استروفيزيكا جانە الەم ەۆوليۋسياسى
عىلىمي جۇمىس
تاقىرىبى: «استروفيزيكا جانە الەم ەۆوليۋسياسى»
جوسپار:
1. عارىشتى زەرتتەيتىن عىلىم.
2. عارىشتىق ەكسپەديسيالار.
3. گالاكتيكالار.
5. عارىشتاعى جەر.
6. عارىشتىق تاستار.
ءبىر جىل - جەرگە كۇندى ءبىر رەت اينالىپ شىعۋ ءۇشىن قاجەت ۋاقىت. كۇننىڭ اينالاسىنداعى 938 886 400 كم جەردى اينالىپ شىعۋ ءۇشىن جەرگە 365، 24 كۇن قاجەت. جەردەگى جىلدىڭ ۇزاقتىعى دەگەنىمىز وسى. وزگە پلانەتالارداعى جىلدار ۇزاعىراق نەمەسە قىسقاراق بولادى، بۇل ولاردىڭ ءارقايسىسىنا كۇندى اينالىپ شىعۋعا قاجەت ۋاقىت كولەمىنە بايلانىستى.
ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، كۇن جۇيەسىنىڭ بىردە - ءبىر وزگە پلانەتاسىندا تىرشىلىك جوق، سوندىقتان جەر تىرشىلىكتىڭ بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. كۇن قاتارداعى جۇلدىزداردىڭ ءبىرى بولار، الايدا ونىڭ ماڭىنداعى ءۇشىنشى پلانەتا (جەر) وزگەلەردەن بولەك. جەر سۋدى قايناتىپ جىبەرەردەي ىستىق تا جانە سۋ قاتىپ قالاتىنداي سۋىقتا ەمەس. ول وتتەگىدەن تۇراتىن اتموسفەرانى قامتيدى. سۋ جانە وتتەگىمەن جەردە تىرشىلىك باستالىپ، وركەن جايدى.
عالىمدار جەر پلانەتاسىن گەوسفەرا دەپ اتايدى. ءبىز ءومىر سۇرەتىن سىرتقى قاتتى بولىگى - بيوسفەرا. ونىڭ قاباتتارىن اتموسفەرا قورشاپ جاتىر. جەر ىشىندە دە وسىنداي قابات بار. ورتاسىندا قاتتى قىسىمنان سىعىلعان نيكەل مەن تەمىردىڭ قوسىندىسىنان تۇراتىن قاتتى ىشكى يادرو بار. يادرونى قورشاپ جاتقان تاۋ جىنىستارى ىستىق جانە سۇيىق بولادى. 1500 جىلعا دەيىن ادامداردىڭ كوپشىلىگى جەر الەمىنىڭ ورتاسىندا ورنىققان دەپ ويلاعان. ولاردا كۇن جانە وزدەرىنە تانىس وزگە پلانەتالار سفەرا قۇرامىندا جەردى اينالا قوزعالىپ جۇرەتىندىگى تۋرالى سەنىم قالىپتاسقان. پولشالىق عالىم نيكولاي كوپەرنيك (1473 - 1543) كۇن الەمىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاندىعى، ال جەر وزگە پلانەتالارمەن بىرگە كۇندى اينالىپ جۇرەتىندىگى جايلى باستاپقى بولجام كەلتىرگەن. 1762 ج. دجەك كاسسيني جانە دجين ريچەر دەگەن ەكى استرونوم الدىمەن مارسقا دەيىنگى قاشىقتىقتى، سونان سوڭ گەومەتريانى قولدانىپ، جەردىڭ كۇننەن قانشالىقتى الىس ورنالاسقانىن تۋرا ەسەپتەپ شىعارعان (147 جانە 52 ميلليون كم). بۇگىنگى تاڭدا عالىمدار پلانەتالار اراسىنداعى قاشىقتىقتاردى، لازەرلىك نەمەسە راديولوكاسيالىق ساۋلە شوعىلارىن ولارعا قاراي اتقىلاي وتىرىپ ولشەيدى.
تاقىرىبى: «استروفيزيكا جانە الەم ەۆوليۋسياسى»
جوسپار:
1. عارىشتى زەرتتەيتىن عىلىم.
2. عارىشتىق ەكسپەديسيالار.
3. گالاكتيكالار.
5. عارىشتاعى جەر.
6. عارىشتىق تاستار.
ءبىر جىل - جەرگە كۇندى ءبىر رەت اينالىپ شىعۋ ءۇشىن قاجەت ۋاقىت. كۇننىڭ اينالاسىنداعى 938 886 400 كم جەردى اينالىپ شىعۋ ءۇشىن جەرگە 365، 24 كۇن قاجەت. جەردەگى جىلدىڭ ۇزاقتىعى دەگەنىمىز وسى. وزگە پلانەتالارداعى جىلدار ۇزاعىراق نەمەسە قىسقاراق بولادى، بۇل ولاردىڭ ءارقايسىسىنا كۇندى اينالىپ شىعۋعا قاجەت ۋاقىت كولەمىنە بايلانىستى.
ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، كۇن جۇيەسىنىڭ بىردە - ءبىر وزگە پلانەتاسىندا تىرشىلىك جوق، سوندىقتان جەر تىرشىلىكتىڭ بولۋىمەن ەرەكشەلەنەدى. كۇن قاتارداعى جۇلدىزداردىڭ ءبىرى بولار، الايدا ونىڭ ماڭىنداعى ءۇشىنشى پلانەتا (جەر) وزگەلەردەن بولەك. جەر سۋدى قايناتىپ جىبەرەردەي ىستىق تا جانە سۋ قاتىپ قالاتىنداي سۋىقتا ەمەس. ول وتتەگىدەن تۇراتىن اتموسفەرانى قامتيدى. سۋ جانە وتتەگىمەن جەردە تىرشىلىك باستالىپ، وركەن جايدى.
عالىمدار جەر پلانەتاسىن گەوسفەرا دەپ اتايدى. ءبىز ءومىر سۇرەتىن سىرتقى قاتتى بولىگى - بيوسفەرا. ونىڭ قاباتتارىن اتموسفەرا قورشاپ جاتىر. جەر ىشىندە دە وسىنداي قابات بار. ورتاسىندا قاتتى قىسىمنان سىعىلعان نيكەل مەن تەمىردىڭ قوسىندىسىنان تۇراتىن قاتتى ىشكى يادرو بار. يادرونى قورشاپ جاتقان تاۋ جىنىستارى ىستىق جانە سۇيىق بولادى. 1500 جىلعا دەيىن ادامداردىڭ كوپشىلىگى جەر الەمىنىڭ ورتاسىندا ورنىققان دەپ ويلاعان. ولاردا كۇن جانە وزدەرىنە تانىس وزگە پلانەتالار سفەرا قۇرامىندا جەردى اينالا قوزعالىپ جۇرەتىندىگى تۋرالى سەنىم قالىپتاسقان. پولشالىق عالىم نيكولاي كوپەرنيك (1473 - 1543) كۇن الەمىنىڭ ورتاسىندا ورنالاسقاندىعى، ال جەر وزگە پلانەتالارمەن بىرگە كۇندى اينالىپ جۇرەتىندىگى جايلى باستاپقى بولجام كەلتىرگەن. 1762 ج. دجەك كاسسيني جانە دجين ريچەر دەگەن ەكى استرونوم الدىمەن مارسقا دەيىنگى قاشىقتىقتى، سونان سوڭ گەومەتريانى قولدانىپ، جەردىڭ كۇننەن قانشالىقتى الىس ورنالاسقانىن تۋرا ەسەپتەپ شىعارعان (147 جانە 52 ميلليون كم). بۇگىنگى تاڭدا عالىمدار پلانەتالار اراسىنداعى قاشىقتىقتاردى، لازەرلىك نەمەسە راديولوكاسيالىق ساۋلە شوعىلارىن ولارعا قاراي اتقىلاي وتىرىپ ولشەيدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
ساباقتىڭ تاقىرىبى: تۇراقتى ماگنيتتەر. تۇراقتى ماگنيتتەردىڭ ماگنيت ءورىسى.
