اتالار ءسوزى – تاربيە كوزى
اتالار ءسوزى – تاربيە كوزى
ماقساتى: حالقىمىزدىڭ اتا زاماننان كەلە جاتقان ۇلتتىق مۇراسىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق ءسالت-داستۇر نەگىزىندە ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، يناباتتىلىققا تاربيەلەۋ. ۇلتتىق دۇنيە تانىم نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ. بابالاردان قالعان ۇلاعاتتى، عيبرات الارلىق سوزدەردى بالالارعا ۇعىندىرۋ، سول سوزدەردەن ونەگە الۋعا باۋلۋ.
كورنەكىلىگى:قاناتتى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر. ۇلتتىق ناقىشتى سوزدەر، ءسوزجۇمباق، رەبۋس، ويىن «بوي جازۋ»، ت.ب. ويىندار.
(«اتا تولعاۋى» كۇيى جايمەن ويناپ تۇرادى.)
1-وقۋشى:
اتا سالتى – ارداقتى
ءاربىر ءسوزى سالماقتى.
سول سوزدەردى ۇقپاساڭ
تىستەرسىڭ ءبىر كۇن بارماقتى.
2-وقۋشى:
كوپ جاساعان قاريا
اقىلى تەڭىز – داريا
كوپ ونەگە ءسوزى بار
ءسوزى سوقپاق، ءوزى ءنار.
3-وقۋشى:ومىردە نە جەتىم؟
4-وقۋشى:
ومىردە توعىز جەتىم بار.
حالقىنا سەنىمسىز بولسا – حان جەتىم.
حانى اقىلسىز بولسا – حالقى جەتىم.
كەڭەسشىسى اقىلسىز بولسا –اكىم جەتىم.
سۋ جوق قۇدىق – جەتىم،
ۇلى جوق اكە – جەتىم.
قىزى جەتەسىز بولسا انا – جەتىم.
شاكىرتسىز ۇستاز – جەتىم،
اتا-اناسى جوق بالا جەتىم.
5-وقۋشى:ۇيدە كىم، ەلدە كىم ءقادىرلى؟
6-وقۋشى:ۇيدە قوناق، قارت، بالا ءقادىرلى.
ەلدە حان، اكىم، ۇستاز ءقادىرلى.
7-وقۋشى:جوقتى بار، اشتى توق ەتەتىن كىم؟
8-وقۋشى:اكە قانشا مەيىرىمدى بولسا دا، انانىڭ ءجونى بولەك، جوقتى بار، اشتى توق ەتەتىن دە انا. اناسىز بالا ۇيىقتامايدى، قاتىقسىز ايران ۇيىمايدى.
9-وقۋشى:ەلدى كىم، ءۇيدى كىم بۇلدىرەدى؟
10-وقۋشى: ەلدى وسەكشى بۇلدىرەدى، ءۇيدى اقىلسىز بالا بۇلدىرەدى.
اكىم اقىلسىز بولسا – ەل توزادى، وسەك اكىمدى وسىرمەيدى. ۇيدەگى التىن قازىق كىم؟
11-وقۋشى: ۇيدەگى التىن قازىق – انا. انا اقىلدى بولسا، بالا دانا بولادى. انا تاربيەسى قىزعا ۇلگى، اكە تاربيەسى ۇلعا ۇلگى. انا اقىلشىڭ، اكە قامقورشىڭ.
ويىن: «داۋىسسىز دىبىستاردى قويىپ، سوزدەردى دۇرىس وقۋ. رەبۋس شەشۋ.
«بوي جازۋ» ويىنى:
10. كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى (ايتەكە)، ورتا ءجۇزدىڭ، ۇلى ءجۇزدىڭ بيىلەرىن اتاۋ.
11. جۇما كۇندەرى قازاقتاردىڭ باراتىن جەرى (مەشىت)
12. ءساتى كۇن (سارسەنبى)
13. اپتانىڭ قاسيەتتى كۇنى (جۇما)
12-وقۋشى:ادامعا اقىل بەرەتىن كىمدەر؟
13-وقۋشى:اتا-انا، ۇستاز، دوس. اتا-انا اقىلىن بالاسىنا ايتادى، ۇستاز شاكىرتىنە ايتادى. ادال دوس اقىلشىڭ، اقىلشى دوس – جاقىنىڭ. دوسى كوپتىڭ تابىسى كوپ، تابىسى كوپتىڭ جاقىنى كوپ.
ادامنىڭ اقىلى قايدا؟
14-وقۋشى:
حاننىڭ اقىلى تاعىندا،
اكەنىڭ اقىلى جانىندا.
عالىمنىڭ اقىلى باسىندا،
انانىڭ اقىلى جاسىندا.
جىگىتتىڭ اقىلى جاقسىلىعىندا،
اقىماقتىڭ اقىلى كىم كورىنگەننىڭ قالتاسىندا.
تاربيەشى: كۇندەلىكتى ومىردە ۇلكەن ادامداردىڭ ايتىپ وتىراتىن ىرىم مەن تىيىم سوزدەر جارىسىن وتكىزەيىك. كىم كوپ بىلەدى، كىمنىڭ ەسىندە قالعانىن كورەيىك
1-وقۋشى: وتقا سۋ قۇيما، تۇكىرمە. سەبەبى كەزىندە اتا-انالارىمىز وتقا تابىنعان. وت ءومىر، تىرشىلىك كوزى سانالعان.
2-وقۋشى:جىڭعىلمەن تاس قامشىلاما.
3-وقۋشى:يتكە وجاۋمەن اس قۇيما.
4-وقۋشى:اققۋدى اتپا.
(وسىلايشا بالالار تىيىم سوزدەر ايتىپ جارىسادى)
«قازاقشا» بي.
تاربيەشى: ەندىگى كەزەكتە ءبىز نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەندىگىمەن، قاسيەتتى ۇعىمدارمەن تانىسۋىمىز كەرەك. بۇل ءبولىم سايىس تۇرىندە وتەدى. جەردەن اۋىر نە بار؟
1-وقۋشى:جەردەن اۋىر – اقىل، ءبىلىم.
تاربيەشى:سۋدان تەرەڭ نە بار؟
2-وقۋشى:سۋدان تەرەڭ – وقۋ، عىلىم.
تاربيەشى:وتتان ىستىق نە بار؟
3-وقۋشى:وتتان ىستىق – ادامنىڭ ءومىرى.
تاربيەشى:كوكتەن بيىك نە بار؟
4-وقۋشى:كوكتەن بيىك – تاكاپپاردىڭ كوڭىلى.
تاربيەشى:التىن الاش دەگەن نە؟
5-وقۋشى:التىن الاش دەگەن – الاش حاننىڭ بالالارى: قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، جايىلحان.
«مەنىڭ ەلىم قازاقستان» ءانى ورىندالادى.
تاربيەشى:ەندىگى سايىسىمىزدى ماقال-ماتەل ايتۋ تۇرىندە جالعاستىرامىز. ماقالدى ءبىر وقۋشى باستاۋى كەرەك، ول كىمگە دوپ بەرسە، سول وقۋشى ماقالدى جالعاستىرۋى كەرەك. تاڭداپ الىنعان ماقالدار ءتىل، شەشەندىك، اتا-انا، ۇل، قىز تۋرالى ايتىلاتىن ماقالدار.
1.تاپپاساڭ ءسوزدىڭ جۇيەسىن / وتىنا ءوزىڭ كۇيەسىڭ.
2.اقىلدىڭ ءسوزى قىسقا / كوپكە بولار نۇسقا.
3.شەشەن ءسوز باستار / باتىر قول باستار.
4.قىلىش جاراسى بىتەدى / ءسوز جارسى بىتپەيدى.
5.كوپ ىشىندە سويلەگەن / ويعا سالماي سويلەگەن.
6.كوسەمدىكتىڭ بەلگىسى / شەشەندىكتىڭ بەلگىسى.
7.كوپ ءسوز – كۇمىس / اس ءسوز التىن.
8.جاقسى جىگىت اسپانداعى جۇلدىز / جاقسى قىز جاعاداعى قۇندىز.
9.اكە كورگەن وق جونار / شەشە كورگەن تون پىشەر.
10.وتكىر ءتىل دارىن / ۇزىن ءتىل جاۋىڭ.
11.كەلىستى ءسوز – كۇمىس / جەمىستى جۇمىس – التىن.
12.توقسان اۋىز ءسوزدىڭ / توبىقتاي ءتۇيىنى بار.
13.ءتىل تاس جارادى / تاس جارماسا باس جارادى.
14.جىگىت بولساڭ جەتى ەلدىڭ ءتىلىن ءبىل / نەمەسە جەتى ءتۇرلى عىلىم ءبىل / دوپتى تاربيەشىگە قايتارىپ بەرەدى.
تاربيەشى: مىنە، بالالار، سەندەر تالىم-تاربيە الارلىقتاي «اقىل ءسوز، ناقىل سوزدەر» وتە كوپ ەكەن. سوندىقتان دا ۇلكەندەردىڭ ءار سوزىنە زەر سالىپ، ءار ءسوزىنىڭ استارىنا ۇڭىلە ءبىلۋ كەرەك. اسىرەسە، تاربيەشىلەردىڭ، مۇعالىمدەردىڭ ءار ءسوزىن ۇعىپ، كارى ادامداردىڭ اقىلىن ەستەرىڭە ساقتاعاندارىڭ ءجون.
ماقساتى: حالقىمىزدىڭ اتا زاماننان كەلە جاتقان ۇلتتىق مۇراسىنىڭ ءبىرى ۇلتتىق ءسالت-داستۇر نەگىزىندە ادامگەرشىلىككە، يماندىلىققا، يناباتتىلىققا تاربيەلەۋ. ۇلتتىق دۇنيە تانىم نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋ. بابالاردان قالعان ۇلاعاتتى، عيبرات الارلىق سوزدەردى بالالارعا ۇعىندىرۋ، سول سوزدەردەن ونەگە الۋعا باۋلۋ.
كورنەكىلىگى:قاناتتى سوزدەر، ماقال-ماتەلدەر. ۇلتتىق ناقىشتى سوزدەر، ءسوزجۇمباق، رەبۋس، ويىن «بوي جازۋ»، ت.ب. ويىندار.
(«اتا تولعاۋى» كۇيى جايمەن ويناپ تۇرادى.)
1-وقۋشى:
اتا سالتى – ارداقتى
ءاربىر ءسوزى سالماقتى.
سول سوزدەردى ۇقپاساڭ
تىستەرسىڭ ءبىر كۇن بارماقتى.
2-وقۋشى:
كوپ جاساعان قاريا
اقىلى تەڭىز – داريا
كوپ ونەگە ءسوزى بار
ءسوزى سوقپاق، ءوزى ءنار.
3-وقۋشى:ومىردە نە جەتىم؟
4-وقۋشى:
ومىردە توعىز جەتىم بار.
حالقىنا سەنىمسىز بولسا – حان جەتىم.
حانى اقىلسىز بولسا – حالقى جەتىم.
كەڭەسشىسى اقىلسىز بولسا –اكىم جەتىم.
سۋ جوق قۇدىق – جەتىم،
ۇلى جوق اكە – جەتىم.
قىزى جەتەسىز بولسا انا – جەتىم.
شاكىرتسىز ۇستاز – جەتىم،
اتا-اناسى جوق بالا جەتىم.
5-وقۋشى:ۇيدە كىم، ەلدە كىم ءقادىرلى؟
6-وقۋشى:ۇيدە قوناق، قارت، بالا ءقادىرلى.
ەلدە حان، اكىم، ۇستاز ءقادىرلى.
7-وقۋشى:جوقتى بار، اشتى توق ەتەتىن كىم؟
8-وقۋشى:اكە قانشا مەيىرىمدى بولسا دا، انانىڭ ءجونى بولەك، جوقتى بار، اشتى توق ەتەتىن دە انا. اناسىز بالا ۇيىقتامايدى، قاتىقسىز ايران ۇيىمايدى.
9-وقۋشى:ەلدى كىم، ءۇيدى كىم بۇلدىرەدى؟
10-وقۋشى: ەلدى وسەكشى بۇلدىرەدى، ءۇيدى اقىلسىز بالا بۇلدىرەدى.
اكىم اقىلسىز بولسا – ەل توزادى، وسەك اكىمدى وسىرمەيدى. ۇيدەگى التىن قازىق كىم؟
11-وقۋشى: ۇيدەگى التىن قازىق – انا. انا اقىلدى بولسا، بالا دانا بولادى. انا تاربيەسى قىزعا ۇلگى، اكە تاربيەسى ۇلعا ۇلگى. انا اقىلشىڭ، اكە قامقورشىڭ.
ويىن: «داۋىسسىز دىبىستاردى قويىپ، سوزدەردى دۇرىس وقۋ. رەبۋس شەشۋ.
«بوي جازۋ» ويىنى:
10. كىشى ءجۇزدىڭ ءبيى (ايتەكە)، ورتا ءجۇزدىڭ، ۇلى ءجۇزدىڭ بيىلەرىن اتاۋ.
11. جۇما كۇندەرى قازاقتاردىڭ باراتىن جەرى (مەشىت)
12. ءساتى كۇن (سارسەنبى)
13. اپتانىڭ قاسيەتتى كۇنى (جۇما)
12-وقۋشى:ادامعا اقىل بەرەتىن كىمدەر؟
13-وقۋشى:اتا-انا، ۇستاز، دوس. اتا-انا اقىلىن بالاسىنا ايتادى، ۇستاز شاكىرتىنە ايتادى. ادال دوس اقىلشىڭ، اقىلشى دوس – جاقىنىڭ. دوسى كوپتىڭ تابىسى كوپ، تابىسى كوپتىڭ جاقىنى كوپ.
ادامنىڭ اقىلى قايدا؟
14-وقۋشى:
حاننىڭ اقىلى تاعىندا،
اكەنىڭ اقىلى جانىندا.
عالىمنىڭ اقىلى باسىندا،
انانىڭ اقىلى جاسىندا.
جىگىتتىڭ اقىلى جاقسىلىعىندا،
اقىماقتىڭ اقىلى كىم كورىنگەننىڭ قالتاسىندا.
تاربيەشى: كۇندەلىكتى ومىردە ۇلكەن ادامداردىڭ ايتىپ وتىراتىن ىرىم مەن تىيىم سوزدەر جارىسىن وتكىزەيىك. كىم كوپ بىلەدى، كىمنىڭ ەسىندە قالعانىن كورەيىك
1-وقۋشى: وتقا سۋ قۇيما، تۇكىرمە. سەبەبى كەزىندە اتا-انالارىمىز وتقا تابىنعان. وت ءومىر، تىرشىلىك كوزى سانالعان.
2-وقۋشى:جىڭعىلمەن تاس قامشىلاما.
3-وقۋشى:يتكە وجاۋمەن اس قۇيما.
4-وقۋشى:اققۋدى اتپا.
(وسىلايشا بالالار تىيىم سوزدەر ايتىپ جارىسادى)
«قازاقشا» بي.
تاربيەشى: ەندىگى كەزەكتە ءبىز نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەندىگىمەن، قاسيەتتى ۇعىمدارمەن تانىسۋىمىز كەرەك. بۇل ءبولىم سايىس تۇرىندە وتەدى. جەردەن اۋىر نە بار؟
1-وقۋشى:جەردەن اۋىر – اقىل، ءبىلىم.
تاربيەشى:سۋدان تەرەڭ نە بار؟
2-وقۋشى:سۋدان تەرەڭ – وقۋ، عىلىم.
تاربيەشى:وتتان ىستىق نە بار؟
3-وقۋشى:وتتان ىستىق – ادامنىڭ ءومىرى.
تاربيەشى:كوكتەن بيىك نە بار؟
4-وقۋشى:كوكتەن بيىك – تاكاپپاردىڭ كوڭىلى.
تاربيەشى:التىن الاش دەگەن نە؟
5-وقۋشى:التىن الاش دەگەن – الاش حاننىڭ بالالارى: قازاق، قاراقالپاق، قىرعىز، وزبەك، تۇركىمەن، جايىلحان.
«مەنىڭ ەلىم قازاقستان» ءانى ورىندالادى.
تاربيەشى:ەندىگى سايىسىمىزدى ماقال-ماتەل ايتۋ تۇرىندە جالعاستىرامىز. ماقالدى ءبىر وقۋشى باستاۋى كەرەك، ول كىمگە دوپ بەرسە، سول وقۋشى ماقالدى جالعاستىرۋى كەرەك. تاڭداپ الىنعان ماقالدار ءتىل، شەشەندىك، اتا-انا، ۇل، قىز تۋرالى ايتىلاتىن ماقالدار.
1.تاپپاساڭ ءسوزدىڭ جۇيەسىن / وتىنا ءوزىڭ كۇيەسىڭ.
2.اقىلدىڭ ءسوزى قىسقا / كوپكە بولار نۇسقا.
3.شەشەن ءسوز باستار / باتىر قول باستار.
4.قىلىش جاراسى بىتەدى / ءسوز جارسى بىتپەيدى.
5.كوپ ىشىندە سويلەگەن / ويعا سالماي سويلەگەن.
6.كوسەمدىكتىڭ بەلگىسى / شەشەندىكتىڭ بەلگىسى.
7.كوپ ءسوز – كۇمىس / اس ءسوز التىن.
8.جاقسى جىگىت اسپانداعى جۇلدىز / جاقسى قىز جاعاداعى قۇندىز.
9.اكە كورگەن وق جونار / شەشە كورگەن تون پىشەر.
10.وتكىر ءتىل دارىن / ۇزىن ءتىل جاۋىڭ.
11.كەلىستى ءسوز – كۇمىس / جەمىستى جۇمىس – التىن.
12.توقسان اۋىز ءسوزدىڭ / توبىقتاي ءتۇيىنى بار.
13.ءتىل تاس جارادى / تاس جارماسا باس جارادى.
14.جىگىت بولساڭ جەتى ەلدىڭ ءتىلىن ءبىل / نەمەسە جەتى ءتۇرلى عىلىم ءبىل / دوپتى تاربيەشىگە قايتارىپ بەرەدى.
تاربيەشى: مىنە، بالالار، سەندەر تالىم-تاربيە الارلىقتاي «اقىل ءسوز، ناقىل سوزدەر» وتە كوپ ەكەن. سوندىقتان دا ۇلكەندەردىڭ ءار سوزىنە زەر سالىپ، ءار ءسوزىنىڭ استارىنا ۇڭىلە ءبىلۋ كەرەك. اسىرەسە، تاربيەشىلەردىڭ، مۇعالىمدەردىڭ ءار ءسوزىن ۇعىپ، كارى ادامداردىڭ اقىلىن ەستەرىڭە ساقتاعاندارىڭ ءجون.
You Might Also Like
-
1. قيىق كونۋستىڭ تابان ءراديۋسى 10سم جانە 4سم، ال بيىكتىگى 8سم. قيىق كونۋستىڭ جاساۋشىسىن تابىڭدار.
