اتا-بابا مۇراسى، كونەنىڭ كوزى بولىپ ساقتالعان تاريحي-قۇندى جادىگەرلەر
اتا-بابا مۇراسى، كونەنىڭ كوزى بولىپ ساقتالعان تاريحي قۇندى جادىگەرلەر.
"تۇران» ۋنيۆەرسيتەتى، «جۋرناليستيكا جانە اۋدارما ءىسى» كافەدراسى،
«جۋرناليستيكا» ماماندىعىنىڭ 2-كۋرس ستۋدەنتى شونايەۆا داۋلەتبيكە
اننوتاسيا: تاريح- ول ءبىزدىڭ بۇگىنگى جانە وتكەن كۋننىڭ بايلانىستىراتىن ماڭىزدى كىلتى. ۇلت پەن ەلدىڭ قۇندىلىعى. مەملەكەت رەتىندە تانىلاتىن جەكە بايلىق. ءبىزدىڭ مىندەت سول تاريحتى جوعالتپاۋ. اتا-بابادان كەلە جاتقان ءار ماڭىزدى تاريحي جاعدايدى زەرتتەي بىلە،سونىمەن قاتار ەگجەي-تەگجەيلى ءبىلۋ جانە ۇمىتپاۋ. قانمەن توگىسىپ،وسى “ەگەمەندى ەل” اتانۋ ءۇشىن تالاي ازاپقا،جان تاپسىرۋعا بارعانىمىزدى جادىمىزدىن شىعارماۋ. ءبىزدى ەل رەتىندە قالىپتاستىرىپ،وزگەدەن “ قازاقستان” رەتىندە تانىلۋعا كومەكتەسەتىن دە ءدال وسى تاريح.
كىلت سوزدەر:تاريح،اتا-بابا، كەشەگى كۇن-ەرتەڭگى تاريح، زەرتتەۋ جۇمىستارى، كونە جۇمىستار.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العالى بەرى ءوز ءتول تاريحىن زەرتتەپ-زەردەلەۋدەن ءبىر ساتكە دە جاڭىلعان ەمەس. ءار ەلدىڭ، ۇلتتىڭ ءوز مادەني تاريحى، ءتىلى، ءدىنى، ۇلتتىق سانا سەزىمى بولادى. سول سەكىلدى، تاۋەلسىز مەملەكەت قازاقستاننىڭ دا، ءوز تاريحى، ءتىلى-دىلى بار. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات»،-اتتى ماقالاسىندا كەڭ دالا ءتوسىنىڭ ەجەلدەن بەرگى تاريحىن، قازىرگى كۇنگە دەيىن زەرتتەپ-زەردەلەۋدى باستى نازاردا ۇستاۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ءوتتى. ءتول تاريحىمىزدىڭ ەسەپسىز-ەسكەرۋسىز قالعان تۇستارىن قايتا جاڭعىرتىپ، اتا-بابا مۇراسى جاڭعىرتىلۋى ءتيىس. وسى ورايدا، ۇلتتىق جادىگەرىمىزگە ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، تاريحىمىزدى ۇلىقتايتىن ول جالىندى جاستار.
بۇگىندە ەلىمىزدە بىرنەشە مىڭداعان ۇلتتىق جادىگەرلەر زەرتتەلگەن. الايدا، بۇل قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق مۇرالاردىڭ تورتتەن ءبىرى عانا. ۇلى دالا توسىنەن ەگەمەندىك العالى بەرى قۇندى جادىگەرلەر كوپتەپ تابىلىپ، عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەلىپ، كوپشىلىك قاۋىمنىڭ نازارىنا ۇسىنىلىپ ارحەولوگيالىق مۇراجاي كورمەلەرىنە قويىلدى. ماسەلەن، تاريحي جادىگەرلەرىمىزگە سوناۋ ەجەلدەن بەرى ءتول تاريحىمىز التىن ارىپپەن جازىلعان، كۇلتەگىن، تونىكوك جازبالارى، بالبال تاستارى، كونە قورىمداردان تابىلعان قول-جازبالار، كەسەنەلەر مەن كۇمبەزدەر جاتادى. قولجازبالار قاشاندا ەلدىڭ تالاي عاسىرلىق مادەني-رۋحاني، ساياسي ومىرىنەن، ءتىلى مەن دىلىنەن مول اقپارات بەرەتىن ماڭىزى زور جادىگەر بولىپ ەسەپتەلەدى. سونداي-اق، الماتى قالاسى، ەسىك قورعانىنان «التىن ادام» ەجەلگى تەمىر داۋىرىندەگى ساق جاۋىنگەرى بەينەسىندە تابىلدى. 4000 مىڭعا جۋىق التىنمەن بەزەندىرىلگەن جاۋىنگەر تۇلعاسى-الماتى قالاسىنىڭ باس الاڭىنا ورناتىلعان. توبەسىندەگى بەينەلەنگەن قاناتتى تۇلپارلار ەلىمىزدىڭ ەلتاڭباسىندا بەينەلەنىپ، ازاتتىق سيمۆولىنا اينالدى. «التىن ادام» بەينەسى قازاق تاريحىنان ءبىراز تاريحي مالىمەتتەردەن سىر شەرتتى.
سونىمەن قاتار، ارىستانباب كەسەنەسى، قاراحان كەسەنەسى، ايشا ءبيبى كەسەنەلەرى تاريح بەتتەرىنەن ەلەۋلى ورىن الاتىن مادەني-مۇرالار. ارىستان-باب كەسەنەسى ساۋلەت ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىسى سانالاتىن، وتىرار قالاسىندا ورنالاسقان ۇتتىق مۇرا. كەسەنە 19(ون توعىزىنشى) عاسىر كورىپكەلى بولعان ارىستانباب مازارىنىڭ ۇستىنە بوي كوتەرگەن. اڭىز دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ارىستانباب ءوز زامانىندا ءدىني كورىپكەل، مۇحاممەد پايعامباردىڭ ەلشىسى بولعان. سوندىقتان بۇل كەسەنە قاسيەتتى ورىنداردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ساۋلەت ونەرىنىڭ تاعى ءبىر جەتىستىگى-ايشا ءبيبى كەسەنەسى. اتى اڭىزعا اينالعان ايشا ءبيبى كەسەنەسى اڭىز دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، ءوز اكەسىنەن تەرىس باتا الىپ، ايشا انامىز سۇيگەن جارى قاراحانعا بارا جاتقان جولدا، ۋلى جىلان شاعىپ ولتىرەدى. ءسويتىپ، ايشا ءبيبى كەسەنەسى 12(ون ەكى) عاسىردا جامبىل وبلىسى، ايشا ءبيبى اۋىلىندا بوي كوتەرەدى. قازىرگى تاڭدا اۋليەلى كەسەنە يۋنەسكو تىزىمىنە الىنعان. مىنە، ءتول تاريحىمىزدى ۇلىقتايتىن كونەنىڭ كوزى، اتادان-بالاعا مۇرا بولىپ قالعان تاريحي جادىگەرلەردىڭ تاريحىمىزدا ەرەكشە ورىن العاندىعىن وسىدان اڭعارۋعا بولادى. قازىرگى كەزدە، ەلىمىزدە بىرنەشە مىڭداعان مۇراجايلار بار. سول مۇراجايلاردا تاريح قويناۋىنان سىر شەرتەتىن، بىرنەشە ميلليونداعان قۇندى ەكسپوناتتار ساقتاۋلى تۇر. دەگەنىمەن، تاريحي جادىگەرلەر ەلىمىزدە ءالى تولىعىمەن زەرتتەلىپ بولعان جوق. وسى ورايدا، ءتول تاريحىمىزدى ۇلىقتايتىن قۇندى جادىگەرلەرگە ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، زەرتتەپ-زەردەلەۋ جۇمىستارىن ىسكە اسىرۋدا ەلىمىزدى بەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەرى اتسالىسۋدا. سونىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، وڭتۇستىك قازاقستان مەملەكەتتىك-پەدوگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى(وقمپۋ) جارتى عاسىردان اسا ۋاقىت ىشىندە كەڭ دالا توسىندەگى ەسكەرتكىشتەردى زەرتتەۋدە الدىنا جان سالماي كەلەدى. وسىنشاما ۋاقىت ىشىندە، ءبىرشاما ستۋدەنتتەر مەن جالىندى جاستار قۇندى جادىگەرلەردى ىس-تاجىريبە كەزىندە زەرتتەۋ ارقىلى، ءوز بىلىمدەرىن ارتتىرىپ، تاريح پەن ءسالت-داستۇردى تانۋعا كەڭىنەن مۇمكىندىكتەر الدى. سونىمەن قاتار، ۋنيۆەرسيتەت پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ا. پودۋشكين «ەگەمەن قازاقستان»-گازەتىنىڭ تىلشىسىنە بەرگەن سۇحباتىندا؛ ءوزى جاساعان ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر بارىسىندا كوپتەگەن جادىگەر تاپقاندىعىن اتاپ ءوتتى. مىسالى، تمد اۋماعىندا كەزدەسە بەرمەيتىن، قىشتان جاسالعان كىرپىش-كەستەلەر كونە سوعدى حاتىنىڭ تولىق ءماتىنىن تاپقانى جاڭادان جاڭالىق اشقان ەكەن. بۇگىندە پروفەسسور ا. پودۋشكين تاريحتانۋشى رەتىندە، ەگەمەندى ەلىمىزدىڭ ەجەلگى تاريحىن زەرتتەۋدە ەلەۋلى ۇلەس قوسىپ ءجۇر.
قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىن العان سوڭ، مەملەكەتتىك باعدارلامالار ازىرلەنىپ ۇلتتىق تاريحىمىز ۇلىقتالا باستادى. تۇڭعىش ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ توعىز جولدىڭ تورابىندا ورنالاسقان قازاق جەرىنىڭ تاريحىن قايتا جاڭعىرتۋ ماقساتىندا، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى»،- اتتى ماقالاسىن جاريالادى. بۇل ماقالا ارقىلى ەجەلگى قازاق تاريحىنىڭ ءتۇپ-تامىرىن زەرتتەۋگە، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ، ۇلتتىق كودىمىزدىڭ شيەلەنىسكەن ءتۇيىنىن شەشۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوستى. كەيىن، پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسى، وسى ۋاقىتقا دەيىن زەرتەۋسىز قالعان جادىگەرلەردى زەرتتەۋگە تاپسىرما بەرگەن بولاتىن. سونداي-اق، تاريحىمىزدى كەڭىنەن تانىتاتىن، وتاندىق «الماس قىلىش»، «توميريس»، «كەيكى باتىر»، «جاۋ جۇرەك مىڭ بالا»،-سياقتى تاريحتان حابار بەرەتىن، وسكەلەڭ ۇرپاققا تالىم-تاربيە بولاتىن فيلمدەردىڭ دە، قازاق ەلىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعى مەن كودىن ارتتىراتىنىن ءدوپ باسىپ ايتىپ ءوتتى. ەندەشە، تاريحي جادىگەرلەر وتكەنىڭە جان بىتىرەتىن قاسيەتتى تەمىرقازىق بولماق.
قورىتىندىلاي كەلە، ءتول تاريحىڭ، قۇندى جادىگەرلەرىڭ، تاريح بەتىندە قالعان التىن ارىپتەرىڭ، ەشقاشان مۇقالمايتىن ءتىلىڭ بولماسا مەملەكەت ءوز دامۋىن تەجەيدى، رۋحاني داعدارىسقا ۇشىرايدى. ال، ءوز ءتول تاريحىڭنان جىراقتاپ قالماس ءۇشىن، ۇنەمى مەملەكەت دامۋ ۇستىندە، ىزدەنىستە ءجۇرىپ، وتكەنىن زەرتتەۋمەن دە اينالىسۋى بەك قاجەت. اتا-بابا اماناتىن كەلەر ۇرپاققا سول باياعى قالپىندا جەتكىزۋ، ءبىزدىڭ ادامزاتتىق بورىشىمىز،- دەپ بىلەمىن. كونەنىڭ كوزى، بابانىڭ ءسوزى قالعان اسىل مۇرالارىمىز ماڭگىلىك جاڭعىرا بەرسىن. ءسوز سوڭىندا، ەلىمىز كوركەيىپ، تاريحى تەرەڭ الپاۋىت مەملەكەتكە اينالۋىمىزعا تىلەكشىمىن. بۇگىنگى كۇن ەرتەڭگى تاريح ەكەنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون!
You Might Also Like
-
بازارباي جاسمين ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى «ءدىنتانۋ جانە مادەنيەتتانۋ» كافەدراسى مادەني انتروپولوگيا ماماندىعىنىڭ 2-كۋرس ماگيسترانتى.
