اتموسفەرالىق قىسىم
يۋ. ا. گاگارين اتىنداعى ورتا مەكتەپ
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: ەرمەكوۆا ا. ا.
فيزيكا 7 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اتموسفەرالىق قىسىم
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك ماقساتى: اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن، اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ اشىلۋ تاريحىن، تورريچەلي تاجىريبەسىن ءتۇسىندىرۋ، ونى ولشەيتىن قۇرالمەن تانىستىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ، وي قورىتۋدى پايدالانا بىلۋگە، فيزيكالىق تەوريالاردىڭ، ولاردىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ، ۇعىمداردىڭ مودەلدەرىن، زاڭدارى قولدانۋ،
شەكارالارى تۋرالى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ.
ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزۋگە يكەمدەرىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردى تانىمدىق جانە پراكتيكالىق ءىس - ارەكەتتە دۇرىس ءادىس - ءتاسىل جاساۋعا ۇيرەتۋ. ەڭبەككە ىنتالىلىققا جانە قيىندىقتاردى جەڭۋدە تاباندىلىققا ۇيرەتۋ. تابيعاتتى سۇيۋگە، قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: ارالاس، ەكسپەريمەنتتىك
ساباق ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ
ساباق ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، زەرتتەۋ ءادىسى.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، حيميا، بيولوگيا، ماتەماتيكا.
تەحنيكالىق وقىتۋ قۇرالدارى: كومپيۋتەر، مۋلتيمەديا.
قۇرال - جابدىقتار: كولبا، جالپاق ىدىس، پيپەتكا، ستاكان، سلايدتار، ۆيدەو.
دەمونستراسيالىق كورسەتىلىمدەر: اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ بار ەكەندىگىن دالەلدەيتىن تاجىريبەلەر.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ
وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ
ءىى. «وي قوزعاۋ» كەزەڭى. ءۇي تاپسىرماسى بويىنشا سۇراقتار:
1. قىسىم دەگەنىمىز نە؟
2. قاتتى دەنە قىسىمدى قالاي جەتكىزەدى؟
3. سۇيىقتار مەن گازدار قىسىمدى قالاي جەتكىزەدى؟
4. ەكى ىدىس بەرىلگەن. ونىڭ بىرەۋىنە سۋ، ەكىنشىسىنە كەروسين قۇيىلعان. سۇيىقتىڭ دەڭگەيى بىردەي. ىدىس تابانىنا تۇسەتىن قىسىم بىردەي مە؟
5. قاتىناس ىدىستار تۋرالى نە بىلەمىز؟
ءىىى. «كوپ ءبىل» كەزەڭى. جاڭا ساباق
جەر بەتىنە جانە جەر بەتىندەگى بارلىق دەنەلەرگە اتموسفەرانىڭ تۇسىرەتىن قىسىمى اتموسفەرالىق قىسىم دەپ اتالادى.
1 – تاجىريبە. سۋ، شپريس، ستاكان. شپريستى سۋى بار ىدىسقا باتىرىپ، پورشەندى سۋمەن جاناسقانعا دەيىن تۇسىرەدى دە، سونان سوڭ قايتادان جوعارى قاراي جىلجىتادى. سوندا پورشەنمەن ىلەسىپ، سۋ دا جوعارى كوتەرىلە باستايدى.
مىنە سۋدى پورشەنمەن ىلەستىرە كوتەرەتىن اتموسفەرالىق قىسىم
اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ بىرلىگى – 1 ميلليمەتر سىناپ باعانى الىنادى. [1 مم. سىن. باع.]. 1 مم. سىن. باع.=133، 3 پا
اتموسفەرالىق قىسىمدى قالاي ولشەۋ كەرەكتىگىن ەڭ العاش يتاليان عالىمى ە. تورريچەللي ويلاپ تاپتى. بۇل تاجىريبەدە ءبىر ۇشى بەكىتىلگەن ۇزىندىعى 1م - گە جۋىق شىنى تۇتىك قولدانىلدى. ونى سىناپپەن تولتىرىپ ساۋساقپەن جاۋىپ، (سىناپ توگىلمەۋ ءۇشىن) توڭكەرىپ سىنابى بار ىدىسقا سالامىز. تۇتىكتەن ساۋساقتى الساق، ءبىراز سىناپ بولىگى اعىپ، جوعارى جاعىندا اۋاسىز كەڭىستىك — “تورريچەللي بوستىعى” پايدا بولادى
سىناپ باعانىنىڭ بيىكتىگى ۇلكەن بولسا اتموسفەرالىق قىسىم ۇلكەن، ال بيىكتىگى از بولسا قىسىم دا از بولادى. ەگەر، تورريچەللي تاجىريبەسىندەگى سىنابى بار تۇتىكشەگە ۆەرتيكال شكالا بەكىتسەك اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋ قۇرالى — سىناپ بارومەترى (گرەك ءسوزى “باروس” — اۋىرلىق) پايدا بولادى.
بارومەتر - انەرويد
ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋ ءۇشىن ە. تورريچەللي ويلاپ تاپقان سۇيىق بارومەترلەر (نەگىزىنەن سىناپتى) قولدانىلدى. 1844 ج. ل. ۆيدي جاڭا سۇيىقسىز بارومەتر جاساپ شىعاردى، ول بارومەتر - انەرويد دەپ اتالدى (“انەروس” — گرەك ءسوزى — سۇيىقسىز). سىناپتى بارومەترلەرمەن سالىستىرعاندا بارومەتر - انەرويدتار اسا بەرىك، سەنىمدى ەمەس، ويتكەنى ونداعى سەرىپپە مەن مەمبراناسى ۋاقىت وتۋىمەن ءوزىنىڭ سەرپىمدىلىگىن وزگەرتەدى. دەگەنمەن، ول ءارى ءپورتاتيۆتى جانە سۇيىعى جوق، قولدانۋعا ىڭعايلى بولعاندىقتان ءىس جۇزىندە ءجيى پايدالانادى. بارومەترلەر مەتەرولوگيالىق زەرتتەۋلەردە ەڭ قاجەتتى قۇرالدار بولىپ سانالادى، ويتكەنى اتموسفرالىق قىسىمدى ءبىلۋ، جاقىن كۇندەردەگى اۋا رايىن بولجاۋعا قاجەت.
IV. ساباقتى بەكىتۋ تاپسىرمالارى
“ءبىزدىڭ بارلىق ءبىلىمىمىزدىڭ تاجىريبەدەن باستالاتىنى ءسوزسىز”
يممانۋيل كانت.
1. «از سويلە» كەزەڭى
24 - جاتتىعۋ
1. ستاقاندى سۋعا باتىرىپ، ونى سۋدىڭ ىشىندە توڭكەرىڭدەر. ودان سوڭ ونى جايلاپ سۋدان شىعارىڭدار. سوندا ستاقاننىڭ جيەگى سۋدىڭ ىشىندە تۇرعاندا نەگە ونىڭ ىشىندەگى سۋ توگىلمەيدى؟ جاۋاپتارىڭدى تۇسىندىرىڭدەر.
2. ستاقانعا جارتىلاي سۋ قۇيىپ، بەتىن ءبىر پاراق قاعازبەن جابىڭدار. قاعازدى قولمەن باسىپ تۇرىپ، ستاقاندى توڭكەرىڭدەر. ەگەر قولدى قاعازدان تارتىپ الساق، ستاقانداعى سۋ توگىلمەيدى. قاعاز ستاقاننىڭ جيەگىنە جابىسىپ قالعانداي بولادى. نەلىكتەن؟ جاۋاپتارىڭدى دالەلدەڭدەر.
2. پراكتيكالىق جۇمىس، ەسەپتەر شىعارۋ.
1) تەڭىزدىڭ 10900 م بولاتىن ەڭ تەرەڭ جەرىندەگى سۋ قىسىمىن ەسەپتەڭدەر. تەڭىز سۋىنىڭ تىعىزدىعى 1030 كگ/م3.
2) 100 سم2 اۋدانعا 50 ن كۇش ارەكەت ەتەدى. قىسىمدى انىقتاڭدار.
3) ماسساسى 70 كگ شكافتى ورنىنان جىلجىتۋ ءۇشىن قانداي كۇش جۇمساۋ كەرەك؟ ۇيكەلىس كوەففيسيەنتى 0، 3.
3. ءسوزجۇمباق
1. انەرويد قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟ (سۇيىقسىز)
2. باروس قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟(اۋىرلىق)
3. جەردىڭ بەتىن اۋا قاباتىن نە قورشاپ تۇر؟ (اتموسفەرا)
4. تورريچەللي تاجىريبەسىندە شىنىنىڭ ىشىندە نە قۇيادى؟ (سىناپ)
5. اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋگە ارنالعان قۇرىلعى؟ (بارومەتر)
فيزيكا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى: ەرمەكوۆا ا. ا.
فيزيكا 7 سىنىپ
ساباقتىڭ تاقىرىبى: اتموسفەرالىق قىسىم
ساباقتىڭ ماقساتى:
ا) بىلىمدىلىك ماقساتى: اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ پايدا بولۋ سەبەبىن، اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ اشىلۋ تاريحىن، تورريچەلي تاجىريبەسىن ءتۇسىندىرۋ، ونى ولشەيتىن قۇرالمەن تانىستىرۋ.
ءا) دامىتۋشىلىق ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن دامىتۋ، وي قورىتۋدى پايدالانا بىلۋگە، فيزيكالىق تەوريالاردىڭ، ولاردىڭ ەلەمەنتتەرىنىڭ، ۇعىمداردىڭ مودەلدەرىن، زاڭدارى قولدانۋ،
شەكارالارى تۋرالى ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ.
ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزۋگە يكەمدەرىن دامىتۋ.
ب) تاربيەلىك ماقساتى: وقۋشىلاردى تانىمدىق جانە پراكتيكالىق ءىس - ارەكەتتە دۇرىس ءادىس - ءتاسىل جاساۋعا ۇيرەتۋ. ەڭبەككە ىنتالىلىققا جانە قيىندىقتاردى جەڭۋدە تاباندىلىققا ۇيرەتۋ. تابيعاتتى سۇيۋگە، قورعاۋعا تاربيەلەۋ.
ساباق ءتۇرى: ارالاس، ەكسپەريمەنتتىك
ساباق ءتيپى: جاڭا تاقىرىپتى مەڭگەرتۋ
ساباق ءادىسى: بايانداۋ، سۇراق - جاۋاپ، زەرتتەۋ ءادىسى.
ءپانارالىق بايلانىس: گەوگرافيا، حيميا، بيولوگيا، ماتەماتيكا.
تەحنيكالىق وقىتۋ قۇرالدارى: كومپيۋتەر، مۋلتيمەديا.
قۇرال - جابدىقتار: كولبا، جالپاق ىدىس، پيپەتكا، ستاكان، سلايدتار، ۆيدەو.
دەمونستراسيالىق كورسەتىلىمدەر: اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ بار ەكەندىگىن دالەلدەيتىن تاجىريبەلەر.
ساباق بارىسى:
ءى. ۇيىمداستىرۋ كەزەڭى.
وقۋشىلارمەن امانداسۋ، تۇگەلدەۋ
وقۋ قۇرالدارىن تەكسەرۋ
ءىى. «وي قوزعاۋ» كەزەڭى. ءۇي تاپسىرماسى بويىنشا سۇراقتار:
1. قىسىم دەگەنىمىز نە؟
2. قاتتى دەنە قىسىمدى قالاي جەتكىزەدى؟
3. سۇيىقتار مەن گازدار قىسىمدى قالاي جەتكىزەدى؟
4. ەكى ىدىس بەرىلگەن. ونىڭ بىرەۋىنە سۋ، ەكىنشىسىنە كەروسين قۇيىلعان. سۇيىقتىڭ دەڭگەيى بىردەي. ىدىس تابانىنا تۇسەتىن قىسىم بىردەي مە؟
5. قاتىناس ىدىستار تۋرالى نە بىلەمىز؟
ءىىى. «كوپ ءبىل» كەزەڭى. جاڭا ساباق
جەر بەتىنە جانە جەر بەتىندەگى بارلىق دەنەلەرگە اتموسفەرانىڭ تۇسىرەتىن قىسىمى اتموسفەرالىق قىسىم دەپ اتالادى.
1 – تاجىريبە. سۋ، شپريس، ستاكان. شپريستى سۋى بار ىدىسقا باتىرىپ، پورشەندى سۋمەن جاناسقانعا دەيىن تۇسىرەدى دە، سونان سوڭ قايتادان جوعارى قاراي جىلجىتادى. سوندا پورشەنمەن ىلەسىپ، سۋ دا جوعارى كوتەرىلە باستايدى.
مىنە سۋدى پورشەنمەن ىلەستىرە كوتەرەتىن اتموسفەرالىق قىسىم
اتموسفەرالىق قىسىمنىڭ بىرلىگى – 1 ميلليمەتر سىناپ باعانى الىنادى. [1 مم. سىن. باع.]. 1 مم. سىن. باع.=133، 3 پا
اتموسفەرالىق قىسىمدى قالاي ولشەۋ كەرەكتىگىن ەڭ العاش يتاليان عالىمى ە. تورريچەللي ويلاپ تاپتى. بۇل تاجىريبەدە ءبىر ۇشى بەكىتىلگەن ۇزىندىعى 1م - گە جۋىق شىنى تۇتىك قولدانىلدى. ونى سىناپپەن تولتىرىپ ساۋساقپەن جاۋىپ، (سىناپ توگىلمەۋ ءۇشىن) توڭكەرىپ سىنابى بار ىدىسقا سالامىز. تۇتىكتەن ساۋساقتى الساق، ءبىراز سىناپ بولىگى اعىپ، جوعارى جاعىندا اۋاسىز كەڭىستىك — “تورريچەللي بوستىعى” پايدا بولادى
سىناپ باعانىنىڭ بيىكتىگى ۇلكەن بولسا اتموسفەرالىق قىسىم ۇلكەن، ال بيىكتىگى از بولسا قىسىم دا از بولادى. ەگەر، تورريچەللي تاجىريبەسىندەگى سىنابى بار تۇتىكشەگە ۆەرتيكال شكالا بەكىتسەك اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋ قۇرالى — سىناپ بارومەترى (گرەك ءسوزى “باروس” — اۋىرلىق) پايدا بولادى.
بارومەتر - انەرويد
ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىن اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋ ءۇشىن ە. تورريچەللي ويلاپ تاپقان سۇيىق بارومەترلەر (نەگىزىنەن سىناپتى) قولدانىلدى. 1844 ج. ل. ۆيدي جاڭا سۇيىقسىز بارومەتر جاساپ شىعاردى، ول بارومەتر - انەرويد دەپ اتالدى (“انەروس” — گرەك ءسوزى — سۇيىقسىز). سىناپتى بارومەترلەرمەن سالىستىرعاندا بارومەتر - انەرويدتار اسا بەرىك، سەنىمدى ەمەس، ويتكەنى ونداعى سەرىپپە مەن مەمبراناسى ۋاقىت وتۋىمەن ءوزىنىڭ سەرپىمدىلىگىن وزگەرتەدى. دەگەنمەن، ول ءارى ءپورتاتيۆتى جانە سۇيىعى جوق، قولدانۋعا ىڭعايلى بولعاندىقتان ءىس جۇزىندە ءجيى پايدالانادى. بارومەترلەر مەتەرولوگيالىق زەرتتەۋلەردە ەڭ قاجەتتى قۇرالدار بولىپ سانالادى، ويتكەنى اتموسفرالىق قىسىمدى ءبىلۋ، جاقىن كۇندەردەگى اۋا رايىن بولجاۋعا قاجەت.
IV. ساباقتى بەكىتۋ تاپسىرمالارى
“ءبىزدىڭ بارلىق ءبىلىمىمىزدىڭ تاجىريبەدەن باستالاتىنى ءسوزسىز”
يممانۋيل كانت.
1. «از سويلە» كەزەڭى
24 - جاتتىعۋ
1. ستاقاندى سۋعا باتىرىپ، ونى سۋدىڭ ىشىندە توڭكەرىڭدەر. ودان سوڭ ونى جايلاپ سۋدان شىعارىڭدار. سوندا ستاقاننىڭ جيەگى سۋدىڭ ىشىندە تۇرعاندا نەگە ونىڭ ىشىندەگى سۋ توگىلمەيدى؟ جاۋاپتارىڭدى تۇسىندىرىڭدەر.
2. ستاقانعا جارتىلاي سۋ قۇيىپ، بەتىن ءبىر پاراق قاعازبەن جابىڭدار. قاعازدى قولمەن باسىپ تۇرىپ، ستاقاندى توڭكەرىڭدەر. ەگەر قولدى قاعازدان تارتىپ الساق، ستاقانداعى سۋ توگىلمەيدى. قاعاز ستاقاننىڭ جيەگىنە جابىسىپ قالعانداي بولادى. نەلىكتەن؟ جاۋاپتارىڭدى دالەلدەڭدەر.
2. پراكتيكالىق جۇمىس، ەسەپتەر شىعارۋ.
1) تەڭىزدىڭ 10900 م بولاتىن ەڭ تەرەڭ جەرىندەگى سۋ قىسىمىن ەسەپتەڭدەر. تەڭىز سۋىنىڭ تىعىزدىعى 1030 كگ/م3.
2) 100 سم2 اۋدانعا 50 ن كۇش ارەكەت ەتەدى. قىسىمدى انىقتاڭدار.
3) ماسساسى 70 كگ شكافتى ورنىنان جىلجىتۋ ءۇشىن قانداي كۇش جۇمساۋ كەرەك؟ ۇيكەلىس كوەففيسيەنتى 0، 3.
3. ءسوزجۇمباق
1. انەرويد قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟ (سۇيىقسىز)
2. باروس قانداي ماعىنانى بىلدىرەدى؟(اۋىرلىق)
3. جەردىڭ بەتىن اۋا قاباتىن نە قورشاپ تۇر؟ (اتموسفەرا)
4. تورريچەللي تاجىريبەسىندە شىنىنىڭ ىشىندە نە قۇيادى؟ (سىناپ)
5. اتموسفەرالىق قىسىمدى ولشەۋگە ارنالعان قۇرىلعى؟ (بارومەتر)
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
بقو، ورال قالاسى، زەلەنوۆ اۋدانى،
