ ءوزى جازىلعان ماقالالار مەن شاشىلعان قاعازداردان كورىنبەي كەتەتىن. جازعاندارىمدى تابان استىندا تۇزەتىپ، قايتا جاساپ، سول كۇنى ويعا تۇسكەن ماقالالارعا كىرىسىپ، ەبەتەيسىز جەرلەرىن سىزىپ، بەينەلى سوزدەرمەن ارلەپ، اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ، ءبىر سويلەمنەن ەكىنشىسىنە قينالا كوشەتىنمىن. بىردە كەشكىسىن سونداي ماقالالاردىڭ ءبىرى ءازىر بولعاندا قۋانىشىم قوينىما سىيماي، ونى قالتاما سۇعا سالىپ، "كوماندورعا" تارتتىم. اقشا جاعىن ويلاستىراتىن ۋاقىت باياعىدا بولعان، قالتامدا ءقازىر ەشتەڭە قالعان دا جوق.
"كوماندور" بىرەر مينۋت توسا تۇرۋىمدى ءوتىندى. ونىڭ ءوزى دە باس كوتەرمەي جازىپ جاتىر.
جاي تۇرماي، تار ءۇيدى شولىپ شىقتىم: بيۋستتەر، ليتوگرافيالار، گازەت قيىندىلارىنا ءسان. ادام جۇتىپ جىبەرگەندەي ءداۋ سەبەت جانە تۇر. وسىناۋ الاپات جۇتقىنشاق سياقتى ۇدايى ارانداي اشىلىپ، كەرى قايتارىلعان ەڭبەكتەردى قىلعىپ، ادام ءۇمىتىن شايناماي جۇتىپ جاتاتىن اجداھا اۋىزدى كورىپ، كوڭىلىم قۇلازىپ قالدى.
— بۇگىن بىزدە نەشەسى؟ — دەپ سۇرادى "كوماندور" كەنەتتەن، باسىن ۇستەلدەن كوتەرمەي.
— جيىرما سەگىزى! — دەپ جاۋاپ بەردىم وعان، قىزمەت كورسەتۋگە جاراعانىما ءماز بولىپ.
— جيىرما سەگىزى، — دەپ قويىپ، ول جازىپ جاتىر. اقىرى، ول بىرنەشە حاتتى جەلىمدەپ، كەيبىر قاعازداردى سەبەتكە تاستاپ، قالامىن قويدى. سوسىن مامىق تاقپەن بۇرىلىپ ماعان قارادى. مەنىڭ ءالى ەسىك اۋزىندا تۇرعانىمدى بايقاپ، ويناقىلانا ىمداپ، قولىمەن ورىندىقتى نۇسقادى.
جەلەتكىم جوقتىعىن كورمەسىن دەپ بۇرىلىپ، كۇرتەمنىڭ ومىراۋىن اشىپ قولجازبامدى الدىم.
— مىناۋ كوررەدجو جونىندە ءبىر شاعىن وچەرك ەدى، — دەدىم. — الايدا وكىنىشكە قاراي، ادەتتەگىدەن وزگەشەلەۋ جازىلعان.
ول قولىمنان پاراقتاردى الىپ شولا باستادى. سوسىن ماعان بەتىمەن بۇرىلدى. بۇل كىسىنىڭ ەسىمىن مەن سوناۋ جاس جىگىت شاعىمنان بىلەمىن، ونىڭ گازەتى كوپ جىل ماعان وراسان زور ەسەر ەتكەن، ال جاقىننان قاراعاندا ءوزى مىنانداي ەكەن عوي. ونىڭ شاشى بۇيرا، كوزى قارا، جانارى بايىزداپ ءبىر ورىندا تۇرمايتىن ءتارىزدى، ارا-تۇرا مۇرنىن تارتىپ قوياتىن ادەتى بار ەكەن. سىرت قاراعاندا پاستور سياقتى مومىن كورىنەتىن وسىناۋ كىسى وتكىر قالامىن سىلتەگەندە قان-جوسا قىلادى. وعان كوزىم تۇسسە، قورقىنىش پەن تاڭدانىس بويىمدى قاتار بيلەپ، جىلارمان بولىپ، ەركىمنەن تىس ءبىر قادام جاقىنداپ، وزىنەن ۇرەيلەنگەنىمنىڭ، ءبارى ءۇشىن وعان سۇيىسپەنشىلىگىمدى ءبىلدىرىپ، ءىلتيپات ەتۋىن وتىنگىم كەلەدى. سەبەبى مەن ءومىر ءسۇرۋى ونسىز دا قيىن بەيشارا كەدەيمىن عوي. ول ماعان قاراي وتىرىپ، ويدان ارىلا الماي، قولجازبامدى باياۋ عانا ۇستەلگە قويدى. كەرى قايتارۋى وڭايىراق بولسىن دەپ، قولىمدى ءوزىم سوزىپ:
— بۇل، ارينە، سىزدەرگە كەلمەيدى، — دەدىم.
قايتارىپ بەرگەنىن كوڭىلگە المايتىنىمدى بىلدىرەيىن دەپ كۇلىمسىرەپ قويامىن.
— ءبىز كوپشىلىك قولدى ماقالالار عانا باسامىز عوي، — دەدى ول. — ءبىزدىڭ وقىرمانداردى بىلسەڭىز كەرەك. ءقارادۇرسىن دەۋ ەتىپ جاساۋعا بولماي ما؟ بولماسا باسقا تۇسىنىكتىلەۋ تاقىرىپ الساڭىز.
ونىڭ كوڭىلشەكتىگى مەنى قايران قالدىردى. ماقالامنىڭ قابىلدانباعانىن بىلەمىن، سوندا دا ءدال مۇنداي مارحاباتپەن سىپايى قايتارۋدى كورگەن ەمەن. ونى بوگەمەس ءۇشىن، جاۋاپتى اسىعىس قايتاردىم.
— و، ءيا، ارينە، بولادى.
ەسىككە بەتتەدىم. جوتكىرىنىپ مازاسىن العانىم ءۇشىن كەشىرىم سۇرادىم.
— قاجەت ەتسەڭىز، ازداپ الدىن—الا دا تولەي الامىن سىزگە، — دەدى ول. — سوسىن ەڭبەگىڭىزبەن وتەيسىز.
مەنىڭ جازۋشىلىققا جارامايتىنىمدى ونىڭ ءوزى دە كورىپ وتىر. سوندىقتان ۇسىنىسى مەن ءۇشىن ءسال—ءپال كەمسىتۋ سياقتى كورىندى دە:
— جوق، مىڭ دا ءبىر راحمەت، ءقازىر و عىپ، بۇ عىپ كۇن كورە تۇرۋعا بولادى. ايتقانداي، سىزگە سونداي رازىمىن. قوش بولىڭىز!
— قوش بولىڭىز! — دەپ جاۋاپ قايتارعان "كوماندور" سول زامات ءوزىنىڭ جازۋ ۇستەلىنە قاراي تەرىس اينالىپ كەتتى.
قالاي بولعانمەن دە ءدال مۇنداي ءىلتيپات كورەتىندەي ەڭبەگىم جوق ەدى، سول قۇرمەتى ءۇشىن دە وعان شەكسىز ريزامىن؛ ونىڭ كەڭ قولتىق كوڭىلشەكتىگىن دە باعالاي ءبىلۋىم كەرەك. ءوزىم كامىل رازى بولاتىنداي ماقالا جازعانشا وعان كەلمەسكە بەكىندىم؛ سوندا ءبۇل "كوماندورعا" وي سالىپ، بۇلتاقتاماي-اق ون كروندى بەرە سالادى. ۇيگە كەلىپ، قالامعا قايتا جارماستىم. '
تاياۋ كۇندەرى، ۋاقىت كەشكى سەگىزگە جاقىنداپ، گاز فونارلار جانعاندا ماعان ۇدايى مىنالار ۇشىراساتىن بولدى.
كۇندىزگى قاراكەت پەن جانكەشتى ەڭبەكتەن كەيىن كوشەدە قىدىرىپ قايتۋ ءۇشىن قاقپادان شىقسام، فوناردىڭ استىندا، تۋرا قاقپاعا تاياۋ قارا كيىنگەن جاس كەلىنشەك تۇرادى. قاسىنان وتكەندە ماعان بۇرىلىپ كوزىمەن ۇزاتىپ سالادى. ونىڭ ءارقاشان كيەتىنى ءبىر كويلەك ەكەنىنە، بەتكە ۇستاعان تور پەردەسى دە كەۋدەسىنە ءتۇسىپ وزگەرمەيتىنىنە، قولىندا سابى ءپىل سۇيەگىنەن جاسالعان شاعىن قولشاتىر جۇرەتىنىنە نازار اۋدارامىن.
مىنە، ونى ءباز-باياعى جەرىنەن وسىمەن ءۇشىنشى كەش كورىپ وتىرمىن، قاسىنان وتسەم-اق بولدى، ول باياۋ بۇرىلىپ، كوشە بويلاپ قارسى جاققا بەتتەيدى.
مەنىڭ باسىمنان مولشىلىق ءمۇيىز قۇتىسىنان اققانداي قاي-قايداعى قيال ساۋلايدى كەپ، ءتىپتى ءداۋ دە بولسا وسى كەلىنشەك مەن ءۇشىن كەلىپ ءجۇر دەگەن ەرسى وي قاۋمالايدى. ونىمەن ءتىل قاتىسىپ، بىرەۋدى ىزدەپ جۇرگەن جوقسىز با دەپ سۇراۋعا، كومەگىمنىڭ كەرەگى بار-جوعىن بىلۋگە، كيىمىمنىڭ ناشارلىعىنا قاراماستان ۇيىنە دەيىن
شىعارىپ سالۋعا دا ءازىرمىن. بالكىم، وعان قاراڭعى كوشەدە قورعانىش كەرەك شىعار. الايدا ءوز باسىم، بۋالدىر ءبىر ۇرەي سەزەمىن: شىعارىپ سالۋ تەگىنگە تۇسپەيدى، ونى شاراپپەن سىيلاپ، ات-اربامەن سەرۋەندەتۋ كەرەك، بۇل دەگەنىڭ شاش-ەتەكتەن شىعىن، ال مەندە اقشا مۇلدەم قالعان جوق؛ قالتام بوس — وسى دا قاتتى كۇيزەلتەدى، سوندىقتان جانىمنان جاناي وتكەندە وعان سىناي قاراۋعا دا باتىلىم بارمايدى. اشتىق قايتا قيناي باستادى، كەشەگى كۇننەن كەيىن اس ىشكەنىم جوق، ارينە، بۇل ونشا كوپ تە ەمەس قوي، بىرنەشە كۇن قاتارىنان دىم سىزباعان كەزىم بولعانى وتىرىك پە، ءبىراق كۇمان تۋعىزارداي السىرەپ قالىپ، بۇرىنعىداي اشىعا المايتىن بولدىم. ازىقسىز جالعىز-اق ءبىر كۇننىڭ ءوزى تيتىقتاتىپ، سۋ ىشسەم بولدى، توقتاي الماي قۇسا جونەلەمىن. ونىڭ ۇستىنە ءتۇن بالاسى قاتتى توڭامىن، سوندىقتان كيىمىمدى شەشپەي جاتامىن. سوندا دا توڭىپ، جاۋراعاننان قالتىراپ، تىسىم-تىسىمە تيمەي، ساقىلداپ شىعام. ەسكى كورپە جەلورايدا قۇتقارا الماي، تاڭەرتەڭ ويانعاندا الباردان سوققان مۇزداي جەلدەن مۇرنىما سۇڭگى قاتىپ قالادى.
كوشەدە كەلە جاتىپ كەلەسى ماقالامدى بىتىرگەنشە قالاي قۇلاپ تۇسپەۋ ءدىڭ قامىن ويلايمىن. شىراعدانىم بولسا، تۇندە دە جۇمىس ىستەۋگە تىرىسار ەدىم، شىنىمەن جۇمىس بابىندا بولسام، وعان ەكى-اق ساعات كەتەدى. وندا ەرتەڭ "كوماندورعا" قايتىپ بارۋعا مۇمكىندىك تۋادى.
كوپ ويلانىپ تۇرماي كوفەحاناعا كىرىپ، شىراعدان ساتىپ الاتىن ون ەرە سۇراۋ ءۇشىن بانكتە ىستەيتىن تانىسىمدى توستىم. ماعان بۇكىل بولمەلەردى ارالاپ، جۇرت باسىندا وتىرىپ ىشىپ-جەگەن، اڭگىمە-دۇكەن قۇرعان ۇستەلدەردى كورىپ شىعۋعا رۇقسات ەتىپ، كوفەحانانىڭ ەڭ شەتىنە، "قىزىل بولمەگە" دەيىن باردىم، ءبىراق ءوز تانىسىمدى كورە المادىم. ۇنجىرعام ءتۇسىپ، ىزاعا بۋلىعىپ كوشەگە شىقتىم دا، ساراي جاققا بەتتەدىم.
ءتايىر العىر، مەنىڭ باقىتسىزدىعىمنىڭ شەتى، شەگى بولماۋشى ما ەدى! كۇرتەمنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ، جۇمىلعان جۇدىرىعىمدى شالباردىڭ قالتاسىنا سۇعىپ، ىزامەن قارىشتاي ادىمداپ بەيباقىت جۇلدىزىما لاعنەت ايتىپ كەلەمىن. تابانى كۇرەكتەي سەگىز ايدىڭ ىشىندە ءبىر راقات ءساتىم بولعان جوق، ءار اپتا سايىن اشىعىپ، قايىرشىلانىپ، قۋاتىمنان ايىرىلىپ بارامىن. جانە ونىڭ ۇستىنە ءوزىمنىڭ قايىرشىلىعىما قاراماي ادالمىن، ءارى بارلىق جاعىنان ادالمىن. و، قۇدايا، قانداي كۇلكىلى ەدىم! گانس پاۋليدىڭ كورپەسىن بىردە ءوسىمقورعا اپارعاندا ار-ۇياتتىڭ ازاپتاعانىن ايتىپ مىڭگىرلەپ كەلەمىن. ءوزىمنىڭ ءحالى مۇشكىل ارىمدى كەلەكەلەپ قارقىلداي كۇلىپ، جەرگە تۇكىرىپ تاستادىم. اقىماقتىعىمدى مازاقتاپ، جەردەن الىپ، جەرگە سالۋعا لايىقتى وتكىر ءسوز تابا الماپ ەدىم. سونىڭ ءساتى ەندى ءتۇستى. ەگەر ءدال وسى ساتتە، شاكىرت قىز جوعالتىپ العان ءامياندى، بەيشارا
جەسىردىڭ جالعىز كۇمىسىن كوشەدەن تاۋىپ السام، كوتەرىپ بىردەن قالتاعا سالارىم، ۇياتتى جيىپ قويىپ ۇرلايتىنىم، سوسىن كەلەسى ءتۇنى الاڭسىز ۇيىقتايتىنىم ءشۇباسىز. ۇزاق ۋاقىت جاپا شەككەنىم تەگىن بە، ءتوزىمىم تاۋسىلىپ ءبىتتى، ەندى مەن بارىنە دە ساقاداي ساي ءازىرمىن.
سارايدى الدەنەشە اينالىپ، سوسىن ۇيگە بەتتەدىم، باقتا تاعى دا ءسال-پال كىدىرىپ، اقىرى كارل-يۋان كوشەسىمەن تارتتىم.
ساعات ون بىرلەر شاماسى ەدى. اينالا قاراكولەڭكە، قايدا كوزىڭ تۇسسە دە، جابىمەن نە شۋلى توبىمەن قىدىرىپ جۇرگەن كىسىلەر. كەنەت ءومىر قىزىقتى ەرتەگىگە ۇقساپ، جۇرەكتەر قۇپيا كىرىگىپ كەتەتىن ماحابباتتىڭ مەرەيلى ۇلى ءساتى باستالدى. ايەل بەلدەمشەسىنىڭ سۋلى، كەۋدەگە سىيماي سىڭعىرلاعان قۇمارلىقتىڭ سىلق-سىلق كۇلكىسى، جانىعا القىنعان ىستىق تىنىس ەستىلدى. اۋلاقتا گراند ماڭىنان "ەمما!" دەپ شاقىرعان ءبازبىر داۋىس شىقتى. كۇللى كوشە ىستىق بۋ كوتەرىلىپ جاتقان لاي باتپاققا ۇقساپ كەتتى.
بىرەر كرون تابىلماس پا ەكەن دەپ، مەن قالتامدى اقتارامىن. ءاربىر ادام قيمىلىندا ءدىرىل قاققان قۇشتارلىق، ءتىپتى گاز فونارلارىنىڭ كومەسكى جارىعى، تىپ-تىنىش، جان تەبىرەنتەرلىك ءتۇن ءبىر ماعان اسەر ەتە باستايدى، ال اينالاداعى اۋا كۇبىر-سىبىرعا، قۇشاق قىزۋىنا، ۇزدىككەن سىر اشۋلارعا، اياقتالماي ۇزىلگەن سوزدەرگە، ۇزدىك-سوزدىق ىڭىرسۋلارعا تولى؛ ىشقىنىپ مياۋلاعان بىرنەشە مىسىق بلۋليكۆيست تابالدىرىعىنىڭ استىندا قوسىلۋ تويىن قىزىقتاپ جاتىر. ال مەن بەيباقتا ەڭ تەگى ەكى كرون دا جوق. بىلايشا كەدەيلەنۋدەن اسقان قايعى، بۇدان اسقان سۇمدىق باقىتسىزدىق بولار ما! قانداي قورلىق، قانداي ماسقارا دەسەيشى! مەن قايتادان بەيشارا جەسىردىڭ ۇرلاپ الۋىم مۇمكىن اقىرعى تيىنى، شاكىرتتىڭ باس كيىمى مەن قول ورامالى، تيتتەي دە شىمىرىكپەستەن ماتا الۋشىعا اپارىپ ساتىپ، اقشاسىن جۇمساپ جىبەرۋىم كادىك قايىرشىنىڭ تۇيىنشەگى تۋرالى ويلانا باستادىم. ءوزىمدى جۇباتىپ، كوتەرمەلەۋ ءۇشىن جانىمنان جىلجىپ ءوتىپ جاتقان باقىتتى جانداردان ءار الۋان كەمشىلىكتەر تاپقىم كەلەدى؛ ولار جۇپ-جۇبىمەن وتكەندە يىعىمدى ىزالانا قۋشيتىپ، قارادىم دا تۇردىم. مىناۋ شىكىرەيگەن ستۋدەنتتەر وزدەرىن ءباز ءبىر بيكەشتىڭ كەۋدەسىنە قول تيگەن ەۋروپالىق ەسەردەي سەزىنەدى. مىناۋ جاس جىگىتتەر، بانكيرلەر مەن ساۋداگەرلەر، بۋلۆار سەرىلەرى ماتروس ايەلدەرىنەن دە، مال بازارىنداعى كەرسەن قۇيرىق قۋىرشاقتاردان دا، جالپى جارتى كۇرىشكە سىراعا كەزدەسكەن بۇرىشتا بەرىلە سالاتىنداردىڭ بىرىنەن دە تارتىنبايدى. مىنە ساعان، كەرەك بولسا ءازازىل! ولاردىڭ، توسەگى ءورت ءسوندىرۋشى نەمەسە ات باعۋشى كەلىپ-كەتكەلى سۋىپ تا ۇلگەرگەن جوق... تۇعىر قاشاندا ءازىر، كەز كەلگەنگە جول اشىق، كەل دە شىعا بەر!... بىرەۋ-مىرەۋگە ءتيىپ كەتەر دەپ الاڭداماي، لەكىتە تۇكىرىپ جىبەردىم. بىرىنە-بىرى جەلىمدەي جابىسىپ ءولىپ-وشىپ بارا جاتقان مىنا پەندەلەرگە دەگەن اشۋ-ىزام بويىما سىيار ەمەس. ءوزىمدى تازا دا پاك ساقتاعانىما ءماز بولىپ، باسىمدى اسقاق ۇستادىم.
پارلامەنت الدىندا ماعان تەسىلە قاراعان ءبىر بويجەتكەندى كەزدەستىرىپ، قاتار ءجۇردىم.
— قايىرلى كەش! — دەدىم.
— قايىرلى كەش!
ول توقتاي قالدى.
— ىم... مۇنشا كەشەۋلەتىپ جۇرگەنىڭىز نە؟ مۇنداي ۋاقىتتا جاس بويجەتكەنگە كوشە كەزىپ قىدىرىپ جۇرگەن ءقاۋىپتى ەمەس پە؟ جوق دەيسىز بە؟ سوندا ەشكىم ءسىزدى سوزگە تارتىپ، ابەس بىردەڭە ايتىپ، ۇيگە شاقىرىپ مازالاعان جوق پا؟
جۇزىمنەن نە ايتقالى تۇرعانىمدى وقىعىسى كەلگەندەي، ول ماعان تاڭىرقاپ قارادى. سوسىن كەنەت قولتىعىمنان الىپ:
— ولاي بولسا، كەتتىك! — دەدى.
ەرىپ جۇرە بەردىم. ارباكەشتەردەن اۋلاعىراق شىققاندا توقتاپ، قولىمدى بوساتىپ الىپ:
— بەرى قاراشى، سۇيكىمدىم، مەندە ءبىر دە ەرە جوق. سوندىقتان ءوز جولىڭمەن تارتا بەرگەنىڭ دۇرىس بولار.
اۋەلى ول سوزىمە سەنگىسى كەلمەدى، الايدا قالتامدى سيپالاپ ەشتەڭە تابا الماعان سوڭ باسىن قايقاڭ ەتكىزىپ مۇرنىن ءبىر تارتىپ، ەركەك ەمەسسىڭ بە دەپ سوكتى.
— تىنىشتى ءتۇن بولسىن! — دەدىم وعان.
— توقتاي تۇرىڭىز! — دەپ داۋىستاپ جىبەردى ول. — ال كوزىلدىرىگىڭىز التىن جيەكتى ەمەس پە ەدى؟
— جوق.
— ولاي بولسا، جولىڭىزدى تاپ!
كەتىپ بارا جاتىر ەدىم، قۋىپ جەتىپ ول قايتا شاقىردى.
— جارايدى، ءبارىبىر كەتتىك!
تۇككە تۇرعىسىز كوشەلىك قىزدىڭ ۇسىنىسى مەن ءۇشىن قورلىق سياقتى كورىنىپ، باس تارتتىم. ونىڭ ۇستىنە ءتۇننىڭ ءبىراز ۋاعى بولىپ قالعان، مەن بولسام، باسقا جاققا اسىعىپ بارامىن، ول جوسپارىمدى قۇربان قىلۋعا مىنا قىز دا تاتىمادى.
— مەنىڭ سىزگە ەرىپ كەتكىم كەپ تۇر.
— ونداي شارتقا، وز باسىم، كەلىسە المايمىن.
— ءسىز، ارينە، باسقا بىرەۋگە بارا جاتىرسىز عوي، — دەدى ول.
— جوق، — دەپ جاۋاپ بەردىم.
ەھ، مۇنداي قاراكەتكە ءقازىر ەش زاۋقىم جوق، ەندى ماعان بيكەش تە، ەركەك تە ءبارى ءبىر، جوقشىلىق ءبارىن دە سۋالتىپ تىندى. الايدا مىناۋ وقشاۋ مىنەزدى قىزدىڭ كوزىنە بەيشارا بولىپ كورىنبەي ادەپتىلىك ساقتايىن دەپ:
— ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟ — دەپ سۇرادىم. — ماريا دەيسىز بە؟ وندا بىلاي! بەرمەن قارا، ماريا! — دەپ ءوزىمنىڭ ءجۇرىس-تۇرىس، جاي-جاپسارىمدى بايانداي باستادىم. بيكەش تىڭداعان سايىن تاڭىرقاي ءتۇستى. مەنى كەشكىلىك كوشە ارالاپ قىز اۋلايتىنداردىڭ بىرەۋى دەپ قالاي عانا ويلادى 'ەكەن ول؟ مەن تۋرالى جامان ويلايتىنداي ادەپسىز بىردەڭە ايتتىم با وعان؟ جامان ويى بار ادام ءوزىن تاپ مەندەي ۇستاي ما؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ونىمەن اجەپتاۋىر اڭگىمەلەسىپ، ودان ءارى نە ىستەيتىنىن كورگەلى ءبىراز جەرگە شىعارىپ سالدىم. ايتقانداي، مەنىڭ ءاتى-جونىم مىنانداي دا مىنانداي، مەن پاستورمىن دەپ سوقتىم! تىنىشتى ءتۇن تىلەيمىن! بار، شىراعىم، الدا دا كۇنا جاساپ جۇرمە!
وسىنداي تىلەكپەن كەتىپ قالدىم.
ويلاپ تاپقان ادەمى وتىرىكتەرىمە قايران قالىپ وزىممەن-وزىم سويلەسىپ قولىمدى ىسقىلاپ قويدىم. قالانى قىدىرىپ، قايىرىمدى ءىس قىلۋ قانداي قۋانىش دەسەيشى. بالكىم، الگى بۇزىلىپ بارا جاتقان جان يەسىنە ءومىر جولىن ويلانىپ، قايتا تۇلەۋىنە كومەكتەسكەن شىعارمىن. ويلانىپ وزىنە-وزى كەلگەندە ول مەنىڭ ىزگىلىگىمدى باعالاپ، ءتىپتى سوڭعى ساعاتىندا دا ىلتيپاتپەن ەسكە الاتىن بولادى. شىركىن قايتسەڭ دە ادال، شىنشىل بولعانعا نە جەتسىن!
مەنىڭ كوڭىل كۇيىم تاماشا، ءوزىمدى كۇشتى دە باتىل سەزىنىپ، نەگە بولسا دا ءازىر سياقتىمىن. ءبىر شىراعدان ساتىپ السام، بالكىم ماقالامدى اياقتاپ تاستار ەدىم. قاقپانىڭ جاڭا كىلتىن بۇلعاپ، اندەتىپ، ىسقىرىپ، قايدان شىراعدان تابۋدى ويلاپ كەلەمىن. الايدا ويلاپ تاپقانىم — كوشەدە، گاز فونارىنىڭ جارىعىمەن جازۋ بولدى. قاقپانى اشىپ، قاعازدارىمدى الىپ شىعۋعا جونەلدىم.
قايتادان شىعىپ، قاقپانى جاۋىپ، فوناردىڭ تۇبىنە جايعاستىم. توڭىرەك تىپ-تىنىش، تەك كورشى كوشەدەگى پوليسەيدىڭ قاتتى باسقان اياعىنىڭ اۋىر ءدۇرسىلىن ەستيمىن، الىستان، قاسيەتتى گەنريح قىرقاسىنان ۇرگەن ءيتتىڭ داۋسى كەلەدى. بوگەت بولار ەشتەڭە جوق، كۇرتەمنىڭ جاعاسىن كوتەرىپ الىپ، ويىمدى ءبىر ارناعا تۇسىرۋگە تىرىستىم. بۇگىن مىناۋ كىشكەنتاي ماقالانى بىتىرە السام، باقىتىمدا شەك بولماس ەدى. ءبىر قيىن جەرىنە كەپ توقتاعان ەكەم، بىلدىرتپەي جاڭا بىردەڭەگە كوشۋ كەرەك، سوسىن ۇزاق تەبىرەنىستى ماقاممەن بىرتە-بىرتە اياعىنا جەتىپ، ورنەكتى وتكىر تىركەستەرمەن اتىلعان وقتاي نەمەسە تاۋ كوشكىنىنىڭ گۇرىلىندەي ەلەڭ ەتكىزەر تۇيىنمەن ءتامامداۋ كەرەك. ءبىتتى.
ءبىراق قۇيىلىپ كەلەر سوز بولمادى. ءار ءسوزىن داۋىستاپ ايتىپ، ماقالانى باسىنان باستاپ تۇگەل وقىپ شىقتىم، سوندا ويىمدى جيناقتار لايىقتى سوز تىركەستەرىن تابا المادىم. جۇمىس ىستەپ جاتقانىمدا پوليسەي كەلىپ، مەنەن اۋلاعىراق كوشەنىڭ ورتاسىنا توقتاپ، كۇللى جۇمىس ىرعاعىن بىت-شىت قىلدى. ءدال وسى ساتتە "كوماندورعا"، ارنالعان ماقالانىڭ تاماشا ءبىر سويلەمىن ويلاپ تاپقانىمدا ونىڭ شارۋاسى قانشا. قۇدايا، ءتۇپسىز تەرەڭگە باتىپ كەتپەي تۇرىپ قالۋ ءۇشىن نە قارمانسام ەكەن؟ فوناردىڭ تۇبىندە تابانداتقان ءبىر ساعات تۇردىم، پوليسەي كەتتى، ءبىراق سۋىق سۇيەگىمنەن ءوتىپ، ورنىمنان قوزعالماۋعا بولمادى. جاڭا ساتسىزدىككە ەڭسەم جانشىلىپ، مۇڭعا باتقان قالپىممەن قاقپانى اشىپ، ۇيىمە ەندىم.
تۇراعىم تىم سۋىق ەكەن، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىدا ءوز تەرەزەمدى ارەڭ تاپتىم. سيپالاپ ءجۇرىپ توسەگىمدى تاۋىپ، باشماعىمدى شەشىپ، جىلىتۋ ءۇشىن اياعىمدى ۋقالادىم. كەپتەن بەرگى عادەتىم بويىنشا سوسىن شەشىنبەي جاتا كەتتىم.
كەلەسى كۇنى، تاڭ اعارار-اعارماستان تۇرىپ، كەرەۋەتتە وتىرىپ ماقالاما قايتا كىرىستىم. وسىلاي تۇسكە دەيىن وتىردىم، سوندا دا جيىرما شاقتى جول ارەڭ شىقتى. قايتسەم دە اياعىنا جەتە المادىم.
ورنىمنان تۇرىپ اياق كيىمىمدى كيىپ، جىلىنۋ ءۇشىن بولمە ىشىندە ەرسىلى-قارسىلى ءجۇردىم. تەرەزەلەر قىراۋلانىپ كەتىپتى، كوشەگە كوز سالسام، قار جاۋىپ تۇر، قۇدىق شەگەنىن قار باسىپ قالىپتى.
بولمەدە الاسۇرىپ، ەسسىز-ويسىز ىلگەرى-كەيىندى ادىمداي ءجۇردىم دە قويدىم، تىرناعىممەن قابىرعانى سىزعىلادىم، ماڭدايىمدى ابايلاي ەسىككە تاقادىم، سۇق ساۋساعىممەن ەدەندى تىقىلداتتىم، شيرىعىپ تىڭ تىڭدادىم — وسىنىڭ ءبارىن تيتتەي دە قاجەتسىز، ءدال ءبىر ماڭىزدى بىردەڭە ويلاعانداي تەرەڭ ماعىنامەن ءۇنسىز جاسادىم. سويتە تۇرىپ، ءوزىم ەستيتىندەي ەتىپ قاتتى داۋىستاپ: "ءادىل حاق تاعالاماۋ، ال مىناۋ دەگەنىڭ ەسسىزدىك قوي!" — دەيمىن اشىنىپ. سوسىن الگى جاساعاندارىمدى قايتا جالعاستىرامىن. بۇل ماقساتسىز ىس-ارەكەت ەڭ كەمى ەكى ساعاتقا سوزىلعان شىعار. سودان كەيىن عانا وزىمە-وزىم كەلىپ، ەرىنىمدى تىستەپ، بەكەمدىككە بەل بۋدىم. ەندى جەتەر دەپ، قارىنداشتى تاۋىپ الىپ، اۋزىما جاڭقا سالىپ، ىسكە كىرىستىم.
ونشاقتى ازاپتى ءالجۋاز سوزدەن تۇراتىن ەكى قىسقا سويلەمدى كەرەمەت قينالىپ ارەڭ جازدىم. ونىم دە ايتەۋىر ءىستى جىلجىتۋ ءۇشىن ءوزىمدى قيناپ، كۇشتەپ جاساعان قارەكەت. ودان ءارى جۇمىس ىستەي المادىم، باسىمدا دىم جوق، ءالىم قۇرىپ بارادى. قوزعالۋعا دا ءحالىم كەلمەي، كوزىمدى كەڭىرەك اشىپ، الگى سوزدەرگە، جازىلىپ بىتپەگەن بەتكە، ارقا ءجۇنىن ۇرپيتكەن اڭنىڭ بالاسىنداي تاربيعان ويقى-شويقى ارىپتەرگە قارايمىن. قاراعانىم نە كەرەك، ەشتەڭە باجايلاۋعا دا، ەشتەڭە ويلانۋعا دا شامام جوق.
ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. كوشەنىڭ شۋى دوڭعالاقتاردىڭ داڭعىرى مەن تاعالاردىڭ تارسىلى قۇلاققا كەلدى، ات قورادا اتتارمەن سويلەسىپ جۇرگەن يەنس ولايدىڭ داۋسى ەستىلدى. ابدەن السىرەپپىن، قوزعالتۋعا ءحالىم كەلمەي، تەك ەرىنىمدى سىلپىلداتا بەرەمىن. كەۋدەمنىڭ قىزۋى كوتەرىلدى.
كوز الدىم قاراۋىتىپ، قالجىراعاننان ءالىم قۇرىپ قايتا قيسايدىم. قولىمدى جىلىتۋ ءۇشىن ماڭدايىمنان جەلكەمە شەيىن، سامايىمنان توبەمە دەيىن شاشىمدى تارامىشتادىم، تارامىشتاپ سيپاعاننان شاشىم بۋدا-بۋدا ءتۇسىپ، جاستىققا شاشىلدى. وعان الاڭداعانىم جوق، الاڭداماي نەمقۇرايدىلىق تانىتاتىنىم — شاش دەگەن باسىمدا ءالى جەتىپ جاتىر. بالبىراتىپ تۇمانداي تۇمشالاپ بۇكىل بويىمدى الىپ بارا جاتقان مىناۋ وعاش قالعۋدى سىلكىپ تاستاۋعا تىرىستىم؛ ءسال كوتەرىلىپ، تىزەمدى شاپالاقتادىم، الايدا كەۋدەمنىڭ شانشۋى شىداتپاي قايتادان شالقامنان ءتۇستىم. ەشتەڭەنىڭ دە كومەگى بولمادى، كوزىم باجىرايىپ توبەگە قادالعان قالپىم دارمەنسىز جاتقان باسىم، ولەتىن شىعارمىن دەپ ويلادىم. سوسىن سۇق ساۋساعىمدى اۋزىما سالىپ سورا باستادىم. مي ىمدا باز-بىردە تۇرتىنگەندەي بولدى، اۋمەسەر، ەبەدەيسىز ويلار شىعار، جول ىزدەپ جاتىر-اۋ، شاماسى. وسى ساۋساقتى قىرشىپ السام قايتەدى، ءوزى؟ ويلانىپ جاتپاي كوزىمدى تارس جۇمىپ، ءتىسىمدى باسىپ قالدىم.
باسىپ قالدىم دا، اتىپ تۇردىم. اقىرى، ۇيقىم شايداي اشىلدى. ساۋساعىمنان قان اعىپ، ونى جالاي باستادىم. اۋىرسىنعانىم جوق، جارا دا بولماشى عانا عوي، ايتكەنمەن وزىمە-وزىم بىردەن كەلدىم. باسىمدى شايقاپ تەرەزەگە تاقاپ، ءبىر شۇبەرەك تاۋىپ الىپ جارامدى تاڭدىم. وسى ارادا كوزىمە مولتىلدەپ جاس كەلىپ، ءوزىمدى-وزىم جوقتادىم. مىناۋ ەتسىز شەبەر ساۋساق سونداي ايانىشتى بوپ كورىندى. ءادىل حاق تاعالاي، جەتكىزگەن جەرىڭ وسى ما ەدى؟
قاراڭعىلىق قويۋلانا ءتۇستى. شىراعدانىم بولسا، كەشكە قاراي ماقالانى ءبىتىرۋىم ابدەن مۇمكىن. باسىم ايىقتى ادەتتەگىدەي ويلار اعىل-تەگىل، ونشا ازاپتانعانىم دا جوق؛ اشتىقتىڭ ەزىن دە توتەنشە تۇيسىنبەي، كەلەسى تاڭ اتقانشا ەركىن توزەتىنىمدى اڭعاردىم. دۇڭگىرشەككە بارىپ جاعدايىمدى ايتسام، شىراعداندى ماعان قارىزعا بەرۋى ىقتيمال. وندا مەنى جاقسى بىلەدى، وتقا قاراپ قالماي تۇرعان كەزىمدە ودان ءجيى-جيى نان ساتىپ الاتىنمىن. شىراعداندى دا قۇداي اقى بەرەتىنىندە ءشۇبا جوق. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى قاراڭعىلىقتا العاش رەت سيپالاپ كيىمىمدى تازالاپ، جاعامنان تۇسكەن شاشتارىمدى سىلكىپ تاستادىم دا، باسپالداقپەن تومەنگە تارتتىم.
قاقپادان شىعىپ بارا جاتىپ: قايسى دۇرىس، بالكىم نان سۇراسام با ەكەن، دەپ ويلادىم. وي ۇستىندە ايالداپ:
— جوق، ەشقاشان ولاي ەتۋگە بولمايدى، — دەدىم وزىمە-وزىم.
ونىڭ ۇستىنە قازىرگى جاعدايدا تاماق ىشۋگە ەش بولمايدى، ويتكەنى قايتادان ەلەستەر، ەسەرسوق ويلار، ساندىراق پايدا بولىپ، ماقالانى اياقتاي الماۋىم مۇمكىن. ال ماعان ۇمىتپاي تۇرعانىندا "كوماندورعا" قايتكەنمەن دە بارۋ كەرەك. دەمەك، ناننان بۇرىن شىراعدان كەرەك. وسى ويمەن دۇكەنگە كىردىم.
ءبىر ايەل ۇلدىرىك ۇستەلدىڭ الدىندا ساۋدا جاساپ ءتۇر ەكەن، كوزىم ءتۇرلى-تۇستى ۇساق تۇيىنشەكتەرگە ءتۇستى. ادەتتە الاتىنىمدى، وزىنەن ساتىپ الاتىنىمدى بىلەتىن، مەنى جاقسى تانيتىن پىركازشىك ايەلدى قويا تۇرىپ، گازەتكە نان وراپ الدىما قويدى.
— جوق، ماعان بۇگىن شىراعدان كەرەك ەدى، — دەدىم، جانە داۋىسىمدى باياۋلاتىپ، ىلتيپاتپەن ايتتىم ونى. ايتپەسە شامدانىپ قالىپ شىراعدان بەرمەي قويۋى مۇمكىن.
مەنىڭ تىلەگىم وعان كۇتپەگەندەي كورىنگەن بولار، ويتكەنى ءتۇڭعىش رەت نان ەمەس، باسقا بىردەڭە سۇراپ تۇرمىن عوي.
— ولاي بولسا، ازداپ كۇتە تۇرۋعا تۋرا كەلەدى، — دەپ ول ايەلگە قايتىپ ورالدى.
ايەل ساتىپ العاندارىن جيىستىرىپ، بەس كرون ۇسىنىپ، قالعانىن قايتارىپ الىپ شىعىپ كەتتى.
— دەمەك، سىزگە شىراعدان كەرەك قوي، — دەدى پىركازشىك.
شىراعداندار بۋداسىن اشىپ، بىرەۋىن الدى. ول ماعان، مەن وعان
قارايمىن. ءوز ءوتىنىشىمدى ايتۋعا شامام جوق.
— ءيا، ارينە، ءسىز تولەپ تە قويدىڭىز عوي، — دەدى ول كەنەت. جايدان جاي تولەدى دەپ ءتۇر، ونىڭ ءاربىر ءسوزىن ايقىن ەستىدىم. سوسىن ول جاشىكتەن الىپ، كۇمىستەردى سىڭعىرلاتىپ، كرونداردى ساناي باستادى. ساپ-سالماقتى، جالت-جۇلت ەتكەن تەڭگەلەردى ساناپ، بەس كروننان، الگى ايەلدىڭ بەس كرونىنان اقشا قايتارىپ:
— مىنەكەيىڭىز! — دەدى ماعان.
قاپەلىمدە اقشاعا اڭىرا قاراپ، ونىڭ قاتەلەسىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىم، ءبىراق ويلانباي، ميىما كۇش تۇسىرمەي مىنانداي بايلىققا الارىپ قاتتىم دا قالدىم. اقشانى قالاي العانىمدى دا بىلمەيمىن.
قايران قالىپ قورلانىپ، ىشتەي جاسىپ، ءۇنسىز تاڭدانعان باسىم ساۋدا سورەسىنەن اتتاپ باسپاي تۇرىپ قالدىم، الدەن سوڭ ەسىككە قاراي ءبىر اتتاپ، تاعى دا توقتادىم. قابىرعاعا قادالىپ، كوز المايمىن، وندا قايىسقا بايلاپ ىلگەن قوڭىراۋ ءتۇر، استىندا شۋماقتالعان ارقان. سولارعا قادالعان قالپىم ءالى تۇرمىن.
قىبىجىقتاپ كوپ تۇرعانىما قاراپ پىركازشىك مەنى اڭگىمەلەسكىسى كەلىپ ءتۇر دەپ ويلادى ما، سورەگە زات ورايتىن قاعازداردى قويىپ جاتىپ:
— تۇرىنە قاراعاندا، قىس جاقىن-اق تەگى، — دەدى.
— ىم. ءيا... — دەپ ارەڭ ءۇن قاتتىم. — ءيا، تۇرىنە قاراعاندا، قىس جاقىن ءتارىزدى. سىڭايى سوعان كەلەدى. — از-كەم ءۇنسىز قالىپ: — نەسى بار، ۋاقىتى دا بولدى عوي. سىڭايى سونداي. جالپى قىس تۇسەر ۋاقىت باياعىدا بولدى ەمەس پە! — دەدىم.
مىلجىڭىما قۇلاق سالسام، ونى ءوزىم ەمەس، باسقا بىرەۋ ايتىپ تۇرعانداي سەزىنەمىن.
— ءسىز سولاي ويلايسىز با؟ — دەدى پىركازشىك.
اقشانى قالتاعا سۇڭگىتىپ، ەسىكتى اشتىم دا، شىعىپ كەتتىم، پىركازشىككە تىنىشتى ءتۇن تىلەگەنىم، ونىڭ جاۋاپ قاتقانى ءالى قۇلاعىمدا.
ەكى اتتاپ ۇلگەرتپەي، ەسىك ايقارا اشىلىپ، پىركازشىك مەنى شاقىردى. قورىقپاي، ۇرىكپەي، ءتىپتى تاڭدانباي جالت بۇرىلدىم، اقشانى ۋىسىما قىسىپ بەرە سالۋعا ءازىر تۇرمىن.
— شىراعدانىڭىزدى ۇمىتىپ كەتىپسىز، — دەدى پىركازشىك.
— ءا، مىڭ دا ءبىر العىس سىزگە! — دەدىم سالماقتانا ءتۇسىپ. — كوپ راحمەت!
شىراعداندى قولىما ۇستاپ، تاعى دا كوشەدە كەلەمىن. مەنىڭ العاشقى ايقىن ويىم اقشاعا سوقتى. فونارعا تاياپ كەلىپ، ونى الدىمەن سانادىم، سوسىن الاقانىمدا سالماقتاپ كورىپ جىميىپ قويدىم. مىناۋ دەگەنىڭ جاتقان ءبىر بايلىق قوي جانە كوپكە جەتۋگە ءتيىس. اقشانى قالتاعا قايتا سۇڭگىتىپ ءجۇرىپ كەتتىم. ءقازىر ازداپ جۇرەك جالعاپ الۋىما بولا ما دەپ سابىرمەن مۇقيات ويلانىپ ستۋرگاتەندەگى اسحانانىڭ الدىنا توقتادىم؛ ىشتەن تارەلكەلەردىڭ سىڭعىرى، پىشاقتاردىڭ شىلدىرى ەستىلەدى، شىداپ تۇرا الماي ىشكە ەندىم.
— بيفشتەكس اكەلىڭىز! — دەپ تالاپ ەتتىم.
— ءبىر بيفشتەكس پە؟ — دەپ ايعايلادى داياشى تەرەزە كوزىنەن.
ەسىكتىڭ اۋزىنا جاقىن ءبىر شاعىن ۇستەلدىڭ باسىنا وتىرىپ استى
كۇتتىم. مىنا بۇرىش قاراكولەڭكە ەكەن، تىنىشتىقتا وتىرىپ ويعا باتتىم. ارا-تۇرا داياشى قىز ماعان اۋەستەنە قاراپ قويادى.
سونىمەن ومىرىمدە ەڭ العاش ارامدىق جاساپ، ۇرلىققا باردىم، بۇرىنعى قىلىقتارىمنىڭ ءبارى بۇنىڭ قاسىندا تۇك ەمەس ەكەن؛ ءبىرىنشى بولسا دا بۇزىلۋدىڭ كىسىلىك بيىگىنەن قۇلاۋدىڭ باسى وسى... ال وعان امال نە؟ ەندى ەشتەڭە دە جاساي المايسىڭ. ايتقانداي، ءبارى دە وزىمە بايلانىستى ەمەس پە، رەتى كەلگەندە دۇكەنشىمەن ەسەپ ايىرىسۋىما بولادى عوي. مۇنىڭ ءوزى مەنىڭ بۇدان بۇلاي دا وسى جولمەن جۇرۋگە ءتيىس ەكەنىمدى بىلدىرمەيدى عوي؛ ونىڭ ۇستىنە جۇرتتىڭ بارىنەن ادال بولۋعا مىندەتتىمىن بە، ونداي انت بەرگەن ەمەن...
— قالاي ويلايسىز، بيفشتەكس تەز ارادا دايىن بولا ما؟
— ءيا، ءقازىر.
داياشى تەرەزە كوزىن اشىپ، اس ۇيگە ۇڭىلەدى.
ال ءبۇل ءىس جالعاننىڭ جارىعىنا شىعار بولسا شە؟ پىركازشىك سەكەم الىپ، نانعا، بەس كرون الارمان ايەلگە قايتارعان اقشاعا بايلانىستى جايتتەردى ەسىنە تۇسىرسە شە؟ دۇكەنگە قايتا ءبىر كىرسەم، ول بىردەن بايقاي قويىپ تارپا باس سالادى عوي. و، قۇدايا، وندا نە ءتۇر؟ ەشتەڭە بىلمەگەن بولامىن دا، يىعىمدى باياۋ قوزعاپ قويارمىن.
—مىنەكەيىڭىز، — دەپ سىزىلىپ داياشى قىز بيفشتەكستى ۇستەلگە قويدى. — كورشى بولمەگە اۋىسىپ وتىرۋىڭىزعا بولماس پا ەدى. بۇل جەر تىم قاراڭعى ەكەن.
— جوق، راحمەت، وسىندا قالۋعا مۇرسات ەتىڭىز.
ونىڭ ءىلتيپات پەيىلى تەبىرەنتىپ، بيفشتەكستىڭ اقىسىن تاباندا تولەپ، قالتامنان الىپ قانشا ەكەنىن ساناماستان بەرە سالىپ، قولىنا قىستىم. ول جىميىپ كۇلدى، مەن بولسام كوزىم سۋلانىپ ازىلدەپ:
— شايلىققا قالا سىرتىنان ءۇي ساتىپ الىڭىز... ەھ، بۇل العىس ايتۋعا تۇرمايتىن بولماشى تيىن-تەبەن عوي، — دەيمىن.
بيفشتەكستى قوماعايلانا جەپ، كەيبىر ەت كەسەكتەرىن شايناماي جۇتتىم. كىسى جەگىشتەر سياقتى سيىردىڭ ءدامدى ەتىن تىسىممەن جۇلقىلادىم.
داياشى ماعان تاعى دا كەلىپ:
— بىردەڭە ىشكىڭىز كەلمەي مە؟ — سۇرادى ماعان ءسال ەڭكەيىپ.
مەن ونىڭ بەتىنە قارادىم، ول ۇيالعان سىڭايلى، ۇياڭ، باياۋ سويلەپ،
كوزقاراسىما شىداماي تەمەن قارادى.
— ايتالىق، جارتى شولمەك سىرا نەمەسە تاعى باسقا بىردەڭە... ال مەنەن... ونىڭ ۇستىنە... قالاساڭىز...
— جوق، راحمەت! — دەپ جاۋاپ قاتتىم. — رەتى كەلسە، كەلەسى جولى. سىزدەرگە تاعى سوعامىن عوي.
ول شەگىنىپ، ۇلدىرەك ۇستەلدىڭ جانىنا بارىپ وتىردى، ەندى ماعان ونىڭ قىلتيىپ باسى عانا كورىندى. قانداي ءبىرتۇرلى جان، ءوزى!
تاماقتى ءىشىپ بولىپ، بىردەن ەسىككە بەتتەدىم. جۇرەگىم ايني باستاعانىن اڭعاردىم. داياشى ورنىنان تۇردى. مەن جارىققا شىعۋعا جاسقاندىم جانە مىناۋ جاس قىزعا جاقىنداپ بارۋعا ءتىپتى قورىقتىم. ول مەنىڭ كەدەيلىگىمدى ءالى بىلگەن جوق، كۇمان تۋعىزباي تۇرعاندا كەتەيىن دەپ وعان قايىرلى ءتۇن تىلەپ، باسىمدى ءيىپ، تەز شىعىپ كەتتىم.
اۋقات ءوز دەگەنىن ىستەدى، جۇرەگىم لوقسىپ، قۇسىق كەڭىردەگىمە كەلدى. ءاربىر قاراڭعى بۇرىشتا جەڭىلدىك ىزدەپ، لوقسىعىمدى باسۋعا تىرىستىم، ودان اسقازانىم تاعى دا بوس قالىپ، ءوزىمدى-وزىم كۇشتەپ، اياعىممەن جەر تەپكىلەپ، جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ، جۇتقىنشاققا كەلگەندى قايتا جۇتىپ، اۋرەگە ءتۇستىم، الايدا ودان ەش ناتيجە شىققان جوق. تاقا بولماعان سوڭ ءبىر تابالدىرىقتىڭ استىنا كىرىپ، بۇك ءتۇسىپ، جۇرەمنەن وتىرا قاپ كوزىمنەن جاس شىققانشا كۇشەنىپ ىشكەن-جەگەنىمدى قۇسىپ تاستادىم.
ەڭسەم ءتۇسىپ تورىعىپ، قىر سوڭىمنان قالماي قويعان زۇلمات كۇشتەردىڭ بارىنە لاعنەت ايتىپ: ولاردىڭ قاتىباس قاسكويلىگى ءۇشىن توزاقتىڭ قاھارىن جىبەرە گور دەپ تاڭىرگە جالبارىنىپ، كوشەدە كەلە جاتىپ جىلادىم. ءيا، ول زۇلمات كۇشتەردە جىگىتتىك مەيىرىم اتىمەن جوق!.. جارناما اينەككە كوز سالىپ تۇرعان ءبىر كىسىگە جاقىنداپ كەلىپ، ۇزاق ۋاقىت اشتىقتان ازاپ شەككەن ادامعا، ونىڭ ويىنشا، نە ىستەۋ كەرەك ەكەنىن سۇرادىم. — بۇل ءوزى ءومىر مەن ءولىمنىڭ ماسەلەسى، — دەدىم. — ال اش ادام بيفشتەكستى كوتەرە الا ما؟
— مەنىڭ ەستۋىمشە ءسۇت، پىسكەن ءسۇت وتە جاقسى كورىنەدى، — دەپ جاۋاپ قاتتى قايران قالا تاڭىرقاعان ول. — اڭگىمە ءوزى كىم تۋرالى؟
— راحمەت! راحمەت! مۇمكىن ايتقانىڭىز دۇرىس بولار، پىسكەن ءسۇت وتە پايدالى، — دەپ جۇرە بەردىم.
كوزىمە العاش تۇسكەن كوفەحاناعا كىرىپ، قايناعان ءسۇت سۇرادىم. ءسۇت اكەپ بەرىپ، ءار تامشىسىن قۇنىعا ءىشىپ، اقىسىن تولەپ، شىعىپ كەتتىم. ەندىگى بەتالىسىم — ءۇي.
ءدال وسى ارادا ءبىر تاڭ-تاماشا وقيعا بولدى. ءوز قاقپامنىڭ الدىنان فونارلى باعانعا سۇيەنىپ، جارىق ەڭ كوپ تۇسەتىن جەردە بىرەۋ تۇرعانىن كوردىم، ءبۇل تاعى دا الگى قارا كيىمدى كەلىنشەك. كادىمگى بۇرىن دا وسىندا كەلگەن قارا كيىپ جۇرەتىن كەلىنشەكتىڭ ءوزى. قاتەلەسۋىم مۇمكىن ەمەس، ءبۇل جەرگە ول وسىمەن ءتورتىنشى رەت كەلىپ ءتۇر. تىرپ ەتىپ ءتىپتى قوزعالمايدى ءوزى.
ەرىكسىز ءجۇرىسىمدى باياۋلاتقانىم وزىمە دە وعاش كورىندى، الايدا ويىم ايقىن، تەك اۋقاتتان جۇيكەم قوزىپ، قاتتى تولقۋمىن. ادەتتەگىدەي جانىنان ءوتىپ، قاقپاعا دەيىن جەتىپ، ىشكە كىرۋگە دە ءازىر ەدىم. كەنەت وز-وزىمنەن توقتاي قالدىم. كوڭىلدە ءبىر شالدۋار شابىت ويانىپ، بايىپسىز جالت بۇرىلىپ بيكەشكە بەتتەپ، بەتىنە تۋرا قاراپ، تاعزىم ەتىپ:
— قايىرلى كەش، بيكەش! — دەدىم.
— قايىرلى كەش! — دەپ جاۋاپ قاتتى ول دا.
— عاپۋ ەتىڭىز، شاماسى ءسىز بىرەۋدى ىزدەپ ءجۇرسىز-اۋ، وسى؟ ءسىزدى كوپتەن بەرى بايقاپ ءجۇرمىن، ءباز بىردەڭەمەن پايدام تيمەس پە ەكەن وزىڭىزگە! بولماسا — كىنا مەنەن.
— شىنىمدى ايتسام، ءوزىم دە بىلمەيمىن...
— بۇل اۋلادا مەنىمەن ءۇش-تورت اتتان باسقا ەشكىم تۇرمايدى. مۇندا اتقورا مەن قاڭىلتىرشى ۇستانىڭ شەبەرحاناسى عانا بار.
ول تەرىس اينالىپ:
— ەشكىمدى ىزدەپ جۇرگەنىم جوق، ءبۇل ارادا جاي عانا تۇرمىن، — دەدى.
قاراي گور، جاي عانا تۇرمىن دەيدى، بىرنەشە كۇن قاتارىنان ەرىككەننەن تۇرا ما؟ ءبۇل ەندى ءبىراز وعاشتاۋ؛ وسى جايىندا ويلاعان سايىن كۇمان-كۇدىگىم كۇشەيە تۇسەدى. اقىر سوڭىندا، مەن باتىراق بولۋعا بەكىندىم. قالتامداعى اقشامدى سىڭعىرلاتىپ، كوپ ويلانىپ جاتپاي، ءبىر جەرگە بارىپ بىرەر ستاقان شاراپ ىشەيىك دەپ قولقالادىم... ءقازىر قىس، سۋىق ءتۇستى، البەتتە ول كەلىسسە، بوي جىلىتىپ الۋ ونشا ۇزاق شارۋا ەمەس قوي...
— و جوق، راحمەت، بۇل مۇمكىن ەمەس.
— جوق، كەلىسۋگە ەشبىر بولمايدى. ال ەگەر مەن سونشالىق سىپايى دا ءىلتيپاتتى بولسام، ونى شىعارىپ سالار ەدىم، سوندا...
— كەش قاراڭعى، مۇنداي كەشكى ۋاقىتتا كارل-يۋان كوشەسىمەن جالعىز ءجۇرۋ ىڭعايسىز.
— قالاۋىڭىز ءبىلسىن، ونىڭىزعا قۋانىشتىمىن.
ءجۇرىپ كەتتىك، ول مەنىڭ وڭ قول جاعىمدا كەلەدى. بويىمدى ءبىر سۇيكىمدى، قايتالانباس سەزىم-تۇيسىك بيلەپ الدى، ول جاس كەلىنشەكتىڭ جاقىندىعىن سەزىنۋ. وعان جانە كوز ايىرماي قاراي بەرەم. شاشىنان اڭقىعان ءاتىردىڭ جۇپارى، تۇلا بويىنان ەسكەن جىلىلىق، ايەلدىڭ ءتاتتى ءيىسى، ماعان بەتىن بۇرىپ قاراعانداعى جىبەكتەي ۇلبىرەگەن جەڭىل دەمى — ءبار-بارى جان-جۇرەگىمدى باۋراپ، تەرەڭ تەبىرەنتتى. Top پەردەنىڭ استىنان ونىڭ قۋقىل تارتقان ءجۇزىن، جامىلعىدان تومپيعان كەۋدەسىن ارەڭ اجىراتتىم. جامىلعىنىڭ استىندا جاسىرىنعان وسىناۋ عاجايىپ سيقىر مەنى ابىرجىتىپ، سونىمەن بىرگە سەبەپسىز ءبىر باقىت سەزىندىم؛ شىداماي قولىنان ۇستاپ الاقانىمدى يىعىنا دەيىن اپارىپ، ەسسىز جىميىپ كۇلىپ قويدىم. جۇرەگىمنىڭ ءدۇرس-دۇرس سوققانىن انىق ەستىدىم.
— قانداي تاڭدانارلىق جان ەدىڭىز! — دەدىم شىداماي.
— نەلىكتەن ولاي ويلايسىز؟
— بىرىنشىدەن، كەشكىسىن ەشقانداي سەبەپسىز، تەك وز ويىڭىزعا كەلگەن سوڭ عانا اتقورا قاقپاسىنىڭ الدىندا تاپجىلماي تۇراتىن ادەتىڭىز بار ەكەن...
— مەن بە؟ جارىق جالعاندا ون ەكىدەن ەرتە جاتقاننان جەك كورەتىنىم جوق. مىنە، كوردىڭىز بە، ءبۇل كەشكى سەرۋەنگە مەن ءبارىبىر ىستەيتىن ەش شارۋام بولماعاندىقتان شىعامىن. ءوزىم قاسيەتتى ۋلاپ الاڭىندا تۇرامىن.
— يلايالي! — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم.
— قالاي دەدىڭىز ءسىز؟
— جاي، انشەيىن عانا يلايالي... دەدىم. ال اڭگىمەڭىزدى جالعاستىرا بەرىڭىز.
— مەن قاسيەتتى ۋلاپ الاڭىندا اناممەن بىرگە تۇرامىن، ءبىراق ونىمەن سويلەسۋگە بولمايدى، كەرەڭ. سوندىقتان سەرۋەندەۋدى ۇناتاتىنىمنىڭ تاڭ بولار نە وعاشتىعى بار؟
— ەشقانداي! — دەپ جاۋاپ قاتتىم.
— جاقسى، ال وندا وعاشتىق نەدە؟
ونىڭ ۇنىنەن جىميىپ كۇلىپ تۇرعانىن اڭعاردىم.
— ال، اپا — سىڭلىلەرىڭىز جوق پا؟
— ءيا، مەنەن ۇلكەن اپام بار، ءبىراق ونىڭ بار ەكەنىن قايدان ءبىلىپ قالدىڭىز؟ ءقازىر ول گامبۋرگكە كەتكەن.
— تاياۋدا ما؟
— ءيا، بۇدان بەس اپتا بۇرىن. ال مەنىڭ اپام بارى سىزگە قايدان ءمالىم؟
— ماعان ول جالپى ءمالىم ەمەس، جاي عانا سۇراعانىم عوي.
ەكەۋمىز دە ءۇنسىز قالدىق. قاسىمىزدان قولتىعىنا ءبىر پار باشماك قىسقان ءبىر ادام ءوتتى، ودان ءارى كوز جەتەر جەردە ەشتەڭە جوق، كوشە بوس. الىستا تيۆولي جاقتا ءتۇرلى-تۇستى فونارلاردىڭ تۇتاس قاتارى جارقىراپ ءتۇر. قار باسىلدى، اسپان اشىق.
— قۇدايا، سىزگە پالتوسىز سۋىق ەمەس پە؟ — دەپ كەنەت بيكەش ماعان قارادى.
پالتومنىڭ نەلىكتەن جوقتىعىن ايتسام با ەكەن وعان؟ جاعدايىمدى بىردەن جايىپ سالسام، قايتەدى. مەيلى سوڭىنان وكىنگەننەن گورى ءقازىر قورىقسىن. الايدا ماعان قىزبەن قاتار ءجۇرۋ جانە وعان سىر الدىرماي جۇمباق بوپ ءجۇرۋ ءتاتتى قيالداي كورىڭدى.
— جوق، تيتتەي دە سۋىق ەمەس. — اڭگىمە بەتىن ءبۇرۋ ءۇشىن: — تيۆوليداعى ايۋانحانانى كورىپ پە ەدىڭىز؟ — دەپ سۇرادىم.
— جوق، دەدى ول بىردەن. — و نە، وتە قىزىقتى ما؟
ەگەر ول سوعان بىرگە بارۋعا كەلىسسە عوي. وندا سونداي جارىق، ءارى كىسى دە كوپ. جو-جوق، بارسا دا ونىڭ مەنىڭ ءۇستى-باسىمنان ۇيالىپ كەتىپ قالۋىنا تۋرا كەلەر. قىرىلعان كونەتوز بەشپەنتىمدى بىلاي قويىپ، ەكى-ۇش كۇننەن بەرى جۋىنباعاندىقتان بەتىم دە ساتپاق-ساتپاق شىعار. ونىڭ ۇستىنە ول جەلەتكىمنىڭ دە جوق ەكەنىن بايقاپ قالۋى مۇمكىن. سوندىقتان:
— ءا، جوق، وندا قىزىقتاپ كورەتىندەي جالپى ەشتەڭە جوق، — دەپ جالتارىپ كەتتىم. باقىتىما وراي، كومەككە ءدىلمارلىعىمنىڭ قالعان-قۇتقان جۇعىندىسىن كادەگە جاراتتىم. — اياداي عانا ايۋانحانادان نە كورىپ جارىتامىز. جالپى مەن تورداعى اڭداردى قىزىق تاۋدى جاراتپايمىن. ءبۇل حايۋاندار وزدەرىنە كىسىلەردىڭ قاراپ تۇرعانىن بىلەدى، جۇزدەگەن كوزدەردىڭ قادالۋى ولارعا قاتتى ەسەر ەتەدى. جوق، ءوز باسىم، وزدەرىنە بىرەۋدىڭ قارايتىنىن جالپى سەزبەيتىن اڭداردى جاقسى كورەمىن. مازاسىن الىپ نە كەرەك، جاسىل كوزدەرى جىلتىراپ ىندەرىندە تابانىن جالاپ تىنىش جاتسىن دا جازعاندار. ال ءوزىڭىز قالاي ويلايسىز؟
— ءيا، ارينە، ءسىزدىڭ ايتقانىڭىز دۇرىس.
— كارلى دە تاعى ءارى ىزالى حايۋاندار تەك ءوزىنىڭ جابايى بىتىمىمەن، تابيعي وزگەشەلىگىمەن عانا قىزعىلىقتى. ولار ءتۇن تۇنەگىندە بىلدىرتپەي ۇرلانا باسىپ، ۇرەيلى ورماننىڭ قالىڭ جىنىسىنان ءوتىپ، قۇستار قيقۋلاپ، جەل ىزىلداپ تۇرعاندا گۇر ەتە قالىپ، جەمىنە تارپا باس سالعاندا قان ءيىسى اڭقىپ، ىرىل كۇشەيىپ، توڭىرەك تىتىرەپ كەتەدى ەمەس پە. تاعى تابيعاتتىڭ رۋحى دەگەن، مىنە وسى...
الايدا ونى زەرىكتىرىپ الارمىن دەپ قورىقتىم، ءوزىمنىڭ بار بولعانى بەيشارا قايىرشى ەكەنىمدى قايتا سەزىنىپ، سول سەزىم
ەڭسەمدى ەزدى. ۇستىمدە وڭعان كيىمىم بولسا، تيۆوليداعى تارتىمدى سەرۋەنگە شاقىرماس پا ەدىم. وسىناۋ ايەلدىڭ كارل-يۋان كوشەسىندە البا-جۇلبا قاڭعىمانىڭ شىعارىپ سالعانىنان راقات تابۋى تاڭعالارلىق. ونىڭ قاسىندا ويسىز-مۇڭسىز ناقۇرىس كۇلكىمەن جىميىپ مەن دە نە ءۇشىن ءماز بولىپ كەلە جاتىر دەسەيشى. تۋۋ الىسقا مىناۋ قۇرتاقانداي بيكەشپەن سالپاقتاعانىمنان نە پايدا؟ ماعان وسىنىڭ ءوزى اۋىر ەمەس پە؟ بەتىمىزدەن سوعىپ كەلە جاتقان جەل ۇيتقىپ-ۇيتقىپ كەتكەندە سۇيەگىمنەن وتكەنى وتىرىك پە؟ قانشاما اي تويىپ تاماق ىشپەگەندىكتەن ميىما ەسۋاستىق الاۋ اتىپ جۇرگەنى بەكەر مە؟ سونىڭ قىرسىعىنان ۇيگە دە بارا الماي، تاماعىمدى دا ىستىق سۇتپەن جىبىتە الماي قالدىم. ويتسەم، بالكىم، ول اسقازانىمدى جەبەي تۇرار ما ەدى؟ نە ءۇشىن ول جالت بۇرىلىپ تايىپ تۇرمادى؟ نەگە قاراڭدى كورسەتپەي، جوعال دەمەدى.
قاجارىم ءمۇجىلىپ، قاتتى تورىقتىم، وسى ءۇمىتسىز تورىعۋ مەنى شەكتەن شىعارىپ سوڭعى ءسوزىمدى ايتقىزدى:
— شىن مانىندە ءسىزدىڭ مەنىمەن بىرگە جۇرمەۋىڭىز كەرەك ەدى، بيكەش: مەنىڭ مىناۋ كيىمىمنىڭ ءوزى-اق جۇرتتىڭ الدىندا ءسىزدىڭ بەدەلىڭىزدى ءتۇسىرىپ، ماسقارا ەتەدى. شىن، سولايى سولاي، مەن ءازىل ايتىپ ويناپ تۇرعام جوق.
قىز ويلانىپ قالدى. جالما-جان ماعان قاراپ، ءبىر اۋىق ءۇنسىز اڭىرىپ تۇردى. سودان كەيىن عانا:
— اھ، قۇدايىم-اي! — دەدى دە قايتىپ ءتىس جارمادى.
— ءسىزدى قالاي ءتۇسىن دەپ بۇيىراسىز؟ — دەپ سۇرادىم.
ول ەندى اسىعايىن دەدى.
ءبىز ۋنيۆەرسيتەت كوشەسىنە بۇرىلعاندا قاسيەتتى ۋلاپ الاڭىنداعى شامدار دا كورىندى. كوڭىلى ورنىنا تۇسكەندەي ول ەندى باياۋ اياڭدادى.
— ودالىعىم ءۇشىن كەشىرىم وتىنەم، بالكىم ايىرىلىسار الدىندا اۋەلى ەسىمىڭىزدى اتارسىز. سوسىن تور پەندەڭىزدى ءبىر ساتكە كوتەرسەڭىز ءتۇر—ءتۇسىڭىزدى كورىپ الار ەدىم. سوندا سىزگە شەكسىز رازى بوپ، العىس جاۋدىرىپ اجىراسار ەدىم دە.
ۇنسىزدىك. مەن كۇتىپ تۇرمىن.
— ءسىز مەنى كورگەنسىز، — دەدى ول.
— يلايالي! — دەپ قايتا داۋىستاپ جىبەردىم.
— ءسىز جارتى كۇن قىر سوڭىمنان قالماي ۇيگە دەيىن بارعانسىز؟ وندا ماس پا ەدىڭىز؟
ونىڭ داۋىستاپ جىميىپ كۇلىپ تۇرعانىن تاعى دا اڭعاردىم.
— ءيا، وكىنىشكە قاراي، ول كۇنى ماس ەدىم، — دەدىم.
— اھ، ءبۇل ەندى جيىركەنىشتى!
جىگەرىم مۇقالىپ جانشىلعان باسىم، شىنىندا دا ول جيىركەنىشتى دەپ مويىندادىم.
ءبىز فونتانعا تاياپ كەلدىك، ەكەۋمىز دە توقتاپ، ءنومىرى ەكىنشى ءۇيدىڭ جارقىراعان تەرەزەلەرىنە قارادىق.
— ودان ءارى بارۋىڭىزعا بولمايدى، — دەدى ول. — شىعارىپ سالعانىڭىزعا راحمەت!
باسىم سالبىراپ ءبىر اۋىز ءسوز ايتا المادىم. قالپاعىمدى شەشىپ جالاڭباس تۇردىم. قولىن ۇسىنار ما ەكەن ول؟
—مەنىمەن تاعى دا از-مۇز جۇرە تۇرىڭىز دەپ نەعىپ وتىنبەيسىز؟ — دەدى ول باشماعىنىڭ تۇمسىعىنا قاراپ ازىلدەپ.
— قۇداي-اۋ، ەگەر ءسىز كەلىسسەڭىز، ارينە، — دەدىم مەن.
— جاقسى، تەك از ۋاقىت قانا.
ءبىز كەرى بۇرىلدىق.
مەن مۇلدەم ابدىراپ قالدىم، نە ءجۇرۋدى، نە تۇرۋدى بىلمەدىم، وسى ءبىر ايەل ءۇشىن كۇللى ويىم شاتاسىپ كەتتى. كوڭىلىم شات بوپ، راقاتقا باتىپ، ءقازىر ءولىپ كەتۋگە دە ءازىر ەدىم. ونىڭ ءوزى ورالعىسى كەلدى، مەن ۇسىنعان جوقپىن، ول قىزدىڭ ءوز تىلەگى. وعان كوز سالعان سايىن باتىلدانا تۇسەمىن، ول كوتەرمەلەپ، وزىنە ەلىكتىرىپ، ءار سوزىمەن باۋرايدى. بۇل ساتكە مەن ءوز كەدەيلىگىمدى، بەيشارالىعىمدى، كۇللى كەمباعال ءحالىمدى ۇمىتىپ، باياعى ۋاقىتتاعىداي تۇلا بويىما قاننىڭ ىستىق تولقىنداي تاراعانىن سەزىنىپ، ودان بىردەڭە سۇراپ الۋ ءۇشىن بولماشى قۋلىققا بوي ۇرامىن.
— ايتقانداي، اناۋ جولى سوڭدارىمىزدان قالماعانداعى كوزدەگەنىم ءسىز ەمەس، ءسىڭلىڭىز بولاتىن، — دەدىم.
— مەنىڭ ءسىڭلىم دەيسىز بە؟ — دەپ ول قايران قالىپ قايتا سۇرادى.
توقتاي قاپ بەتىمە قاراپ جاۋاپ كۇتتى ول. مۇنىسى ەندى انشەيىن —
اق ساۋال.
— ءيا، مەنىڭ ايتىپ تۇرعانىم — الدىمدا ءجۇرىپ وتىرعان ەكى بيكەشتىڭ جاسىر اعى، — دەدىم.
— جاسىر اعى دەيسىز؟ وھو! — كەنەت ول داۋىستاپ كۇلىپ، بالاداي ءماز بولدى. — قانداي قۋسىز، ءا؟ ءسىز مۇنى ماعان پەردەمدى كوتەرتۋ ءۇشىن ادەيى ايتىپ تۇرسىز. ولاي ەمەس دەڭىزشى؟ ءيا، قۋلىعىڭىزدى بىلە قويدىم. الايدا ويلاعانىڭىز بولمايدى. ءسىز جازا تارتقىزۋعا تۇراتىن جانسىز.
ەكەۋمىز دە كۇلىپ، ءماز بوپ قالدىق. ءازىل ارالاس اڭگىمەمىزدە تولاس بولعان جوق. مەنىڭ قۋانعاندىعىم سونداي، نە ايتىپ، نە قويعانىمدى ءوزىم دە بىلگەن جوقپىن. وندا مەن ءۇش دوس-جارىممەن بولىپ، ءوزىمدى ەسۋاس ادامداي ۇستاپپىن، شاماسى ول جولى دا ماس بولسام كەرەك.
— نەگە ولاي ويلايسىز؟
— قارقىلداپ قاتتى كۇلدىڭىز وندا.
— ال ءقازىر شە؟
— ءقازىر دە سولاي. ءبىراق ونداعى ءومىر تاماشا ەدى عوي.
كارل — يۋان كوشەسىنە دە جەتتىك.
— ال، ەندى بولدى! — دەدى ول
Kepi بۇرىلىپ قايتادان ۋنيۆەرسيتەت كوشەسىمەن جۇردىك. فونتانعا جاقىنداپ، ودان ءارى شىعارىپ سالۋىما بولمايتىنىن ءبىلىپ ادىمىمدى باياۋلاتتىم.
— ەندى قايتاتىن ۋاقىتىڭىز بولدى، — دەدى ول كىدىرىڭكىرەپ.
— ءيا، بولدى، — دەدىم ماقۇلداپ.
الايدا از-كەم ويلانىپ، ول پودەزگە دەيىن شىعارىپ سالۋىما بولادى دەپ شەشتى.
— قۇدايا، مۇندا تۇرعان ابەس ەشتەڭە جوق قوي. سولاي ەمەس پە؟
— ارينە، جوق، — دەدىم.
ال كىرە بەرىستە تۇرىپ مەن ءوزىمنىڭ قايىرشىلىعىمدى قاتتى سەزىندىم. وسىنداي ۇيسىز-كۇيسىز جان رۋح اسقاقتىعىن قالاي ساقتاۋى كەرەك؟ اشتىقتان ازاپ شەگىپ، وڭ-تۇسىنەن ايىرىلعان، كىر-قوجالاق، ءۇستى-باسى البا-جۇلبا مەن جازعان مىناۋ جاس بيكەشتىڭ الدىندا جەردىڭ جارىعى بولسا كىرىپ كەتكەلى تۇرمىن.
ءۇرپيىپ، بەلىمدى بۇكىرەيتە تۇرىپ:
— سىزبەن تاعى دا كورىسە الامىن با؟ — دەپ سۇرادىم.
قايتادان كورىسۋىمىزگە ونىڭ كەلىسە قويۋىنا مەنىڭ ەش ءۇمىتىم جوق
ەدى، ءتىپتى ونىڭ كەزدەسۋدەن باتىل باس تارتۋىن تىلەگەنمىن، سويتسە ءوزىمدى-وزىم بيلەپ، وعان نەمقۇرايدى قارايتىن بولارمىن دەپ ويلاعانمىن.
— ارينە، كورىسەسىز، — دەدى ول.
— قاشان؟
— ونى بىلمەيمىن.
ۇنسىزدىك.
— پەردەڭىزدى ءبىر ساتكە عانا كوتەرىڭىزشى، — دەپ ءوتىندىم. — ءجۇزىڭىزدى ءبىر كورۋگە مۇرسات بەرىڭىزشى. ءبىر ساتكە عانا! ءجۇزىڭىزدى ءبىر كورسەم بولدى.
تاعى دا ۇنسىزدىك.
— ءبىز وسى ارادا سەيسەنبى كۇنى كەشكىسىن كەزدەسە الامىز، — دەدى ول — كەزدەسكىڭىز كەلە مە؟
— كەلگەندە قانداي، سۇيىكتىم، تەك ول مۇمكىن بولسا.
— كەشكى ساعات سەگىزدە.
— جاقسى.
جاناسۋدىڭ مۇمكىندىگىن پايدالانىپ قولىمدى جامىلعىسىنا اپارىپ، قارىن سىلكتىم، ونىڭ جاقىندىعىن سەزىنۋدىڭ ءوزى ءبىر قۋانىش ەكەن.
— دەمەك، ءسىز مەن تۋرالى تىم جامان ويلايسىز عوي ەندى، — دەپ ول قايتا جىميدى.
— تەك! جو-جوق...
كەنەت ول باتىل قيمىلمەن پەردەسىن كوتەرىپ قالىپ، ءبىر ءسات بىرى-بىرىمىزگە قادالدىق تا قالدىق.
— يلايالي! — دەدىم ۇزدىگىپ.
ول اياعىنىڭ ۇشىمەن تۇرىپ، ەكى قولىن موينىما وراپ، ەرىنىمنەن ءسۇيدى. باس اينالدىرار شاپشاڭدىقپەن ءبىر-اق مارتە، جالعىز رەت قانا ەرىنىمنەن ءشوپ ەتكىزدى. القىنا دەمالعان تىنىسىنان كەۋدەسىنىڭ قالاي كوتەرىلىپ-باسىلعانىن انىق سەزدىم.
سول ءسات قولىمنان جىپ بەرىپ شىعىپ: "قايىرلى ءتۇن!" دەپ القىنا سىبىرلاپ، جالت بۇرىلىپ، باسپالداقپەن جۇگىرە جونەلدى، قايتىپ ءتىل قاتقان جوق.
كەلەسى كۇنى قار كۇشەيىپ، قاپالاقتاي جاۋىپ، جەرگە سۋ بوپ ءتۇسىپ، ساباتپاققا اينالدى. اۋا ءارى سىزدى، ءارى سۋىق بولدى.
مەن ەتە ەرتە وياندىم، كەشەگى جان تولقىنىسىنان كەيىن باستاعى ويدىڭ ءبارى شاتاسىپ كەتتى، ءبىراق جاقىنداعى كەزدەسۋدىڭ اسەرىنەن جۇرەگىم شاتتىققا تولى. قاسىمدا يلايالي جاتقانداي جانىم راقاتقا باتىپ، كوزىمدى اشىپ الىپ ءبىراز جاتتىم، ونى ەلەستەتىپ، ءوزىمدى-وزىم قۇشاقتاپ، اۋانى ءسۇيدىم. اقىرى ورنىمنان تۇرىپ، ءبىر كەسە ءسۇت ءىشتىم، ءبىر ازعانتاي بوگەلىپ بارىپ بيفشتەكس جەدىم، سودان كەيىن اشتىقتى ۇمىتتىم، الايدا جۇيكەم قايتا شيرىعىپ، قاتتى الابۇرتتىم.
بىردەن ءبىتۋلى كيىم ساتاتىن ساۋداگەرگە تارتتىم. كۇرتەنىڭ ىشىنەن كيىپ جۇرۋگە بۇرىن كيىلگەن بولسا دا ارزانعا ءبىر زەرلەت ساتىپ الۋ ويىما كەلدى. باسپالداقپەن بازارعا كوتەرىلىپ، ۇناعان جەل ەتتەردى قاراپ كورە باستادىم. سونىمەن اۋرە بولىپ جۇرگەندە جانىمنان ءبىر تانىس ءوتتى. ول باسىن يزەپ، وزىنە شاقىردى. زەرلەتتى ءىلىپ، سوعان بەتتەدىم. ول تەحنيك ەدى، جۇمىسقا بارا جاتقان بەتى ەكەن.
— ءجۇر، سىرا ىشەيىك، — دەپ قولقا سالدى ول — ءبىراق تەزىرەك، مەنىڭ ۋاقىتىم جوق... ال كەشە كەشكە قىدىرعان كەلىنشەگىڭ كىم؟
— ونى بىلمەۋشى مە ەدىڭىز؟ — دەدىم ول تۋرالى بىردەڭە ويلايدى-اۋ بۇل دەگەن سەكەمنەن سەسكەنىپ، ءارى قىزعانىپ. — ول مەنىڭ سۇيگەن قىزىم.
— قاراي گور، ءداۋ پەرىڭدى! — دەدى ول.
— ءيا، ول ماسەلە كەشە كەشكىسىن شەشىلدى.
ءسويتىپ ونى تۇرعان جەرىندە تايكەسىنەن ءتۇسىردىم، سوزىمە ول بىردەن سەندى.
وتىرىكتى ودان قۇتىلۋ ءۇشىن ايتتىم، سوسىن سىرا ءىشىپ، كوشەگە شىقتىق.
— جولىققانشا ساۋ بول!.. جوق الدە، توقتاي تۇرىڭىزشى، — دەدى ول كەنەت. — مەن سىزگە بىرنەشە كرون بەرەشەك ەدىم عوي، سونى وسى ۋاقىتقا دەيىن قايتارماعانىما ۇيالىپ ءجۇرمىن. قارىزىڭىزدى وسى تاياۋ ۋاقىتتا ءسوزسىز الاسىز.
— راحمەت! — دەدىم، ءبىراق ونىڭ اقشامدى ەشقاشان قايتارمايتىنىنا كۇمانىم بولعان جوق.
وكىنىشكە قاراي، سىرا بىردەن باسىما شاۋىپ، ىستىق تولقىن بولىپ بۇكىل دەنەمە جايىلدى. وتكەن كەشتى ويلاپ، جانىم جابىقتى. ال كەنەت ول سەيسەنبىدە كەلمەي قالسا شە؟ كەنەت ويىنان اينىپ، كۇماندانا باستاسا شە؟ ءبىراق ول نەدەن كۇدىكتەنەدى؟ مەنىڭ ويىم ەندى اقشا توڭىرەگىنە ويىستى. قورقايىن دەدىم، اسىرەسە ءوزىم ءۇشىن قاتتى ۇرەيلەندىم. ءوزىم جاساعان الاياقتىقتى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ەسكە ءتۇسىردىم؛ اياداي دۇڭگىرشەكتى، ۇلدىرىك ۇستەلدى، اقشاعا باس سالعان ەپسىز قولىمدى كوز الدىما كەلتىردىم، پوليسيا كەلىپ، ۇستاپ اكەتىپ بارا جاتقانىن ەلەستەتتىم. اياعىم مەن قولىمدا كىسەن. جوق، كىسەن قولىمدا عانا، مۇمكىن، ءبىر-اق قولىمدا بولار؛ توركوز تەمىر، حاتتاما جاساپ جاتقان كەزەكشى، قالامنىڭ سىرىلى، پوليسەيدىڭ الايا قاراۋى، كادىمگى جەپ جىبەرە جازدايتىن كوز. امال نە، تانگەنس مىرزا! ودان ءارى ءبىر كىسىلىك كامەرا، ماڭگى تۇنەك...
ءيا-يا! جۇدىرىعىمدى ءتۇيىپ، جىگەرلەنۋگە تىرىسىپ، اياعىمدى شاپشاڭ باسىپ ستۋرتۋۆەتكە جونەلدىم. سوندا بارىپ تىزە بۇكتىم.
جوق، قويىڭىزشى، مەن بالا ەمەسپىن، نەسىنە باسىمدى قاتىراسىزدار! ونى كىم دالەلدەي الادى؟ ونىڭ ۇستىنە پىركازشىك ءىستىڭ قالاي بولعانىن ەسكە تۇسىرگەنمەن دە شۋ شىعارا المايدى، ويتكەنى ورنىن مەيلىنشە باعالايدى. شۋ شىعارىپ، ىردۋ-دىردۋ قىلماي، جاقسىلىق جاساڭدارشى!
الايدا ءبۇل اقشا مەنى تيتىقتاتىپ، ابدەن تىنىشىمدى الدى. ءوزىمنىڭ جان دۇنيەمدى اقتارىپ، ارىم تازا ءجۇرىپ ازاپ شەككەن كۇندەرىم ءبىر باقىت ەكەن عوي دەگەن بايلامعا بەكىندىم. ال يلايالي شە؟ ءوزىمنىڭ كۇناھار قولىممەن ونى دا ساباتپاققا تارتىپ بارا جاتقان جوقپىن با؟ قۇدايا، ساقتاي گور! يلايالي!
ەندى وزىمە-وزىم جەكسۇرىن قۇبىجىق بوپ كورىندىم، كەنەت ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، ءدارىحانا جانىندا وتىرىپ سامسا ساتاتىن ساۋداگەر ايەلگە تارتتىم. كۇنامدى جۋىپ، قولىمنان نە كەلەتىنىن بۇكىل الەمگە پاش ەتۋىمە ءالى كەش ەمەس. جولاي اقشانى دايىنداپ، سوقىر تيىنىنا دەيىن سىپىرىپ، ءبارىن قولىما قىسىپ، سوسىن بىردەڭە ساتىپ الۋعا وڭتايلانعانداي ەڭكەيە بەرىپ كوپ ويلانباستان ونى ساۋداگەر قاتىننىڭ قولىنا سالدىم. سالدىم دا ءلام-ميم دەمەستەن تايىپ تۇردىم.
قايتادان ادال ادام قاتارىنا قوسىلۋ قانداي عاجايىپ قۋانىش ەدى! بوس قالتادان ءبىر ءتۇرلى جەڭىلدىك سەزىنىپ، تازا بولعانعا جەتەر ەشتەڭە جوق ەكەن عوي دەدىم. شىنتۋايتتاپ قاراساڭ، ول اقشا قىرۋار قۇپيا ۋايىم-قايعى تۋعىزىپ، ويعا العان سايىن سەلك ەتە قالىپ ءجۇردىم ەمەس پە! قاساڭ تارتپاعان جانىما، پاك ادالدىعىما ابەس
قىلىقتان كىر ءتۇسىپ، قورلاندىم-اۋ، ءيا،، قورلاندىم. قۇدايعا شۇكىر، ءوز ارىمنىڭ الدىندا كوزبە-كوز اقتالدىم-اۋ.
— مەنەن ۇلگى الىڭدار! — دەدىم جۇرت قۇمىرسقاداي قۇجىناعان الاڭدى كوزبەن شولىپ. — مەنەن ۇلگى الىڭدار! بەيشارا ساۋداگەر كەمپىردى جارىلقادىم دا تاستادىم، مىنە ءبۇل شىن شارۋا! ءىسى وڭعا • باسپاي، قيىنشىلىقتان شىعا الماي ءجۇر ەدى. بۇگىن كەشكە بالالارى اشتان-اش ۇيىقتامايتىن بولادى.
وسىنداي ويلارمەن ءوزىمدى-وزىم الداندىرىپ، ءبۇل قارەكەتىمدى قانداي بولسىن ماقتاۋعا تاتيدى دەپ تاپتىم. قۇدايعا شۇكىر، ارام اقشادان قۇتىلدىم.
ءارى تولقىڭقىراپ، ءارى لايلىڭكىرەپ كوشەدە باسىمدى اسقاق ۇستاپ كەلەمىن. يلاياليعا تازارىپ، ادال بولىپ بارامىن، كوزىنە تۋرا قاراي الامىن دەگەن ويدان مەرەيىم تاسيدى؛ ەندى قايتىپ جانىمدى ەشتەڭە ازاپقا سالماسىن تەك، ويلارىم ايقىندالىپ، ءزىل باتپان اۋىرلىقتان ارىلىپ باسىم جارىق ساۋلەدەن قۇيىلعانداي بولدى. ءباز بىرەۋمەن قالجىڭداسقىم، بۇرىن-سوڭدى ەستىلمەگەن ءازىل-وسپاق ايتقىم، كۇللى قالانىڭ ءۇستىن استىنا ءتۇسىرىپ، توڭكەرىپ تاستاعىم، سۇمدىق شۋ كوتەرگىم كەلەدى. گرەنسەن ارقىلى ەسالاڭ كىسىدەي بوپ كەلە جاتىرمىن؛ قۇلاعىم شۋىلداپ قۋانىش ماستىعى جانىمدى جەلىكتىرەدى. ەسسىز باتىلدىق ۇستىندە جولاي قارسى كەزدەسكەن شابارمانعا جاسىمنىڭ قانشادا ەكەنىن ايتىپ، قولىنان ۇستاي الىپ، بەتىنە باجىرايا قارادىم، ءبىراق ول ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتپادى. مەن بولسام، ءوز قىلىعىما ءمان بەرمەي، ەكپىندەپ ىلگەرى تارتتىم. وتكەن-كەتكەننىڭ داۋسى مەن كۇلكىسىنە قۇلاق ءتۇرىپ، تابان جولدا سەكىرىپ جۇرگەن قۇستارعا كوز تاستاپ، جولعا توسەلگەن مالتا تاستارعا قاراپ، ولاردان نە ءتۇرلى عالامات كەسكىندەر تاپتىم. اقىرى، الاڭعا شىعىپ، پارلامەنتكە تامان كەلدىم.
تۇساپ قويعانداي توقتاي قاپ ارباكەشتەرگە قارايمىن. ولار ' الاڭدا ارلى-بەرلى ءجۇرىپ، ءوزارا اڭگىمەلەسەدى، ال اتتارى باسىن سالبىراتىپ، لايساڭ اۋا رايىنان ىعىر بولعانداي. "كانە، العا!" — دەپ، ءوزىمدى-وزىم شىنتاعىممەن يتەردىم. شاپشاڭ باسىپ كەپ، ءبىرىنشى كۇيمەگە وتىردىم.
— ۋلليەۆولسۆەين، وتىز جەتىگە! — دەپ ايعايلادىم.
ءجۇرىپ تە كەتتىك.
جول-جونەكەي ارباكەش كەرى بۇرىلىپ، قارامايلانعان قالىڭ ماتانىڭ استىندا وتىرعان ماعان تىنتە قارادى. نەعىپ بىردەڭە سەزىپ قالدى ما ەكەن؟ مەنىڭ كونەتوز كيىمىمنىڭ نازار اۋدارتقانىنا ەشقانداي دا كۇمان جوق.
— ءبىر مىرزانىڭ ءحالىن ءبىلىپ شىعۋىم كەرەك، — دەدىم ونىڭ سۇراق جاۋدىرۋىنا جول بەرمەي الدىن الۋ ءۇشىن ايعايلاپ. جانە ول مىرزاعا كىرىپ شىعۋدىڭ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىرىپ-اق باقتىم.
وتىز جەتىنشى ءنومىرلى ءۇيدىڭ الدىنا كەلىپ، مەن كۇيمەدەن سەكىرىپ ءتۇسىپ، جۇگىرىپ باسپالداقپەن ءۇشىنشى تاجگە كوتەرىلىپ، قوڭىراۋ قاعىپ ەم، بەبەۋلەپ قويا بەردى.
قىزمەتشى ايەل ەسىك اشتى، مەنىڭ كوزىم ونىڭ قۇلاعىنداعى التىن سىرعاسىنا، ءسۇر كەۋدەشەسىندەگى قارا تۇيمەلەرگە ءتۇستى.
ودان مەن ءحىرۋلفتى، كادىمگى جۇك ساتاتىن يواحيم ءحىرۋلفتى سۇرادىم، ونى جانە ەشكىممەن شاتاستىرا المايسىڭ...
ايەل باسىن شايقاپ:
— حىرۋلف مۇندا تۇرمايدى، — دەدى.
ماعان قاراپ قىزمەتشى ايەل ەسىك جابۋعا ىڭعايلاندى. ول اتالمىش فاميليانى ەش مۇلتىكسىز جەڭىل ايتتى. سوعان قاراعاندا ول ادامدى شىنىندا بىلەتىن سياقتى، ءبىراق ەسكە تۇسىرۋگە ەرىنىپ تۇرعانداي. ىزا بولىپ جالت بۇرىلدىم دا، باسپالداقپەن جۇگىرىپ تومەنگە ءتۇستىم.
— ول مۇندا جوق، — دەپ ايعايلادىم ارباكەشكە.
— مۇندا جوق دەي مە؟
— جوق. تامتەگاتەندەگى ون ءبىرىنشى ۇيگە تارت. مەنىڭ ورەكپۋىم تام-تۇم ارباكەشكە اۋىسىپ، ول قايتكەنمەن ادام ءومىرىن اراشالاپ قالۋ كەرەك دەپ ويلادى ما، كۇيمەنى ورنىنان ىلە قوزعادى. ايعايلاپ اتتارىن قىسا ايدادى.
— ول مىرزانىڭ اتى كىم ەدى؟ — دەپ سۇرادى ول دەلبەشى ورنىنان ارتىنا بۇرىلىپ.
— حىرۋلف، جۇنمەن ساۋدا جاسايتىن حىرۋلف.
ارباكەش تە ول ادامدى بىلەتىندەي بوپ شىقتى. ال ول اق كوستيۋم كيمەۋشى مە ەدى، دەپ سۇرادى.
— ءسىز قالاي دەدىڭىز؟ — دەپ داۋىستاپ جىبەردىم. — اق كوستيۋم دەيمىسىز؟ ەسىڭىز دۇرىس پا، ءوزى؟ يەمەندە، سىزدىڭشە مەن ويناپ ءجۇرمىن بە؟
الگى اق كوستيۋمى قۇرعىر بۇكىل كوڭىل كۇيىمدى بۇزدى، سەبەبى مەن ءحىرۋلفتى مۇلدەم ولاي ەلەستەتكەن ەمەن.
— ونىڭ فاميلياسىنىڭ ءوزى سوعان مەگزەيدى: حىرۋلف!
— سولايى سولاي، — دەيمىن. — مۇندا تۇرعان نە وعاشتىق بار؟ ءبۇل فاميليادا سەكەم الار ەشتەڭە جوق.
— ول ءوزى جيرەن بە ەدى؟
ولاي بولۋى دا ابدەن مۇمكىن، ارباكەش ەسكە سالعاندا مەن كەنەت ول جيرەن ەكەن عوي دەگەن بەرىك بايلامعا كەلدىم. ارباكەشكە ريزا بولىپ، كىمدى ىزدەپ جۇرگەنىمدى بىردەن بىلە قويعان سۇڭعىلالىعىن اتاپ، ءبارى دە ءدال سول ايتقانداي بولىپ شىققانىن باسا كورسەتتىم.
— ول جيرەن بولىپ شىقپاسا، قىزىقتىڭ كوكەسى سوندا بولار ەدى، — دەدىم.
— دەمەك، ونى بىرەر مارتە تاسىعان بولدىم عوي، — دەدى كوشىر. — ونىڭ قولىندا بۇتاقتى تاياق بولسا كەرەك-تى.
وسىنى ايتقاندا، ول ادام كوز الدىما جاندى قالپىندا تۇرا قالىپ:
— ەھە، بۇعان دەيىن ونى ءبىر پەندە بۇتاقتى تاياقسىز كورمەگەن عوي، — دەدىم. — ال بۇل جونىندە ەشبىر الاڭدا ماڭىز، سابىر ساقتاپ اقىرىن كۇتىڭىز.
ءيا، ءسوز جوق، ول مىنا ارباكەش تاسىعان ادامنىڭ تاپ ءوزى بولدى. ول ونى بىلگەن...
ءبىزدىڭ قاتتى جۇرگەنىمىز سونداي، اتتاردىڭ تۇياعىنان ۇشقىن شاشىراپ وتىردى.
قاتتى تولقىعانىما قاراماستان، رۋحىم كوتەرىڭكى بولاتىن. كۇزەت پوليسەيىنىڭ قاسىنان وتكەندە، ونىڭ ومىراۋ بەلگىسىندەگى ءنومىرى 69 ەكەنىنە نازار اۋداردىم. ءبۇل سان جانىمنىڭ تەرەڭ تۇكپىرىنە دەيىن بويلاپ، ميىما شوگىردەي قادالدى: 69، ناق 69 دەگەن ساندى ەشقاشان ەندى ۇمىت پان.
تاعى قيالدىڭ تىرناعىنا ءتۇسىپ، ورىندىقتىڭ ارقاسىنا شالقالاپ، قارامايلانعان قالىڭ ماتانىڭ استىندا وزىممەن-وزىم سويلەسكەندە ەرىنىمنىڭ جىبىرلاعانىن ەشكىم كورمەسىن دەپ تىعىلىپ وتىرمىن. ميىما الاسۇرىپ بۇلىك سالعان قىزبالىققا ءوزىم قارسى تۇرا الماعان جاعدايدىڭ قۇربانى بولعاندىعىمنان دا ەرىك بەرىپ، جۇگەنسىز جىبەرىپ وتىرمىن. ەكى ساپتىاياق سىرادان ماس بولىپ، كوڭىلدەنگەندىكى مە، سەبەپسىزدەن-سەبەپسىز ىزا بوپ ءۇنسىز كۇلە باستادىم. ورەكپۋىم ەپتەپ باسىلىپ، بىرتىندەپ ساباما تۇسكەلى كەلەمىن. ساۋساعىمنىڭ سىزداعانىن سەزىپ جىلىتايىن دەپ جەيدەمنىڭ جاعاسىنا تىقتىم. انە-مىنە دەگەنشە تامتەگاتەنگە دە كەلىپ جەتتىك. ارباكەش اتتارىن توقتاتتى.
اقىرىنداپ كۇيمەدەن ءتۇستىم، باسىم قورعاسىن قۇيىپ قويعانداي اۋىر تارتقانىمەن، ىشىندە ەشبىر وي جوق سياقتى. پودەزد ارقىلى البارعا ءوتىپ، ونى قيىپ ءتۇسىپ، ەسىكتىڭ الدىنان ءبىر-اق شىقتىم. ەسىكتى اشقاندا ەكى تەرەزەسى بار اۋىز ۇيگە ءتۇستىم.
بۇرىشتا ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرىن قويعان ەكى ساندىق ءتۇر، قابىرعاعا تامان بەتىنە كىلەم جاپقان سىرلانباعان ءتوساعاش. وڭ جاقتا كورشى بولمەدەن بالالاردىڭ ايعاي-شۋى شىعىپ جاتىر، ۇستىمدە، ەكىنشى تاجدە تەمىر سوققان بالعا ءدۇرسىلى. كىرگەن بەتتە-اق سونىڭ بارىنە نازار اۋداردىم.
پاتەردى كوكتەي ءوتىپ الاڭسىز كەلەسى ەسىككە بەتتەدىم، اسپاي-ساسپاي، قاشامىن دەپ ويلاماي ۇيدەن تۋرا كورشى كوشەگە شىقتىم. ەندى عانا شىققان ۇيىمە قاراسام سىرتىندا "كەلۋشىلەرگە ارنالعان پانسيونات" دەگەن جارناما ءتۇر.
مەندە تاعاتسىز كۇتىپ تۇرعان ارباكەشتەن قاشىپ، جاسىرىنباق نيەت جوق، ەشقانداي ابەستىك سەزىنبەي، ەشبىر ۇرەيسىز، الاقتاماي كوشەمەن تارتىپ كەلەمىن. بار ەكەنىنە سەنىمىم كامىل، قايتكەنمەن دە ىزدەپ تابۋىم كەرەك كىسى، جۇنمەن ساۋدا-ساتتىق جاسايتىن حىرۋلف. باسقا دا رابايسىز ويلاپ تابىلعان، جالت ەتىپ جوق بولعاندارمەن بىرگە ول اياق استىنان عايىپ بولدى دا، ىزىنشە كومەسكى ءبىر بەينەدەن، الىس قالعان ەستەلىكتەي كوز الدىمدا كولبەڭدەپ تۇرىپ الدى.
الىسقا ۇزاعان سايىن ەسىم كىرىپ، اۋىرلىقتى شارشاعاندىقتى سەزىپ، اياعىمدى ءىلبىپ ارەڭ الامىن. قار بولسا، سۋى ارالاس قاپالاقتاپ جاۋىپ ءتۇر. اقىرى، گرەنلانعا تۋرا شىركەۋدىڭ تۇسىنان شىعىپ، ورىندىققا دەمالعالى وتىرا كەتتىم. وتكەن-كەتكەندەر ماعان تاڭدانا قارايدى. مەن بولسام، اۋىر وي ۇستىندەمىن.
و، ۇلى جاراتۋشىم، مەن قانداي باقىتسىز ەدىم! بۇكىل كەمباعال تىرلىگىم تانىمدە ءمۇزداپ قاتىپ، ابدەن شارشاپ-شالدىقتىم، ەندى وعان جان كىرگىزىپ، قان جۇرگىزەمىن دەپ كۇرەسۋدىڭ دە قاجەتى جوق. قاتال، قاتىباس قيىنشىلىق ابدەن تيتىقتاتىپ، تۇبىمە جەتتى؛ قيراپ قۇر سۇلدەرىم عانا قالىپ، ءوزىمنىڭ بەيشارا كولەڭكەمە اينالدىم. ەكى يىعىم سالبىراپ، قيسايىپ، كەۋدەمدەگى شانشۋدى ءسال دە بولسا باسۋ ءۇشىن بۇكشيىپ جۇرەتىن بولدىم. ەكى كۇن بۇرىن ءوز ۇيىمدە ارسا-ارسا دەنەمدى كورىپ، كوزىمنىڭ جاسىن تىيا المادىم. بىرنەشە اپتا بويى جەيدە اۋىستىرماي، ول تەردەن سىرەسىپ ءسىرى بوپ قاتىپ، كىندىگىمدى قاجاپ ءجۇر. قاجالعان جەردەن قان اعادى، ونى ونشالىق اۋىرسىنباعانىممەن، دەنەمدە جارا بولعانى قيىن-اق. ونى ەمدەي المادىم، ءوز بەتىمەن ول دا جازىلمادى؛ جۋىپ ابايلاي ءسۇرتتىم دە، سول ءسىرى جەيدەنى قايتا كيدىم.
ورىندىقتان قوزعالماي، وسىنىڭ ءبارىن ويلايمىن دا، جانىم جابىعادى. وزىمە-وزىم جەكسۇرىنمىن، ءتىپتى قولىما قاراسام، ول دا جيىركەنىشتى كورىنەدى. مىناۋ ءالسىز، قاۋقارسىز قولدار ىزامدى كەلتىرەدى، جىپ-جىڭىشكە ساۋساقتارىما قاراپ وز-وزىمنەن اشۋلاناتىنىم بار، تەك تەرىمە عانا ءىلىنىپ ىلبيگەن دەنەمدى جەك كورەمىن، وسىناۋ وتكىنشى قاۋاشاقتى سۇيرەپ ءىلبىپ جۇرە بەرەم دەگەن ويدان تۇلا بويىم قالتىراپ كەتەدى. قۇدايا، وسىنىڭ ءبارى تەز ءبىتىپ تىنسا ەكەن. ولۋگە قانداي اسىق دەسەيشى مەن بەيباق!
ءوز كوز الدىمدا تاپتالعان، قورلانعان، مىجىلعان قالپىمدا ورنىمنان تۇرىپ، ۇيگە تارتتىم. جولاي ءبىر قاقپانىڭ ۇستىنەن "اندەرسەننىڭ دۇكەنىنە كىرە بەرىستەن وڭعا بۇرىلساڭ، ەڭ جاقسى كورپەلەر بار، دەگەن جارنامانى كوردىم. قانداي ەستەلىك!" دەپ حاممەرسبورگتاعى شاتىرىمدى، كىشكەنتاي اتكەنشەگىمدى، ەسىكتىڭ اينالاسىنداعى گازەت تۇسقاعازداردى، ماياك قاراۋىلىنىڭ قۇلاقتاندىرۋىن جانە ناۋباي فابيان ولسەننىڭ بۋى بۇرقىراپ جاڭا پىسكەن نانىن ەسكە ءتۇسىردىڭ. شىركىن-اي، ءومىرىم و كەزدە قازىرگىدەن الدەقايدا جاقسى ەكەن عوي؛ بىردە ءبىر-اق تۇندە قۇنى ون كرون تۇراتىن فەلەتون جازىپ تاستاپ ەدىم، ەندى ەشتەڭە، ءيا ەشتەڭە جازا المايتىن بولدىم، قولىما قالام السام بولدى، باسىمداعى ويلار ايدالاعا قاشادى. ءيا، بۇنى توقتاتپاسا بولمايدى. توقتاماي تارتىپ كەلەمىن.
ءمالىش دۇكەنىنە جاقىنداعان سايىن بىردەڭەدەن سەكەم الىپ، قاۋىپتەنەتىن سياقتىمىن، ايتكەنمەن ءوز قىلمىسىمدى ءوز ەركىممەن مويىنداۋعا دەگەن شەشىمىم بەرىك. مىنە، باسپالداقپەن بايىپتى باسىپ كوتەرىلىپ كەلەمىن، ەسىك الدىندا كىشكەنتاي قىزبەن كەزدەسىپ قالدىم دا، ونى وتكىزىپ جىبەرىپ، ەسىكتى جاپتىم. پىركازشىكپەن تاعى دا بەتپە-بەت ۇشىراسىپ تۇرمىز.
— اۋا رايى سۇمدىق ناشار بوپ ءتۇر، سولاي ەمەس پە؟ — دەيدى ول
بۇنداي بۇلتاقتىڭ نە قاجەتى بار؟ ول نەگە مەنى بىردەن جاعامنان
المايدى. ىزا بۋعان باسىم:
— مەن جالپى اۋا رايى تۋرالى مىلجىڭداسقالى كەلگەنىم جوق، — دەپ دۇڭك ەتتىم.
مەنىڭ قىزبالىعىم ونى ابدىراتىپ تاستادى. تۇككە تۇرعىسىز ساۋداگەر ەشتەڭەگە تۇسىنەر ەمەس، ودان بەس كرون قاعىپ كەتكەنىم ونىڭ ميىنا كىرىپ شىعار ءتۇرى جوق.
بەيشارا ەشتەڭەگە كۇدىكتەنبەيدى دە كۇماندانبايدى.
ە، قۇدايا، قانداي اقىماق اڭقاۋلاردىڭ اراسىندا ءومىر كەشۋگە تۋرا كەلەدى دەسەيشى! مەن ونى سىباي تۇرىپ، ءىستىڭ قالاي بولعانىن بۇگە-شىگەسىنە دەيىن باقاي شاقتاپ باياندايىن كەپ؛ مۇنىڭ قاشان بولعانىن، ول قايدا، مەن قاي جەردە تۇرعانىمىزدى، اقشانىڭ قايدا جاتقانىن، مەن ونى قالاي الىپ، ۋىسىما قىسقانىمدى تۇگىن قالدىرماي ايتىپ بەردىم. اقىر سوڭىندا ونىڭ ميىنا دا بىردەڭە باردى، ءبىراق ەشبىر ارەكەت جاساعان جوق. باسىن عانا شايقاپ، قابىرعانىڭ ار جاعىنداعى اياق دۇرسىلىنە قۇلاق تۇرەدى، ماعان اقىرىن سويلە دەپ ىم قاعادى. تاقا بولماعان سوڭ:
— ءيا، مۇنىڭىز جاقسى بولماعان ەكەن، — دەپ مىرس ەتتى.
— جوق، توقتاڭىز! — دەپ تايتالاس رۋحى قىزدىرعان مەن ونى شامداندىرۋعا تىرىسىپ ايقايلاپ بەردىم.
— بەيشارا ساۋداگەر سىزگە مەنىڭ ونشالىق يتتىك جاساماعانىمدى ءتۇسىنۋ قايدا. ول اقشانى مەن مەنشىكتەپ كەتتى دەپ ويلاماڭىز، جوق، ونى باس پايداما جاراتايىن دەپ ويلاعان جوقپىن، ونداي قىلىق ماعان جات، ويتكەنى ادال اداممىن.
— ول اقشانى نە ىستەدىڭىز؟
— وزىڭىزگە ماعلۇم بولسىن، ونى مەن سوقىر تيىنىن قالدىرماي ءبىر ءمۇساپىر كەمپىرگە بەردىم. سولاي جاراتىلعان ءبىر جانمىن، جۇرەگىم تاس ەمەس، جارلى-جاقىبايلاردى اياپ جۇرەمىن...
ول ويلانىپ قالدى، مەنىڭ ادال ادام ەكەنىمە سەنىمى ءالى كامىل ەمەس. اقىرى:
— ال اقشانى وزىمە نەعىپ قايتارمادىڭىز؟ — دەپ سۇرادى.
— ءتۇسىنىڭىزشى ەندى، — دەدىم سازبەتتەنىپ. — ءسىزدى اياپ، ءسوز كەلتىرمەيىن دەدىم عوي. سونداعى ماعان ايتقان العىسىڭىز با ءبۇل. وسىندا ادەيى كەلىپ، قانشا ۋاقىتتان بەرى بولعان جايدى بايانداپ تۇرمىن، ال ءسىز بولساڭىز، ءتىپتى ار-ۇياتتان ايىرىلىپ، مەنى ءىلتيپاتقا دە العىڭىز كەلمەيدى. جالپى، ءسىزدى كىسى دەپ كەلىپ جۇرگەن مەندە ەس جوق. كورىنبەڭدەرشى كوزىمە! قۇرمەتىڭىزگە قۇلدىق!
ەسىكتى تارس جاۋىپ، تايىپ وتىردىم.
ال ءوزىمنىڭ جىرتىق-جاماۋ قاراكولەڭكە تۇراعىما ورالعاندا دىمقىل قاردان مالمانداي سۋ بولعان سورلى باسىم بۇكىل ايبىنىمنان ايىرىلىپ، ۇنجىرعام قايتا ءتۇستى. بەيشارا پىركازشىكتى بەكەر تارپا باس سالعان ەكەنمىن دەپ وكىنىپ، انايى قىلىعىم ءۇشىن جازالاعالى ءوزىمدى القىمنان الدىم. ارينە، ول ءوز ورنى ءۇشىن ولەردەي قورقادى، سوندىقتان جەتپەيتىن بەس كرون ءۇشىن شۋ كوتەرۋگە باتپادى. مەن بولسام، سونى پايدالانىپ، ايعاي سالىپ، ءسوز سايىن كەكەتىپ، مۇقاتىپ بەردىم. ال قوجايىننىڭ ءوزى قابىرعانىڭ ار جاعىندا تۇرعان بولۋى كەرەك، كەز كەلگەن ۋاقىتتا نە بولىپ جاتقانىن كورۋ ءۇشىن شىعا كەلۋى مۇمكىن عوي. راس، بۇدان اسقان پاسىقتىقتى ويلاپ تابۋ قيىن.
ەھ، مەنى نەگە ۇستاتىپ جىبەرمەدى ەكەن؟ سوندا ءبارى دە بىتەتىن ەدى. كىسەن سالۋعا ءوز قولىمدى ءوزىم ۇسىنار ەدىم. تيتىمدەي دە قارسىلىق كورسەتپەي، قايتا كومەك كورسەتەر ەم ءوزىمدى تۇتقىنداۋعا كەلگەندەرگە قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي-اۋ، ءوز باسىم، باقىتتىڭ ءبىر ءساتى ءۇشىن ءومىرىمدى بەرۋگە بارمىن. كۇللى ءومىرىمدى ءقازىر قاتىق كوجە ءۇشىن دە بەرەر ەم. تىم قۇرماسا تاپ وسى جولى وتىنىشىمە قۇلاق اسشى!..
ۇيىقتاۋعا سۋ كيىمىممەن جاتتىم، تۇندە ءولىپ كەتۋىم دە مۇمكىن دەگەن ءبىر بۇلىڭعىر وي كەلىپ، سوڭعى كۇشىمدى جيىپ، توسەگىمدى تاڭەرتەڭ دۇرىسىراق بوپ كورىنسىن دەپ تارتىپكە كەلتىردىم. جاتتىم دا ەكى قولىمدى ايقاستىرىپ كەۋدەمە قويدىم.
كەنەت يلايالي ەسىمە ءتۇستى. ءبىر كەش بويى ونى نەعىپ ەسىمە الماعانمىن! كوڭىلىمە قايتادان ساۋلە شاشىراپ، كۇن نۇرىنىڭ جۇپ-جۇمساق شاپاعى سەبەزدەپ، بويىما راقات ءبىر جىلىلىق جۇگىردى. كۇننىڭ كوزى بارعان سايىن جارقىراپ، ۇياڭ، نازىك، ايالى نۇرى ەلتىتىپ ماس قىپ تاستاعانداي. سوسىن كۇن كۇيدىرىپ، سامايىمدى ورتەپ سۇراپىل جالىنىمەن دىڭكەلەگەن ميىمدى جالماپ جەپ جاتقانداي بولدى. ەندى كوز الدىمدا الاۋ وت جارقىلداپ، جەر مەن كوكتىڭ اراسىن ءورت الىپ، الدىمنان وت ادامدار مەن اڭدار، وتتى تاۋلار مەن ديۋ-پەرىلەر، شىڭىراۋلار مەن شولەيت شولدەر شىعىپ، بۇكىل الەم الاۋلاپ، اراسات كۇنىنىڭ ءتۇتىندى جالىنى لاپىلداعان سەكىلدى.
ودان وزگە ەشتەڭە كورگەن دە، ەستىگەن دە جوقپىن...
كەلەسى كۇنى قارا تەرگە ءتۇسىپ وياندىم، مەنى مەيىرىمسىز بەزگەك قالشىلداتىپ جاتىر ەكەن. اۋەلى ماعان نە بولعانىنا ونشا تۇسىنبەدىم، ءبازبىر وزگەرىس بولعانىن باجايلاپ، ءوزىمدى-وزىم تانىماي، جان-جاعىما قاراپ، سيپالاپ كوردىم، تەرەزەنىڭ قارسىداعى دا ەمەس، تاپ مىنا قابىرعادا تۇرعانىنا تاڭداندىم؛ اۋلادا ات تۇياعىنىڭ، ءدۇرسىلى ەستىلدى، ماعان ول دىبىس توبەدەن كەلىپ جاتقانداي كورىندى. ونىڭ ۇستىنە جۇرەگىم اينىدى...
سۇپ-سۋىق سۋ شاشتارىم قوبىراپ ماڭدايىما جابىسىپ قاپتى، شىنتاعىما سۇيەنىپ باسىمدى كوتەرسەم، ۋىس-ۋىس تۇسكەن شاشىم شاشىلىپ جاستىقتا دا جاتىر. باشماق كيگەن اياعىم ءتۇنى بويى كۇپ بوپ ءىسىپ كەتىپ، باشپايلارىمدى ارەڭ قوزعادىم.
كۇن كەشكىرىپ قالىپتى، ىمىرت ۇيىرىلە باستاعان سوڭ توسەكتەن تۇرىپ، بولمەدە ارلى-بەرلى جۇرۋگە كىرىستىم. تەپە-تەڭدىكتەن ايىرىلىپ، اياعىمدى اۋىرتىپ الماس ءۇشىن ادىمىمدى ابايلاپ اقىرىن باستىم. ونشا ازاپ شەككەن جوقپىن، جىلاعىم دا كەلمەدى؛ مەن جالپى رەنجۋدىڭ ورنىنا قۋاندىم، بۇدان باسقا تاعدىردىڭ ماعان قاجەتى جوق بوپ كورىندى.
سوسىن ەپتەپ باسىپ ۇيدەن شىقتىم. اس-سۋعا زاۋقىم سوقپاعانىنا قاراماستان مەنى ازاپقا سالعان جالعىز-اق اشتىق بولدى. ارانىم اشىلىپ، قارنىمنىڭ اشقانىن بارعان سايىن قاتتى سەزىندىم. كەۋدەمدى ءبىر سىرقات اياۋسىز كەمىرىپ، ىشتە ءۇنسىز، وعاش ارەكەت ارالاپ جۇرگەن سياقتاندى. ونداعان قۇيتاقانداي اڭدار كەۋدەمدى بىردە و جاقتان، بىردە بۇ جاقتان جۇلمالاپ، سوسىن تىنا قالىپ، قايتا توپىرلاپ كەپ كەمىرىپ جەپ جاتقانداي كورىندى.
مەن اۋىرعان جوقپىن، ءبىراق ءالىم قۇرىپ، قارا تەرگە مالشىنامىن. الاڭعا بارىپ دەمالسام عوي دەپ دامەلەنىپ ەدىم، الايدا جولى تىم الىس ءارى اۋىر بولدى، سوندا دا تالتىرەكتەپ جەتىپ، الاڭمەن استاساتىن كوشەنىڭ بۇرىشىنا جەتىپ توقتادىم. كوزىمە تەر قۇيىلىپ كوزىلدىرىگىمنىڭ اينەگىن جۋىپ، اينالانى كورسەتپەدى، سوندىقتان دا ايالداپ، بەتىمدى ءسۇرتىپ الۋعا تۋرا كەلدى. قايدا تۇرعانىمدى كورگەم جوق، ءتىپتى ونى ويلامادىم دا. ايتەۋىر توڭىرەگىم قۇلاق تۇناتىن ۋ-شۋ.
كەنەت "ساقتانىڭدار!" دەگەن ۇزدىك-سوزدىق قاتتى ايقاي ەستىلدى. ول ايقايدى ەستىپ، تىپتەن جاقسى ەستىپ، ءالسىز اياعىمنىڭ مۇمكىندىگىنشە شاپشاڭ قيمىلداپ ءبىر جاعىنا قاراي جالت بەردىم. ءبازبىر كارلى قۇيىنداي ناۋباي ارباسى جانىمنان زۋ ەتە قاپ، كۇرتەمنىڭ ەتەگىن ءىلىپ كەتتى، ءسال ءابجىل دەۋ بولسام ءبارى دە ءساتتى اياقتالاتىن ەدى. ءسال-پال شاپشاڭىراق بولىپ، شالت قيمىل جاساسام دوڭعالاق جاناي وتپەس ەدى، ەندى ءبارى كەش، مەن ونىڭ استىندا قالىپ، اياعىمنىڭ باشپايلارىن ەزىپ كەتتى، ماعان ولار ورىپ تۇسىرىلگەندەي سەزىلدى.
ارباكەش اتتارىن شاۋىپ بارا جاتقانىنان توقتاتىپ، جالت بۇرىلىپ، ماعان نە بولعانىن ۇرەيمەن سۇراپ جاتىر. اي، بۇدان دا سوراقى بولۋى مۇمكىن ەدى عوي... ءيتىم ءبىلسىن بە، قانداي سۇمدىق بولعانىن... سىنىق بار دەپ ايتەۋىر ويلامايمىن... اھ، مازامدى الماڭىزشى...
حال-قادەرىمدە شوقالاقتاپ ورىندىققا جەتتىم؛ كورگەلى ەنتەلەپ توپىرلاعان توبىردى ۇناتپايمىن-اۋ، ۇناتپايمىن. ءبىراق ەرۋلەپ العان شىركىندەر انتالاپ ايتقانعا باعا ما؟ ال مەن ولمەي امان قالدىم عوي، وپات بولۋىم كەرەك-اق ەدى، ءبىراق جەڭىل ۇرەيمەن قۇتىلدىم. بارىنەن جامانى باشماعىم جىرتىلعانى، ۇلتانى سىپىرىلىپ قالدى، تۇمسىعى ارانداي اشىلىپ، نان سۇراپ تۇرعانداي. اياعىمدى كوتەرىپ، الگى اشىلعان اراننان، تارىلعان تاباننان قان كوردىم. امال نە، ءبىزدىڭ ەشقايسىمىز دا كىنالى ەمەسپىز. كوشىر جالپى مەنىڭ ونسىز دا مۇشكىل ءحالىمدى شۇقىلاپ ۋشىقتىرعىسى جوق. الايدا ودان ءبىر كىشىگىرىم نانىڭدى تاستاپ كەت دەپ وتىنۋىمە بولاتىن ەدى، البەتتە ول تىلەكتى ورىندار ەدى. قايتا قۇلشىنا ورىنداۋعا ءتيىس قوي تىلەكتى. ول ءۇشىن جاراتقاننىڭ مەيىرىمى ءتۇسسىن جازعانعا.
اشتىق مەنى شىداتپاۋعا اينالدى. اشىلىپ العان اراندى، ويانىپ العان تابەتتى تىزگىندەۋ قيىن بولدى. ورىندىقتا تىپىرشىپ، تىزەمدى جيناپ كەۋدەمە قىستىم. قاس قارايعان سوڭ سۇيرەتىلىپ راتۋشاعا قاراي تارتتىم، وعان قالاي جەتكەنىمدى قۋداي ءبىلسىن، ايتەۋىر باعان قاناتىنا كەپ وتىردىم. كۇرتەمنىڭ ءبىر قالتاسىن سوگىپ الىپ شايناي باستادىم. كوزىمدى قاراڭعىلىققا قاداپ، ەشتەڭە كورمەي، مۇرنىمدى تارتىپ قويىپ، ويلانباي شايناپ وتىرمىن. اينالامدا ويناپ جۇرگەن بالالاردىڭ ايعاي-شۋىن ەستيمىن، ارا-تۇرا وتكەنى كەتكەندى بۇلدىر عانا اڭعارامىن؛ زەردەم باسقا ەشتەڭەنى قابىلدار ەمەس.
كەنەت باسىما بازارعا بارىپ ءبىر كەسەك شيكى ەت تابۋ كەرەك دەگەن وي كەلدى. باعان قاناتتارىن بويلاي وتىرىپ، جابىق بازاردىڭ شالعاي شەتىنە جەتىپ، باسپالداقپەن تومەن ءتۇستىم. ەت قاتارىنا جەتەر-جەتپەس تە ارتىما بۇرىلىپ، ويلاپ تاپقان قيالداعى يتىمە وسى ارادا تۇرا تۇر دەپ بۇيرىق بەرگەندەي داۋىسىمدى شىعارا زەكىپ قويدىم. سوسىن ءبىرىنشى كەزدەسكەن قاساپشىدان:
— مارحابات ەتىپ، يتىمە ءبىر سۇيەك بەرىڭىزشى، — دەدىم باتىل سويلەپ. — ەتسىز تەك سۇيەك بولسا بولعانى، ايتەۋىر ءيتتىڭ تىسىنە بىردەڭە باسىپ جۇرگەنى كەرەك قوي.
ماعان سۇيەك بەردى، سۇيەك بولعاندا دا ەتى تولىق سىلىپ الىنباعانىن بەردى، ونى مەن كۇرتەمنىڭ وڭىرىنە جاسىرا قويدىم. قاساپشىعا ىستىق ىقىلاسپەن العىس ايتىپ ەدىم، ماعان ول تاڭ-تاماشا بولىپ ءبىر ءتۇرلى قارادى.
— العىسقا تۇرارلىق نارسە ەمەس قوي، — دەدى ول
— Ah، ولاي دەمەڭىز، — دەپ مىڭگىرلەدىم. — ءسىز وتە ءبىر مەيىربان ادام ەكەنسىز.
باسپالداقپەن قايتا كوتەرىلدىم. جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس سوعىپ، اتتاي تۋلادى.
مەڭىرەۋ شولاق كوشەدەن بۇرىلىپ، ءبازبىر قۇلاپ جاتقان قاقپانىڭ الدىنا كەپ توقتادىم. مۇندا مۇلدەم قاراڭعى ەكەن. سونى قول كورىپ سۇيەكتى ءمۇجي باستادىم.
ەتى ءدامسىز بوپ شىقتى، وزىنەن جيىركەنىشتى ءبىر ءيىس شىعادى. ونىسى ۇيىعان قاننىڭ ءيىسى، ودان اپ-ساتتە جۇرەگىم اينىدى. سوسىن سۇيەكتى مۇجۋگە قايتا كىرىستىم، ەگەر ىشكە بارعان ءبىر ءتۇيىر ەتتى قۇسپاي، ۇستاپ قالا السام، اسەرى ءسوزسىز بولار ەدى، تەك ۇستاپ قالۋ قاجەت. الايدا جۇرەگىم تاعى دا اينىدى. اشۋىم كەپ، سۇيەكتىڭ ءبىر ءتۇيىر ەتىن تىسىممەن سىپىرىپ الىپ، ءوزىمدى كۇشتەپ جۇتىپ جىبەردىم. ونىمنان دا ەشتەڭە شىققان جوق ءتۇيىر ەت قارىنىما بارىپ جىلىنىسىمەن، لىقسىپ اۋزىمنان قايتا شىقتى. قانىم قايناپ كەتكەن مەن جۇدىرىعىمدى قاتتىراق جۇمىپ، لاجسىزدان جىلاپ جىبەرىپ، كەمىرە باستادىم. كوز جاسىنان سۇيەك سۋلانىپ، لاستاندى دا، مەنى قايتا لوقسىتتى. قاتتى ايعايلاپ جالعاننىڭ جارىعىن جاتىپ قارعادىم كەپ.
توڭىرەك تىپ-تىنىش. اينالامدا ءتىرى جان جوق، مەلشيگەن قاراڭعىلىق پەن ۇنسىزدىك قانا. كوڭىلىم الەم-تاپىرىق كەۋدەم سىرىلداپ، تىنىسىم قىرىلداپ شىعادى. كوزىمنىڭ جاسىن كولدەتىپ، ءتىسىمدى شىقىرلاتىپ، بويىما ءال بەرەر جۇتقان ەتىمدى تۇيىر-تۇيىرىمەن قۇسىپ تاستاپ جاتىرمىن. ءوزىمدى-وزىم ۇستاپ، قانشا تىرىسسام دا، جاسار لاجىم جوق، دارمەنسىز ىزامەن، دولدانعان اشۋمەن سۇيەكتى تابالدىرىققا قاراي لاقتىرىپ جىبەرىپ، جان داۋسىم شىعا ايقايلاپ، قىرىلداعان قىرشاڭقى ۇنمەن قۇداي اتىنا ايتپاعان لاعىنەتىم جوق. ەكى قولىمدى ايقاستىرىپ، تۋرا كوكتەگى ءتاڭىردىڭ وزىنە ءتىل قاتىپ: ەي، بارىنەن بيىك ۆاال، سەن جوقسىڭ عوي، ەگەر بار بولساڭ، مەنىڭ سۇمدىق قارعىسىمنان اسپاندا توزاق وتى الاۋلار ەدى. ەي، تىڭدا مەنى، ساعان قىزمەت ەتپەك ەدىم، كەۋدەمنەن كەرى يتەرىپ تاستادىڭ، سوندىقتان دا سەنەن تەرىس اينالىپ كەتتىم، ءساتتى ساعاتىڭدى ۋىسىڭنان ءوزىڭ شىعارىپ الدىڭ. ەي، سەن تىڭدا تاعى دا، مەن جاقىندا ولەمىن، تابىتتىڭ تابالدىرىعىندا تۇرمىن، ءبارىبىر سوندا دا ساعان تۇكىرگەنىم بار، قۇدىرەتى كۇشتى انيس سەن مەنىڭ ساعىمدى سىندىرۋعا بولمايتىنىن بىلمەي، وزىڭە زورلاپ باعىندىرعىڭ كەلدى. مەنى جاسىتىپ جەر قىلۋعا بولمايتىنىن نەعىپ بىلمەيسىڭ سەن؟ الدە مەنىڭ جۇرەگىمدى ۇيقىدا جاتىپ جاراتىپ پا ەدىڭ سەن؟ ەي، سەن تىڭدا، بارلىق بولمىس- بىتىمىممەن، بۇكىل جان جۇرەگىممەن سەنى جەك كورەمىن، جاساعان جاقسىلىعىڭا كورسەتكەن راقاتىنا پىسقىرمايمىن دا. قازىردەن باستاپ سەنىڭ وزىڭنەن دە،
جولىڭنان دا باس تارتامىن، ساعان قايتادان ويىسار بولسا، ءوزىمنىڭ وي-پىكىرىمە دە لاعنەت ايتامىن، اتىڭدى قايتىپ اتار بولسا، ءوز اۋزىمدى ءوزىم جىرامىن. ەي، سەن، تىڭدا، شىنىمەن بار بولساڭ، ساعان ايتار سوڭعى ءسوزىم مىناۋ — بۇگىن دە، ەرتەڭ دە، جانە ءومىر باقي ايتارىم: حوش ماڭگى! ەندى ءۇنسىز-تۇنسىز سەنەن تەرىس اينالىپ، ودان ءارى ءوز جولىممەن كەتەمىن...
توڭىرەك تىپ-تىنىش. تولقىپ تىنىشسىزدانۋ مەن قايعى-قاسىرەتتەن تۇلا بويىم قالشىلداپ، ورنىمنان قوزعالماي، بۇرق ەتە قالعان ەسسىز اشۋ- ىزادان ەڭىرەپ جىلاپ، السىرەپ، كۇبىرلەپ قانا لاعىنەتتى جاۋدىرىپ وتىرمىن. Ah، بۇنىڭ ءبارى كىتابي ءدىلمارسۋ، ءتىپتى ءوزىمنىڭ تۇككە تۇرعى سىزدىعىما قاراماي، ادەمى سويلەۋگە تىرىساتىنىم بار. قاقپا الدىندا جارتى ساعاتتاي تۇرمىن، باعاننان ۇستاپ كۇبىرلەپ، وكسىپ جىلاپ تۇرمىن. كەنەت قۇلاعىما ءبىر داۋىس كەلدى، ءوزارا اڭگىمەلەسىپ ەكى ادام وسىلاي قاراي كەلە جاتىر. قاقپادان شەگىنىپ ۇيلەردىڭ ىرگەسىمەن تاسالانىپ، جارىق كوشەگە شىقتىم. يۋنگسباككەننەن تومەن تۇسكەندە باسىما قايداعى-جايداعى وعاش ويلار كەلگەنى. مەنىڭشە، الاڭنىڭ شەتىندەگى ۇسقىنسىز لاشىقتار، سارايلار مەن ەسكى قويمالار توزعان كويلەك سياقتى توڭىرەكتىڭ ءسانىن كەتىرىپ ءتۇر ولار الاڭدى ءبۇلدىرىپ، قالانى ۇسقىنسىزداندىرادى عوي — جويىلسىن بۇل قاۋساعان قۇرىلىستار! جاعراپيا ينستيتۋتىن وسى جاققا كوشىرسە، قانشا قارجى جۇمسالاتىنىن ويشا ەسەپتەگەن بولامىن. قاسىنان وتكەنىمدە ىلعي قايران قاپ تاڭداي قاعاتىنداي ءوزى دە ءبىر ادەمى عيمارات-اۋ! بالكىم، بۇنداي ىسكە جەتپىس، ءتىپتى جەتپىس ەكى مىڭ كرون بايلىعىڭ بولماي بەل بۋۋ قيىن عوي. ءىس باستاۋ ءۇشىن ءبىراز قارجى ءبۇل! — دەپ ويلاعاندا باسىمدا تۇك جوق سياقتى ەدى. مەنى ءدىرىل شىداتپاي اكەتىپ بارادى، اراسىندا اۋىق-اۋىق وكسىپ تە قويامىن. مەندە ءومىر وسىمەن ءتامامدالدى، اقىرعى ءانىم ايتىلىپ ءبىتتى دەگەن ءبىر سەزىم بولدى. ءبىراق ونىڭ ەندى ماعان ءبارىبىر، شىن مانىندە وعان ەشبىر الاڭدايتىن مەن جوق. قايتا ەز تۇراعىمنان بىرتە-بىرتە الىستاپ، قالانى قاق جارىپ پورتقا كەلە جاتىرمىن. ولگىم كەلسە، تۋرا كوشەدە جاتا قاپ ءولىپ كەتە بەرمەيمىن بە. قايعى-قاپادان ەنجار بولىپ كەتتىم؛ جانشىلعان باشپايلارىم شىداتپاي اۋىرىپ، زاردابى جوعارىلاپ جامباسىما جەتكەندەي سەزىنەمىن، ءبىراق وعان مازاسىزداناتىن مەن جوق. بۇدان الدەقايدا زور ازاپ شەگىپ، قايعى-قاسىرەت تارتتىم ەمەس پە.مىنە، مەن تەمىرجول كوپىرىنە شىقتىم. ءبۇل ارادا ەشبىر قوزعالىس تا، شۋ دا جوق، ارا-تۇرا بالىقشى مەن ماتروس سياقتى قالتاسىنا قول سالىپ قىدىرىپ جۇرگەن كىسىلەر كەزدەسىپ قالادى. قاتارلاسقانىمىزدا ماعان تەسىلە قاراعان ءبىر اقساق ادامعا نازارىم اۋدى. ونى ەرىكسىز توقتاتىپ، قالپاعىمدى ءسال كوتەرىپ "موناحتىڭ" ءجۇزىپ كەتكەن-كەتپەگەنىن سۇرادىم. سۇراي تۇرىپ ءوزىمدى-وزىم ۇستاي الماي، ونىڭ تاپ تاناۋىنىڭ الدىنان ساۋساعىمدى شەرتىپ قالىپ:
— ءتايىرى العىر، "موناح" پا! ول تۋرالى تارس ۇمىتىپ كەتىپپىن عوي.
ايتكەنمەن، سول كەمە تۋرالى وي ەرىكسىز باسىما كىرىپ الىپ شىقپاي قويدى.
— ءيا، قاس قىلعانداي "موناح" كەتىپ قالعان ەكەن عوي.
— ال ونىڭ قايدا كەتكەنىن ايتپاس پا ەكەنسىز ماعان؟
ول ويلانىپ قالدى، اقساق اياعىن ءسال كوتەرىپ بۇلعاپ اپ: —جوق، — دەدى. — ال ونىڭ قانداي جۇك تيەگەنىن بىلەسىز بە؟ —جوق، — دەپ جاۋاپ قاتتىم.
ءبۇل ەكى ورتادا مەن "موناحتى" ۇمىتىپ ۇلگەرىپ، اقساقتى حالمەسترونعا دەيىنگى قاشىقتىقتىڭ قانشا ەكەنى، جانە ەسكى ەسەپپەن، جاعرافيالىق ميليامەن ەسەپتەگەندەگى قاشىقتىعىن سۇرادىم.
— حالمەسترونعا دەيىن، بالكىم...
— نەمەسە ۆەبلۋنگەنەسكە دەيىن؟
— وندا بىلاي: حالمەسترونعا دەيىن بالكىم...
— بەرمەن قاراڭىز، ۇمىتپاس ءۇشىن، — دەپ ونىڭ ءسوزىن قايتا ءبولدىم. — مارحابات ەتىپ، ءبىر شوكىم تەمەكى بەرىڭىزشى، قۇيتتاي عانا شوكىم!
تەمەكىنى الىپ، العىستى جاۋدىرىپ، كەتىپ قالدىم. تەمەكىنى جالپى پايدالانعانىم جوق، قالتاما سالا سالدىم. اقساق مەنىڭ ارتىمنان قاراپ قالدى، بالكىم، وعان ءبىر كۇدىك تۋعىزسام كەرەك. قايدا بارسام دا ونىڭ كۇمانشىل كوزقاراسى قىر سوڭىمنان ءبىر قالماي، ءتۇپ ءىزىمدى باعىپ اڭدىپ جۇرەتىن وسى ادامدى ۇناتپاي قالدىم. بۇرىلىپ وعان قايتىپ كەلدىم دە، تۋرا قاراپ:
— ءيشى! — دەدىم.
ءبىر عانا وسى سوز؛ ءيشى. باسقا تۇك تە ايتقام جوق. وسىنى ايتىپ، بەتىنە تەسىلە قاراپ تۇرىپ، كوزقاراسىمنىڭ و دۇنيەدەن شىققانداي سۇمدىق ۇرەيلى ەكەنىن سەزدىم.
الگى ءسوزدى ايتىپ ءبىر اۋىق ورنىمنان قوزعالماي قالىپ، سوسىن ۆوكزالعا قاراي تارتتىم. اقساق ءتىس جارماي، تەك مەنى كوزىمەن ۇزاتىپ سالىپ تۇردى.
ءيشى مە؟ كەنەت توقتاي قالدىم. قالايشا بىردەن تانىماعانمىن؟ بۇل مۇگەدەكتى بۇرىن دا كەزدەستىرىپ ەدىم عوي. گرەنسەندە اپ-اشىق ەرتەڭگىلىكتە كورگەنمىن، جەلەتكىمدى باسەكە سالىپ جۇرگەنىم دە سوندا. ماعان سول كۇننەن بەرى تۇتاس عاسىر وتكەندەي كورىندى.
وسىنىڭ بارىنە الاڭ مەن پورت كوشەسىنىڭ بۇرىشىنداعى ءبىر ءۇيدىڭ قابىرعاسىنا سۇيەنە تۇرىپ وي جۇگىرتكەندە كەنەت ءدىر ەتە ءتۇستىم دە، كوزدەن تاسالانۋعا تىرىستىم. ءبىراق ونىڭ ءساتى تۇسپەي،
بار ۇياتتى جيىپ قويىپ، باسقا جاسار لاج قالماعان سوڭ باسىمدى تىك كوتەرىپ ەدىم، "كوماندورمەن" تۋرا بەتپە-بەت كەزدەسكەنىم عوي.
شالدۋارلىقتىڭ مەنەن قالاي شىعاتىنىن بىلمەيمىن، ول دۇرىستاپ كورىپ السىن دەگەندەي، قابىرعادان ءبىر قادام كەرى شەگىندىم. مۇنى مەن ونىڭ ايانىشىن تۋعىزعىم كەلىپ جاساعانىم جوق، قايتا ءوزىمدى ماسقارا ەتىپ قورلاۋ ءۇشىن ىستەدىم. جەرگە جاتا قالىپ، "كوماندوردان" بەتىمدى بىلش ەتكىزىپ، تەپكىلەپ تاپتا دەپ وتىنۋگە دە ءازىر ەدىم. ءتىپتى وعان قايىرلى كەش تىلەگەن دە جوقپىن.
زايىرى، "كوماندور" جاعدايىمنىڭ ويداعىداي ەمەس ەكەنىن اڭعارسا كەرەك، ءجۇرىسىن باياۋلاتتى، ال مەن بولسام ونى توقتاتۋ ءۇشىن:
— سىزگە بىردەڭەلەر اپارماق ەدىم، بىتىرە الماي-اق قويدىم... — دەپ مىڭگىرلەدىم.
— ءا، سولاي ما؟ — دەپ، كۇماندانعان سىڭاي تانىتتى ول. — دەمەك، ءسىز ءالى ونى بىتىرمەگەن ەكەنسىز عوي.
— جوق، بىتىرە الماي-اق قويدىم.
"كوماندوردىڭ" ءىلتيپاتىن سەزىپ، كوزىمە جاس تولدى، ءوزىمدى بەكەم ۇستاعىم كەپ، قاقىرىنىپ، قاتتى جوتەلىپ الدىم. "كوماندور" ءسىڭبىرىپ تاستاپ، ماعان قادالا قارادى.
— كۇنكورىستىك بىردەڭەڭىز بار ما؟ — دەپ سۇرادى.
— جوق، دەپ جاۋاپ بەردىم. — مەندە ەشتەڭە دە جوق. بۇگىندىككە ءنار تاتقان ەمەن، ال...
— قۇداي اياسىن، دوستىم ءسىزدى اشتان ءولتىرىپ، قالاي قاراپ وتىرامىز! — دەپ قالتاسىن اقتارا باستادى.
وسى ارادا تاعى دا مەنىڭ ارىم ويانا باستادى، تەسىلىپ بارىپ قابىرعاعا قايتا سۇيەنىپ "كوماندوردىڭ" ءاميانىن قالاي اقتارعانىنا كوز سالدىم، ءبىراق ۇندەگەنىم جوق. ول ماعان ون كرون ۇسىندى. جايدان-جاي، ويلانباستان ون كرون بەرىپ تۇر. بەرىپ تۇرىپ، ءسىزدى اشتان ءولتىرىپ، قاراپ وتىرۋعا بولمايدى دەپ قايتالاپ قويادى.
مەن مۇدىرىڭكىرەپ، باس تارتۋعا تىرىسىپ، اقشانى بىردەن الا قويمادىم.
— شىنىن ايتقاندا، ماعان ۇيات، ونىڭ ۇستىنە مىناۋىڭ ىز تىم كوپ.
— تەزىرەك الىڭىز! — دەپ ول ساعاتىنا قارادى — پويىزعا بارۋىم كەرەك، ول كەلىپ تۇرعان سەكىلدى كورىنەدى.
قۋانىشتان ءتىلىم بايلانىپ، اقشانى الدىم، اۋزىما ءبىر اۋىز سوز تۇسپەي، وعان راقمەت تە ايتا المادىم.
— ۇيالماڭىز! — دەدى "كوماندور" قوشتاسىپ تۇرىپ. — ءسىز جۇمىسىڭىزبەن وتەيسىز عوي.
اسىعىپ ول كەتىپ قالدى.
ونىڭ سىرتىنان قاراپ تۇرىپ بەرگەن كومەگى ءۇشىن العىس تا ايتپاعانىم ەسىمە ءتۇستى. ونى قۋىپ جەتەيىن دەسەم، ورنىمنان قوزعالا الار ەمەسپىن، ەكى اياعىم دا وزىمە باعىنبايتىن سياقتى. ول بولسا، بارعان سايىن الىستاي بەردى، الىستاي بەردى. ارتىنان قۋىپ بارا المادىم، ايعايلاپ شاقىرۋعا باتپادىم. ال الابۇرتقان كوڭىلىمدى باسىپ، داۋىستاپ ءبىر شاقىردىم، ەكى شاقىردىم، ءبىراق ول تىم الىستاپ كەتكەن ەكەن، ءالسىز ءۇنىم جەتپەدى. كوشەدە جالعىز تۇرىپ، ونىڭ تۋ سىرتىنان كوز الماي، سولق-سولق ەتىپ جىلادىم. "قۇلاق ەستىمەگەن ءىس!" — دەدىم ءوزىم ىشتەي. — ول ماعان تابانى كۇرەكتەي ون كرون بەردى-اۋ! الگىندە عانا ول تۇرعان جەرگە اۋىسىپ، ونىڭ كۇللى قيمىلىن قايتالاي باستادىم. قاعازدى جاسپەن سۋلاعان كوزىمە تاقاپ، ەكى جاعىن بىردەي قاراپ، توڭىرەككە تۇگەل ەستىلگەندەي ەتىپ قولىمدا تۇرعان راسىندا دا ون كرون اقشا دەپ انت-سۋ ىشكەندەي بولدىم. ءبىرقاۋىم ۋاقىتتان كەيىن، بالكىم، اينالام قۇلاققا ۇرعان تاناداي تىپ-تىنىش بولا قالعانىنا قاراعاندا شەكسىز كوپ ۋاقىت بولۋى كەرەك، كۇتپەگەن جەردە تامتەگاتەندەگى ون ءبىرىنشى ۇيدەن ءبىر-اق شىقتىم. ويتكەنى وسى ارادا ءوزىمدى ۇزاق تاسىعان ارباكەشتى الداپ تاستاپ كەتىپ، ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي اۋلا ارقىلى باسقا كوشەگە شىعىپ كەتىپ ەم عوي. از-كەم تۇرىپ ەسىمدى ءجيدىم دا، ءوز قىلىعىما تاڭدانىپ، قاقپاعا قايتا كىرىپ تۋرا "كەلۋشىلەرگە ارنالعان پانسيوناتقا" بەت الدىم. ودان قونالقا سۇراپ ەدىم، تاباندا توسەك-ورىن بەردى. كۇن سەيسەنبى. كۇن كەرەمەت اشىق، جارىق نۇر سەبەزدەپ، توڭىرەك تۇگەل مۇلگىپ قالعان. قار ەرىپ كەتتى، قايدا كوز سالساڭ دا شات-شادىمان، كوڭىلدى جۇرت، قۋانىشتى جۇزدەردەن كۇلكى لەبى ەسەدى. فونتانداردىڭ ۇستىندە كۇن نۇرىنان التىنداي جالقىن، اسپانداي كوگىلدىر سۋ شاپشىپ باسىلىپ، شاپشىپ باسىلىپ تۇر. تۇسكە تارماسا "كوماندوردىڭ" ون كرونى ارقاسىندا كادەگە باتىپ، تۇرىپ جاتقان تومتاگەندەگى ۇيدەن شىعىپ، قالاعا اتتاندىم. كوڭىلىم كوتەرىڭكى بولاتىن، كەشكە دەيىن الا شۇبار توبىردى قىزىقتاپ جۇرت كوپ جۇرەتىن كوشەلەرمەن قىدىردىم. كەشكى جەتىدەن نەداۋىر بۇرىن قاسيەتتى ۋلاپ الاڭىن ارالاپ ءنومىرى ەكىنشى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە كوز تاستاپ قويىپ ءجۇردىم. ءبىر ساعاتتان كەيىن كورەم عوي ونى! جۇرەگىم القىنىپ، اۋزىما تىعىلدى. نە بولار ەكەن؟ ول جۇگىرىپ باسپالداقتان تۇسكەندە نە ايتپاقپىن؟ قايىرلى كەش، بيكەش! -دەيمىن بە، الدە جىميىپ قارسى الام با؟ جىميۋمەن شەكتەلەيىن دەپ شەشتىم. البەتتە ءىلتيپات جاساپ، باسىمدى يەتىنىمدە ءسوز جوق.
مۇنشالىق ەرتە كەلگەنىمە ەپتەپ ۇيالىپ، الاڭنان كەتىپ كارل يۋان كوشەسىندە قىدىرىستاي باستادىم، ۋنيۆەرسيتەتتەگى ساعاتتان ءبىراق كوز المادىم دەسەم دە بولادى. ساعات سەگىزدە ۋنيۆەرسيتەت كوشەسىنە قايتا بۇرىلدىم. جولاي كەشىگىڭكىرەگەنىمدى اڭداپ، ادىمىمدى جەبەي ءتۇستىم. اياعىم قاتتى اۋىرىپ كەلەدى، ەگەر وسى اۋرۋ بولماسا، مەنەن باقىتتى جان جوق كورىنەر ەدى. القىنۋىمدى باسايىن دەپ فونتاننىڭ، الدىنا توقتاپ، وندا ۇزاق تۇرىپ، ءنومىرى ەكىنشى ءۇيدىڭ تەرەزەسىن اڭدىدىم، الايدا ول كوزگە تۇسپەدى. نەسى بار، كۇتەمىن، اسىعاتىن ەشتەڭە جوق، ءبىر شارۋاعا ونى ۇستاپ قالعان عوي، ءسىرا. كۇتىپ تۇرمىن. ال وسى مەنىڭ ءتۇسىم ەمەس پە، ءوزى؟ مۇمكىن وتكەن كەزدەسۋدى ەلەستەتكەن شىعارمىن، ويتكەنى ءتۇنى بويى ساندىراقتاپ جاتتىم عوي. كوڭىلىم الابۇرتىپ، وسىنى ويلاي باستادىم، كۇمان جاعى باسىپ بارا جاتقان سياقتى.
— ىم!
تۋ سىرتىمدا ءباز بىرەۋ جوتكىرىندى. ول جوتەلدى ەستىدىم، جەڭىل اياق الىستى دا ەستىدىم، ءبىراق ۇلكەن باسپالداقتان كوز الماي، وعان بۇرىلىپ قاراعانىم جوق.
— قايىرلى كەش! — دەگەن تىلەكتى ەسىتتىم سالدەن سوڭ. جىميۋدى ۇمىتىپ كەتتىم، ءتىپتى قالپاعىمدى دا شەشكەنىم جوق، ويتكەنى ونىڭ باسقا جاقتان كەلگەنى تاڭعالدىرىپ، ەسىمدى جيا المادىم.
— كوپ كۇتتىڭىز بە؟ — دەپ سۇرادى ول دەم الىسى جيىلەپ.
— جوق، كەشىرىڭىز، الگىندە عانا كەلدىم، — دەپ جاۋاپ قاتتىم. — ال تاقا كۇتىپ قالعاندا دا وندا تۇرعان قاسىرەت جوق قوي. ايتقانداي ءسىزدى مەن باسقا جاقتان كەلەر دەپ كۇتىپ ەدىم.
— مەن مامامدى شىعارىپ سالدىم، بۇگىن ونى قوناققا شاقىرعان ەدى.
— ءا، سولاي ما؟ — دەيمىن.
ورنىمىزدان قوزعالدىق. بۇرىشتا تۇرعان پوليسەي بىزگە قاراي بەرەدى.
— ال ءبىز ەندى قايدا بارامىز؟ — دەپ كىدىردىم قىز الدىندا.
— Ah، بارار جەردى ءوزىڭ تاڭداۋ دەگەن ءبىر قيىن شارۋا!
تىم-تىرىس ۇنسىزدىك ورنادى.
سوسىن ايتەۋىر بىردەڭە ايتۋ كەرەك بولعان سوڭ:
— ءسىزدىڭ ءۇيدىڭ تەرەزەلەرى قاراڭعى كورىنەدى عوي، — دەدىم.
— ءيا، قاراڭعى، — دەپ كوڭىلدەنە ءۇن قاتتى ول. — قىزمەتشى ايەل سۇرانىپ كەتىپ قالىپ ەدى، ۇيدە ەشكىم جوق.
ءبىز توقتاپ، بۇرىن ءومىرى كورمەگەندەي ءنومىرى ەكىنشى ءۇيدىڭ تەرەزەسىنە قارايمىز.
— ونداي بولسا، ءسىزدىڭ ۇيگە بارمايمىز با؟ — دەدىم مەن. — رۇقسات ەتسەڭىز، ەسىكتىڭ اۋزىندا-اق وتىرايىن.
ءون بويىم دىرىلدەپ كەتتى، مۇنداي باتىلسىزدىققا بارعانىما قاتتى وكىندىم. ول شامدانىپ كەتىپ قالسا نە بولادى؟ قايتىپ ونى كورە الماسام قايتتىم؟ ءاي، مەنىڭ وسى ەسكى-قۇسقىم دا ەڭسەمدى ەزىپ ءبىتتى-اۋ. ءۇمىت ۇزە تورىعىپ جاۋابىن كۇتتىم.
— ال سىزگە، شىنىن ايتقاندا ەسىك اۋزىندا وتىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق، — دەدى دە ول، ءبىز باسپالداقپەن جوعارى كوتەرىلە باستادىق.
اۋىز ءۇي قاراڭعى ەكەن، ول مەنى قولىمنان ۇستاپ، وزىمەن بىرگە ەرتىپ ءجۇردى. ۇدايى ۇندەمەۋدىڭ كەرەگى جوق، قىسىلماي-اق اڭگىمەلەسە بەرگەن ابزال، دەدى ول ۇيگە ەندىك. شىراعداندى جاعىپ، شامدى ەمەس، شىراعداندى جاعا تۇرىپ ول ءازىل ارالاس كۇلكىمەن بىلاي دەدى:
— تەك قانا ءسىز ماعان قاراماۋعا ءتيىستىسىز. اھ، ماعان قانداي ۇيات دەسەڭىزشى. ءبىراق مەن بۇدان بىلاي مۇندايدى ءومىرى جاسامايمىن.
— نە ءۇشىن بۇدان بىلاي دا جاساماسقا؟
— مەن ەشقاشان... جو-جوق. قۇداي ساقتاسىن، بۇدان بىلاي ءسىزدى ەشقاشان دا سۇيمەيتىن بولامىن.
— شىن سۇيمەيتىن بولاسىز با؟ — دەدىم مەن دە، ەكەۋمىز دە كۇلىپ جىبەردىك.
مەن وعان قولىمدى سوزدىم، ول جالت بەرىپ جالتارىپ كەتىپ، جۇگىرىپ ۇستەلدىڭ كەلەسى جاعىنا شىقتى. ءبىراز ۋاقىت بىر-بىرىمىزگە قاراپ قادالدىق تا قالدىق، ال ارامىزدا شىراعدان تۇردى.
سوسىن ول تور پەردەسى مەن قالپاعىن شەشە باستادى، ال جالت-جۇلت ەتكەن ەكى كوزى مەنەن اجىراعان جوق، ءاربىر قيمىلىمدى باعىپ، قادالدى دا تۇردى. ول مەن تارپا باس سالىپ قۇشاقتاي الادى دەپ قورقاتىن سىڭايلى. وعان قايتا ۇمتىلعاندا كىلەمگە ءسۇرىنىپ كەتىپ ۇشىپ ءتۇستىم. اۋرۋ اياعىمدى ەندى كۇش ءتۇسىرىپ باسا المايتىن بولدىم. قىزاراقتاپ ورنىمنان تۇردىم.
— قۇدايا، قالاي قىزارىپ كەتتىڭىز؟ — دەدى ول. — ءبىر جەرىڭىز قاتتى اۋىرىپ قالعان جوق پا؟
— ءيا، وتە قاتتى.
ۇستەلدى اينالىپ قايتا جۇگىرە باستادىق.
— شاماسى، ءسىز اقسايتىن سياقتىسىز با؟
— ءيا، ەپتەپ سىلتيمىن.
— وتكەن جولى قولىڭىزدىڭ ءبىر ساۋساعى اۋىرىپ ەدى، ال ەندى اياعىڭىز اۋىرىپ قاپتى. ءبىر باسىڭىزدا قانشا باقىتسىزدىق بار، ءا؟!
— بىرنەشە كۇن بۇرىن مەنى اربا باسىپ، جانشىپ كەتە جازدادى.
— جانشىپ كەتۋگە ءسال قالدى دەيسىز بە؟ زايىرى، تاعى دا ماس بولعانسىز عوي. قۇدايا، قانداي ءومىر كەشىپ ءجۇرسىز، جاس جىگىت! — ول سۇق ساۋساعىمەن سەس تانىتىپ، سوسىن بايسال تارتىپ، سالماقتانا قالدى. — كەلىڭىز، وتىرالىق، — دەدى ول. جوق، تەك ەسىك اۋزىندا ەمەس، ءسىز وتە ۇيالشاق ەكەنسىز، اناۋ اراعا وتىرىڭىز. ءسىز اندا، مەن ميىندا، سولاي بولسىن... ەھ، كىسى ۇيالشاق بولعاندا وتىرىس قانداي كوڭىلسىز! ءوزىڭ سويلەپ، ءوزىڭ ىستەۋىڭە تۋرا كەلەدى ءبارىن، ال سىزدەن ەشقانداي كومەك جوق. بىلاي قاراڭىز، ماسەلەن، ءسىز قولىڭىزدى مەنىڭ ورىندىعىمنىڭ ارقاسىنا ارتا سالىپ وتىرۋىڭىزعا ابدەن بولادى، ونى ايتپاي-اق ءبىلۋىڭىز كەرەك قوي. ال ەگەر سىزگە مەن مىنانى ايتسام بار عوي، ءوز قۇلاعىڭىزعا ءوزىڭىز سەنبەگەندەي، ماعان نەسىنە تەسىلىپ قاراي بەرەسىز؟ ءيا،، ونى مەن الدەنەشە مارتە بايقادىم، ءقازىر دە سولاي تەسىلىپ وتىرسىز. الايدا ىلعي دا وسىنداي بايسالدى سىپايىمىن دەپ مەنى سەندىرەمىن دەپ اۋرە بولماڭىز، كەيدە جۇگەن — قۇرىق الىپ شىعانداپ كەتەتىنىڭ دە بار. ءىشىپ الىپ قىر سوڭىمنان قالماي، "كىتابىڭىزدى جوعالتاسىز، بيكەش، ءسوز جوق كىتابىڭىزدى جوعالتاسىز، بيكەش!" دەپ قاقىلداپ، ۇيگە دەيىن كەلگەن كۇنى تىم دوكىر بولدىڭىز. حا-حا-حا! ءتۇۋ، سونداي سۇمپايى جەكسۇرىن كورىندىڭىز سوندا.
وعان ۇيالىپ ابدىراي قارادىم. جۇرەگىم ءدۇرس-دۇرس سوعىپ، قان ىستىق تولقىنداي تۇلا بويىما جايىلدى. ادام تۇراعىندا وتىرىپ، ساعاتتىڭ تىقىلىن ەسىتۋ جانە جاپ-جاس، جايدارى قىزبەن اڭگىمەلەسۋ قانداي عانيبەت.
— ءسىز نەگە ۇندەمەيسىز؟
— قانداي عاجاپ سۇيىكتى جانسىز! — دەدىم مەن. — ءسىز مەنى باۋراپ الدىڭىز، ابدەن تىلسىمداپ تاستاپ، وتىرعان جەردە مۇرتتاي ۇشىردىڭىز! ءسىز — ءوزىم كورگەندەردىڭ، ءوڭىن كورگەندەردىڭ ىشىندەگى ەڭ عاجابىسىز. كەيدە كوزىڭىز نۇر شاشىپ جارقىراپ تۋرادى، مۇنداي عالامات عاجاپ جارقىلدى ەشقاشان كورگەن ەمەن، جايناعاندا ول گۇلگە ۇقسايدى. ءا؟ جو-جوق، مەن ونى گۇلگە تەڭەمەس ەم، ءبىراق. مەن سىزگە ولەردەي عاشىقپىن، سوندىقتان دا ازاپ شەگىپ ءجۇرمىن. اتىڭىز قالاي ەدى؟ ءوزىڭىزدى قالاي اتايتىنىن ماعان ءسوزسىز ايتۋعا ءتيىستىسىز...
— ال ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟ قۇدايا، تاعى دا ۇمىتىپ كەتە جازداعانىمدى! كەشە كۇن ۇزاق سىزدەن نە سۇراۋ كەرەكتىگىن ويلاندىم. جوق، كۇن ۇزاق ەمەس، ءسىز تۋرالى كۇنى بويى ويلاعان جوقپىن.
— بىلەسىز بە، ءسىزدى قالاي اتاعانىمدى؟ مەن ءسىزدى يلايالي دەپ اتادىم. سىزگە ءبۇل قالاي كورىنەدى؟ مۇندا ۇستاتپايتىن ويناقى سىڭعىر بار...
— يلايالي ما؟
— ءيا.
— بۇل ءبازبىر شەتەل تىلىندە بولار.
— ىم! جوق، ءتىپتى دە ولاي ەمەس.
— ءيا، بۇل جامان ەمەس.
ۇزاق اڭگىمەدەن كەيىن بىر-بىرىمىزگە ەسىمدەرىمىزدى ايتتىق. ول كەلىپ مەنىڭ قاسىما ديۆانعا وتىرىپ، ورىندىقتى اياعىمەن ءارى ىسىرىپ جىبەردى اڭگىمە-دۇكەن قايتا باستالدى.
— ءسىز بۇگىن ءتىپتى قىرىنىپسىز عوي، — دەدى ول. — ونىڭ ۇستىنە وتكەندەگىدەن ءوڭىڭىز الدەقايدا ءتاۋىر. راس، بويىڭىز ءسال الاسالاۋ، الايدا جامان ويلاپ قالىپ جۇرمەڭىز. جوق، وتكەن جولى شىنىندا دا ۇسقىنىڭىز ونشا بولعان جوق. وعان قوسا ساۋساعىڭىزدى قايداعى ءبىر جۇرتتا قالعان شۇبەرەكپەن بايلاپ الىپسىز. سول تۇرىڭىزبەن ءبازبىر جەرگە مەنىمەن بىرگە بارىپ شاراپ ىشكىڭىز كەلەدى. ونداي قۇرمەتىڭىزگە ەندى راحمەت!
— دەمەك، مەنىڭ ءۇستى-باسىما قاراپ بىرگە بارعىڭىز كەلمەگەن ەكەن عوي.
— جوق، — دەپ ول تومەن قارادى. جوق، قۇداي كۋا عوي، ول ءۇشىن ەمەس. ول ءۇشىن ەمەس، قۇدايا. ول تۋرالى مەن ءتىپتى ويلاعان دا جوقپىن.
— بەرى قاراڭىز، — دەدىم مەن. — ارينە، ءسىز ءوزىڭىز ويلاعانداي، كيەلى رۋحپەن ءومىر ءسۇرىپ، جاقسى كيىنىپ جۇرگەنىمدى قالايسىز. ال مەن ولاي ىستەي المايمىن، ويتكەنى وتە كەدەيمىن، تاقىر كەدەيمىن.
ول اڭتارىلىپ ماعان قارادى.
— ءسىز كەدەيسىز بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى.
— ءيا، كەدەيمىن.
ەكەۋمىز دە ءۇنسىز قالدىق.
— قۇداي-اۋ، مىنا مەن دە كەدەيمىن، — دەپ باسىن تاكاپپارلانا سىلكىپ قالدى.
جارگونمەن سويلەيتىن ءسوزۋارلاۋ، ەركەتوتاي لاۋ، بارىپ تۇرعان كادىمگى قاراپايىم قىز بولعانىمەن ونىڭ ءاربىر ءسوزى جۇرەگىمە شاراپتىڭ تامشى سىنداي ءسىڭىپ، ماس قىلدى. ول باسىن ءبىر يىعىنا سالىپ، قيسايا وتىراتىن ادەتىمەن، مەن بىردەڭە ايتقاندا زەيىن قويا تىڭدايتىنىمەن تاڭداندىردى. سونىڭ بارىندە ونىڭ تىنىس لەبى ءجۇزىمدى شارپيتىنىن سەزدىم.
— بىلسەڭىز بار عوي، ماسەلە مىنادا... تەك قانا ءسىز اشۋلانباڭىز... كەشكىسىن ۇيىقتاعالى قيسايعانىمدا، ءوزىڭىز قاسىمدا جاتقانداي... بىلاي قولىمدى سوزدىم... ءسويتىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتتىم.
— مىنە، گاپ! وتە سۇيكىمدى قىلىق، — دەپ ءبىر اۋىق تىم-تىرىس بولا قالدى. — ءبىراق ءسىز ءبۇل باتىلدىعىڭىزدى قاشىقتا عانا كورسەتە الاسىز عوي، ال باسقاشا...
— باسقاشا ولاي جاساي المايدى دەپ ويلايسىز با؟
— جاساي المايدى دەپ ويلايمىن.
— قويىڭىز، مەنەن ءبارىن دە كۇتۋىڭىزگە بولادى، — دەپ وعان قۋاقىلانا كوز تاستادىم.
سوسىن قولىمدى بەلىنە وراپ قۇشاققا تارتتىم.
— بار بولعانى وسى ما؟ — دەپ بەتىمە قارادى ول
تەگىندە ول مەنى تىم سىپايى ادام سانايتىن بولسا كەرەك، وسىنىسى قورلاعانداي كورىنىپ، ىزامدى كەلتىردى دە، ءتالىمسىپ وتىرماي، باتىلدىققا بارىپ، ونىڭ قولىن ۇستادىم. الايدا ول قولىن سىپايى عانا تارتىپ الىپ، ىسىلىڭقىراپ وتىردى. وسى قيمىلى مەنى باتىلدىعىمنان ايىرىپ، قىسىلعانىمدى جاسىرا الماي تەرەزەگە قارادىم. قالاي دەگەنمەن دە، مەن بەيشارامىن، ءوزىم تۋرالى ونشا جوعارى پىكىردە بولماۋىم كەرەك ەدى عوي. مۇنى باياعى ءىسىم وڭعا باسىپ ادام قاتارىندا جۇرگەن جاقسى كۇندەرىمدە كەزدەستىرسەم ماسەلە باسقا.
— مىنە، كوردىڭىز بە! — دەدى ول — كوردىڭىز عوي، ءوزىڭىزدى قالاي وپ-وڭاي جەڭۋگە بولاتىنىن، ءسال عانا قاباق شىتىپ، اۋلاعىراق وتىرساڭ بولدى، بىردەن بەرەكەڭىز قاشىپ، ابدىراپ قالادى ەكەنسىز.
ول ويناقىلانا كۇلىپ، وزىنە تەسىلە قاراعانعا جانى توزبەيتىن دەي كورىنىپ، كوزىن تارس جۇمدى...
— قۇداي بار بولسا، كوزىڭە ءقازىر كورسەتەيىن، — دەپ داۋسىم شىعىپ كەتتى دە ونى قۇشىرلانا يىعىنان قۇشتىم.
ەسىنەن اداسقان با ول، مەنى ءبىر تاجىريبەسىز بوزبالا سانايدى! ۋا، و جاعىن ەندى كورە جاتارمىز... مۇنداي ىستە مەنى باسقالاردان ناشار دەپ ەشكىم ايتا المايدى. وندايعا كەلگەندە ادام ەمەس، سايتان بولىپ كەتەتىنىم بار. ەرەگەسكەندە بار عوي، وسى...
شىنىندا دا، ءبىراز بىردەڭەگە جاراعانىم وتىرىك پە!
ول كوزىن اشپاي تىپ-تىنىش وتىر، ەكەۋمىز دە ءۇنسىزبىز. باتىلدانىپ ونى وزىمە تارتىپ، كەۋدەمە قىستىم، ول ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتقان جوق. دۇسىرلەگەن ات تۇياعىنداي جۇرەكتەرىمىزدىڭ ءدۇرس-دۇرس سوققانىن ەسىتتىم.
ونى ءسۇيىپ الدىم.
ودان ارعىسى ەسىمدە جوق، قايداعى-جايداعى قيسىنسىز بىردەڭەلەر ايتىپ، ونى كۇلدىرىپ، قۇلاعىنا جان تەبىرەنتەر سوزدەر سىبىرلاپ، ەرىنىمدى ەرنىنە جابىستىرىپ، بەتىنەن سيپاپ، ءسۇيدىم كەپ، ءسۇيدىم كەپ ونى، سۇيە بەردىم. كەۋدەشەسىنىڭ تۇيمەلەرىنىڭ اۋەلى بىرەۋى، سوسىن ەكىنشىسىن اعىتتىم، كەۋدەسى جالاڭاشتانىپ، كويلەگىنىڭ ومىراۋىنان قوس انارى جارق ەتتى، اپپاق دوپ-دوڭگەلەك، توپ-تومپاق عاجايىپتىڭ عاجابى ەكەن.
— اپىراي، قاراۋعا رۇقسات ەتىڭىزشى، — دەپ تۇيمەلەردى تۇگەل اعىتۋعا تىرىسىپ، ءتانىن جالاڭاشتاي تۇسكىم كەلدى، الايدا اسىپ-ساسىپ ابىگەرلەنىپ، استىڭعى تۇيمەلەردى اعىتا المادىم، كەۋدە تارتقىشى دا تىم تار ەكەن. — كوزىممەن ايمالاپ، ىشىپ-جەپ بارامىن بىرتىندەپ...
وسى ارادا ول قولىن موينىما وراي سالىپ، باياۋ عانا ايالاي قۇشتى؛ دەلبەڭدەگەن قىزعىلت تاناۋىنان اڭقىعان دەمى بەتىمدى ايمالاپ، ءبىر قولىمەن وز تۇيمەلەرىن بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءوزى اعىتا باستادى. ول ۇزدىك-سوزدىق قىمسىنا كۇلىپ، ءوز ۇرەيىن مەنىڭ سەزگەن-سەزبەگەنىمدى بىلگىسى كەلگەندەي بەتىمە قاراپ قويادى. لەنتالارىنىڭ بايلاۋىن شەشىپ، بەل تاڭعىشىن اعىتىپ جاتىر، قيمىلىندا قانشا نازىكتىك، ۇياڭدىق بار دەسەڭىزشى.
نازارىمدى باسقا جاققا اۋدارعالى سول قولىمەن يىعىمدى سيپالاپ:
— يىعىڭىزدا تۇسكەن شاشتار قانشاما! — دەيدى.
— ءيا، — دەپ ۇزدىگە سىبىرلايمىن ەرىنىمدى ونىڭ كەۋدەسىنە تيگىزگىم كەپ.
ول مىنە مەنىڭ ق^سىمدا قاتار جاتىر، كويلەگىنىڭ الدى تۇگەل اشىق. كەنەت ول تىم تەرەڭدەپ كەتكەنىن سەزىپ، ەسىن جيىپ الدى. جالاڭاش ءتانىن جابۋعا تىرىسىپ، ورنىنان كوتەرىلگىسى كەلەدى. ۇيات — ارىن كولەگەيلەپ، اڭگىمەسىن قايتا ساباقتاپ، يىعىما تۇسكەن شاشتارىما بۇرماق بولادى.
— شاشىڭىز نەگە مۇنشا كوپ تۇسەدى؟
— بىلمەيمىن.
— ارينە، تەگى ءسىز تىم كوپ ىشەسىز، ماسەلە سوندا. ءتۇۋ، ءتىپتى ايتۋعا ۇيات! ۇيالساڭشى! شىنىمدى ايتسام، سىزدەن وندايدى كۇتكەن جوق ەدىم. ءالى جاپ-جاس سىز، سوعان قاراماستان قاسقايىپ باراسىز!.. ال ەندى ءوز ءومىرىڭىز جونىندە ايتىپ بەرىڭىزشى. ونىڭ سۇمدىق ۇرەيلى ەكەنىندە ءشۇبام جوق. تەك قانا اقيقاتىن، شىن قالاي بولعانىن عانا ايتىڭىز. ەگەر بىردەڭەنى بۇگىپ قاپ جاسىراتىن بولساڭىز، ونى مەن جۇزىڭىزدەن-اق اڭداپ ءبىلىپ وتىرامىن. ال، كانە، اڭگىمەلەڭىز.
ەھ، قالاي شارشادىم دەسەيشى! قۋانىشىم قوينىما سىيماي، بەتىنە عانا قاراپ قاسىندا تىنىش وتىرمادىم با! ەركەكتىگىم ۇستاپ بوسقا اۋرە بوپ، بولماشى ويىنعا كۇشىمدى شىعىنداعانىم نە. ەشتەڭەگە جاراماي، تۇككە تۇرعىسىز ىبىلجىعان بىردەڭە بولىپ شىقتىم ەمەس پە.
— باستاساڭشى ەندى! — دەپ تالاپ ەتتى ويا
جاعدايدى پايدالانىپ مەن وعان ءبار-بارى، ناعىز اقيقات شىندىقتى ايتىپ بەردىم. ءمان-جايدى شىن ومىردە بولعانىن وزگەرتپەي، قارا بوياۋىن قالىڭداتپاي باياندادىم. ونىڭ ايانىشىن وياتقىم كەلگەن جوق، ءتىپتى بىردە بەس كرون جەپ كەتە جازداعانىمدى دا جاسىرمادىم.
ول اۋزىن اشىپ، اپپاق قۋداي بولىپ ۇرەيلەنە وتىرىپ تىڭدادى، ونىڭ جارق-جۇرق ەتكەن جانارىنان قىسىلۋ، قىمسىنۋ نىشانى اڭعارىلدى. مەن ءوزىمنىڭ ابەستىگىمدى تۇزەتكىم كەلىپ، وعان ەسەر ەتكەن كەلەڭسىزدىكتى ايىقتىرۋعا تىرىسىپ، الدىمەن ءوزىمدى-وزىم قولعا الدىم.
— ءبىراق بۇنىڭ ءبارى وتكەن ءىس، ەندى قايتىپ ەشقاشان دا قايتالانبايدى: مەن بارلىعىنان قۇتىلدىم، قۇتقارىلدىم.
الايدا ول ابدەن ابىرجىپ ابدىراپ قالعان ەكەن.
—قۇداي-اۋ! — دەپ تىرپ ەتپەي وتىرىپ قالدى دا، سوسىن "قۇداي-اۋ، قۇداي-اۋ" دەپ الدەنەشە قايتالادى.
قالجىڭداۋعا تىرىسىپ، ونى قىتىقتاپ، وزىمە تارتتىم. ول بولسا كەۋدەشەسىن تۇيمەلەپ تە ۇلگەردى، ونىسى مەنىڭ اشۋىمدى كەلتىردى. تۇيمەسىن سالىپ العانى نەسى؟ الگىندە شاشىمنىڭ بەيبەرەكەت ازعىندىق تىرلىكتەن تۇسكەنىن دالەلدەپ شىقسام، ونىڭ كوز الدىندا بەدەلىم قازىرگىدەن الدە جوعارى بولار ما ەدى. شاماسى ءاي-شايعا قاراماي بىردەن كۇناعا باتسام، وعان كوبىرەك ۇنايتىن بولعانىم با؟.. بوس سوز-ەز ءسوز، جەتتى ەندى. نەدە بولسا، باتىلىراق قيمىلداۋ كەرەك. ال باتىل قيمىلداۋ قاجەت بولعان كەزدە جەرگە قاراعان كىسىڭ مەن ەمەس.
تەگەۋرىندى قيمىلعا قايتا كوشەر شاق تۋدى.
ۇزىن-ىرعا سوزگە بارماي، مەن ونى ديۆانعا جىعىپ سالدىم. ول قارسىلاسقان بولدى، ءبىراق قارسىلىعى ونشا كۇشتى ەمەس، ودان گورى تاڭدانۋى باسىمداۋ ءتارىزدى.
— سىزگە نە بولعان، نە ىستەيىن دەپ جاتىرسىز؟.. بولمايدى... — دەيدى ول.
— نە ىستەيىن دەپ جاتىرسىز، دەيسىز بە؟
— جو-جوق... بولمايدى... كەرەگى جوق...
— ءيا، ءيا.
— كەرەك ەمەس، بولمايدى... تىڭدايسىز با! — دەدى داۋسىن كوتەرىڭكىرەپ. سوسىن مەنى مۇقاتقىسى كەلىپ: — ال، بىلەسىز بە، ءسىز ماعان ەسۋاس، جىندى سياقتى كورىنەسىز، — دەدى.
مەن ەرىكسىز توقتاپ:
— وتىرىك، ءسىز ولاي ويلامايسىز! — دەدىم.
— ءبىراق ءسىزدىڭ الپەتىڭىز ادەتتەن تىس وعاش كورىنەدى. مەنىڭ قىر سوڭىمنان قالماعان كۇنى ءسىز ماس تا بولعان جوقسىز عوي.
— جوق. ماس ەمەس، توقپىن دا، الدىندا عانا اۋقات جاساعانمىن.
— ولاي بولسا، ءتىپتى جامان.
— ءسىز نە، مەنىڭ ماس بوپ جۇرگەنىمدى ارتىق كورەسىز بە؟
— ءيا... مەن سىزدەن قورقامىن. قۋداي ءۇشىن، بوساتىڭىزشى. ويلانىپ قالدىم. جوق، سونشالىق كۇش سالىپ، مۇنى ورتا جولدا قالاي قالدىرماقپىن. كەش قاراڭعىلىعىندا ديۆان ۇستىندە جاسىرىنباق ويناۋدىڭ قاجەتى نە! شىركىن-اي، مۇنداي ساتتە قانداي ايلا-امالعا بارمايسىڭ؟ ءبازبىر كوز قىلىپ كولگىرسىگەن ۇيالعان سۋدىڭ، نە ەكەنىن مەن بىلمەيمىن بە. سوندايلىق ءسابي ەمەسپىن عوي. سابىر ەت. بوس سوز-ەز ءسوز، جەتەر!
ول باتىل، تىپتەن باتىل قارسىلاستى، ءبۇل جاي عانا ۇيالشاقتىقتان بولەك قيمىل سياقتى. مەن بايقاماي شىراعداندى اۋدارىپ الىپ، قاراڭعىلىق باستى، ال ول جانتالاسا قارسىلاسىپ، ءتىپتى ءۇنى قالتىراپ ايعايلاماق بولدى.
— جوق، بولمايدى، كەرەگى جوق! ەگەر قالاساڭىز، ودان دا توسىمنەن ءسۇيىڭىزشى! سۇيىكتىم مەنىڭ، جاقسى جان!
بىردەن توقتاي قالدىم. وسى سوزدەرىنەن قورقىنىشپەن قوسا دارمەنسىزدىك لەبى ەستى، وعان ءوزىم دە شىنىمەن اڭ-تاڭ بولدىم. ول اق توسىنەن سۇيۋگە رۇقسات ەتىپ، ماعان سىي تارتقىسى كەلدى. مۇنىسى سۇيكىمدى-اق، ءسۇيىنىشتى دە كۇيىنىشتى. ونىڭ الدىنا مەن تىزەرلەپ قۇلاۋعا دا بەيىلمىن.
— ال، قىمباتتىم، مەن ەشتەڭە ءتۇسىنىپ تۇرعانىم جوق، — دەدىم ابدەن زىقىم شىعىپ ابدىراپ. — شىنىمدى ايتسام، مۇنىڭىزدىڭ قانداي ويىن ەكەنىن تۇسىنە الار ەمەسپىن...
ول ورنىنان تۇرىپ قالتىراعان قولىمەن شىراعداندى تۇتاتتى. مەن ديۆانعا قايتا وتىرىپ، سودان تىرپ ەتپەدىم. ەندى نە بولار ەكەن؟ ابدەن ابىگەرىم شىقتى.
قابىرعا ساعاتىنا كوز تاستاپ، ول سەلك ەتە قالدى.
— Ah، ۇزاماي قىزمەتشى ايەل دە ورالادى ەكەن-اۋ، — دەدى.
ونىڭ العاشقى ويلاعانى وسى بولدى.
تۇسپالىن ءتۇسىندىم دە تۇرەگەلدىم.
يىعىنا سالعىسى كەلگەندەي ول جامىلعىسىن الدى دا، قايتا ويلانىپ ورنىنا قويدى، سوسىن پەشكە قاراي شەگىندى. ءوڭى بوپ-بوز بولىپ، بارعان سايىن مازاسىزدانا تۇسكەن سىڭايلى. ونىڭ شىق دەپ ەسىك نۇسقاماسى ءۇشىن دالباسالاپ مەن:
— اكەڭىز اسكەري بولىپ پا ەدى؟ — دەپ سۇرادىم.
و ل جاۋاپ قاتقانشا جايلاپ كەتۋگە ىڭعايلاندىم.
— ءيا، ول اسكەري ادام. ال ونى قايدان ءبىلدىڭىز؟
— بىلمەيمىن، ايتەۋىر ويعا كەلگەن سوڭ سۇراعانىم عوي.
— قانداي عاجاپ!
— راس، وسى سەزىمتالدىعىم كوپ كومەك بەرەدى. حا-حا، مەن جايدان-جاي جىندى دەيسىز بە؟
ماعان جالت قارادى دا، ءبىراق ءتىس جارعان جوق. مەنىڭ مۇندا تۇرا بەرۋىم ونى قيناي تۇسكەنىن اڭعارىپ، بۇعان نۇكتە قويايىن دەدىم دە، ەسىككە بەتتەدىم. نەعىپ ول مەنى ەندى قايتىپ سۇيمەيدى؟ ءتىپتى قولىن دا بەرمەس پە ەكەن؟ كىدىرىپ، سونى كۇتتىم.
— كەتەيىن دەپ تە تۇرسىز با؟ — دەدى بۇرىنعىسىنشا پەشتىڭ قاسىندا تۇرىپ.
جاۋاپ قاتقانىم جوق. قورلانعان ءھام ابىرجىعان باسىم، ءبىر ءسوز قاتپاي، وعان تەلمىرەمىن. ەھ، ءبارىن دە ءبۇلدىردىم-اۋ! مەنىڭ كەتۋگە ىڭعايلانعانىمدا ونىڭ شارۋاسى دا جوق سەكىلدى كورىندى. مەن ءۇشىن ول ەندى ماڭگىلىك جوق جان سىقىلداندى. قوشتاسارعا نە ايتسام ەكەن دەپ ويعا شومدىم. ونى قايران قالدىرىپ، كوز الدىندا مەنىڭ بەدەلىمدى كوتەرەتىندەي تەرەڭ، ءماندى ءسوز ىزدەدىم. ءبىر عاجابى، ءوزىمنىڭ بەرىك بايلامىما قاراما-قارسى، كۇيىنگەن، كەيىگەن وكپەلەگەن قالپىممەن اسقاق تا ابىرويلى، سالقىن دا سابىرلى قوشتاسۋدىڭ ورنىنا قيسىنسىز بىردەڭەلەردى شاتپاقتاپ ەزىپ تۇرىپ الدىم، قاجەت ءسوز ويعا كەلمەي، جەڭىلتەكتىككە جول بەردىم. باسىما سول باياعى كىتابي جالتىراق سوزدەر كىرىپ الىپ شىقپاي قويدى.
ونىڭ مەن كەتسىن دەپ تۋراسىن اشىق، اشىپ ايتپايتىنى نەسى؟ — دەپ سۇرايمىن وزىمنەن. ءيا، نەگە دەيمىن-اۋ؟ ۇيالاتىن نە بار! ۇزاماي قىزمەتشى ايەل كەلەدى دەپ ەسكەرتۋ جاساعانشا: "ەندى بارا بەرۋىڭىزگە تۋرا كەلەدى، ويتكەنى انامدى الىپ كەلۋىم كەرەك، ال مەنى ءسىزدىڭ شىعارىپ سالعانىڭىزدى قالامايمىن" دەپ وپ-وڭاي-اق ايتا سالۋىنا بولادى عوي. ونىڭ ويىنا بۇل كەلمەدى. اپىر-اۋ، ويىنا ءدال وسى سوزدەر، بالكىم، كەلگەن دە بولار. مەن بولسام، وسىلاي ويلا¬دىم. ويتكەنى ماعان جوبا نۇسقاۋ وڭاي: جامىلعىسىن الىپ، ورنىنا قايتا قويسا بولدى، بىردەن تۇسىنە قالامىن. سەزىمتالدىعىم بار دەپ جانە ايتتىم ەمەس پە. شىن مانىندە ول ءۇشىن جالپى ەسالاڭ، جىندى بولۋدىڭ جالپى قاجەتى جوق.
— قۇداي ءۇشىن، ءسىزدى سولاي اتاعانىمدى كەشىرىڭىزشى! — اۋزىمنان سول ءسوزدىڭ قالاي شىعىپ كەتكەنىن بىلمەيمىن، دەپ شىج-بىج بولدى ول.
ءبىراق ءوزى الىسىراق تۇرىپ، ماعان جاقىنداعان جوق.
ال مەن قىڭىرايىپ ءوز بەتىمنەن قايتپادىم. ونى ابدەن ىعىر قىلعانىمدى، ءبىر ءسوزىم دە كوزدەگەن نىساناسىنا جەتپەگەنىن بىلە تۇرىپ، توقتاماي، مىلجىڭداي بەردىم، مىلجىڭداي بەردىم. ەسالاڭ بولماي-اق سەزىمتال، سەرگەك جۇرەگىڭ بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىن. ۇساق-تۇيەك دەمەي، كەز كەلگەن ءۇن قاتاتىن جاندار بولادى، ءبىراق ولاردى ءبىر-اق سوزبەن ءولتىرۋىڭ كادىك. مەنىڭ مىنەزىم سونداي جانمىن دەگەندى مەڭزەدىم. ماسەلە مىنادا، قايىرشىلىق كەيبىر ادەت-قىلىقتارىمدى شيرىقتىرىپ جىبەردى، سوعان قاتتى وكىنەمىن، شىنىم، وتە قاتتى وكىنەمىن... الايدا ونىڭ جاقسى جاقتارى دا بار، سولار كەيدە كادىمگىدەي كومەكتەسەدى. زيالى كەدەي زيالى بايشىگەشتەن الدەقايدا بايقامپاز. كەدەي ساق كەلەدى، ءاربىر ادىمىن باقىلاپ وتىرادى، ەستىگەن ءاربىر سوزىنە كۇدىكپەن قارايدى. ءاربىر قادامى شيراۋىنان، ويى مەن سەزىمىنىڭ جۇمىس ىستەۋىنە ماجبۇرلەيدى. ول سۇڭعىلا، سەرگەك، سەزىمتال، اككى، تاجىريبەلى، جۇرەگى جارالى...
جارالى جۇرەگىم جايىندا نەداۋىر ۇزاق ايتتىم. الايدا مەن قانشالىق كوپ سويلەگەن سايىن ايەل سونشالىق مازاسىزداندى. اقىرى، قاتتى قاپالانىپ:
— و، ءتاڭىرى! ءتاڭىرى! — دەپ الدەنەشە رەت قايتالادى.
ونى جابىرلەپ، ازاپقا ساپ تۇرعانىمدى مەن جاقسى بىلەمىن، جالپى بۇلاي جابىرلەگىم جوق ەدى، ءبىراق جاعداي سوعان جەتكىزدى. اقىر سوڭىندا، ەڭ باستىسى ايتىلدى عوي دەپ، ءارى ونىڭ وپىنىپ ەڭسەسى ءتۇسىپ كەتكەنىنە تەبىرەنىپ:
— ال ەندى كەتتىم، كەتەمىن! — دەدىم. — ءوزىڭىز كورىپ تۇرسىز عوي، مىنە قولىم ەسىكتىڭ تۇتقاسىندا. قوش بولىڭىز! ەستيسىز بە، حوش! كەتۋگە بەرىك بەكىندىم. سىزبەن ەكى رەت قوشتاسقاندا ءبىر رەت جاۋاپ قاتۋىڭىزعا بولاتىن ەدى عوي. مەن ءتىپتى تاعى دا جۇزدەسۋىمىزگە رۇقسات سۇراپ تۇرعانىم جوق، ويتكەنى ەندى كەزدەسۋ سىزگە ۇنامايدى. الايدا ايتىڭىزشى — مەنى نە ءۇشىن وسىنشا قيناپ، ازاپقا سالدىڭىز؟ سىزگە نە جاماندىق ىستەدىم مەن؟ راس، جولىڭىزعا كەسە-كولدەنەڭ تۇرىپ، بوگەت بولعانىم جوق. نەلىكتەن مەنەن تانىمايتىن ادامداي تەرىس اينالدىڭىز؟ ءسىز مەنى سۋالتىپ، قاڭىراتىپ تۇلدىرسىز قالدىردىڭىز عوي، تۇپ-تامىرىممەن تاپتالىپ، قايتىپ بوي كوتەرە المايتىنداي قىلدىڭىز عوي. ءبىراق، قۇداي كورىپ تۇرعان شىعار، مەن ەسالاڭ جىندى ەمەسپىن. ەگەر ەڭبەكتەنىپ، ءسال ويلانىپ كورسەڭىز، مەنىڭ ابدەن ساۋ، دەنى دۇرىس ادام ەكەنىمدى تۇسىنەسىز. كانە، سوزساڭشى قولىڭىزدى. بولماسا مەنىڭ جاقىنداۋىما مۇرسات بەرىڭىز. رۇقسات پا؟ مەن سىزگە ەشتەڭە دە ىستەمەيمىن، تەك قانا ءبىر ساتكە الدىڭىزدا تىزەمدى بۇككىم، اياعىڭىزدى قۇشىپ تىزەرلەپ تۇرعىم كەلەدى. بار بولعانى ءبىر ساتكە عانا، مۇرسات ەتەسىز بە؟ ال جاقسى، ولاي جاساماي-اق قويايىن، بايقايمىن، قورقىپ تۋرسىز، جارايدى، ولاي جاسامايىن، ەستيسىز بە، ولاي جاسامايمىن. الايدا، قۇداي ءۇشىن، ايتىڭىزشى، نەگە مۇنشا قورقاسىز؟ مەن بولسام، تىپ-تىنىش تۇرمىن عوي، ءتىپتى تىرپ ەتكەن جوقپىن. انشەيىن عانا اياعىڭىزدىڭ استىندا جاتقان اناۋ كىلەمشەگە تىزەمدى بۇگەيىن دەپ ەدىم. ال ءسىز قورقىپ قالدىڭىز، ونى كوزىڭىزدەن بىردەن-اق بايقادىم. نەدەن قورقاسىز، مىنە، مەن ورنىمنان قوزعالعان دا جوقپىن عوي. سىزدەن رۇقسات سۇراعاندا دا ادىم اشقانىم جوق، سولاي ەمەس پە؟ كىلەمشەنىڭ قىزىل راۋشانى بار تۇسىنا تىزەمدى بۇگەمىن دەپ كورسەتكەندە دە قيمىلسىز تۇرىپ، ساۋساعىممەن دە كورسەتپەي، يەگىممەن يشارات ەتتىم عوي. ءسوز قانداي راۋشان جونىندە بولىپ تۇرعىنىن وتە جاقسى بىلەسىز، سوعان تىزەرلەپ تۇرۋعا رۇقسات ەتپەيسىز، مەنەن قورقاسىز، قاسىما كەلۋگە دە باتپايسىڭ. مەنى جىندى اتاۋعا قاتالدىعىڭىز قالاي جەتكەنىن بىلمەيمىن. مەنى ولاي دەپ ويلامايتىنىڭىز شىن ەمەس پە؟ تەك بىردە جازدىڭ كۇنى باياعىدا ەسىرىك بولعانىم بار. اۋىر جۇمىس اتقارىپ، ۋاقىتىلى اۋقات جاساۋدى ۇمىتۋعا تۋرا كەلگەن، ويتكەنى بار وي-ارمانىمدى ىسكە ارناپ، ءجان-تانىمدى ىسكە سالعانمىن. سول عادەت قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى قايتالاعان اۋقات جاساۋدى ۇدايى ۇمىتا بەرگەنمىن. قۇداي كورىپ ءتۇر عوي، ءبۇل اقيقات! وتىرىك ايتسام، تۇرگەن جەرىمدە قاتايىن. ال ءسىز رەنجىتەسىز، ءتۇسىنىڭىزشى! ولاي جۇمىس ىستەۋگە مەنى جوقشىلىق جەلكەلەگەن جوق: ينگەبرەت پەن گراۆەسەندە نەسيە، مول نەسيە پايدالانعانمىن، كەزىندە اقشا دەگەنىڭ مەندە كوپ بولعان، سوندا دا تاماق ساتىپ الماي، ونى ىلعي ۇمىتىپ كەتەتىنمىن. ەستيسىز بە؟ ءسىز ءلام-ميم دەمەيسىز، جاۋاپ تا بەرمەيسىز، پەشتىڭ قاسىنان دا كەتپەيسىز، جاي عانا مەنىڭ كەتۋىمدى كۇتىپ تۇرسىز...
ول شاپشاڭ باسىپ قاسىما كەپ قولىن ۇسىندى. وعان مەن سەنىڭكىرەمەي قارادىم. وسىنى ول شىن كوڭىلدەن شىن پەيىلمەن جاساپ تۇر ما؟ الدە تەك مەنەن تەزىرەك قۇتىلۋ ءۇشىن ىستەگەنى مە؟ ول ەكى قولىن موينىما وراي سالىپ، كوزىنە جاس الدى. ال مەن وعان قادالدىم دا قالدىم. ەرنىن توسىپ ەدى، ايتەۋىر ءبارى تەزىرەك ءبىتسىن دەپ، ءوزىن قۇرباندىققا بەرىپ تۇرعانى عوي دەپ سەنبەدىم.
ول بىردەڭە ايتىپ ەدى، ونىسى ماعان "ال مەن قالاي بولعانمەن دە ءسىزدى سۇيەمىن!" دەگەندەي بوپ ەستىلدى. ونى جانە وتە اقىرىن، تۇسىنىكسىزدەۋ ەتىپ ايتتى. بالكىم، مەن دۇرىس ەستىمەگەن شىعارمىن، بالكىم ول مۇلدەم باسقا بىردەڭە ايتقان بولار، ءبىراق ونىڭ مەنىڭ موينىما قۇشىرلانىپ اسىلا كەتكەنى، ءتىپتى اياعىنىڭ ۇشىنان تۇرىپ ەرىنىمەن ەرىنىمدى ىزدەپ، ءبىر مينۋتتەي سۇيىسكەنى انىق.
ءوز باسىم، ەركەلەپ كەلىپ، مەنى ايالاۋعا ول ءوزىن-وزى كۇشتەدى مە ەكەن دەپ قورقىپ، تەك قانا:
— قانداي عاجايىپ جان ەدىڭىز؟ — دەۋمەن تىندىم. باسقا ءبىر اۋىز ءسوز ايتقانىم جوق. شەگىنىپ ەسىككە تىرەلىپ، بولمەدەن ارتىممەن شىعىپ كەتتىم. ال ول قالدى.
ءتورتىنشى ءبولىم
قىس ءتۇستى، ىسقاياق، سىزدى ءارى قارسىز دەرلىك ماڭگى، تۇماندى ءتۇن كەلدى، تابانداتقان ءبىر اپتاداي بۇلا جەلدىڭ لەبى دە بىلىنگەن جوق. كوشەلەردە كۇن ۇزاق گاز فونارلار جانىپ تۇرعانىنا قاراماستان، جۇرت بىر-بىرىنە قاقتىعىپ قالىپ ءجۇردى. كۇللى ۇن-شىركەۋ قوڭىراۋىنىڭ داڭعىرى، لاۋ اتتار سىلدىرماقتارىنىڭ شىلدىرى، ادامداردىڭ داۋسى ء-بار-بارى تۇنشىعا شىعىپ، تىعىز اۋادا كومىلىپ قالعانداي بولدى. اپتا ءوتتى، تاعى دا بىرەۋى ىسىرىلدى، ءبىراق اۋا رايى سول باياعى قالپى.
مەن بۇرىنعىداي ۋاقىتشا قورعالايتىن ورىندا تۇرام.
وسىناۋ باسپاناعا، ونىڭ جيھازدالعان بولمەلەرىنە بارعان سايىن باۋىر باسىپ الدىم. قايىرشىلىعىما قاراماي، كەلىپ-كەتۋشىلەرمەن بىرگە پانالاپ جاتىرمىن. اقشام اتامزاماندا تاۋسىلعان، ءبىراق تۋرا بىرەۋگە قۇقىم بار كىسىشە بۇندا كەلۋىمدى توقتاتپاي، ءوز ادامى بولىپ الدىم. قوجايىن ءازىر ەشتەڭە ايتقان جوق، ايتكەنمەن مەنى ونىمەن ەسەپ ايىرا المايتىنىم قينايدى. وسىلاي ءۇش اپتا ءوتتى.
تاعى دا جازىپ جاتقانىما بىرنەشە كۇن بولدى، ءبىراق ناتيجەسىنە كوڭىلىم تولمايدى، سوندا دا ەرتەدەن قارا كەشكە دەيىن، ءتىپتى ءتۇندى تاڭعا ۇرىپ ەڭبەكتەنىپ جاتىرمىن. نەنى قولعا السام دا — بوسقا ارام تەر بولۋ، تابىس دەگەن ۇستاتپايدى.
كوبىنەسە مەيمانحانانىڭ ەڭ ءتاۋىر دەگەن ەكىنشى تاجىندەگى بولمەدە جازۋعا تىرىسامىن. قالتامدا اقشام بولىپ، بارىنە دە تولەۋگە ءحالىم كەپ تۇرعان العاشقى كەشتەپ-اق مەنىڭ مازامدى العان ەشكىم جوق. ءبىر دۇرىس ماقالا جازىپ، بولمە ءۇشىن جانە باسقا قارىزدارىمدى تولەۋگە مۇمكىندىك تۋار دەگەن ءۇمىتتى مەدەت قىلىپ جان اياماي جۇمىس جاساپ جاتىرمىن دا. اسىرەسە، ءبىر باستالعان دۇنيەمنەن باس الا الماي قويدىم، كىتاپ دۇكەنىندەگى ءورت تۋرالى سول استارلى، شىعارمادان كۇتەرىم كوپ، ونىڭ ارقاۋىندا مۇقيات ورنەكتەيتىن تەرەڭ ءمان جاتىر. سونى تەزىرەك بىتىرسەم، العان قارىزىمدى وتەۋ ءۇشىن "كوماندورعا" بەرەمىن. شىن تالانتتى ادامعا كومەك كورسەتكەنىنە "كوماندوردىڭ" كوزى جەتسىن. كوزىن جەتكىزەتىنىمدە تيتتەي دە كۇمانىم جوق. تەك قاشان شابىت كەلىپ، جان-جۇرەگىمدى باۋراپ الارىن توسا تۇرۋ كەرەك. شابىتتىڭ مەنى تاپپايتىن جانە وسى تاياۋ كۇندەرى تاپپايتىن نەسى بار؟! ماعان بوگەت بولىپ جاتقان ەشتەڭە جوق؛ قوجايىن كۇن سايىن تاماقتاندىرىپ وتىرادى، ەرتەڭگىلىك جانە كەشكىسىن بىرنەشە بۋتەربرود بەرەدى، ەزىم دە ەداۋىر تىنىشتالىپ، بايسال تارتىپ قالدىم. جازعاندا ەندى قولىمدى شۇبەرەكپەن تاڭبايتىن بولدىم، ەكىنشى ءتاجىنىڭ تەرەزەسىنەن كوشەگە باسىم اينالماي قاراي الامىن. بۇرىنعىدان جاعدايىم بارلىق جاعىنان دا جاقسى، الايدا ءوز شىعارمامدى ءالى كۇنگە دەيىن نەگە ءتامامداي الماي جاتقانىما تاڭمىن. ونىڭ قانداي سەبەبى بارىن بىلمەيمىن.
مىنە، ەندى ءوزىمنىڭ ءالجۋاز، ەنجار ەكەنىمدى، مي ىمنىڭ نەلىكتەن جەمىسسىز جۇمىس ىستەيتىننىڭ سىرىن اشىپ، سەبەبىن ءبىلۋدىڭ دە ءساتى ءتۇستى. سول كۇنى قوجايىن ءبىر شوت اكەلىپ، قاراپ شىعۋىمدى ءوتىندى، مەنىڭشە وسىنىڭ ەسەبى دۇرىس ەمەس، كىتاپتاعىمەن ۇيلەسپەيدى دەدى، ءبىراق ءوزى قاتەسىن تابا الماپتى.
مەن ەسەپتەۋگە كىرىستىم دە، قوجايىن قارسى الدىمدا وتىردى. كۇللى جيىرما سيفردى جيناقتاپ، اۋەلى جوعارىدان تەمەن قاراي تەكسەرىپ شىعىپ، ەسەبىن دۇرىس دەپ تاپتىم، سودان تومەننەن جوعارى قاراي ءسۇزىپ، تاعى دا سول قورىتىندىعا كەلدىم. قوجايىنىما قاراسام، قارسى الدىمدا مەن نە ايتار ەكەن دەپ كۇتىپ وتىر؛ ونىڭ ەكى قابات ەكەنىن دە بايقاپ قالدىم، مەنىڭ قىراعى جانارىمنان ەلەمەي-اق دەگەن نارسەنىڭ ءوزى قاعاس قالمايتىنى بار.
— ءبارى دۇرىس، — دەدىم وعان.
— جوق، ءار سيفردى جەكە-جەكە تەكسەرىڭىزشى، — دەپ ءوتىندى ول. — سوماسى تىم كوپ ەكەنىنە سەنىمدىمىن.
مەن ءور سيفردى جەكە-جەكە تەكسەرە باستادىم. 2 نان 25-تەن، شامنىڭ اينەگى — 18، سابىن — 20، ماي — 32... سانداردىڭ مىنا باعاندارىن تەكسەرىپ شىعۋ ءۇشىن ەشقانداي دارىننىڭ قاجەتى جوق. ءبۇل ءمالىم دۇنيەنىڭ شوتى ەكەن، قيىن دا كۇردەلى ەشتەڭەسى جوق، قوجايىنىم ايتقان قاتەنى تابۋعا تىرىسىپ-اق باقتىم، ءبىراق ەشتەڭە تابا المادىم. بىرنەشە مينۋت شۇقشيىپ وتىرىپ، قاس قىلعانداي باسىم اينالىپ، كوز الدىمداعىنىڭ ءبارى بىتىسىپ كەتتى. اقىرى، ءوزىمدى كۇشتەپ ءبىر جولعا كوز توقتاتتىم: 35/16 قاداق سىر 16-دان، دەلىنگەن. مي ىم جۇمىس ىستەۋدەن مۇلدەم قالىپ، "سىر" دەگەن سوزگە مەڭىرەيە قارادىم دا ودان ءارى ىلگەرىلەي المادىم.
— ءتايىرى العىر، مىناۋ جەرى ادام تانىماستاي ەتىپ جازىلعان ەكەن! — دەدىم تورىعىپ. — قۇدايا، ەرىك وزىڭدە، مىنا ارادا سىردىڭ ون التىدان بەس قاداعى دەپ جازعانىن كورمەيسىز بە! قۇلاق ەستىپ، كەز كورمەگەن ەسەپ! ءوزىڭىز قاراڭىزشى، كانە!
— راس، — دەپ كەلىستى قوجايىن. — ولاردىڭ وسىلاي جازاتىن ادەتى بار. بۇل كوپ ىرىمشىك. دەمەك، بارلىعى دۇرىس. ون التىنىڭ بەستەن ءبىرى دەگەنىمىز — بەس.
بۇدان بىرەر اي بۇرىن بولسا، ءبىر-اق مينۋتتە قاعىپ تاستايتىن مىنا شوتتى قايتا زەردەلەۋگە كىرىستىم؛ قارا تەرگە مالىنىپ، بار كۇشىمدى سالىپ، مىناۋ جۇمباق سانداردى ۇعىنۋعا تىرىسىپ، جازىلعانعا بويلاعىم كەلگەندەي، كوزىمدى جۇمىپ قانشا ويلانسام دا، ەشتەڭە شىعارا المادىم. ادىرا قالعىر، ىرىمشىگى تۇبىمە جەتىپ، مي ىمنىڭ ىشىندە بىردەڭە سوگىلىپ كەتكەندەي بولدى.
الايدا قوجايىنعا كوز قىلىپ، ەسەبىمدى ودان ءارى جالعاستىرىپ، كوزىمدى جوعارىدان تومەن، تومەننەن جوعارى قاراي جۇگىرتىپ، ەرىنىمدى جىبىرلاتىپ، ارا-تۇرا ءبىر ساندى داۋىسىمدى شىعارا ايتىپ قويىپ، تەكسەرۋدى اياقتاۋعا دا تايادىم. قوجايىن تىرپ ەتپەي كۇتىپ وتىر. اقىرى:
— باستان-اياق تەكسەرىپ شىقتىم، مەنىڭ ويىمشا، مۇندا ەشقانداي قاتە جوق، — دەدىم.
— راس پا؟ — دەدى ول تاڭىرقاپ. — شىنىندا دا، سولاي ما؟
ونىڭ ماعان سەنبەگەنىن ايقىن كورىپ وتىرمىن. كەنەت ونىڭ
ۇنىندە بۇرىن مەن بايقاماعان جاراتپاۋ سارىنى، ءبازبىر نەمقۇرايدىلىق پايدا بولدى. شاماسى، ءسىز ون التى ۇلەس دەگەندى ساناۋعا جاتتىقپاعان بولۋىڭىز كەرەك، بۇدان بىردەڭە بىلەتىن تاعى بىرەۋگە ەسەپتەتىپ كورۋ كەرەك شىعار، دەدى. بۇنىڭ ءبارىن كەيۋ كەيپىندە، مەنى كەمسىتۋ تۇرىندە ايتقان جوق، ءبىراق بۇل سالماقتى، وي سالارلىق بولىپ شىقتى. تابالدىرىققا بارىپ قاپ، ماعان بۇرىلىپ:
— بوگەت جاساعانىم ءۇشىن، كەشىرىڭىز! — دەدى دە شىعىپ كەتتى. سالدەن كەيىن ەسىك قايتا اشىلىپ، قوجايىن قايتىپ كىردى، زايىرى دالىزدە ونشا ۇزاپ كەتە قويماعان سىڭايى بار.
— بەرى قاراڭىز! — دەدى ول — ءسىز تەك رەنجىمەڭىز، بىزگە ءبىرازىراق بەرەشەگىڭىز بار. شاماسى، كەشە ءسىزدىڭ وسىندا قونىستانعانىڭىزعا ءۇش اپتا بولدى-اۋ دەيمىن. ءيا، تۋرا ءۇش اپتا. ۇيەلمەندى-سۇيەرمەندى جانۇيا ۇستاي وتىرىپ قيىندىقتان شىعۋ وڭاي ەمەس، سوندىقتان مەن نەسيەگە تۇرعىندار جىبەرە المايمىن...
— ماقالا جازىپ جاتىرمىن، دەپ سىزگە ايتىپ ەدىم عوي، — دەپ ونىڭ ءسوزىن ءبولدىم. سول دايىن بولىسىمەن-اق اقشاڭىزدى تاباندا الاسىز. ول ءۇشىن ەشبىر الاڭ بولماڭىز.
— ال، ونى ەشقاشان جازىپ بىتىرە الماساڭىز شە؟
— ءسىز سولاي ويلايسىز با؟ شابىت ماعان ەرتەڭ، ءتىپتى بۇگىن تۇندە كەلۋى مۇمكىن، ولاي بولعاندا ماقالانى نەبارى شيرەك ساعاتتا جازىپ تاستايمىن.
مەنىڭ جۇمىس ىستەۋ ءتاسىلىم باسقا ادامداردان مۇلدەم بولەك، كەيبىرەۋلەر سياقتى كۇنىنە بالەن بەت جازامىن دەپ جوسپارلاي المايمىن، شابىت كەلەر ءساتىن كۇتەمىن. ال ونىڭ كەلەر كۇنىن، ساعاتىن ەشكىم بىلمەيدى، سەنى ونىڭ ءوزى كەلىپ تابادى.
قوجايىن كەتىپ قالدى. ءبىراق ونىڭ ماعان دەگەن سەنىمى شايقالعانى بەسەنەدەن بەلگىلى بولدى.
وزىمنەن-وزىم وڭاشا قالىپ، ىزامەن باسىمداعى شاشىمدى جۇلدىم. جوق، شىنىندا دا، قيىندىقتان قۇتىلۋدىڭ ەشقانداي جولى قالمادى. مي ىم قايتىپ ماعان قىزمەت ەتپەۋگە اينالدى. ءبىر كەسەك سىردىڭ باعاسىن ەسەپتەپ شىعارا الماسام، ناعىز ناقۇرىس بولماعاندا، كىم بولدىم؟ ال مەن وزىمە، بالكىم، وسى مەن اقىل-ەسىمنەن اداسقان جوقپىن با دەپ ساۋال قويسام شە؟ ءبىراق ەسەپكە باسىمەن سۇڭگىپ وتىرىپ، سيرەك سەزىمتالدىقپەن قوجايىننىڭ ەكىقابات ەكەنىن بايقاپ قالعانىم قالاي؟ بۇرىن بۇل تۋرالى جالپى تۇك ويلاعان ەمەن، ەشكىم ەشتەڭە ايتقان دا جوق، ءبارى ەركىمنەن تىس بولدى. وعان كوزىم ءتۇسۋى مۇڭ ەكەن، بىردەن ءتۇسىندىم جانە جالپى ۇلەس دەگەنمەن باسىم قاتىپ وتىرىپ سەزدىم. وندا مۇنى قالاي ۇعۋعا بولادى؟
تەرەزەگە كەلىپ كوشەگە كوز تاستادىم. تەرەزە ۆوگيمانسگاتەن جاققا قارايتىن. تابان جولدا بالالار ويناپ ءجۇر. كەدەيلەر كوشەسىندە — كەدەيدىڭ بالاسى. ولار بوس شولمەكتى بىر-بىرىنە لاقتىرىسىپ ءماز بولىپ شۋلايدى. جانىنان ۇساق-تۇيسەك ءۇي مۇلكى تيەلگەن كولىك باياۋ ءوتىپ بارادى. شاماسى، كوشەگە شىعارىپ تاستالعان ءباز-بىر وتباسى مەزگىلسىز مەزگىلدە باسقا ءبىر پاتەرگە كوشىپ بارا جاتقان بولۋى كەرەك. ونى بىردەن اڭعاردىم. كولىكتە كورپە-جاستىقتار مەن جيھازدار بار. جيھازدارىنىڭ ءتۇرى — قۇرت تەسكەن كەرەۋەتتەر مەن كومودتار، ءۇش اياقتى قىزىل ورىندىقتار، كىشكەنتاي شەتپەرلەر، تەمىردەن جاسالعان ەسكى-قۇسقى ىدىس-اياقتار. ءۇسىپ مۇرنىنىڭ ۇشى قىزارىپ كەتكەن ۇسقىنسىز قۇيتاقانداي عانا قىز بالا قۇلاپ قالماس ءۇشىن كوگەرىپ كەتكەن قولىمەن اربانىڭ جاقتاۋىنان مىقتاپ ۇستاپ وتىر. استىندا ءۇيىلىپ ۇيدە بالالار توسەنەتىن دىمقىل بوستەكتەر جاتىر. بوس شولمەكتى لاقتىرىپ ويناپ جۇرگەن بالالارعا ول دا قارايدى. كوشەگە كوز سالىپ تۇرىپ، توڭىرەكتە نە بولىپ، نە قويىپ جاتقانىن وپ-وڭاي ءتۇسىندىم. تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرىپ قوجايىن اسپازىنىڭ اس ۇيدە قالاي ىڭىلداپ ءان سالعانىن ەسىتتىم. Ac ءۇي مەنىڭ بولمەممەن جاپسارلاس بولاتىن، ءارى اسپاز ايەل ىڭىلداپ جۇرگەن ءاندى بۇرىن بىلگەندىكتەن ءبىر جەرىن ءبۇلدىرىپ الماس پا ەكەن دەپ قۇلاق سالدىم. سوسىن وزىمە-وزىم: اقىل-ەسى دۇرىس ەمەس ادام وسىنىڭ ءبارىن قابىلداپ، وي ەلەگىنەن ەتكىزە الا ما، قۇدايعا شۇكىر، باسقالار سياقتى مەن دە ەسى ءتۇزۋ اداممىن، دەدىم.
كەنەت ەكى بالاقاننىڭ كوشەدە ۇرسىسىپ جاتقانىن كوردىم؛ ونىڭ بىرەۋى قوجايىنىمنىڭ بالاسى ەكەنىن تانىدىم. تەرەزەنى اشىپ، ولاردىڭ بىر-بىرىنە نە ايتىپ جاتقانىن تىڭدادىم، سول ءسات تەرەزەنىڭ تۇبىنە ءبىر توپ بالا جينالا قاپ جوعارىعا قارادى. ولار نە كۇتىپ ءتۇر؟ قايىر تىلەي مە؟ الدە كەپتىرگەن گۇل، سۇيەك-ساياق، تەمەكى قالدىعىن، بولماسا جەۋگە بولاتىن بىردەڭە تاستار ما ەكەن دەپ ءتۇر ما، ويىنعا كەرەك بىردەڭەلەر دە تىلەيتىن شىعار. مەنىڭ تەرەزەمە ۇزاق قاراعان ولاردىڭ ءجۇزى سۋىقتان كوگەرىپ كەتىپتى. ال اناۋ ەكەۋى ءوزارا ءالى داۋلاسىپ ءتۇر. بالالاردىڭ، اۋزىنان بوقتىق سوزدەر، قولدانۋعا كەلمەيتىن لاقاپ اتتار، ماتروس بالاعاتتارى شىعادى، شاماسى ونى ولار پورتتا ۇيرەنسە كەرەك. داۋعا قىزىپ كەتىپ ولار نە بولعانىن بىلگەلى جۇگىرىپ كەلگەن قوجايىندى اڭداماي دا قالدى.
— ءيا، اناۋ! — دەپ شاعىنا باستادى ونىڭ ۇلى. — اناۋ مەنى القىمىمنان الىپ قىلقىندىرىپ ءولتىرىپ تاستاي جازدادى. — سوسىن ءوزىن كەلەكە ەتىپ كۇلىپ تۇرعان قاستاسا قاراپ دولدانا ايقاي سالدى: — قۇرت قاراڭدى، ءيتتىڭ بالاسى! قارا كەز كەلگەن سىلىمتىك مەنى كەڭىردەكتەن العىسى كەلەدى! مىنە ساعان، سىباعاڭ...
قارىنىمەن تار كوشەنى قالقالاعان ونىڭ اناسى ون جاسار ۇلىن شاپ بەرىپ قولىنان ۇستاپ، الىپ كەتپەكشى بولدى.
— تس! اۋزىڭا يە بول! بوقتاپ بالاعاتتاۋشى بولما. ۇدايى سايقالدارمەن سالعىلاسىپ جۇرگەندەي شابالاناسىڭ عوي! تارت كانە، ۇيگە!
— بارمايمىن!
— جوق، باراسىڭ.
— بارمايمىن.
تەرەزەنىڭ الدىندا تۇرىپ اناسىنىڭ دولدانىپ قۇتىرىپ كەتە جازداعانىن كوردىم؛ وسى ءبىر جيىركەنىشتى كورىنىس مەنىڭ اشۋىمدى قاتتى كەلتىردى، ودان ءارى شىداي الماي تومەندەگى بالاعا ماعان ءبىر مينۋتكە عانا جوعارى كوتەرىلىپ كەت، دەپ ايقايلادىم. ەكىنشى رەت ايقايلاعاندا داۋسىم وتە قاتتى شىعىپ، قوجايىنىم ابدىراپ با¬سىن كوتەرىپ ماعان قارادى. الايدا ول بويىن تەز جيناپ الا قويىپ، ماعان بەتپاقتانا قاراپ، ارتىقشىلىعىن كورسەتىپ قالماق سىڭايمەن تىكىرەيىپ، ۇلىنا ەسكەرتۋ جاسادى دا، كەتىپ قالدى. بالاسىنا ول مەن ەسىتسىن دەگەندەي داۋىستاپ:
— فۋ، قايداعى جوق بىرەۋلەرگە جەكسۇرىن بالا ەكەنىڭدى كورسەتۋگە ۇيالساڭشى! — دەدى.
وسىلاردىڭ ءبار-بارى كوزدەن وتكەرە تۇرىپ بولماشى بىردەڭەلەردىڭ ءوزىن قالت جىبەرگەم جوق. بۇل جولعى بايقامپازدىعىم تىپتەن كەرەمەت بولدى، ۇساق-تۇيەكتىڭ ءارقايسى سەرگەك قابىلداپ، كەزەك-كەزەك وي ەلەگىنەن وتكىزدىم. دەمەك، اقىل-ەسىم زاقىمدانباعان. جانە زاقىمدالاتىن دا رەتى جوق قوي.
— ءاي، تىڭدا! — دەدىم كەنەت وزىمە-وزىم. — سەن اقىل-ەسىڭ جونىندە كوپ الاڭداپ، ۇزاق مازاسىزداندىڭ، ەندى جەتتى ول. باسىڭ ۇساق-تۇيەكتىڭ ءبارىن بايقاپ، وي ەلەگىنەن وتكىزىپ جاتسا، و ەسۋاستىق تىڭ نىشانى بولا ما ەكەن؟ سەن جالپى اپەندى قىزىق جانسىن، قىزىق ەكەنىڭدى وزىڭە دالەلدەپ تە بەرە الامىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كەز كەلگەن ادامدا اۋىتقۋ بولادى، اسىرەسە بولماشى نارسەدەن جاڭىلىساسىڭ.
وندا تۇرعان نە بار، ول انشەيىن عانا كەزدەيسوقتىق. سەن قىزىقسىڭ دەپ تۇرمىن عوي. ال اناۋ شوتىڭ، اناۋ تۇككە تۇرعىسىز ساسىق سىردىڭ ون التىدان بەس بولەگى — حا-حا، قالامپىر مەن بۇرىش ارالاس ىرىمشىكتى تاپقان ەكەنسىڭ! سول كۇلكىلى سىردا نە ءتۇر، ودان توپاستانىپ كەتۋگە ابدەن بولادى، ونىڭ ءبىر عانا ءيىسىنىڭ ءوزى ادامدى و دۇنيەگە اتتاندىرۋى مۇمكىن... — ىشتەي وسىنى ايتىپ دۇنيەدەگى كوك ىرىمشىك اتاۋلىنىڭ بارىنە قارقىلداپ كەپ كۇلدىم. — جوق، سەن ودان دا ماعان جەۋگە كەلەتىن بىردەڭە بەر، — دەدىم. — مۇمكىندىگى بولسا، جاڭا بىلعاعان سارى مايدىڭ ون التى بولىگىنىڭ بەسەۋىن بەر! وندا ماسەلە باسقا!
ءوز قالجىڭىما ءوزىم سەلكىلدەپ كۇلىپ، ونى وتە قىزىق دەپ تاپتىم. راسىندا دا، مەندە ەشقانداي كىنارات بولعان جوق، مەن دەنىم كامىل ساۋ اداممىن!
وزىممەن-وزىم سويلەسىپ، بولمەدە ارلى-بەرلى ءجۇردىم، كوڭىلىم كوتەرىلىپ، قۋانىشتان ماس بولعان ادامداي داۋىستاپ كۇلدىم. شىن مانىندە وسىناۋ قۋانىشتى مينۋتتە عانا، جۇمىس قابىلەتىن ورالتار ايىرىقشا شات-شادىمان ءساتتى كۇتكەن سياقتىمىن. ۇستەل باسىنا وتىرا قالىپ، شىعارمامەن شاعىلداندىم دا كەتتىم. جۇمىس ويداعىداي جىلجىپ، بۇرىنعىدان الدەقايدا تابىستى ورىستەدى. ول ونشا شاپشاڭ دا جۇرگەن جوق، ءبىراق جاساعانىمنىڭ ءوزى ماعان تەڭدەسى جوقتاي بولىپ كورىندى. ونىڭ ۇستىنە شالدىعىپ شارشاماي تابانى كۇرەكتەي ءبىر ساعات جۇمىس ىستەدىم.
كىتاپ دۇكەنىندەگى ءورت تۋرالى وسى ءبىر استارلى شىعارمامنىڭ، مىنە، ەڭ ماڭىزدى تۇسىنا دا جەتتىم. وسى تۇسپەن سالىستىرعاندا، بۇرىن جازعاندارىمنىڭ ءبارى ونشا ماڭىزدى بولماي قالدى. مەن مۇندا شىنايى تەرەڭ وي ايتىپ، جانىپ جاتقان كىتاپ ەمەس مي، ادامداردىڭ ميى دەپ، ودان شىن مانىندەگى ۆارفولومەي ءتۇنىن جاساعىم كەلدى. كەنەت ەسىك سەرپە اشىلىپ، قوجايىنىم ەكپىندەي كىردى. ەسىكتە ءتىپتى ءسال بوگەلمەي ول باسا-كوكتەپ بىردەن تورگە شىقتى.
تۋ سىرتىمنان بىرەۋ پىشاق سالعانداي ايقايلاپ جىبەردىم.
— قالاي؟ ماعان ءسىز بىردەڭە ايتقانداي كورىندى مە؟ — دەدى ول — بىزگە ءبىر ۋاقىتشا پاتەرشى كەلدى، مەن وعان وسى بولمەنى بەرمەكشىمىن. ال ءسىز بۇگىن تومەندە بىزبەن بىرگە تۇنەپ شىعاسىز، ول ءۇشىن ءوزىڭىزدىڭ توسەك ورنىڭىز بولۋى كەرەك. — اڭگىمەنى ودان ءارى سوزباي، مەنى تىڭداۋ بىلاي تۇرسىن كىسى قۇرلى كورمەي، ۇستەل ۇستىندەگى قاعازداردى سىپىرا باستادى.
مەنىڭ قۋانىشتى كوڭىل كۇيىم عايىپ بولدى، اشۋىم كەلىپ، ىزا بۋىپ اتىپ تۇردىم دا، ىلە ءوزىمدى ۇستاپ، ساباما ءتۇستىم. ءبىر ءسوز قاتپاي ءۇنسىز تۇرىپ، ونىڭ ۇستەل ۇستىندەگى قاعازداردى جيناستىرۋىنا ەرىك بەردىم. قاعازداردى قالاي بولسا سولاي سىپىردى دا، قولىما ۇستاتا سالدى ول.
امال قانشا، بولمەنى بوساتىپ بەرۋگە تۋرا كەلدى. ەڭ وكىنىشتىسى باعا جەتكىسىز شابىتتى ءسات ورالماستاي بولىپ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتى. جاڭا پاتەرشىنى باسپالداقتا قارسى الدىم — ول قولىنىڭ سىرتىنا لەڭگىردىڭ كوگىلدىر تاڭباسىن سالدىرعان جاس جىگىت ەكەن، ارتىندا ارقاسىنا ساندىق تاڭىپ العان كەم بالى كەلە جاتىر. زايىرى ول تەڭىزشى بولۋى كەرەك، دەمەك، ءبىر ءتۇن عانا قونىپ شىعاتىن كەزدەيسوق مەيمان. ەرتەڭ، بالكىم ول كەتكەندە، باعىم جانىپ، شابىتىم قايتا ورالار. ءبىر بەس مينۋت بولسا جەتەدى — جۇمىسىمدى ءبىتىرىپ تاستاي قويامىن. ال ازىرشە تاعدىرعا باعىنباسقا بولمايدى.
بۇعان دەيىن كۇندىز-تۇنى ەرى، ايەلى، ايەلىنىڭ اكەسى، ءتورت بالا سىعىلىسىپ تۇرىپ جاتاتىن ءۇيدىڭ قوجايىنى جاقتاعى جارتىسىندا بولماعان ەدىم. ال اسپاز ايەل اس ۇيدە تۇرىپ، سوندا ۇيىقتايدى. بەيىلسىز عانا كەلىپ، ەسىكتى قاقتىم؛ ىشتەن داۋىستار شىعىپ جاتسا دا جاۋاپ بولمادى.
ۇيگە كىرگەنىمدە كۇيەۋى ءتىل دە قاتقان جوق، ءتىپتى سالەمىمە دە جاۋاپ بەرمەدى، مەندە ەش شارۋاسى جوق ادامداي مەڭىرەيىپ قارادى دا قويدى. ايتقانداي، مەن كەمەجايدا كەرگەن ءبىر كىسى، جۇرت "اينەك" اتايتىن ماتروسپەن كارت ويناپ وتىردى. ەمشەكتەگى ءسابي كەرەۋەتتە ۋىلدەپ جاتتى، ال قوشايىمنىڭ اكەسى كەۋدەسى مەن ءىشى اۋىراتىنداي بۇكشيىپ، باسىن قولىنا سۇيەپ قالعان. شاشى ابدەن اعارىپ، كەتكەن ول ولجاسىن اڭدىعان جىلانداي ءيىرىلىپ، باسىن قىلتيتادى.
— مەنى ءبىر تۇنگە پانالاتۋعا قارسى بولماسسىز؟ — دەدىم قوجايىنعا.
— مەنىڭ قاتىنىم سونداي نۇسقاۋ بەرىپ ءجۇر مە؟ — دەپ سۇرادى ول.
— ءيا. مەنىڭ بولمەمە جاڭا پاتەرشى كىردى.
وعان ەشبىر جاۋاپ قاتپاي قارتىمەن بولىپ كەتتى.
قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى ول قوناقتارمەن كارت وينايدى؛ ويناعاندا اقشا ءۇشىن ەمەس، ۋاقىت وزدىرۋ ءۇشىن، ايتەۋىر بىردەڭە قىپ قولبايلاۋ ءۇشىن وينايدى. ودان باسقا ەشتەڭە دە ىستەمەيدى، قيمىلى سىلبىر، ەنجار، ال ايەلى بولسا، باسپالداقپەن جوعارىلى-تومەندى جۇگىرىپ ءجۇرىپ، ءۇيدىڭ شارۋاسىن تىندىرادى، پاتەرشىلەر ىزدەپ تابادى. ونىڭ پورتتاعى جۇمىسشىلارمەن جانە كەم بالدارمەن كەلىسىمى بار، ولار بۇگىن تاۋىپ بەرگەن ءاربىر جاڭا پاتەرشىسى ءۇشىن اقى الادى جانە وزدەرى دە كەڭدە قونالقاعا وسىندا جاتىپ قالادى. جاڭا پاتەرشىنى الىپ كەپ جۇرگەن الگى "اينەك" ەكەن.
ەكى بالا مەن ءجۇزى سالدا قىلارداي ومسىرايعان سەكپىل بەت ەكى قىز كىردى، كويلەكتەرى جىرىم-جىرىم. كوپ ۇزاماي ۇيگە قوجايىننىڭ ءوزى كىردى. ودان مەنى قايدا ورنالاستىرماق نيەتى بارىن سۇرادىم؛ ول وسىداعىلاردىڭ بارىمەن بىرگە جاتاسىڭ، بولماسا اۋىز ۇيدەگى ورىندىققا جايعاساسىڭ دەدى. وسىنى ايتقاندا، ول بولمەنى تارتىپكە كەلتىرىپ، كۇيبەڭدەپ ءجۇردى دە، ماعان كوزىن ءبىر دە تاستاعان جوق.
ونىڭ جاۋابىن تىڭداپ، ەڭسەم تۇسكەنىمەن، كەلىسپەسكە امالىم جوق، ەسىكتىڭ اۋزىندا تۇرىپ، ءبىر تۇنگە بولمەمدى باسقا بىرەۋگە بەرگەنىم وندى بولدى دەگەندەي سىڭاي تانىتىپ، ونى اشۋلاندىرىپ الىپ، كوشەگە شىعىپ قالماس ءۇشىن بەت-الپەتىمە جاعىمدى رەڭك بەردىم.
— ءيا، ارينە، بىردەڭە عىپ ورنالاسامىز عوي!
قايتىپ ۇندەگەم جوق.
ول بولمەدە ەرسىلى-قارسىلى ءالى ءجۇر.
— ايتپاقشى، بولمەلەردى تەگىن بەرىپ، پاتەرشىلەردى نەسيەگە تاماقتاندىرۋدىڭ ماعان تۇككە قاجەتى جوق، — دەدى ول. سىزگە بۇنى بۇرىن دا ايتسام كەرەك. .
— ايتقانسىز، قۇرمەتتىم، الايدا ماعان ماقالامدى اياقتاۋ ءۇشىن ەكى كۇن كەرەك بوپ ءتۇر، — دەپ جاۋاپ قاتتىم. — سوندا سىزگە ارتىق بەس كروندى ريزالىقپەن، اسقان ريزالىقپەن قولىڭىزعا ۇستاتامىن.
ءبىراق ونىڭ بۇعان مۇلدەم سەنبەيتىنىن كورىپ تۇرمىن. الايدا وعان بولا نامىستانىپ نە وكپەلەپ، ونىڭ ءۇيىن تاستاپ كەتە المايمىن، سەبەبى كەتىپ قالسام نە كۇتىپ تۇرعانىن بىلەمىن.
ارادا ەكى كۇن ءوتتى.
بۇرىنعىسىنشا قوجايىن وتباسىمەن بىرگە جاتىپ ءجۇرمىن، سەبەبى اۋىز ۇيدە پەش جوق، سۋىق، سوندىقتان ەدەندە جاتۋعا تۋرا كەلدى. كەلىمسەك تەڭىزشى بۇرىنعىداي مەنىڭ بولمەمدە تۇرىپ جاتىر، زايىرى، تاياۋدا كەتە قويار ءتۇرى جوق. تۇسكى اسقا تامان قوجايىن كەلىپ، ونىڭ پاتەراقىنى تۇتاس ءبىر ايعا الدىن الا تولەپ قويعانىن ايتتى، تەگىندە ول شتۋرماندىققا ەمتيحان تاپسىرۋعا ءتيىس ەكەن، سوندىقتان دا وسىندا توقتاپتى. وسىنى تىڭداي وتىرىپ، بولمەمنەن ماڭگى ايىرىلعانىما كوز جەتكىزدىم.
اۋىز ۇيگە شىعىپ، ورىندىققا جايعاستىم؛ ەگەر ماعان جالپى بىردەڭە جازۋ كەرەك بولسا، ول تەك وسىندا تىنىشتىقتا عانا مۇمكىن. استارلى شىعارما مەنى ەندى ونشا الاڭداتقان جوق؛ باسىمدا تىڭ يدەيا، تاماشا جوسپار پايدا بولدى؛ ورتاعاسىرلىق ومىردەن الىپ "كرەست بەلگىسى" دەگەن ءبىر اكتىلى پەسا جازباقپىن. ونىڭ ايەل كەيىپكەرىن دە ويلاپ تاۋىپ قويدىم ءبىر بەت ادۋىن قىزدىڭ تاكاپپار بەينەسى ول قۇداي ءۇيىن ول السىزدىگىنەن، الدە كارىلىگىنەن قورعالامايدى، جاراتقاننىڭ وزىنە دەگەن وشپەندىلىگىنەن تۇرادى. قۇدايى جەك كورگەندىكتەن ونىڭ كيەلى ورنىندا قىلمىس جاسايدى.
ۋاقىت وتكەن سايىن وسى بەينە مەنى مۇلدەم باۋراپ الدى. • قايتسەم دە مەنىڭ ءوزىم ويلاعانداي بولىپ كوز الدىمدا تۇردى دا الدى. بۇزىق قىزدىڭ بويىندا ادامدى بەزىندىرەتىن بەلگىلەر بولۋى كەرەك؛ تىرناداي ۇزىن، تىريعان ارىق ءارى قاراتورى، جۇرگەندە ەتەگى ءتۇرىلىپ، ۇزىن سيراعى سيديتىپ جارق-جۇرق ەتەدى. ونىڭ ۇستىنە قۇلاعى قالقيعان ۇپ-ۇلكەن، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سيىقسىز سۇرى كىسىنى كەرى يتەرەدى. ونىڭ مەنى قىزىقتىراتىنى — ەرىكسىز ارسىزدىعى، الدى-ارتىنا قاراماي كۇناعا قاساقانا قويىپ كەتەتىنى. راس، ول مەنى مەيلىنشە ەلىكتىرىپ، ميىمدى وعاش سۇمپايىلىق تۋرالى ويلار كەۋلەپ كەتتى دە، پەسانى تابانداتقان ەكى ساعات بويى جازدىم.
ون، ءتىپتى ون ەكى بەت جازىپ، ولاردى قينالا وتىرىپ، ۇزدىك-سوزدىق ۇزاق ويلانىپ وڭدەپ، سىزىپ، كەيبىر پاراقتاردى جىرتىپ، اۋرەگە ءتۇسىپ قاتتى قالجىراعان سوڭ، ورنىمنان تۇرىپ دالاعا شىقتىم. ونىڭ ۇستىنە سوڭعى جارتى ساعات ىشىندە قوجايىنىمنىڭ بەسىكتەگى بالاسى شىرىلداپ جىلاپ بوگەت جاسادى دا، ءارى قاراي جازا بەرۋگە بولمادى. سوندىقتان مەن كوشەگە شىعىپ، درامەن جاقتىڭ جولىمەن ارمەنىرەك كەتىپ، كەشكە دەيىن قىدىرىپ قايتۋعا بەكىندىم. سەرۋەندەپ ءجۇرىپ تە ۇدايى درامام تۋرالى تەرەڭ تولعانۋمەن بولدىم. ءبىراق قىدىرىستاپ جۇرگەندە دە كەزدەيسوق وقيعادان قۇتىلا المادىم.
كارل-يۋان كوشەسىنىڭ ەڭ شەتىندە ۆوكزال الاڭىنا تامان ەتىك تىگەتىن شەبەرحانانىڭ الدىنا توقتاعان ەدىم. ءبۇل شەبەرحانانىڭ الدىنا نە ءۇشىن توقتاعانىمدى ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى ءبىلسىن! ەتىگىم جوقتىعىن ءتىپتى دە ويلاماي، ونىڭ تەرەزەسىنەن قارادىم، ال وي-قيالىم دۇنيەنىڭ باسقا قيىرىن كەزىپ ءجۇردى. سىرتىمنان جۇرت ءوتىپ جاتتى. اڭگىمەلەسىپ بارا جاتقان ولاردىڭ ءبىر ءسوزىن دە ەسىتكەنىم جوق. كەنەت بىرەۋدىڭ قاتتى شىققان داۋسى جالت قاراتتى.
— سالەم! — دەدى ول
ءبۇل "سۇلۋ سىلقىم" اتانعان تانىسىم ەدى.
— سالەم، — دەي سالدىم ساسىپ.
سىلقىمدى بىردەن تانىعانىم جوق.
— ال، حال قالاي؟ — دەپ سۇرادى ول.
— جامان ەمەس... ءبارى بۇرىنعىشا.
— بەرى قاراشى، دەمەك، ءسىز ءالى كريستيندە تۇراسىز عوي.
— كريستيندە دەيسىز بە؟
— بىردە كوتەرمە ساۋداگەر كريستيندە ەسەپشى بولىپ قىزمەت ىستەيمىن دەپ ايتقانىڭىز بار ەدى عوي.
— ا، ءيا! ءبىراق ودان كەتىپ قالدىم. ول ادامدا دۇرىس جۇمىس ىستەۋگە بولمادى دا كوپ ۇزاماي كەتىپ قالۋعا تۋرا كەلدى.
— سوندا نە سەبەپتى؟
— بىردە ءبىر نارسەنى دۇرىس جازباعان ەكەم، باستى سەبەپ سول بولدى.
— جالعان جازعانسىز عوي.
جالعان دەيدى؟ ارانداتۋ ءۇشىن ادەيى وتىرىك جازعان جوقسىڭ با دەپ سۇراپ تۇر-اۋ سىلقىم. قاتتى قورلانعانىمدى اڭعارىپ، وعان ادىرايا ءبىر قارادىم دا، جاۋاپ قاتقام جوق.
— و، قۇدايا ونداي-ونداي ولقىلىق كەز كەلگەندە بولادى ەمەس پە! — دەدى ول مەنى تىنىشتاندىرۋعا تىرىسىپ.
ال ءوزى ىشتەي مەن جالعان قۇجات جاسادى دەپ ءتۇر.
— كەز كەلگەندە كەزدەسەتىن ولقىلىعىڭىز نە؟ — دەپ سۇرادىم. — سوندا كەز كەلگەن جالعان ىسكە بارادى دەپ ويلايسىز با! بەرى قاراڭىز، جارقىنىم، مەن شىنىمەن-اق سونداي ارامدىققا بارادى دەپ ويلاي¬سىز با؟ ارام، ارسىز مەن بولعانىم با؟
— ەندى، قىمباتتىم، مەنىڭشە ونى ءوزىڭىز تۇسىنىكتى تۇردە ايتتىڭىز ەمەس پە...
باسىمدى تەز كوتەرىپ سىلقىمنان تەرىس اينالدىم دا، باسقا جاققا قارادىم. ويلاماعان جەردەن كوزىمە قىزىل كويلەك شالىندى. قىزىل كويلەك كيگەن ايەل ءبىر ەركەكپەن قاتار كەتىپ بارادى. ەگەر مەن سىلقىممەن مىلجىڭداسىپ تۇرماسام، ەگەر ونىڭ ماڭگى بىتپەس كۇمانىنەن جابىرلەنىپ، باسىمدى تەز كوتەرىپ، تەرىس اينالماسام، بالكىم، قىزىل كويلەك مەنىڭ نازارىما ىلىكپەس تە ەدى. ال، شىن مانىندە وندا مەنىڭ نە شارۋام بار. ءتىپتى ول كەمەر — بيكەش ناگەلدىڭ كويلەگى بولسا دا وندا نە تۇر.
سىلقىم بولسا، ءوزىنىڭ ءان تەكتىگىن تۇزەتكەلى ءالى سويلەپ ءتۇر، ءبىراق ونى تىڭداعان مەن جوق، ەسىل-دەرتىم جاقىنداي تۇسكەن قىزىل كويلەكتە. كوكىرەگىمدە ءبىر تولقىن الاسۇرىپ، كەۋدەمە ينە قادالعانداي بولىپ، ەرىنىمدى جىبىرلاتىپ، ىشتەي:
— يلايالي! — دەپ كۇبىرلەدىم.
ەندى سىلقىم دا جالت قاراپ، ءوتىپ بارا جاتقان بيكەش پەن مىرزانى كورىپ، باسىن ءيىپ كوزبەن ۇزاتىپ سالدى. وسىنى بايقاپ تۇرىپ ءوزىمنىڭ باس يگەن — يمەگەنىمدى بىلمەي قالدىم. قىزىل كويلەك كارل يۋان كوشەسىمەن الىستاي ءتۇسىپ، اقىرى كوزدەن عايىپ بولدى.
— ونىڭ قاسىنداعى كىم؟ — دەپ سۇرادى سىلقىم.
— كورمەدىڭىز بە، گەرسوگ قوي. "گەرسوگ" — ونىڭ لاقاپ اتى. ال قىزدى ءبىلۋشى مە ەدىڭىز؟
— ءيا، ەپتەپ بىلەتىنمىن. ال، ءسىز شە؟
— جوق، — دەپ ءبىر—اق قايىردىم.
— وعان ءيىلىپ، تاعزىم ەتكەندەي كورىندىڭىز عوي.
— باس ءيدىم بە؟
— نەمەسە، باس ءيىپ سالەمدەسكەن جوقسىز با؟ — دەپ سىلقىم دا تاقىمداپ قويمادى. —تىپتەن تاڭعالارلىق ونىڭىز. بيكەش قوي، تەك سىزگە عانا قاراپ، كوز ايىرعان جوق.
— ونى قايدان بىلەسىز؟ — دەپ ودان قايتا سۇرادىم.
بۇل شىن مانىندە ول قىزدى بىلمەيتىن. بارلىعى كۇزگى ءبىر كەشتە بولىپتى. مەزگىل تىم كەش ەكەن، ءۇش جىگىت جاڭا عانا "گراندتان" شىعىپتى. ءبىراز قىزىپ لەپىرىپ العان ۇشەۋى ءبۇل ايەلدى كاممەرمەيەردىڭ ماڭىندا كەزدەستىرىپ، اڭگىمەگە تارتپاق بولادى. اۋەلى بيكەشتىڭ سويلەسكىسى كەلمەيدى؛ الايدا تەڭىز سۋى تىزەسىنەن كەلمەيتىن ىرجاقايدىڭ بىرەۋى ودان ۇيىنە دەيىن شىعارىپ سالۋعا رۇقسات سۇرايدى. وعان ەشتەڭە دە جاسامايتىنىن، جالعىز تال شاشىنا دا تيىسپەيتىنىن، تەك قانا پودەزىنە دەيىن شىعارىپ سالىپ، ول ۇيىنە شىن ورالعانىنا كوزى جەتكەنشە جانى جاي تاپپايتىنىن ايتىپ جىك-جاپپار بولادى. ءسويتىپ ولار كەتە باردى، جىگىت وتىرىك-شىندى قايداعى - جايداعىلاردى ايتىپ، اۋىز جاپقان جوق، ءوزىن فوتوسۋرەتشى ۆولدەمار اتتەرداگ دەپ تانىستىردى. اقىر سوڭىندا، ويدان شىعارىلعان كۇلدى-كومەش تاسىلدەر قىزدى ءجىبىتتى، ەزۋ تارتقىزدى. ونىڭ سالقىندىعىنا قىزعان جىگىت جوق، اقىرى، كەلىسىمىن الىپ ۇيىنە شىعارىپ سالدى.
— ال، ودان ءارى نە بولدى؟ — دەپ سۇراعان مەنىڭ تىنىسىم ءبىتىپ قالا جازدادى.
— ودان ءارى دەيسىز بە؟ ءاي، ودان ارعىسىنا بارماي-اق قويايىقشى. قالاي دەگەنمەن دە ول ايەل ەمەس پە!؟
ءبىر ءسات ەكەۋمىز دە ءۇنسىز قالدىق.
— ءتايىرى العىر، الگىنى گەرسوگ دەيسىز بە؟ دەمەك، ونىڭ ءوزى وسىنداي ەدى دەسەيشى! — دەپ ويلانا ءسوز قوستى سىلقىم. — ول بيكەش مىنانداي مىرزامەن كەتكەن بولسا، ونىڭ باعاسى دا سودان اسپاعانى.
ال، مەن بولسام، ءتىلىم بايلانعانداي ۇندەمەيمىن. جارايدى گەرسوگ ونى اينالدىرىپ الا قويسىن! ونىڭ ءوزى ءبىر تاماشا ەمەس پە! مەنىڭ وعان وپىناتىن نەم بار؟ وسىناۋ ارۋعا مەن تەك وڭ جول، باقىتتى ءومىر تىلەيمىن. سوسىن ول تۋرالى جامان ويلاپ، راقاتتانا سازعا تاپتاپ الابۇرتقان كوڭىلىمدى باسقىم، ءوزىمدى جۇباتقىم كەلدى. مەنى شامداندىرعانى سول سۇمپايى جۇپتىڭ الدىندا، راس بولسا، قالپاعىمدى شەشىپ، باسىمدى يگەنىم بولدى. ونداي ادامداردىڭ الدىندا قالپاعىمدى الىپ نەم بار ەدى؟ ال قىز جايىندا جالپى وكىنبەيمىن، ونىڭ سۇلۋ بولعانىندا داۋ جوق، ءبىراق سونىسىنا داندايسىپ، جەلىگىپ كەتتى، ءتايىرى العىر، ءسويتىپ سالىپ تا بارادى. ونىڭ تەك قانا ماعان قاراپ، كوزىن الماۋى ابدەن مۇمكىن، مۇندا تاڭعالارلىق تا ەشتەڭە جوق، بالكىم، جۇرەگىندە وكىنىش ويانعان شىعار. تەك سول ءۇشىن عانا ونىڭ اياعىنا جىعىلماقپىن با، سوڭعى كەزدە كۇمان تۋعىزىپ، تەز سولىپ بارا جاتقان ونى جىندىعا ۇقساپ قوشەمەتتەي المايمىن. مەيلى ونى گەرسوگ-اق السىن! ونىڭ قاسىنان كوز دە تاستاماي، باسىمدى اسقاق ۇستاپ ەلەمەي وتە شىعاتىن كۇن دە تۋار. مۇمكىن مۇنى ول وسىنداي قىزىل كويلەك كيىپ كولبەڭدەپ، ەكى كوزىن مەنەن ايىرماي، قيىلا قاراسا دا جاسايتىن شىعارمىن. سولاي بولۋى ابدەن مۇمكىن. حا-حا، سالتانات دەگەنىڭ سول بولادى! ءوزىمدى-وزىم بىلەتىن بولسام، پەسامدى، بالكىم، بۇگىن ءبىتىرىپ تاستارمىن، سوندا سەگىز كۇننەن كەيىن ول بيكەش مەنىڭ الدىمدا تىزەرلەپ تۇراتىن بولادى جانە بار بولمىسىمەن اجار-كوركىنمەن اياعىما جىعىلادى، ءا!..
— قوش! — دەدىم القىنىپ.
ال سىلقىم مەنى ۇستاپ قالدى.
— ەندى نەمەن شۇعىلدانىپ ءجۇرسىز؟ — دەپ سۇرادى ول.
— نەمەن دەيسىز بە؟ ابەتتە، جازامىن عوي. باسقا نەمەن شاعىلدانۋشى ەدىم. تىرلىگىمنىڭ تىرەگى سول. قازىرگى كەزدە "كرەستىڭ بەلگىسى" دەگەن ورتاعاسىرلىق ومىردەن الىنعان پەسا جازىپ جاتىرمىن.
— ءتايىرى السىن! — دەدى شىنىمەن—اق قايران قالعان سىلقىم. — وندا ءسىز ونى جازاتىن بولساڭىز، ءالى...
— قازىرگى مەنىڭ كۇللى ىنتام سونىڭ ۇستىندە. شامامەن سەگىز كۇننەن كەيىن مەن تۋرالى ەستيسىزدەر، — دەپ تۇراعىما قاراي تارتتىم.
ۇيگە كەلىسىمەن-اق قوجايىننان شام سۇرادىم. ماعان شام مەيلىنشە قاجەت ەدى: ءبۇل ءتۇنى جاتقىم كەلگەن جوق، باسىمدا پەسانىڭ وقيعالارى بۋىرقانىپ، تاڭعا دەيىن ونىڭ باسىم بولەگىن ەڭسەرىپ تاستاعىم كەلدى. قوجايىنعا ءوز ءوتىنىشىمدى ۇلكەن باسىمدى كىشىرەيتىپ سىپايى عانا باياندادىم، ويتكەنى ونىڭ جۇزىنەن مەنىڭ قايتىپ ورالعانىما نارازىلىق نىشانى اڭعارىلدى. تاماشا پەسامدى بىتىرۋگە تايادىم، تەك سوڭعى ەكى كورىنىسىن عانا جازىپ تاستاۋ قالدى. بالكىم، ونى ءبازبىر تەاتر ءوزىم سۇراماي تۇرىپ-اق قويۋعا الار، دەگەن يشارات جاسادىم. ەگەر ول قول ۇشىن بەرىپ، كومەك جاساسا، وندا مەن...
ءبىراق قوجايىنىمنىڭ شامى جوق ەكەن، ۇزاق ويلانىپ ونىڭ وسى ۇيدە بولعانىن ەسىنە تۇسىرە المادى. ەگەر ون ەكىگە دەيىن كۇتەر بولسام، اس ۇيدەگى شامدى الۋىما بولادى ەكەن. ال مەنىڭ شىراعدان ساتىپ الماعانىم نە، وسى؟
ۇندەمەي قالدىم. ويتكەنى مەندە شىراعدان ساتىپ الاتىن ون ەرە جوق، ونى قوجايىنىم جاقسى بىلەدى. نە كەرەك، جوسپارىم تاعى دا بىت-شىت بولدى! اسپاز ايەل اس ۇيدە ەمەس، بىزبەن بىرگە وسى بولمەدە وتىر، دەمەك، شامدى ءتىپتى جاقپاعان دا. ول تۋرالى ويلاپ ەدىم، ءبىراق اشىپ ەشتەڭە ايتا المادىم.
كەنەت اسپاز ايەل:
— شاماسى تاياۋدا ءسىزدىڭ سارايدان شىعىپ بارا جاتقانىڭىزدى كوردىم-اۋ دەيمىن. و نە، ءسىز قوناقاسىعا قاتىستىڭىز با؟ — دەپ ول ءوز قالجىڭىنا ءوزى كۇلدى.
قاعازدارىمدى الىپ وسى ارادا وتىرىپ جۇمىس ىستەگىم كەلدى. قاعازدى تىزەمە قويىپ، نازارىمدى اۋدارۋ ءۇشىن ەدەنگە تەسىلدىم، ءبىراق ول جاردەمدەسكەن جوق، سانامنان سۋىرتپاقتاپ ءبىر سوز دە الا المادىم. ءۇي يەسىنىڭ ەكى قىزى كىرىپ، شۋىلداسىپ مىسىقپەن ويناپ كەتتى. ال مىسىق دەگەنىڭ ءجۇنى تاقىر، تاڭدانارلىقتاي ۇلكەن حايۋان بولاتىن. قىزدار ونىڭ كوزىنە ۇرلەسە، جاس پارلاپ، تۇمسىعىن بويلاي اعادى. قوجايىن مەن تاعى دا ءبىر ەكى مەيمان كارت ويناپ وتىر. تەك قوجايىن عانا جار قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇمىس ىستەپ، ءىس تىگىپ جاتىر. ول عوي، مەنىڭ مىنانداي شۋدا جۇمىس ىستەي المايتىنىمدى اپ-ادەمى كورىپ وتىر. ءبىراق مەنىمەن مۇلدەم ساناسقىسى كەلمەيدى جانە اسپازدىڭ سارايعا قوناقاسىعا شاقىرىپ پا ەدى، دەگەن قالجىڭىنا كۇلگەنىن قايتەرسىڭ. ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى ماعان جاۋىعا قارايتىن سياقتى، اسىرەسە مەن ماسقارام شىعىپ، بولمەمدى باسقا بىرەۋگە بەرۋگە ءماجبۇر بولعاننان بەرى مەنى بوگدە بىرەۋ دەپ سانايتىن بولدى. ءتىپتى مىناۋ بالەكەي بويلى قاراكوز پالە، نە ومىراۋ جوق، نە ماڭداي جوق اسپازدىڭ ءوزى كەشكىسىن بۋتەربرود العالى بارعاندا مەنى مازاقتاپ كۇلەتىندى شىعاردى. ول مەنەن تۇستىكتى قايدا جاسايتىنىمدى ءجيى سۇرايدى، "گراندتان" شىققانىڭىزدا ءتىسىڭىزدى شۇقىعانىڭىزدى ءومىرى كورگەم جوق دەيدى. مەنىڭ كەدەيشىلىك جاعدايىمدى ونىڭ بىلەتىنى ايقىن، سوندىقتان ول جايىندا ماعان ۇدايى ەسكەرتىپ وتىرۋدان ءلاززات الاتىن سەكىلدى.
وسىنداي ويلاردىڭ ءبارى باسىما باسا كوكتەپ كىرىپ اپ ءوز پەسام ءۇشىن بىردە-بىر رەپليكا ويلاپ تابۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. مەنىڭ تالپىنىسىمنىڭ ءبارى بەكەر، ەندى باسىم دىڭىلداپ، مازامدى الىپ، اقىرى جۇمىستى دوعارۋعا ءماجبۇر بولدىم. پاراقتاردى قالتاما سالىپ، باسىمدى كوتەردىم. اسپاز تۋرا مەنىڭ الدىمدا وتىر، وعان كوز تاستاپ، قۋشىق جاۋىرىنى مەن جون ارقاسىنا قارايمىن، ءالى بۋىنى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىپ بولماعانداي بولبىر بىردەڭە. وسىنىڭ ماعان باس سالاتىن نە ءجونى بار؟ مەيلى مەن ءتىپتى سارايدان شىعا قويايىن، وندا ونىڭ شارۋاسى قانداي؟ كەيىنگى كەزدە مەنى ورشەلەنە مازاقتايتىندى شىعاردى، اسىرەسە باسپالداقتان ءسۇرىنىپ كەتىپ، كۇرتەمدى شەگەگە ىلگىزىپ، جىرتىپ العانداعى جىرقىلداعانىن ايتپا. كەشە پەسامنىڭ العاشقى نۇسقالارىن لاقتىرىپ تاستاعان جەرىمنەن اۋىز ۇيدەن جيناپ الىپ بولمەدە جۇرتتىڭ كوزىنشە داۋىستاپ وقىپ، قالجىڭداپ جىنىمدى كەلتىرگەنى. ونى ءبىر دە وكپەلەتكەن نە ءبازبىر قىزمەت كورسەت دەپ قولقالاعان جەرىم جوق. قايتا كەشكىسىن ونى مازالامايىن دەپ ەدەنگە توسەگىمدى ءوزىم سالىپ الام. سوسىن ول شاشىمنىڭ ءتۇسىپ جاتقانىن دا كۇلكى قىلاتىن بولدى. ەرتەڭگىلىك قولجۋعىشتا تۇسكەن شاشىمدى كورسە، وعان دا كۇلەدى. باشماعىم توزىپ، اسىرەسە نان تاسيتىن اربانىڭ استىندا قالعان سىڭارى جىرتىلىپ قالىپ ەدى، سونى دا كەلەكە ەتەدى. "قۇداي ساقتاي گور، مىنانداي دا باشماق بولادى ەكەن-اۋ! ءارقايسى ءيتتىڭ ۇيشىگىن دەي ۇڭىرەيىپ ءتۇر، قاراشى انە!" دەيدى. راس، باشماعىمنىڭ شىنىندا دا كيەر جەرى قالمادى، ال جاڭاسىن الۋعا ءحالىم كەلمەي ءجۇر.
وسىلاردىڭ ءبارىن ەسكە ءتۇسىرىپ، اسپاز تاراپىنان بايقالاتىن اشىق قاسكويلىككە تاڭعالامىن، ال كىشكەنتاي قىزدار بولسا، كەرەۋەتتە جاتقان شالدى ىزالاندىرىپ، مازا بەرمەيدى. باسقا جەر تاپپاعانداي سونىڭ اينالاسىندا سەكىرىپ جۇگىرىپ جۇرگەنى. تاقا بولماسا قۇلاعىنا شي جۇگىرتىپ قىتىقتايدى. العاش وعان ارالاسقانىم جوق. شال بايعۇس ولاردان قۇتىلۋ ءۇشىن باقايىندا قيمىلداتپاي، ءوزىن مازالاپ ازاپتاۋشىلارعا الا كوزىمەن الايا قارايدى دا قويادى، قۇلاعىنداعى ءشيدى ءتۇسىرۋ ءۇشىن باسىن قايتا-قايتا شايقايدى.
ءبۇل كورىنىس مەن ءۇشىن تىپتەن توزگىسىز كورىنىپ، ودان كوز ايىرا المادىم. اكەسى كەيدە قارتتان باس كوتەرىپ، قىزدارىنىڭ قىلىعىنا كۇلىپ قويىپ، وعان سەرىكتەستەرىنىڭ دە نازارىن اۋدارىپ وتىرادى. قاريا نەعىپ قوزعالمايدى؟ نەعىپ قىزداردى لاقتىرىپ-لاقتىرىپ جىبەرمەيدى. ونىڭ توسەگىنە قاراي ادىمدادىم.
— مەيلى ويناسىن! مەيلى! ول سال بولىپ جاتىر، — دەپ قوجايىن باج ەتە قالدى.
ونىڭ نارازىلىعىنان شوشىپ، ءتۇن قاراڭعىسىندا ۇيدەن قۋىلىپ كەتەرمىن دەپ قورقىپ، ءۇنسىز ورنىما ورالدىم دا، تىنىش قانا وتىرا قالدىم. وتباسىنىڭ شارۋاسىنا ارالاسامىن دەپ، قونالقا مەن بۋتەربرودتان ايىرىلىپ قاپ جۇرەرمىن. شالا ولىك قارت ءۇشىن ءىرىڭ كەزەككە كيلىگۋدىڭ قاجەتى نە. ءدال وسى ءسات مەن دە ءوزىمدى تاس بوپ قاتىپ قالعانداي سەزىندىم.
قىزدار قاريانى دىڭكەلەتىپ، بەرەكەسىن كەتىرۋمەن بولدى. ولاردى اتاسىنىڭ باسىن قوزعاي المايتىنى جالىقتىرىپ، ءشيدى ەندى كوزىنە، تاناۋىنا جۇگىرتىپ وينادى. ول نەمەرەلەرىنە قانشا جاراتپاي قاراعانىمەن، نە ءبىر ءسوز قايىرۋعا، نە قولىن سىلتەۋگە جارامادى. كەنەت ول كەۋدەسىن زورعا كوتەرىپ، ءبىر قىزدىڭ بەتىنە تۇكىرىپ جىبەردى، سوسىن قايتا كوتەرىلىپ، ەكىنشىسىنە تۇكىردى. قوجايىننىڭ قارتتى تاستاي سالىپ، كەرەۋەتكە قالاي قارعىپ شىققانىن كوردىم. قىپ-قىزىل بولىپ دولدانعان ول:
— جۇرتتىڭ بەتىنە تۇكىرۋگە قالاي عانا ءداتىڭ بارادى، كارى توبەت! — دەپ ايعاي سالدى.
— وعان مازا بەرمەگەن قىزدارىڭنىڭ ءوزى عوي، — دەپ شىداي الماي داۋىستاپ جىبەردىم.
الايدا مەنى قۋىپ شىقپا سىنشى دەپ ۇدايى قورىققاندىقتان داۋسىم ونشا قاتتى دا، ىزالى دا شىققان جوق، ءبىراق تۇلا بويىم قالشىلداپ كەتتى.
قوجايىن ماعان بۇرىلدى.
— قاراي گور! ءتايىرى العىر، باسقانىڭ شارۋاسىنا نەگە تۇمسىق تىعاسىڭ! جاپ اۋزىڭدى، ەستيسىڭ بە، جاپ! مىنە، سونىڭ جاقسى بولار.
وسى ارادا قوجايىن ايعايلاپ شىقتى دا، بۇكىل ءۇي بالاعات-بوقتىققا كومىلىپ قالدى.
— ءاي، سەندەر ءبارىڭ جىندانعاننان ساۋسىڭدار ما؟ — دەپ شاپتىقتى ول. — ەكەۋىڭ دە تىنىش وتىرىڭدار، ايتپەسە ايداپ شىعامىن. مىناۋ سۇر جىلانعا جىلى جاي بەرىپ، ازىقتاندىرعانىم ءوز الدىنا، ەندى ءوز ءۇيىمدى توزاق ەتىپ ءتوزىپ وتىرۋىم كەرەك ەكەن عوي. مەن وندايعا توزبەيمىن، ەستيسىڭدەر مە؟ وشىرىڭدەر ۇندەرىڭدى، سۇمەلەكتەر، الدىمەن مۇرىندارىڭدى ءسۇرتىپ الىڭدار، ايتپەسە ونى بەتكە تەڭەپ بەرەرمىن. مۇندايدى كىم ەستىگەن. قالتاسىندا بيتكە جاعار ماي ساتىپ الاتىن سۇم تيىنى جوق، سۇمىرەيىپ كوشەدەن كەلگەنىنە قاراماستان ءتۇن ورتاسىندا شۋ شىعارىپ، ۇرىس-كەرىس جاسايدى. وندايعا جول بەرىپ وتىرا المايمىن، بوگدە-بوتەندەر تايىپ تۇرسىن. ۇيدە تىنىشتىق ورناسىن. مەنىڭ ايتارىم وسى.
جاۋاپ قايىرعانىم جوق، ءتىپتى اۋىز دا اشپادىم، تەك قانا ەسىك الدىنا بارىپ قايتا وتىردىم دا، ايعاي-شۋدى تىڭدادىم. ايعايلاماعان جان قالمادى، ءتىپتى قىزدار مەن اسپاز ايەل شارىلداپ، ۇرىستىڭ نەدەن شىققانىن بايانداعىسى كەلىپ شىج-بىج بولدى. ەگەر دە مەن ۇندەمەسەم، ءبارى دە بىردەن بىتەر ەدى، ءتىلىمدى تىستەپ وتىرا تۇرعاندا ءىس بۇلاي ناسىرعا شاپپاس ەدى؟ ءبىراق اۋزىما يە بولا الماي، مەن نە ىستەپپىن؟ اۋلادا قىس، ۋاقىت تا تۇنگە تاياۋ. جۇدىرىعىممەن ۇستەلدى ۇرىپ، ءوزىمدى-وزىم قورعاپ الۋىما بولاتىن ەدى عوي. جوق، اقىماقتىققا بارمايىن دەدىم. سوندىقتان پاتەر بەرمەگەنىنە قاراماستان، قوجايىنداردان كەتپەي تىپ-تىنىش وتىرمىن. قۇتقارۋشى بەينەلەنگەن ولەوگرافيا ءىلۋلى تۇرگەن قابىرعادان كوز الماي، قوجايىننىڭ شاپتىققانىنا دا قاراماستان قاسارىپ ۇندەگەنىم جوق.
— ەگەر مەنەن قۇتىلعىڭىز كەلسە، مودام، ودان وڭاي ەشتەڭە جوق، — دەدى ويىنشىلاردىڭ ءبىرى.
ول ورنىنان تۇرىپ ەدى، ەكىنشىسى دە كوتەرىلدى.
— جو-جوق، اڭگىمە سەن جايىندا ەمەس. سەن تۋرالى دا ەمەس، — دەپ قوجايىننىڭ شىج-بىجى شىقتى. — ەگەر ماسەلە بۇلاي ءوربيتىن بولسا، اڭگىمە كىم جايىندا ەكەنىن ايتىپ تا بەرە الامىن. ەگەر اڭگىمە سوعان تىرەلسە، وندا بۇنىڭ كىمگە قاتىستى ەكەنى ايقىن بولادى...
ءسوزىن ول ءۇزىپ-ۇزىپ ايتىپ، قىسقا كىدىرىستەرمەن ماعان سوققى بەpiپ، كوزدەگەنى مەن ەكەنىن ءتۇسىنسىن دەپ قاساقانا باياۋلادى. "سابىر ساقتا! — دەدىم وزىمە-وزىم. — تەك قانا سابىر كەرەك!" ول مەنى قۋعان جوق، ول ويىن اشىپ، ايقىن جانە ايتپادى. تەك قانا ماعان استامشىلىق ايتپاي، ءازىر نامىس دەگەندى ىسىرا ءتۇرۋ كەرەك، ءقازىر ونىڭ ۋاقىتى ەمەس. بارىنشا ساق بولۋ كەرەك!.. ال اناۋ ولەوگرافياداعى عايسانىڭ شاشى ءبىر ءتۇرلى ەدى. ول جاسىل شوپكە ۇقساس، اسەم دالدىكپەن بەينەلەر بولساق، سازداۋ جەردىڭ ۇيىسا وسكەن قالىڭ شوبىنە ۇقساس. بۇنى قالاي ءجىتى بايقاعانمىن — تۋرا سازداۋ جەردىڭ قالىڭ ءشوبى سياقتى... سول ءسات باسىمدا ءبىر وي ويانىپ، ىزىمەن ىلەستىرىپ ەكىنشىسىن سۇيرەيدى: كوك ءشوپ ىنجىلدەگى ادامنىڭ عۇمىرى ءشوپ سياقتى، كوك ءشوپ تۇگەل كۇيىپ كەتەدى دەگەن تۇستى ەسىمە تۇسىرەدى. سوسىن بارلىعى جالىندا ورتەنىپ كەتەتىن. ماحشار كۇنى جايىندا ويلاي باستايمىن. ودان ءارى ليسسابونداعى جەر سىلكىنگەن ءزىلزالا جونىندە ءبىر وي قىلاڭ بەرىپ، كوز الدىما جەزدەن جاسالعان يسپان تۇكىرگىشى مەن يلاياليدا بولعان قارا اعاشتان ويىلعان جازۋ اسپابىن كەلتىرەمىن. وي، بارلىعى دا عايىپ! كوك ءشوپتىڭ ءبارى ورتەنىپ كەتتى. بارلىعىنا تيگەن ۇلەس ءتورت تاقتايدان تۇراتىن تابىت، سوسىن اندەرسەن دۇكەنىندەگى كىرەبەرىستەن وڭعا بۇرىلعانداعى كەبىن كورپە.
وسىنىڭ ءبار-بارى قوجايىن مەنى قۋىپ شىعۋعا قامدانعان ساتتە ءۇمىتىم ءۇزىلىپ تورىققاندا جالت ەتىپ ويىما كەلدى.
— ول ءتىپتى تىڭدامايدى دا! — دەپ ىشقىندى قوجايىن. — سىزگە ۇيىمنەن كەتىڭىز دەپ تۇرمىن، تۇسىنىكتى مە؟ مىنا جىگىت ەسىنەن اداسپاسا، قۇداي اتسىن! قايدا بارساڭىز، وندا بارىڭىز، تەك ءبۇل ۇيدەن كەتىڭىز. مەنىڭ ايتارىم وسى!
مەن ەسىككە قارادىم، ءبىراق كەتۋ ءۇشىن ەمەس، كەتۋ ءۇشىن قاراعانىم جوق، باسىما ءبىر باتىل وي كەلدى، ەسىكتىڭ اۋزىندا كىلتى تۇرسا بار عوي، وسىندا بارلىعىمەن بىرگە قالۋ ءۇشىن ونى بۇراپ جابا قويار ەدىم. ءقازىر قايتادان كوشەگە شىعىپ قالامىن دەگەن وي ۇرەيىمدى ۇشىردى. الايدا ەسىكتە كىلت جوق ەكەن، سەنەتىن دە ەشتەڭە قالمادى، امالسىز ورنىمنان تۇردىم.
ويلاماعان جەردەن قوجايىننىڭ ايقايىن باسا كوكتەپ كۇيەۋىنىڭ داۋسى شىقتى. تاڭدانىپ توقتاي قالدىم. الگىندە عانا ماعان سەس كورسەتكەن كىسى ەندى مەنىڭ جاعىما شىعا قالىپتى.
— ءتۇن مەزگىلىندە كىسىنى ۇيدەن قۋىپ شىعۋعا بولمايتىنىن سەن بىلمەيسىڭ بە؟ ول ءۇشىن زاڭمەن جازالانادى، — دەيدى ول
بۇنىڭ زاڭمەن جازالاناتىنىن مەن بىلمەۋشى ەدىم. ءاي، جازالاي قويۋى دا نەعايبىل-اۋ، ءبىراق، ءبارى دە مۇمكىن. ايتەۋىر قوجايىن بىردەن اقىلعا ءتۇسىپ، تىنشي قالدى دا، مەنى جايىما تاستادى. ول ءتىپتى كەشكى اس دەپ ەكى بۋتەربرود ۇسىندى، ءبىراق مەن المادىم — ونىڭ كۇيەۋىنە دەگەن رازىلىقتان المادىم، قالادا اۋقات جاساعانمىن دەي سالدىم.
اۋىز ۇيگە كىرىپ جايعاسا بەرگەنىمدە، قوجايىن سوڭىمنان ەرە كەلىپ، شەرميگەن قارىنىمەن جارىقتى كولەگەيلەپ، تابالدىرىقتا تۇرىپ داۋسىن كوتەرە:
— ال ءسىز مۇندا سوڭعى رەت تۇنەپ شىعاسىز، ونى ءبىلىپ قويىڭىز، — دەدى.
— بولسا بولسىن! — دەدىم.
ەرتەڭ، بالكىم، جاقسىراق ىزدەسەم قونىپ شىعاتىن ورىن تابىلىپ تا قالار. قايدان بولسىن ءبىر پانا تابىلار. وعان دەيىن بۇگىن تۇندە باسپاناسىز قالماعانىما قۋانىپ ءمازبىن.
تاڭعى ساعات بەستە، الدە التىدا وياندىم. تاڭ ءالى اعارماپتى، سوعان قاراماستان بىردەن تۇردىم. سۋىق بولعاندىقتان كيىممەن ۇيىقتاپ ەدىم، كيىنۋدىڭ قاجەتى جوق. سۋ ءىشىپ اپ، ەسىكتى ابايلاي اشىپ، قوجايىنمەن كەزدەسىپ قالۋدان قاشىپ اقىرىن باسىپ ۇيدەن شىقتىم.
كوشەدە ءتىرى پەندە جوق، تەك كەيدە ءتۇنى بويى كەزەكشى بولعان پوليسەي عانا ۇشىراسىپ قالادى، ۇزاماي ەكى فونارشى شىعىپ، گاز فونارلاردى سوندىرە باستادى. ەش ماقساتسىز ساندالىپ شىركەۋ كوشەسىنە شىقتىم دا، ودان قورعانعا تارتتىم. ۇيىقتايىن دەپ ەدىم، قالتىراپ كەتتىم، سوسىن ورىندىققا جايعاسىپ قالاي قالعىپ كەتكەنىمدى اڭعارماپپىن. ءۇش اپتا بويى قوجايىن ەرتەڭگىلىك جانە كەشكىلىك بەرىپ وتىراتىن بۋتەربرودپەن قورەكتەنىپپىن، ەندى مىنە ۇزاق جۇرىستەن اياعىم مەن ارقام سىرقىراپ وتىر. Ac ىشكىم كەلەدى، ەشتەڭە جەمەگەنىمە تاۋلىك ءجۇزى بولىپ قالدى، اشتىق قايتا قيناي باستادى، تەزىرەك ودان قۇتىلۋدىڭ جولىن ىزدەۋ كەرەك. وسى ويمەن وتىرىپ، ورىندىقتا قايتا قالعىپ كەتىپپىن...
مەنى بازبىرەۋلەردىڭ داۋسى وياتتى، جان-جاعىما قاراپ كۇننىڭ جاپ-جارىق ەكەنىن كوردىم. قالا تۇگەل ويانىپتى. ورنىمنان تۇرىپ، اۋلاعىراق تارتتىم. قىرقانىڭ ۇستىنەن كۇن كوتەرىلىپ كەلەدى، اسپان نازىك ءبىر كوگىلجىم رەڭككە كىرگەن، قاباعى اشىلماي تۇنەرگەن اپتالاردان كەيىنگى جايدارى تاڭ كوڭىلىمە قۋانىش ۇيالاتىپ، ءوزىمنىڭ ۋايىم-قايعىمدى ۇمىتىپ كەتتىم، سان مارتە بۇدان دا قيىن كۇندەر باسىمنان وتكەندەي كورىندى ماعان. كەۋدەمدى ۇرىپ قويىپ، ىڭىلداپ الدە ءبىر ءان باستادىم. داۋسىم سونداي مۇڭلى، ءالسىز شىعىپ، ول جۇرەكتى تەبىرەنتىپ، كوزگە جاس ءۇيىردى. ونىڭ ۇستىنە عاجايىپ كۇن، جارقىراعان جارقىن اسپان ماعان تىم كۇشتى ەسەر ەتىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جىبەردىم.
— سىزگە نە بولدى؟ — دەپ سۇرادى ءوتىپ بارا جاتقان بىرەۋ. جاۋاپ بەرمەي، بەتىمدى قولىممەن كولەگەيلەپ اۋلاق قاشتىم.
كەمەجايعا كەلدىم. ورىس جالاۋى بار ۇلكەن كەمەدەن كومىر ءتۇسىرىپ جاتىر ەكەن، مەن "كوپەگورو" دەگەن اتاۋىن تالداپ، ەجىكتەي باستادىم. ۇزاق ۋاقىت وسىناۋ شەتەل كەمەسىن قىزىقتاۋمەن بولدىم. شاماسى، ول جۇگىنەن بوساۋعا دا جاقىن سياقتى، ارناۋلى جۇگى بارىنا قاراماستان بورتتاعى اسپاپ سۋ بەتىندەگى IX فۋنتتى كورسەتىپ تۇر. كەم بالداردىڭ اۋىر ەتىگى پالۋبادا تارپىلداعاندا كەمە ۇزاق گۋىلمەن كەرى قايتارىلدى.
كۇننىڭ كوزى، جارىق ساۋلە، تەڭىز تىنىسى، نە كەرەك، وسىناۋ قىزىقتى دا كوڭىلدى ءومىر مەنى قوزدىرىپ، تامىرداعى قانىم بۇلقىنا بۇلىقسي اقتى. كەنەت باسىما، بالكىم، پەسامنىڭ بىرنەشە كورىنىسىن تۋرا وسى جەردە شىعارسام دەگەن وي ساپ ەتتى. قارىنداشىم مەن قاعازىمدى تاباندا سۋىردىم.
سوپىنىڭ اۋزىنا سالاتىن ءسوز ىزدەي باستادىم، ول اشۋ-ىزاعا تولى توزبەۋشىلىكپەن جالىن اتىپ تۇرۋى كەرەك، الايدا ونى تابا المادىم. سودان سوڭ سوپىنى تاستاپ، قازىنىڭ شىركەۋدى ارامداۋشىعا ايتار ءسوزىن جازۋعا كىرىستىم. جارتى بەت جازىپ، ونى دا تاستادىم. شىن شابىت بولمادى. اينالامدا ادامدار جۇمىس ىستەپ، تەمىر شىعىرلار شىقىرلاپ قاقپالار سىقىرلاپ، شىنجىرلار سارتىلداپ جاتىر — ولاردىڭ بىردە-بىرى تىمىرسىق، قاپاس ورتا عاسىردىڭ اۋانىنا ساي كەلمەيدى، پەسا بولسا، سول زاماندى كورسەتۋى كەرەك. لاج جوق، قاعازدارىمدى جيناپ، ورنىمنان تۇردىم.
الايدا ءىس تابانداپ تۇرعان جەرىنەن قوزعالدى، كەزدەيسوق بىردەڭە كەزدەسىپ قالماسا ونىڭ وڭعا باساتىنىنا سەنىمىم كامىل. تەك قانا تابان تىرەر ءبىر تۇراق تابۋ كەرەك. وسى ويمەن كوشەنىڭ ورتاسىندا ايالداپ، بۇكىل قالادان بىردە-بىر تىنىش ورىن تابا المادىم، ۋاقىتشا ورنالاسا تۇرار ءبىر جەر بولسا شە؟ "كەلۋشىلەرگە ارنالعان پانسيوناتقا" ورالۋدان باسقا لاج قالمادى. جالعىز وسى ويدىڭ وزىنەن دەنەم تۇرشىگىپ، بۇلاي جاساۋعا بولمايدى دەپ ىشتەي بەزەكتەسەم دە، سولاي قاراي سومپەڭدەپ تارتا بەردىم، ودان باسقا جول جوق. ارينە، ءبۇل ابەستىك ەكەنىن، قورلىق ەكەنىن بىلەمىن، ءبىراق بۇدان باسقا امال قالمادى. راس، مەن وركوكىرەك ادام ەمەسپىن، ءبۇل دۇنيەدە مەنەن مومىن، مەنەن كونبىس كىسى جوق ەكەنىن اشىق ايتقان ارتىق ەمەس. دەمەك، بەت العان جولىم جالعاسا بەرەدى.
ەسىك اۋزىندا كىدىرىپ، ءبارىن قايتا بەزبەندەدىم. نە دە بولسا، نار تاۋەكەل! مۇنىڭ ءبارى انتۇرعان ابىگەرلىك ەمەس پە. بىرىنشىدەن، ماعان بىرنەشە ساعات باس سۇعار ورىن كەرەك، ەكىنشىدەن، قايتىپ ءبۇل ءۇيدىڭ ەسىگىن اشسام، جازامدى قۇداي بەرسىن. سولبىرايىپ اۋلاعا كىردىم. مالتا تاستاردى اتتاپ كەلە جاتىپ شايقاتىلىپ كەتەمىن، ەكى ويلى بولىپ ءتىپتى ەسىكتىڭ الدىنان كەرى قايتا جازدادىم. ءتىسىمدى شىقىرلاتىپ: اۋلاق، ورىنسىز ءور كەۋدەلىك! — دەدىم. تاقا بولماسا، كەشىرىم سۇراپ، قوشتاسقالى كەلدىم دەرمىن، سىپايىلىقتىڭ سالتى سول عوي، ونىڭ ۇستىنە پاتەراقى قارىزىن قاشان وتەرىمدى كەلىسەيىن. وسى ويمەن اۋىز ءۇيدىڭ ەسىگىن اشتىم.
كىرگەن بەتتە تۇرعان ورنىمدا قاتتىم دا قالدىم. الدىمدا ەكى مەتردەي جەردە ەسىكتىڭ كىلت سالاتىن تەسىگىنەن ىشتە نە بولىپ جاتقانىن قاراپ ءۇي يەسى تۇر، باسىندا قالپاق، ۇستىندە كۇرتەسى جوق. ول تىنىش ءتۇر دەگەندەي قولىمەن ماعان بەلگى بەرىپ، كىلت سالاتىن تەسىككە قايتا ءۇڭىلىپ، جىرق-جىرق كۇلەدى.
— بەرى كەلىڭىزشى! — دەدى ول سىبىرلاپ.
اياعىمدى ۇشىنان باسىپ مەن دە كەلدىم.
— قاراڭىزشى، انە! — دەدى ول ءۇنسىز كۇلكىدەن تۇلا بويى سەلكىلدەپ. — كوز سالىڭىزشى اناعان! حي-حي. كوردىڭىز بە، جاتىر عوي. ال شالعا قاراڭىز! سىزگە شال كورىنە مە؟
بولمەدە، تۋرا مەنىڭ قارسى الدىمدا عايسا پايعامبار بەينەلەنگەن ولەوگرافيانىڭ تۇسىنداعى كەرەۋەتتە جاتقان ەكى كىسىنى كوردىم، ءبىرى وسى ءۇيدىڭ قوجايىنى دا، ەكىنشىسى كەلىمسەك شتۋرمان؛ قارا كورپەدەن ايەلدىڭ اياعى قاراڭدايدى. ەكىنشى قابىرعاداعى كەرەۋەتتە قولىن تايانىپ سال بولعان اكەسى وتىر بۇكشيىپ، ادەتتەگىدەي سورلىدا قوزعالار شاما جوق...
مەن قوجايىنعا بۇرىلدىم. ول قارقىلداپ كۇلىپ جىبەرمەي ءوزىن زورعا ۇستاپ ءتۇر. ەكى ساۋساعىمەن مۇرنىن قىسىپ العان.
— شالدى كوردىڭىز بە؟ — دەپ سىبىرلادى ول — و ءتاڭىرى، شالدى كوردىڭىز عوي! انالارعا قاراپ وتىر انشەيىن! — قۇمارى باسىلماعانداي ول تاعى دا كىلت سالاتىن تەسىككە ەڭكەيدى.
شەگىنىپ بارىپ تەرەزەنىڭ الدىنا وتىردىم. مىناۋ سۇمدىق قاتال ويلارىمدى بىت-شىت ەتىپ، شابىتىمدى جەرمەن جەكسەن قىلدى. ءبىراق بۇلاردا، وسى، مەنىڭ شارۋام قانشا! كۇيەۋىنىڭ ءوزى مۇنداي قىلىققا كونىپ، قايتا ونى قىزىق كورەتىن بولسا، وعان ىزا بولىپ، زىعىردانىم قاينارداي مەندە قانداي نەگىز بار. قارياعا كەلسەك، ول جايىندا ەندى الاڭدار ەشتەڭە جوق. شاماسى، ول مۇندايدى تالاي كورگەن بولۋى كەرەك، بالكىم ۇيىقتاپ وتىرعان شىعار، الدە ءولىپ قالدى ما ەكەن — ونى ءبىر قۇداي بىلەدى. ونىڭ ءولى ەكەنىن بىلسەم، ءتىپتى تاڭدانباس تا ەدىم. وسىنداي ويلارمەن ار الدىندا ارىلدىم.
قولجازبانى قولىما قايتا الىپ، بوگدە ويلاردىڭ ءبارىن قۋىپ سالعىم كەلدى. قازىنىڭ سوزىندەي ءبىر تىركەس ورتا تۇسىندا ۇزىلگەن ەدى: "قۇداي مەن زاڭ وسىلاي ءامىر ەتەدى، كەمەڭگەر ۇلىلاردىڭ اقىلى وسىنى ايتادى، مەنىڭ ار-وجدانىم وسىلاي بۇيىرادى..." تەرەزەگە قاراپ تۇرىپ، ونىڭ ار-وجدانى نە بۇيىرعانىن ويلاپ تاپقالى تولعاندىم. بولمەدەن ابىر-سابىر باياۋ شۋ شىقتى. ال ونىڭ ماعان قاتىسى جوق، تۇك تە قاتىسى جوق؛ ال، بالكىم، قاريا قايتىس بولعان شىعار، ءيا، ول تاڭعى ساعات تورتتە دۇنيە سالىپتى؛ دەمەك، ونداعى
شۋعا بۇيرەگىم بۇلك، سيراعىم سەلك ەتپەيدى. ءبىراق، ءتايىرى العىر، ول تۋرالى نەگە ويلاي بەرەمىن وسى؟ سابىر، كەرەك!
"ار-وجدانىم وسىلاي بۇيىرادى".
الايدا بارلىعى ماعان قارسى استىرتىن ءسوز بايلاسقان سياقتى. قوجايىن كىلت سالاتىن تەسىكتەن ءۇڭىلىپ، ءوزىن-وزى ۇستاي الماي، ارا-تۇرا بۋلىعىپ تۇلا بويى سەلكىلدەپ كۇلگەنىن ءوز كوزىممەن كوردىم، ەندى مىنە، كوشەدەگى بىردەڭەلەر كوڭىلىمدى ءبولدى. كوشەنىڭ كەلەسى قاپتالىندا كىشكەنتاي بالا تىپ-تىنىش ەش الاڭسىز جول-جول قيىلعان قاعازداردى بايلاستىرىپ ءجۇر. كەنەت ول شار ەتىپ سەكىرىپ كەتتى دە، تومپاڭداپ كوشەنىڭ ورتاسىنا شىقتى. سوسىن ەكىنشى تاجدە تەرەزەدەن قىلتيىپ بۇنىڭ باسىنا تۇكىرگەن جيرەن ساقال كىسىگە قارادى. بالاقان ىزادان جىلاپ جىبەرىپ، بالاعات بىردەڭەلەر ايتىپ ەدى، تەرەزەدەن جيرەن ساقال قارق-قارق كۇلدى، وسىلاي بەس مينۋت ءوتتى. ءسابيدىڭ كوز جاسىنا كورمەيىن دەپ مەن تەرىس اينالىپ كەتتىم.
"ار-وجدانىم وسىلاي بۇيىرادى..." ورنىمنان قوزعالا الماي قالعانىمدى قايتەرسىڭ. اقىرى بارلىعى بىتىسىپ، شاتاسىپ كەتتى. ماعان بۇرىن جازىلعانداردىڭ ءبارى ەشتەڭەگە جارامايتىن، بۇكىل وي-جوسپارىم باستان-اياق ساندىراق بولىپ كورىندى. ورتا عاسىرداعى ار-وجدان تۋرالى استە ايتۋعا بولمايدى. ار-وجداندى العاش ويلاپ تاپقان بي وقىتۋشىسى شەكسپير، دەمەك، قازىنىڭ كۇللى ءسوزى دۇرىس ەمەس. ەندەشە مەنىڭ قاعازدارىمدى لاقتىرىپ تاستاۋعا بولادى. سوندا دا جازعاندارىما قايتادان كوز جۇگىرتىپ شىقتىم دا، كۇمان -كۇدىگىمنەن تاباندا ارىلدىم، ولاردىڭ كوڭىل اۋدارۋعا تۇرارلىق اپ-ادەمى تۇستارى، تۇتاس بولىكتەرى بار ەكەن. كوكىرەگىمدە ەلىكتىرىپ ەلتىتەرلىكتەي ءبىر ءۇمىت تۇتانىپ، ءىستى قولعا الىپ، پەسانى اياقتاپ تاستاۋ كەرەك دەگەن نيەت تۋدى.
ورنىمنان تۇرىپ، ەسىككە بەتتەدىم، قوجايىننىڭ شۋلاما دەپ قول سىلتەپ بەرگەن بەلگىسىنە دە قاراعانىم جوق. بۇلجىماس بايلامعا بەكىنگەن بەتىم، اۋىز ۇيدەن شىعىپ، باسپالداقپەن ەكىنشى تاجگە كوتەرىلىپ، بۇرىنعى بولمەمە كىردىم. ويتكەنى شتۋرمان ءازىر جوق، بۇندا از-كەم وتىرىپ جۇمىس ىستەۋىمە كىم بوگەت بولماق؟ مەن ونىڭ زاتتارىن قوزعامايمىن، ءتىپتى ۇستەلىن دە پايدالانبايمىن، تەك ەسىك الدىنداعى ورىندىققا وتىرسام بولدى، سول دا داتكە قۋات قاعازدارىمدى تەزدەتىپ، تىزەمە جايا باستادىم. بىرنەشە مينۋت بارلىعى ماي جاققانداي جاپ-جاقسى زىرعىپ بەردى. باسىما بىرىنەن سوڭ ءبىرى لىقسىپ ۇستارعان، ساپتالعان ءسوز تىركەستەرى كەلىپ، باس كوتەرمەي جازىپ جاتىرمىن. جەدەل ىلگەرى جىلجىپ، ءبىر بەتتەن سوڭ ءبىر بەتتى ءبىتىرىپ، اراسىندا قۋانىشتان اقىرىن ىسقىرىپ قويىپ، شابىت قاناتىندا ءوزىمدى-وزىم ۇمىتىپ تا كەتەمىن. سول ساتتەرى تەك ءوزىمنىڭ لەپىرگەن كوڭىلىمنەن ۇشقان قۋانىشتى ءۇندى عانا ەستيمىن. مىنە، مەنىڭ ويىما شىركەۋ قوڭىراۋى ءتۇستى، ونىڭ داۋسى پەسامنىڭ ءبىر جەرىندە شىعۋعا ءتيىس. ءازىر ءبارى تاماشا.
كەنەت باسپالداقتان اياق ءدۇسىرى ەستىلدى. دىرىلدەپ ءوزىمدى-وزىم ارەڭ ۇستاپ وتىرمىن، ءوزىمدى ۇرەيلەندىرەتىننىڭ بارىنە ساقتىقپەن ۇرپيە قارايمىن، اشتىقتان جۇيكەم ابدەن شيىرشىقتالىپ بىتكەن، قارىنداشىمدى قىسا ۇستاپ، تولقي وتىرىپ سىرتقا قۇلاق تۇرەمىن، بۇدان ءارى ءبىر ءسوز دە جازا الار ەمەسپىن. ەسىك اشىلىپ، تاياۋدا عانا كىلت سالاتىن تەسىكتەن كورگەن ەكەۋ كىردى. ءوز بەتىممەن كىرگەنىمە كەشىرىم سۇراپ ۇلگەرتپەي، قوجايىنىمىز ايقايدى ال سالسىن.
— قۇدايىم-اۋ، مىناۋ تاعى دا مۇندا ءجۇر عوي، — دەپ ايدان تۇسكەندەي ءۇر جاڭا.
— كەشىرىڭىز! — دەيمىن تاعى بىردەڭە قوسقىم كەلىپ، ءبىراق ول اۋىز اشتىرار ەمەس.
— تايىپ تۇرىڭىز، جولىڭىز انە، قۇداي كورىپ ءتۇر عوي، بولماسا پوليسيا شاقىرامىن.
امال نە، تۇرەگەلدىم.
— مەن بار بولعانى وزدەرىڭىزبەن قوشتاسقالى عانا كەلدىم، — دەيمىن مىڭگىرلەپ. — سىزدەردى كۇتە تۇرۋعا تۋرا كەلدى. ەشتەڭەلەرىڭ ءىزدى قوزعاعانىم جوق، جاي عانا وسىندا ورىندىقتا وتىردىم...
— وندا تۇرعان نە بالە بار، — دەدى شتۋرمان. — قايداعى — جايداعىمەن كەرىلدەسپەي قالدىر جايىنا.
باسپالداقتان تۇسكەنىمدە جەلكەلەپ شىعارىپ سالۋعا اسىققانداي سوڭىمنان قالماي وكشەلەپ كەلە جاتقان وسىناۋ اۋىرلاي باستاعان جۋان ايەلگە دەگەن اشۋ-ىزامدا شەك بولمادى. ءبىر ءسات تىرپ ەتپەي قاتىپ تۇرا قالىپ، ءتىلىمنىڭ ۇشىنا ۇيىرىلگەن ەڭ سۇمدىق بالاعات بوقتىقتى بەتىنە بىلش ەتكىزۋگە دە وقتالىپ ەدىم. ءبىراق ەسىمدى تەز جيىپ الىپ ۇندەمەدىم. ۇندەمەگەنىم ارتىنان ەرىپ كەلە جاتقان بەيتانىس ادامعا دەگەن قاراپايىم قۇرمەتىم، بىلاپىت ءسوزدى ەستىمەي-اق قويسىن دەگەن ىزەتىم ەدى. قوجايىن بولسا، وكشەلەپ سوڭىمنان قالماي، شاپتىعىپ سىباپ كەلەدى، ونىسىنان ادىم سايىن اشۋىم ءورشىپ، زىعىردانىم قايناي تۇسەدى.
ءبىز اۋلاعا شىقتىق، باياۋ باسىپ كەلەمىن، قوجايىنمەن بايلانىسىپ قاجەتى بار ما، جوق پا دەپ ءالى ەكى ويلىمىن. ىزا بۋىپ، ەشبىر قان قۇمار ويلار باسىما كىرىپ الىپ، ونى تابان اۋزىندا ءولتىرىپ، ىشكە-ىشكە تەپكىم دە كەلەدى. ءوستىپ كەلە جاتىپ قاقپا اۋزىندا قاعاز تاسۋشىمەن قاقتىعىسىپ قالدىم، ول باسىن ءيدى، ءبىراق مەن جاۋاپ قاتپادىم؛ سوندىقتان قوجايىنعا قاراپ مەن جايىندا سۇرادى، وندا دا بۇرىلعانىم جوق.
سوسىن قاعاز تاسۋشىعا قاراپ:
— بۇل نە قالجىڭ؟ — دەپ سۇرادىم. — حات كىمنەن؟
— شىنىن ايتسام، بىلمەيمىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
— ءبازبىر كەلىنشەك وسىنى سىزگە اپارىپ بەر دەپ تاپسىردى.
سىلەيىپ تۇرىپ قالدىم. قاعاز تاراتۋشى ءوز جونىمەن كەتتى. ول كەتكەن سوڭ قاعازدى قايتا قويىپ، كونۆەرتتى جۇمارلاپ، كەرى اۋدارىپ، ءالى كۇنگە دەيىن ەسىكتىڭ اۋزىندا مەنەن كوز الماي تۇرعان قوجايىنعا تاقاپ كەپ، كونۆەرتتى شيىرىپ بەتىنە اتتىم. ءلام-ميم دەپ ءتىل قاتىپ، دىبىس تا شىعارماي، يىعىمنان بۇرىلىپ قاراسام، ول جۇمارلانعان قاعازدى جالما-جان جازىپ جاتىر...
مىنە، ءبۇل كىسىلىككە ءتان ءتارتىپ! ەشقانداي اڭگىمە-دۇكەنسىز، ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتپاي جۇمارلانعان مول اقشانى جاۋىعىپ جۇرگەن سالداقىنىڭ بەتىنە لاقتىرىپ جىبەردىم. ابىرويىڭدى اياققا باستىرماي ءوزىڭدى اسقاق ۇستاۋ دەپ وسىنى ايتادى. الگىندەي مالداردىڭ سازايىن وسىلاي تارتقىزۋ كەرەك!..
ۆوكزال الاڭى مەن تولەتەگاتەننىڭ بۇرىشىنا شىققاندا، كوشە كوز الدىمدا كەنەت اينالىپ بارا جاتقانداي بولىپ، باسىمدا ءبىر گۋىل پايدا بولىپ، قۇلاپ كەتە جازداپ، قابىرعاعا سۇيەندىم. ودان ءارى ءتىپتى قوزعالا الماي، تىكتەنۋگە دە شامام كەلمەي بۇكشيدىم دە قالدىم. قابىرعاعا سۇيەنگەن قالپىممەن جانتايا بەرىپ ەسىمنەن تانا باستاعانىمدى اڭعارعاندايمىز. ءبۇل تيتىقتاۋ اشۋ-ىزامدى ءورشىتىپ، اياعىممەن جەر تەپكىلەدىم. وزىمە-وزىم كەلۋ ءۇشىن مەن نە ىستەمەدى دەيسىڭ — ءتىسىمدى شىقىرلاتىپ، ماڭدايىمدى تىرجىڭداتىپ، كوزىمدى الاقتاتتىم، شاماسى وسىنىم كومەكتەسكەندەي دە بولدى. ويىم ايقىندالىپ، اجالىم جاقىن ەكەنىن ءتۇسىندىم. قولىممەن سەرپىپ، قابىرعادان شەگىندىم، كوشە باياعىسىنشا بيلەپ تۇرعان سىقىلدى. ىزادان كەمسەڭدەپ، ءبۇل زاۋالمەن بار كۇشىمدى سالىپ كۇرەستىم. ورلىكپەن اياعىمدى تىك باسىپ، قۇلاعىم كەلمەدى، نەدە بولسا، تىك تۇرىپ ولەيىن دەپ ويلادىم. قاسىمنان اربا ءوتتى. وعان كارتوپ تيەلگەن ەكەن، ءبىراق قۇتىرۋ مەن قىڭىرلىقتىڭ سالدارىنان باسىما ونى كارتوپ ەمەس، كاپۋستا دەپ شەگەلەگىم كەلەدى جانە كاپۋستا دەپ ەكىلەنىپ قويماي، انت-سۋ ىشەمىن.
ءوزىمنىڭ ىشكى داۋىسىمدى جاقسى-اق ەستيمىن، ءبىراق ەرەگەسىپ، ساندىراقتى — اقيقات شىندىق دەپ قۇداي اتىمەن انت ەتىپ قويمايمىن. ويتكەنى وسى جالعان انتتان جان راقاتىن تاباتىن ءتارىزدىمىن. وسىناۋ سۇمدىق وتىرىكپەن اۋەيلەنىپ العان باسىم، ءۇش ساۋساعىمدى كوتەرىپ اكەنىڭ، بالانىڭ جانە قاسيەتتى رۋحتىڭ اتىمەن ەرىنىم دىرىلدەپ، ونداعى كاپۋستا دەپ انت ەتتىم.
ۋاقىت ءوتىپ جاتىر. جاقىنىراق ءبىر باسپالداققا جالپ ەتىپ وتىرا قالىپ، ماڭدايىم مەن موينىمنان تەرىمدى ءسۇرتىپ، تىنىشتالۋ ءۇشىن تەرەڭ كۇرسىنىپ الدىم. كۇن ۇياسىنا قوندى، ىمىرت ءۇيىرىلىپ، كەش ءتۇستى. قايتادان ءوز جاعدايىم تۋرالى تولعانا باستادىم، اشتىق اياۋسىز-اق ازاپقا سالدى، ال بىرنەشە ساعاتتان كەيىن قايتادان ءتۇن بولادى، ءازىر ۋاقىت باردا بىردەڭە ويلاستىرۋ كەرەك.
مەنىڭ ويىم ءوزىمدى قۋىپ شىققان جيھازدى بولمەگە اۋا بەرەدى. ءوز باسىم، وعان ورالار نيەتىم جوق، سوندا دا الگى ويدان ارىلا الار ەمەسپىن. شىن مانىندە مەنى ودان ايداپ شىققان قوجايىننىڭ قارەكەتى دۇرىس. اقشاسىن تولەمەگەن سوڭ ماعان پانا بەرەدى دەپ كۇتۋدىڭ ءوزى ابەس. ونىڭ ۇستىنە ول مەنى ازىقتاندىردى ەمەس پە. ءتىپتى كەشە كەشكىسىن ماعان اشۋلانعاننىڭ وزىندە قوجايىن ماعان ەكى بۋتەربرود ۇسىندى عوي. ءوزىنىڭ قايىرىمدىلىعىمەن ۇسىندى، ماعان تاماق كەرەك ەكەنىن ءبىلدى. دەمەك، مەنىڭ وكپەلەۋىم كۇنا، باسپالداقتا وتىرىپ، وسى ابەستىگىمدى كەشىرە كور دەپ ىشتەي جالبارىندىم. اسىرەسە، جاقسىلىعىن بىلمەي، اقشانى بەتىنە لاقتىرىپ جىبەرگەنىمە قاتتى وكىندىم.
ون كرون! كەنەت ىسقىرىپ تا جىبەردىم. قاعاز تاسۋشى اكەلگەن حات كىمنەن بولدى ەكەن؟ تەك سول ساتتە عانا وعان سانالى تۇردە وي جۇگىرتىپ، ماسەلەنىڭ ءمانىن بىردەن ۇقتىم. ۋايىم مەن ۇياتتان بەتىمنەن باسىپ بۇكتەتىلىپ، قىرىلداعان ۇنمەن: "يلايالي" دەپ الدەنەشە رەت كۇبىرلەپ، باسىمدى شايقاي بەردىم. ەندى كەزدەستىرسەم، نەمقۇرايدىلىق تانىتىپ، كورمەگەندەي باسىمدى كەكجيتىپ قاسىنان وتە شىعامىن دەگەنىم كەشە كەشكىسىن عانا ەمەس پە ەدى؟ ەندى ونىڭ ورنىنا ايانىشىن وياتىپ، كومەگىن الىپ وتىرمىن. جو-جوق، جوق، نامىسىم تاپتالىپ، مۇنداي قورلانباسپىن. تىم بولماسا ونىڭ الدىندا دەنى دۇرىس ادام بوپ تا قالا المادىم-اۋ، تىزەمە دەيىن، ءتىپتى بەلۋارىمنان ماسقارانىڭ باتپاعىنا باتتىم، ودان ەندى ەشقاشان شىعا الماسپىن، ءسىرا. بىتكەن جەرىم وسى بولدى. ساداقا سياقتى ون كرون الىپ، ونى جۇمباق جەبەۋشىمە قايتا لاقتىرۋعا مۇمكىندىگىم بولماي، اقشاسىنا ەكى قولىممەن بىردەي جابىسىپ، ولەردەي جەككورەتىنىمە قاراماستان، پاتەردىڭ اقىسىن تولەۋىم نە سۇمدىق!
ول ون كروندى بىردەڭە عىپ قايتارىپ الۋعا بولماس پا ەكەن؟ قوجايىنعا بارىپ، اقشانى قايتار دەۋىم قيسىنسىز، بالكىم ويلاپ كورىپ، ارەكەت ەتسە، قيىندىقتان قۇتىلۋدىڭ باسقا جولى تابىلار. قۇداي كورىپ تۇر عوي، بۇل ارادا ون كروندى قالاي تابۋدى جاي عانا ويلاپ قويۋ از، وعان بار ىنتاڭدى، ءجان-تانىڭدى سالۋىڭ كەرەك.
سوندىقتان بۇل شارۋاعا شىنداپ كىرىستىم. شاماسى، ساعات تورت بولىپ قالسا كەرەك، ەكى ساعاتتان كەيىن پەسام دايىن بولسا، تەاتر ديرەكتورىنا بارۋىم كەرەك شىعار. قولجازبامدى سۋىرىپ، قايتكەنمەن دە سوڭعى كورىنىستەرىن جازىپ تاستاۋىم قاجەت، تەرلەرمىن، تەبىرەنەرلىك، باسىنان باستاپ قايتا وقىپ شىعارمىن، ءبىراق قىل ادىم، كەرى شەگىنبەسپىن دەپ ويلايمىن. "اقىماقتانۋىڭ جەتتى! — دەيمىن وزىمە-وزىم. — كەجەگەڭ كەرى تارتۋىن قويسىن!"
سونىمەن، جازۋعا كىرىسىپ، باسىما نە كەلسە سونى قاعازعا تۇسىرە بەردىم، بار ويىم — ونى شاپشاڭىراق اياقتاپ، ايتەۋىر قۇتىلۋ. ول ءۇشىن شابىت قايتا ويانىپ، باۋراپ الدى دەپ ءوزىمدى-وزىم سەندىرۋگە تىرىستىم، شىن مانىندە ءوزىمدى ورەسكەل الداپ، ءسوز سارالاپ ىزدەۋدىڭ قاجەتى جوقتاي جوسىلتىپ جازىپ جاتىرمىن. "عاجاپ! تاماشا تاپقىرلىق!" — دەپ كۇبىرلەپ قويام اراسىندا. — تەك جازىپ ۇلگەر!"
اقىر اياعىندا، سوڭعى سويلەمدەرىم ماعان كۇماندى كورىندى؛ ولاردىڭ العاشقى كورىنىستەردەن جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىعى بار ءتارىزدى، سوپىنىڭ سوزىنەن ورتا عاسىردىڭ ءيسى دە شىقپايدى. قارىنداشىمنىڭ باسىن كەمىرىپ، ورنىمنان اتىپ تۇرىپ، قولجازبامدى پارشا-پارشا عىپ جىرتىپ، قالپاعىمدى شەشىپ، جەرگە لاقتىرىپ تاپتاي باستادىم. "مەن ءبىتتىم، ولگەن جەرىم وسى!" — دەيمىن ىشىمنەن كۇبىرلەپ. — مەيىربان دا سۇيىكتى حانىمدار مەن مىرزالار مەن قۇرىدىم!" وسىدان وزگە اۋزىما ءسوز تۇسپەي، تەك قالپاعىمدى تاپتاي بەردىم.
بىرنەشە قادام جەردە كوشەنىڭ ورتاسىندا تۇرعان پوليسەي مەنەن كوز الماي، ءار قيمىلىمدى باعىپ ءتۇر ەكەن. باسىمدى كوتەرگەندە كوزدەرىمىز شارپىسىپ قالدى، ونىڭ كوپتەن بەرى وسىلاي تۇرعانى بىردەن بەلگىلى بولدى. امالسىزدان قالپاعىمدى كوتەرىپ، باستىرا كيدىم دە، پوليسەيدىڭ قاسىنا كەلىپ:
— ۋاقىت قانشا ەكەنىن بىلمەيسىز بە؟ — دەپ سۇرادىم.
ول از-كەم كىدىرىپ، قالتاسىنان ساعاتىن الىپ تۇرىپ ماعان قادالىپ قاراي بەردى.
— ساعات ءتورت، — دەپ جاۋاپ قاتتى الدەن سوڭ.
— دۇرىس! — دەدىم. — تۋرا ءتورت، ابدەن انىق. بايقايمىن، ءوز ءىسىڭىزدى بىلەتىن كورىنەسىز، نازارىمدا ۇستاۋعا تىرىسارمىن.
مەن بۇرىلىپ جۇرە بەردىم دە، ول تاڭدانعاننان اۋزىن اشىپ، ساعاتىن ۇستاعان قالپى سىلەيىپ تۇرىپ قالدى. "رويالگە" جاقىنداي بەرگەندە بۇرىلىپ، ارتىما قاراسام، ول تىرپ ەتپەستەن سول باياعى ورنىنان قوزعالماي، مەنى كوزىمەن شىعارىپ ساپ تۋر.
ەھە-ھە، حايۋاندارمەن تەك وسىلاي عانا سويلەسۋ كەرەك. ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق. وكتەم ىرەك بولساڭ، زارەسى ۇشىپ وزدەرى-اق قۇرمەتتەيدى. وزىمە- ءوزىم ريزا بولىپ، قايتادان اندەتە باستادىم. قاتتى تولقىعاننان اۋرۋدى مۇلدەم ۇمىتىپ، ءتىپتى ەشقانداي ۇنامسىز تۇيسىك دەگەندى بىلمەي، عالامات جەڭىلدىك سەزىنىپ، بۇكىل الاڭدى كوكتەي ءوتىپ، بازاردان قۇتقارۋشى شىركەۋىنە بۇرىلىپ ورىندىققا كەپ جايعاستىم.
اقىر اياعىندا، ول ون كروندى قايتارامىن با، قايتارمايمىن با، ونىڭ ەندى ءبارى ءبىر! ماعان دەپ جىبەرگەن ەكەن، دەمەك، ول مەنىكى، مەيلى ول كىمنەن كەلسە ودان كەلسىن، وندا مەنىڭ نە جۇمىسىم بار. ونى اتاپ تۇرىپ ماعان بەرسىن دەپ تاپسىرعان سوڭ، الۋعا تۋرا كەلدى، قارادان قاراپ تۇرىپ قاعاز تاسۋشىعا قالاي قالدىرارسىڭ. ەندى العانىڭنىڭ ورنىنا باسقا ون كرون قايتارۋىڭ قيسىنسىز ەمەس پە. ولاي بولسا، اسىپ ەشتەڭە جاساي المايسىڭ. بار نازارىمدى كىسىسى كوپ ىعى-جىعى الاڭعا اۋدارىپ، بولماشى بىردەڭەلەر تۋرالى ويلاۋعا تىرىستىم، الايدا ول دا ماعان وڭاي تۋسپەدى، ون كرونى قۇرعىر باسىمنان شىقپاي-اق قويدى. ەڭ اقىرىندا اشۋىم كەلىپ، جۇدىرىعىمدى قاتتى ءتۇيدىم... "ەگەردە اقشاسىن قايتارىپ جىبەرەتىن بولسام، ال قىلىعىم ونى قورلاعان بوپ شىعادى ەمەس پە! — دەيمىن وزىمە-وزىم. — ولاي بولسا، ماسەلە نەدە، ءوزى؟"
ءوز باسىم، قاشاندا تىم تاكاپپار بولاتىنمىن، قايىر-ساداقا، كومەك دەگەننەن ىلعي باس تارتىپ، باسىمدى تاڭدانا شايقاپ: "جوق-جوق، نيەتىڭىزگە ريزامىن" دەۋشى ەدىم. سول مەنمەندىكتىڭ نەگە اكەلىپ سوققانىن كورمەيسىڭ بە، قاڭعىرىپ تاعى دا كوشەدە قالدىم. ءوزىمنىڭ جىلى ورنىم، جايلى تۇراعىمدا قالماي، شىعىپ جۇرە بەردىم؛ قالامىن دەسەم وعان تولىق مۇمكىندىگىم بار ەدى عوي، ءبىراق وعان ار-نامىسىم جىبەرمەدى، ءبىر ۇنامسىز ءسوزدى العاش ەستىگەن بويدا شارت ەتىپ اسپانعا شاپشىپ، ون كرون كوك الا قاعازدى وڭدى-سولدى شاشىپ، بەتىم اۋعان جاققا كەتتىم دە قالدىم... ودان كىمنىڭ نەسى كەتتى، ءوزىمدى-وزىم جازالادىم، تۇراعىمدى تاستاپ، تاعى دا قيىن جاعدايعا دۋشار بولدىم. ايتقانداي، ادىرا قالسىن ءبارى! ول ون كروندى ءوزىم سۇراعان جوقپىن، قولىمدا دا تاراقتاعانى شامالى، الدىم دا تابان اۋزىندا باسقا بىرەۋگە بەردىم، ەندى قايتىپ كورمەيتىن كىسىگە پاتەرىنىڭ اقىسىن تولەدىم. قاجەت جەرىندە سوقىر تيىن قالدىرماي ءبارىن قاعىپ بەرەتىن اداممىن، قايتەسىڭ جاراتىلىسىم سولاي. ەگەر مەن يلايالي جونىندە جازا باسىپ قاتەلەسپەسەم، ماعان اقشا جىبەرگەنى ءۇشىن ونىڭ دا وكىنبەيتىنى ءسوزسىز، ەندەشە وسى ىزى-شۋ، الىپ-قاشتى اڭگىمە نە ءۇشىن كەرەك؟ ەڭ از دەگەندە، ونىڭ قولىنان كەلەرى — ماعان ارا-تۇرا ون كرون جىبەرىپ تۇرۋ. سەبەبى بەيشارا قىز ماعان عاشىق، ەش ءۇمىتسىز عاشىق... وسى ويمەن ءوزىمدى ۇزاق جۇباتتىم. بەيشارانىڭ ماعان عاشىق ەكەنىندە تيتىمدەي دە كۇمان جوق!..
ساعات بەس. جۇيكە ورەكپۋى باسىلدى، باسىم داڭعىراپ قايتادان بوس قالدى دا، شىڭىل-شۋعا تولدى. قالت ەتپەگەن قالپىممەن كەڭىستىككە كوز تاستادىم دا، قارسى الدىمنان ءدارىحانانى كوردىم. اشتىق ازاپقا سالىپ قيناپ وتىر، ءتوزىم تاۋسىلۋعا تاياۋ. كەڭىستىككە قادالىپ قانشا وتىرعانىمدى قايدام، ەپتەپ كوز الدىما ادام سۇلباسى كەلە باستادى، اقىرى ول ابدەن ايقىندالىپ، ونىڭ كىم ەكەنىن تانىدىم، ول ءدارىحانا الدىندا سامسامەن ساۋدا جاسايتىن جاسامىس ايەل ەكەن.
ءدىر ەتە قاپ ورىندىقتان كوتەرىلىپ، بىلگەنىمدى ەسكە تۇسىرە باستادىم. ارينە، ءسوز جوق، بۇل سول ايەل، تارتپالى جاشىگى دە، تۇراتىن جەرى دە سول. قۋانعاننان ىسقىرىپ جىبەرىپ، ساۋساعىمدى شىرت ەتكىزىپ ورىندىقتان كوتەرىلدىم دە، ءدارىحاناعا بەت الدىم. اقىلسىزدىق جەتەر ەندى. ءتايىرى العىر، بەرگەن اقشامنىڭ ارام جولمەن الىنعانى نەمەسە ماڭداي تەرمەن تابىلعانى وعان ءبارىبىر ەمەس پە، ايتەۋىر كونگسبەرگ كۇمىسىنەن جاسالعان نورۆەگ تەڭگەلەرى ەدى عوي. بۇدان بىلاي كۇلكى بولعىم كەلمەيدى، تاۋبەسىز تاكاپپارلىقتان وسى تۇننەن شىقپاي قالۋىم دا كادىك...
بۇرىشقا شىعىپ، ايەلدەن كوزىمدى ايىرماي قاسىنا جاقىن كەلدىم. تانىس ادامداي باسىمدى يزەپ جىميىپ، مەنىڭ ورالۋىمنىڭ سىرى وزدىگىنەن بەلگىلى بولىپ تۇرعانداي رياسىز اڭگىمەگە كىرىستىم.
— سالەمەتسىز بە! — دەدىم الدىمەن. — زايىرى، ءسىز مەنى تانىمايتىن شىعارسىز؟
— جوق، — دەپ اقىرىن جاۋاپ بەرگەن ول ماعان ۇڭىلە قارادى.
مەن بۇرىنعىدان دا بەيىلدىك جىميىپ، قۇداي بىلەدى، ول تانىمايمىن دەپ قاساقانا قۋلانىپ ءتۇر عوي دەپ ويلاپ، اڭگىمەنىڭ اشىعىنا كوشتىم.
— تاياۋدا عانا بىرنەشە كروندى قولىڭىزعا قىستىرعانىمدى قالاي عانا ۇمىتا قالدىڭىز. ەسىڭىزدە بولسا، اقشا بەرىپ تۇرىپ مەن ءبىر اۋىز سوز، ءيا ءبىر دە اۋىز سوز ايتقانىم جوق. ونداي ادەت جوق مەندە. ادال جاندارمەن ىستەس بولعاندا شارت قويۋدىڭ قاجەتى بولمايدى، بىلايشا ايتقاندا، ۇساق-تۇيەككە كەلىسىم-شارت جاساپ جاتۋدىڭ قاجەتى جوق. سولاي ەمەس پە! ال سىزگە اقشانى بەرگەن مىنا مەنمىن.
— ءيا، ارينە، ءسىزسىز! ەندى ءسىزدى تانىدىم.
ول ماعان راقمەت ايتىپ العىس جاۋدىرماي تۇرىپ، كوزىممەن سامسانىڭ ءبىر تومپيعان ءدامدىسىن تاڭداپ، اسىعىستاۋ ويىمدى ايتتىم.
— ال ەندى سوعان سامسا العالى كەلىپ تۇرمىن.
ايەل اڭ-تاڭ.
— سامسا العالى، — دەپ قايتالايمىن.
— ەندى سوعان سامسا العالى كەلىپ تۇرمىن. ازىرشە باستاپ ءبىر بولىگىنە عانا العىم كەلەدى. بۇگىن بارىنە الۋىمنىڭ قاجەتى بولا قويماس.
— ءسىز سامسا العالى كەلدىڭىز بە؟ — دەپ قايتالاپ سۇرادى.
— ارينە، سامسا العالى كەلدىم! — دەيمىن قارقىلداي كۇلىپ، سامسا العالى كەلگەنىم وعان بىردەن ايقىن بولسىن دەيمىن دە باياعى.
— نە تۇرىس بار دەپ تارتپادان سامسا، انىعىراق ايتقاندا توقاش الىپ جەي باستادىم.
ونى كورگەن ساۋداگەر ورنىنان اتىپ تۇرىپ، ەبەدەيسىز قيمىلمەن تاۋارلارىن قورعاشتاي باستادى. سول قارەكەتىمەن مەنىڭ ورالۋىمدى كۇتپەگەنىن، كۇتسە دە سامساسىن تارتىپ الۋ ءۇشىن كەلمەيتىنىمدى بىلدىرمەكشى.
— ءسىز بۇعان قارسى سىز با؟ — دەيمىن تەسىلىپ. —
شىنىمەن-اق قارسى سىز با؟ راس، مۇنىڭىز كۇلكى ەندى! بىرەۋ ءبىر ۋىس اقشا بەرىپ، قايتارىپ بەرۋىن تالاپ ەتپەگەن جاعداي بۇرىن-سوڭدى ۇشىراسىپ پا ەدى، ءوزى؟ مىنە كوردىڭىز بە، ۇشىراسپاعان!
الدە ءسىز قولىڭىزعا ءۇن-تۇنسىز قىستىرا سالعان سوڭ ۇرلانعان اقشا دەپ ويلادىڭىز با؟ جوق، ولاي ويلاعان جوقسىز عوي؟
ويلاماساڭىز ءتىپتى جاقسى، ونىڭىز وتە تاماشا! مەنى ساليقالى، سىپايى ادام ساناساڭىز، ءوزىڭىز دە اقكوڭىل جانسىز! سولاي ەمەس پە؟! ءيا، ءسىز شىن مانىندە اقكوڭىل، قايىرىمدى جانسىز!
— ال ءسىز ماعان اقشانى نە ءۇشىن عانا بەردىڭىز؟ — دەپ ايەل نارازىلىقپەن شامدانىپ ايقاي سالدى.
وعان اقشانى نە ءۇشىن بەرگەنىمدى باياندادىم، ايعاي-شۋسىز كوزىن جەتكىزە وتىرىپ، ءتۇسىندىردىم. جۇرتقا قالتقىسىز سەنەتىن بولعاندىقتان مەنىڭ وسىنداي ادەتىم بار دەدىم. بىردە بولماسا بىردە ءباز بىرەۋ ماعان ۆەكسەل نەمەسە قولحات ۇسىناتىن بولسا: "جوق، مارحاباتىڭىزعا قۇلدىق!" دەيمىن. قۇداي كورىپ تۇر عوي، مەن ۇدايى وسىلاي جاسايمىن.
الايدا ساۋداگەر ايەل مەنى تۇسىنبەي-اق قويدى.
سوسىن وعان باسقاشا ءتۇسىندىرىپ كورگەلى ءازىل-قالجىڭسىز قاتاڭىراق ايتۋعا كىرىستىم. سىزگە مەن قۇساپ ەشقاشان الدىن الا تولەپ كورگەن جوق پا ەدى؟ — دەپ سۇرادىم. ارينە، ءبۇل ارادا مەن قالتامدا قارجىسى بار، ماسەلەن، كونسۋل سياقتى كىسىلەردى ەسكە ءتۇسىردىم. ەشقاشان دەيسىز بە؟
وندا امال نە، ول وسىنداي قارىم-قاتىناسقا ۇيرەنگەن ەكەن، الدىنان جارىلقاسىن، ودان ارتىق تالاپ ەتۋگە بولمايدى دا. ال شەتەلدە جاعداي جاڭاعى مەن ايتقانداي، الدىن الا تولەپ قويادى. راس، ول ەشقاشان باسقا ەلگە شىعىپ كورگەن جوق شىعار. جوق، دەيسىز بە؟ ماسەلە، مىنە سوندا جاتىر عوي. ولاي بولسا، بۇنى كىنالاپ تا، كۇستانالاپ تا قاجەتى از... مەن تارتپادان بىرنەشە سامسا الدىم.
ول بىرقىلداپ اشۋلانىپ، تاۋارىنىڭ مۇرتىن سىندىرىپ، بولماشى بىردەڭەسىن دە بەرگىسى كەلمەيدى، ءتىپتى قولىمنان ءبىر سامسانى جۇلىپ الىپ، ورنىنا سالىپ قويدى. مەن كۇيىپ كەتىپ، جۇدىرىعىممەن تارتپانى توقپاقتاپ، پوليسيا شاقىرامىن دەپ قورقىتتىم. مۇنىڭ ءوزى مەنىڭ تاراپىمنان كەشىرىمدىلىك، دەدىم وعان، ەگەر ويىما وزىمە تيەسىنىڭ ءبارىن تىك قوتارا الىپ كەتۋ كەلسە، وندا تاقىرعا وتىرىپ، تۇكسىز قالار ەدى، ويتكەنى جاقىندا عانا وراسان مول اقشا بەردىم ەمەس پە.
الايدا مەنىڭ ونشا كوپ الارلىق ويىم جوق، بەرگەن اقشامنىڭ تەك جارتىسىنىڭ عانا قۇنىن قايتارسا بولدى. سوسىن قايتىپ ول مەنى ءبۇل ماڭنان كورمەس تە. قۇداي كۋا، ەشقاشان كورمەيدى، ءوزى دە ءبىر تىرىسقان جان ەكەن...
اقىرى، ول ەڭ ءبىر ەرەنسىز باعامەن شىمىرىكپەي كوڭىلدەن شىعارعان تورت-بەس سامسانى ىرىكتەپ بەردى، ونى قۇلاق ەستىمەگەن كوپ سامساعا جاتقىزدى دا، ۇسىنعانىن الىپ، ءوز جونىممەن كەتۋىمدى تالاپ ەتتى. ءبىراق تا مەن ونىمەن سالعىلاسۋىمدى دوعارماي، ونىڭ ەڭ كەمى تابانى كۇرەكتەي ءبىر كرونىمدى جەپ، الداپ تۇرعانىن دالەلدەدىم، ونىڭ ۇستىنە ول قيسىنعا كەلمەيتىن قىمبات باعا قويىپ، الارماعىن تىرىدەي جەپ وتىر.
— ال ءسىز مۇنداي قىلىعىڭىز ءۇشىن زاڭ بويىنشا جازالانارىڭىزدى بىلەسىز بە؟ — دەدىم شۇيلىگىپ. — ءتاڭىرى قۇداي، ءسىز مەرزىمسىز كاتورگاعا ايدالاسىز عوي ءبۇل ءۇشىن، كارى قاقباس!
ول ماعان تاعى ءبىر سامسانى لاقتىرىپ، ءتىسىن شىقىرلاتىپ، مازاسىن الماي، جايىنا قالدىرۋىمدى تالاپ ەتتى.
سالعىلاسىپ تۇرام با، كەتتىم.
اي-اي، جارىق دۇنيە ءدال مۇنداي ەكىجۇزدى ساۋداگەردى كورمەگەن شىعار. الاڭ ارقىلى كەلە جاتىپ، سامسا جەي ءجۇرىپ الگى ايەل، ونىڭ ارسىزدىعى تۋرالى وي توپشىلاپ، بۇكىل اڭگىمەمىزدى قايتادان سانا سۇزگىسىنەن وتكىزىپ، ءوزىم ودان الدەقايدا ارتىق ەكەنمىن دەپ ءتۇيدىم. سامسانى جۇرتتىڭ كوز الدىندا جەپ، بارىمەن داۋىستاپ سويلەستىم.
سامسانى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قىلعىتىپ اپ-ساتتە جەپ تاۋىستىم، قانشا جەسەم دە جۇمىرىما جۇق بولماي از كورىندى، اشتىقتىڭ ىشتەگى جىلانىنىڭ باسىن قايىرۋ قيىن ەكەن قۇدايا، نەلىكتەن ماعان ءبارى از كورىنەدى! اشقاراقتىعىمنان ۆوگنمانسگاتەندەگى بالاعا دەپ قالدىرعان اقىرعى سامسانى دا جەپ قويا جازدادىم. الگى جيرەن ساقال باسىنا تۇكىرىپ جىبەرگەن ءسابيدى ايتامىن دا. ونى ەسىمە تۇسىرگەنىم — مۇلدەم ۇمىتا الار ەمەسپىن. كوشەنىڭ ورتاسىنا تومپاڭداپ جۇگىرىپ شىعىپ، جىلاپ جىبەرىپ، جيرەن ساقالدى سىباعانداعى بەت الپەتى ءالى كوز الدىمدا.
باسىنا تۇكىرگەندە ول كۇلىپ تۇرعان جوق پا ەكەن دەگەندەي، جالت بۇرىلىپ مەنىڭ تەرەزەمە قارادى عوي. ونى قايتىپ تابار، تاپپاس ىمدى ءبىر قۇداي بىلەدى. مەن ۆوگنمانسگاتەنگە جەتۋگە اسىقتىم. پەسامدى جىرتقان، ءالى دە شاشىلىپ قاعاز قيقىمدارى جاتقان جەردەن استىم، ءوزىنىڭ جۇرىس-تۇرىسىمەن قايران قالدىرعان پوليسەيدى اينالىپ ءوتىپ، اقىرى، باعانا ەرتەڭگىلىك بالا وتىرعان ەسىكتىڭ الدىنان ءبىر-اق شىقتىم.
ول جوق ەكەن. كوشە قاڭىراپ بوس قالىپتى. قاس قارايىپ كەلەدى، بالانى تابۋدىڭ رەتى كەلمەدى، تەگىندە ۇيىنە كەتىپ قالسا كەرەك. سامسانىڭ وراۋىن اشىپ تۋرا تاباندىلىقتىڭ الدىنا جەرگە قويدىم دا، ەسىكتى قاتتى قاعىپ، تۇرا قاشتىم "ارينە، ول سامسانى تابادى!" — دەدىم وزىمە- ءوزىم. — ۇيدەن شىقساق بولدى، بىردەن تابادى!" ءسابي سامسانى تابادى دەگەن قۋانىشتان كوزىمە مولتىلدەپ جاس كەلدى.
قايتادان كەمەجايعا شىقتىم.
ەندى اش ەمەسپىن، الايدا ءتاتتى سامسادان جۇرەگىم تاعى دا ايني باستادى. باسىما قايتادان قيامپۇرىس ويلار قاۋمالاپ، بايقاتپاي كەلىپ توقتاعان كەمەلەردىڭ ءبارىن جاعادا ۇستاپ تۇرعان ارقاندى كەسىپ جىبەرسەم قايتەدى دەپ ويلادىم.
ال كەنەتتەن "ءورت!" دەپ ايقاي سالسام شە؟ كەمەجايدى بويلاي ودان ءارى ءجۇرىپ، ءبىر جاشىك تاۋىپ، قولىمدى كەۋدەمە ايقاستىرا ۇستاپ جايعاستىم، ءبىراق باسىمداعى بۇلىك ۇدەپ بارا جاتقانداي سەزىندىم. تىرپ ەتپەي وتىرمىن، قوزعالسام-اق تەڭىزدىڭ تۇبىنەن ءبىر-اق شىعارمىن دەپ قورقامىن.
دىڭگەگىنە ورىس جالاۋى ىلىنگەن "كوپەگورو" كەمەسىنە قارايمىن. تۇتقادان ۇستاپ تۇرعان ءبىر ادامدى كوردىم، سول جاق بورتتان قىزىل فونارلار ونىڭ بەتىنە ساۋلە ءتۇسىرىپ ءتۇر. ورنىمنان تۇرىپ، ونى اڭگىمەگە تارتتىم. شىنىن ايتقاندا، ونىمەن اڭگىمەلەسپەك ويىم جوق ەدى جانە ودان جاۋاپ تا كۇتكەنىم جوق. جاي عانا:
— كاپيتان، سىزدەر بۇگىن كەشكە قايتا ءجۇزىپ كەتەسىزدەر مە؟ — دەپ سۇراي سالدىم.
— ءيا، وسى تاياۋ ۋاقىتتا اتتانامىن، — دەپ جاۋاپ بەردى ول.
ءوزى شۆەد شە سويلەيدى.
"دەمەك، فين بولعانى عوي"، دەپ ويلادىم.
— ىم! ال سىزدەرگە ماتروس كەرەگى جوق پا؟
سول ءسات ونىڭ ماعان قارسىلىق ءبىلدىرىپ نەمەسە كەلىسەتىنىن ايتىپ جاۋاپ بەرەتىنى مەن ءۇشىن ەشقانداي ءمانى جوق سياقتى كورىندى. ءبىراق سۇراپ قالعان سوڭ اۋزىنا قاراپ جاۋابىن كۇتتىم.
— جوق، كەرەك ەمەس، — دەپ جاۋاپ قاتتى ول
— ءبىراق بالكىم، ءبىر يۋنگا الۋعا بولار.
— يۋنگا دەيدى! سەلك ەتە قالىپ مەن كوزىلدىرىگىمدى الىپ، قالتاما جاسىردىم دا، تراپپەن پالۋباعا كوتەرىلدىم.
— تەڭىزدە ءجۇزىپ كورگەن ەمەسپىن، ءبىراق نە تاپسىرساڭىز دا، ءبارىن ىستەيمىن، — دەدىم. —وزدەرىڭىز قايدا باعىت ۇستاپ باراسىزدار؟
— اۋەلى ليدسكە بارامىز، ودان كومىر الىپ ءارى كاديسكە تارتامىز.
— جارايدى، — دەپ، ودان ءارى مەنى جۇمىسقا الۋىن ءوتىنىپ قولقالاي باستادىم.
— ماعان قايدا ءجۇزىپ بارساڭىزدار دا ءبارى ءبىر. جۇمىستى جاقسى ىستەيتىن بولامىن.
ءبىراز ۋاقىت ول ماعان سىناي قاراپ، ءبازبىر وي تۇيگەن سىقىلداندى.
— سونىمەن، سەن ءالى تەڭىزدە ءجۇزىپ كورمەگەن ەكەنسىڭ عوي، — دەپ سۇرادى.
— جوق. الايدا ايتتىم عوي، ماعان جۇمىس بەرىڭىز دەپ، مەن ءبارىن دە جاسايمىن. جۇمىسقا ابدەن داعدىلانعان جانمىن.
ول قايتا ويلانىپ قالدى. مەن بولسام تەڭىزدە ءجۇزۋ پىكىرىنە ابدەن باۋىر باسىپ، قۋىپ جىبەرمەسە ەكەن دەپ قورقىپ تۇرمىن.
— ال، كاپيتان، قالاي ەندى؟ — دەپ سۇرادىم اقىر سوڭىندا.
— سەنىڭىز، كەز كەلگەن جۇمىستى اتقارۋعا ءازىرمىن. ونى ايتا بەرەتىن نەسى بار! ءسىزدىڭ كوڭىلىڭىزدەن شىعۋ ءۇشىن ماڭداي تەرىمدى تامشىلاتىپ، وتتان كىرىپ، كۇلدەن شىقپاسام، بارىپ تۇرعان سۇمپايى سۇمنىڭ ءوزى بولايىن. قاجەت بولىپ قالسا، ەكى ۆاحتادا قاتارىنان تۇرۋعا دا دايىنمىن. قايتا ول ماعان پايدالى، وندايدى مەن جاقسى كورەمىن.
— ولاي بولسا، بايقاپ كورەيىك، — دەدى ول مەنىڭ سوڭعى سوزىمە ءسال جىميىپ.
— ال تاقا بولماي بارا جاتسا، انگليادا قوش ايتىسۋعا تۋرا كەلەدى.
— البەتتە! — دەپ قۋانعاننان داۋىستاپ جىبەردىم. ونىمەن دە قويماي تاقا بولماي بارا جاتسا، انگليادا قوش ايتىسۋعا تۋرا كەلەدى عوي دەپ ونىڭ ايتقانىن سوزبە-سوز قايتالاپ شىقتىم.
ءسويتىپ، ول ماعان جۇمىس بەردى.
كەمە قوزعالىپ، تەڭىزگە شىققانىمىزدا السىزدىك پەن ەكى ويلىلىقتان، تولقۋدان تەر جۋعان ارقا-باسىمدى ءبىر جازىپ، جاعالاۋعا كوز تاستاپ، اقىرى، حريستيانيا قالاسىمەن قوشتاستىم. بۇل تۇستا قالا تەرەزەلەرىنىڭ بارىندە جارقىراپ وت جانىپ تۇر ەدى.
You Might Also Like
-
بۇگىنگى تاڭدا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتىق ۋنيۆەرسيتەتى ەلىمىزدەگى الدىڭعى قاتارلى جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ءبىرى. ۋنيۆەرسيتەت قابىرعاسى 1934 جىلى كيروۆ اتىنداعى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەت بولىپ اشىلع...
-
قاي قوعامدى الىپ قاراساقتا بىلىمنەن ۇزاپ، شارىقتاپ كەتكەن ەل جوق. ءقايسىبىر قوعام شارىقتاپ دامىپ جاتسا ءبارى وسى ءبىلىم ارقىلى بولىپ تابىلادى. جالپى قازىرگى قوعامداعى ساۋاتتىلىق ماسەلەسى، ونىڭ ءى...
