قازاق تىلىندەگى پەريفرازا تابيعاتى
اقتوبە وبلىسى، اقتوبە قالاسى، №40"جوببمشقو"
ورىنداۋشى: 8 – كلاسس وقۋشىسى امانتاي قىزى ديلناز
جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى يديريسوۆا ب. ج.
تاقىرىبى: قازاق تىلىندەگى پەريفرازا تابيعاتى
باعىتى: قازاقستاننىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى جانە دامۋى بار ساياحات مارشرۋتتارى
سەكسيا: ءتىل ءبىلىمى
مازمۇنى
كىرىسپە
نەگىزگى ءبولىم
1 – تاراۋ پەريفرازا تۋرالى جالپى تۇسىنىك
1. 1 پەريفرازا تۋرالى تۇسىنىك
1. 2 پەريفرازانىڭ زەرتتەلۋى
1. 3 پەريفرازا فرازەولوگيزمنىڭ قوماقتى سالالارىنىڭ ءبىرى
2 - تاراۋ پەريفرازانىڭ قۇرىلىمدىق تيپتەرى
ەسىم پەريفرازالار
2. 1 اقىن – جازۋشىلار تىلىندەگى ەسىم پەريفرازالار
2. 2. حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى ەسىم پەريفرازالار
ەتىستىكتى پەريفرازالار
2. 3 اقىن – جازۋشىلار تىلىندەگى ەتىستىكتى پەريفرازالار
2. 4 حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى ەتىستىكتى پەريفرازالار
قورىتىندى
پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
انوتاسيا
زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى: قازاق تىلىندەگى پەريفرازا تابيعاتى
زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ماقساتى: قازاق تىلىندەگى پەريفرازالاردىڭ پايدا بولۋى مەن قالىپتاسۋىنا بارلاۋ جاساپ ونىڭ قۇرامى مەن باسقا دا تىلدىك قۇندىلىقتارمەن بايلانىسىن انىقتاۋ.
گيپوتەزا: قازاق ءتىلى ۇلت بولمىسىن تانىتاتىن بەينەلى تىركەستەرگە باي. ۇلتتىڭ مەنتالدىق ءورىسىنىڭ اۋقىمى مەن كوركەمدىك ويلاۋ قاباتتارىن جانە قازاق ءتىلىنىڭ ەسەپسىز ءتىل قۋاتىنىڭ مولدىعىن ءبىلۋ ءۇشىن ۇلت تىلىندەگى كوركەم سوزدەرگە جۇگىنگەن ءجون. حالىقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان ەموسيالىق مازمۇنى جوعارى وبرازدى تىركەستەردىڭ ومىرشەڭدىگىن ونىڭ قولدانىسىنان بايقاۋعا بولادى. وسىنداي وبرازدى كوركەم سوزدەردىڭ قاتارىنا پەريفرازالاردى دا ەنگىزۋىمىزگە ابدەن بولادى. ءبىراق پەريفرازالار جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قاتتالعان بەتتەرىندە قالىپ بارا جاتىر، ال بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اۋىزەكى سويلەۋ تىلىنەن ءجيى ۇشىراتۋ قيىن. قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ وي تەرەڭ بولعانىمەن ءتىلى جۇتاڭ. ال جاستار ءتىلى قاساڭ تارتىپ، قىسقا قايرىلاتىن سوزدەر مەن تىركەستەرگە اۋىسۋدا. وسىنداي قولادانىستان شىعىپ بارا جاتقان قۇندىلىقتارىمىز كەلەشەك ۇرپاقتارىمىزعا جەتپەي قالۋى مۇمكىن.
زەرتتەۋ كەزەڭدەرى:
I كەزەڭ. زەرتتەۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى ادەبيەتتەر جيناۋ، ولاردى وقىپ تانىسۋ، تالداۋ جاساۋ.
II كەزەڭ. گازەت – جۋرنال ماتەريالدارى مەن كوركەم ادەبيەتتەردەن پەريفرازالىق تىركەستەردى جيناۋ.
III كەزەڭ. ولاردى جيناعان سوڭ تىلدىك تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ..
كىرىسپە
قازاق ءتىلى ۇلت بولمىسىن تانىتاتىن بەينەلى تىركەستەرگە باي. ۇلتتىڭ مەنتالدىق ءورىسىنىڭ اۋقىمى مەن كوركەمدىك ويلاۋ قاباتتارىن جانە قازاق ءتىلىنىڭ ەسەپسىز ءتىل قۋاتىنىڭ مولدىعىن ءبىلۋ ءۇشىن ۇلت تىلىندەگى كوركەم سوزدەرگە جۇگىنگەن ءجون. حالىقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان ەموسيالىق مازمۇنى جوعارى وبرازدى تىركەستەردىڭ ومىرشەڭدىگىن ونىڭ قولدانىسىنان بايقاۋعا بولادى. وسىنداي وبرازدى كوركەم سوزدەردىڭ قاتارىنا پەريفرازالاردى دا ەنگىزۋىمىزگە ابدەن بولادى. ءبىراق پەريفرازالار جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قاتتالعان بەتتەرىندە قالىپ بارا جاتىر، ال بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اۋىزەكى سويلەۋ تىلىنەن ءجيى ۇشىراتۋ قيىن. قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ ويى تەرەڭ بولعانىمەن ءتىلى جۇتاڭ. ال جاستار ءتىلى قاساڭ تارتىپ، قىسقا قايرىلاتىن سوزدەر مەن تىركەستەرگە اۋىسۋدا. ءومىر اعىنى، ءداۋىر ەكپىنىنىڭ اسەرىنەن اسىعىس، قىسقا دا نۇسقا سويلەيتىن ۇرپاق تىلىندە مانەرلىلىك ازايىپ كەلەدى. «ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي»، «ءتىلىنىڭ مايىن تامىزىپ»، «وتكىر ءتىلدى» شەشەن سويلەيتىندەر بۇرىنعىنىڭ قازاعى بولىپ ەسەپتەلەتىندەي. الايدا جاس بۋىن كەلەر عاسىردا قالاي دەگەنمەن دە انا ءتىلىنىڭ مايەگىن ىزدەيتىنى حاق. رۋحاني قۇندىلىق – قاشاندا سول ۇلتتىڭ ءتولقۇجاتى.
كوركەم ادەبيەتتە ءتىل ەرەكشە ەكسپەرەسيۆتىك – ەستەتەتيكالىق قىزمەت اتقارادادى. ادامنىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ ءۇشىن كوركەم شىعارمادا كوبىنەسە سوزدەر ناقتىلى تۋرا ماعىنادا ەمەس، اۋىسپالى ماعانادا، استارلى تۇردە قولدانىلادى. سوندىقتان كوركەم ادەبيەت ءتىلى – بەينەلى، مانەرلى ءتىل، ءتۇرلى بوياۋلى، سەزىمگە اسەر ەتەتىن كوركەم ءتىل بولىپ تابىلادى. تىلدەگى كوركەمدەۋىش قۇرالدار – تەڭەۋ، ەپيتەت، مەتافورا، مەتونيميا، گيپەربولا، ەۆفەميزم – ءبارى دە كوركەم سۋرەتتىڭ، وبرازدى جاساۋدىڭ، جازۋشىنىڭ، اقىننىڭ شەبەرلىگىنىڭ كورسەتكىشى.
قازاق ءتىل بىلىمىندە وسى كورسەتكىش قۇرالدار ازدى – كوپتى زەرتتەلدى. زەرتتەۋشىلەردەن وقشاۋ قالعان، ارنايى زەرتتەۋ جاسالماعان كوركەمدەۋىش قۇرالدىڭ ءبىرى – پەريفرازالار.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى:
جۇمىستىڭ ماقساتى قازاق تىلىندەگى پەريفرازالاردىڭ پايدا بولۋى مەن قالىپتاسۋىنا بارلاۋ جاساپ ونىڭ قۇرامى مەن باسقا دا تىلدىك قۇندىلىقتارمەن بايلانىسىن انىقتاۋ.
بۇل ماقساتتى ورىنداۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي مىندەتتەردى انىقتاۋ كەرەك:
1. قازاق تىلىندەگى پەريفرازالاردىڭ لينگۆيستيكالىق ستاتاۋسىن انىقتاۋ ءۇشىن ونىڭ لينگۆيستيكالىق ستاتۋسىن بەلگىلەۋ جانە وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، وعان عىلىمي انىقتاما بەرۋ؛
2. قازاق تىلىندەگى پەريفرازالاردىڭ قۇرىلىمدىق تيپتەرىن انىقتاۋ؛
3. ۇلى اقىن - جازۋشىلارىمىزدىڭ تۋىندىلارىنان جانە حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن پەريفرازاعا تالداۋ جاساۋ؛
جۇمىستىڭ عىلىمي جاڭالىعى:
قازاق تىلىندە پەريفرازا ماسەلەسى جونىندە زەرتتەۋ بولماعاندىقتان، وعان بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق بولىپ كەلەدى. ءبىز العاش رەت پەريفرازانىڭ قۇرىلىمدىق تيپتەرىنە جانە فرازەولوگيامەن بايلانىسىن انىقتادىق.
زەرتتەۋدىڭ تاسىلدەرى:
زەرتتەۋدە بىرنەشە تاسىلدەر قولدانىلادى: سيپاتتاۋ ءتاسىلى، ءتۇسىندىرۋ جانە بايانداۋ ءتاسىلى، سالىستىرۋ ءتاسىلى.
تىلدىك ماتەريالدىڭ سيپاتتاماسى:
زەرتتەۋ ماتەريالدارى كوركەم ادەبيەت ماتەريالدارىنان الىنادى. ولار ساكەن سەيفۋللين، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ تۋىندىلارى مەن ماقال ماتەلدەر، جۇمباقتار، ەستىرتۋ، جوقتاۋ، كوڭىل ايتۋ ۇلگىلەرى جانە تولعاۋلار.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىسى:
زەرتتەۋ جۇمىسى كىرىسپەدەن، نەگىزگى ءبولىم بۇل ءبولىم ەكى تاراۋدان، قورىتىندىدان جانە پايدالانعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
نەگىزگى ءبولىم
1 – تاراۋ پەريفرازا تۋرالى جالپى تۇسىنىك
1. 1 پەريفرازا تۋرالى تۇسىنىك
بۇگىنگى زەرتتەلىپ وتىرعان پەريفرازا دەگەنىمىز نە؟ پەريفراز نەمەسە پەريفرازا دەگەن اتاۋ گرەك تىلىنەن كەلگەن، ول زاتتاڭ، قۇبىلىستىڭ تۋرا اتىن اتاماي، سۋرەتتەپ كورسەتۋ، تۇسپالداپ ايتۋ دەگەندى بىلدىرەدى.[1. 3] مىسالى: دارىگەر دەۋدىڭ ورنىنا «اق جەلەندى ابزال جاندار» دەپ اتاۋ، دەپۋتاتتار دەۋدىڭ ورنىنا «حالىق قالاۋلىلىرى» «حالىق قىزمەتشىسى» دەپ قولداۋداعى ماقسات ءبىر ءسوزدى باسقا سوزدەرمەن اۋىستىرىپ قانا قويۋ ەمەس، بۇل ۇعىمدى ءوز اتىنىن باسقاشا ەتىپ اتاۋ ونى بەينەلى ەتىپ سيپاتتاۋ ءۇشىن جانە قاندايدا ءبىر ەموسيانالدى – ەكسپرەسسيۆتى باعا بەرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. سونداي – اق، كىتاپ دەۋدىڭ ورنىنا «جان ازىعى» دەپ اتاي وتىرىپ، جازۋشىلاردى «جان ازىعىن وندەۋشىلەر»، «ادام جانىنىڭ ينجينەرلەرى» دەپ اۋىستىرىپ اتاۋدىڭ وزىندىك ماقساتى، اتقاراتىن قىزمەتى بار. بۇل، بىرىنشىدەن، ستيلدىك ماقساتتا ايتىلىپ تۇرسا، ياعني ءبىر ءسوزدى قايتالاپ ايتا بەرمەس ءۇشىن ويدى تۇسىنىكتىرەك بايانداۋ ءۇشىن، ءبىر ۇعىمدى تۇرلەندىرىپ ءارقانداي اتاۋلارمەن اتاپ، جالپى ءماتىنىڭ كوركەمدىگىن ارتتىرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، پەريفرازالار زاتتىڭ، كەيىپكەردىڭ قاسيەتىن، ەرەكشەلىكتەرىن باسا كورسەتۋدە، ۋاقيعانى سۋرەتتەۋدە وبرازدىلىق جاساپ، ايتىلعان ويدىڭ اسەرلىلىگىن ارتتىرادى، سونىمەن بىرگە اۆتوردىڭ سۋبەكتيۆتى سەزىمدەرىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ستيلدىك ءتاسىل بولىپ تابىلادى.
ايتىلعان سوزىمىزگە دالەل بولۋ ءۇشىن مىسالى حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى جامبىل تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن الىپ قاراساق جامبىلدىڭ اتىن ءبىر جەردە اقىن دەپ، قارت اقىن، ۇلى اقىن دەپ، قارت جىرشى، قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى دەپ، ۇلى ماحاببات جىرشىسى دەپ، الاتاۋدىڭ اسقاق جىرشىسى، حح عاسىر گومەرى، ەكى عاسىر كۋاسى، اقىنداردىڭ اتاسى، جىر الىبى تاعى باسقا دەپ اۋىستىرىپ كورسەتىلگەن. ماتىندەگى نۇسقاسىمەن كورسەتەتىن بولساق «... ۇلى ماحاببات جىرشىسى قۇبىلىسقا، كورىنىسكە ءوزى جۇرگەن ورتاسىنا سالقىن قاندى قاراي المايدى... سوندىقتان اقىن كورگەنىن كورگەن جەردە – اق ءوز تۇرعىسىنان، ءوزىنىڭ يدەالىق پوزيسياسىنان باعالايدى... بۇدان باسقا جامبىلدا باسقا كوزقاراس جوق. مۇنداي تۇستا قارت جىرشى البىرت جاندى جىگىت سەزىممەن قابىل العان اسەرىن قايتا اتقارعان ءسوزدىڭ دە ادال سىرعا وتكىر، ۇشقىر ءتىل بولارلىق جاندىسىن، جارىعىن توگەدى.... پوەزيانىڭ وسىنداي قورىعىن، ۇيىعىن، ءاربىر ءسوزدى كريستالداي وتكىر قىرلانعان تۇلعالارىنان كەسەك – كەسەك التىندار شىعادى.»[2. 55]
وسىدان كورىپ وتىرعانىمىزداي، پەريفرازالىق تىركەستەر اقىننىڭ اتىن قايتالاپ ايتا بەرمەس ءۇشىن، تەك ستيلدىك ماقساتتا قولدانىلىپ وتىرعان جوق، سونىمەن بىرگە جامبىلدىڭ ەرەكشەلىگىن، قايراتكەرلىگىن ءار تۇسىنان كورسەتىپ، ونىڭ ەرەكشە ءومىرىن، تالانتىن، كوپ جاساعان سۋرەتكەرلىگىن، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا الاتىن ورنى مەن باسقا ۇلتتاردىڭ پوەزياسىنا تيگىزگەن اسەرىن ايتىپ تۇر.
قازىرگى كەزدە پەريفرازالاردى كوپ قولدانىلاتىن سالا پۋبليسيستيكا (ياعني «گازەت ءتىلى») بولىپ وتىر. بايانداۋدا ءستيلدى «ارلەندىرىپ»، ماتىنگە «ءوڭ بەرۋ» ماقساتىندا استارلى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى قولانىلادى. مىسالى ەڭبەك ەكپىندىلەرى جايىندا ماتىندەردەن كومبايشى، تراكتورشى قىزداردى دالا توعايلارى، ەگىن ەرلەرى، بەيبىت كۇننىڭ مانشۇكتەرى، ءاليالارى، ەل ءىشىنىڭ ءتول پەرزەنتتەرى، تەمىر تۇلپار مىنگەن ارۋلار دەگەن سياقتى پەريفرازالىق تىركەستەر ەگىن جيناۋ ناۋقانى كەزىندە جانە مەيرام كەزدەرىندەگى رەپورتاجداردا ايتىلۋ سەبەبى اسىرەسە سالتاناتتىق رەڭك بەرۋ ءۇشىن دەپ باسا ايتقان ءجون. نەمەسە مىناداي: «سارىارقا توسكەيى قايتا قۇرۋدىڭ قوڭىر سامالىمەن تەرەڭ تىنىستاپ...» دەگەن پەريفرازالىق ورامىنىڭ ءوز ماعىناسى «سارىارقادا قايتا قۇرۋ ءجۇرىپ جاتىر» دەگەن بولۋعا ءتيىس قوي. نەگە ءوز ماعىناسىندا ايتىلماي، اۋىسپالى ماعىنادا قولدانىپ تۇر دەپ، پەريفرازداپ قولدانۋداعى سەبەپتەرىن قاراستىراتىن بولساق، بۇل بىرىنشىدەن، كوركەمدىك ءۇشىن، كوتەرىڭكى لەپ، ايرىقشا سەزىممەن ايتىلۋى مۇمكىن؛ ەكىنشىدەن اسىرىپ ايتۋى ءۇشىن، قۇر اسىرەلەپ ايتىلۋى مۇمكىن.
ءسويتىپ پەريفرازالاردىڭ قولدانىلۋ اياسى كوركەم ادەبيەت، سويلەۋ ءتىلى، پۋبليسيستيكا بولىپ تابىلاتىندىعىنا كوزىمىز ابدەن جەتتى. پەريفرازا جانە ماتىندە ەرەكشە رەڭك بەرىپ ادامنىڭ سەزىمىن باۋراپ قىزىعۋشىلىقتى ودان ءارى وياتا تۇسەدى.
1. 2 پەريفرازانىڭ زەرتتەلۋى
ءتىل بىلىمىندە پوتەبنيا ا. ا: «پەريفرازا دەگەنىمىز سۋرەتتەۋ اتاۋ» («پەريفرازا - وپيسانيە») [3. 217] دەپ انىقتاما بەرەدى. شۆەيساريالىق عالىم ش. باللي پەريفرازاعا بەرگەن انىقتاماسىندا «قايتا ايتىپ بەرۋ، (پوۆت) قايتىپ ايتىپ بەرۋدىڭ كەڭەيتىلگەن ءتۇرى» [4. 125] قازاق ءتىل بىلىمىندە وسى ويدى ايتقان ز. قابدولوۆ «قايتا ايتىپ بەرۋ»[5. 242] دەيدى؛ ءا. بولعانبايەۆ ءوزىنىڭ «سينونيمدەر سوزدىگى» اتتى وقۋلىعىنىڭ كىرىسپەسىندە پەريفرازانى بىلايشا سيپاتتايدى: «سينونيمدەردى قولدانۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى – پارافرازا. مۇنى كەيدە پەريفرازا دەپ تە اتايدى. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسى جەكە ءسوزدىڭ ورنىنا ونىڭ تۇسىنىگىن سيپاتتاپ بەرۋ [6. 5]دەسە، م. بالاقايەۆ، ە. جانپەيىسوۆ، م. تومانوۆتار، ب. ماناسبايەۆتاردىڭ قۇراستىرۋىمەن شىعارىلعان ەڭبەگىندە پەريفرازالارعا «پەريفرازانىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى - ەۆفەميزم»[7. 8] دەپ انىقتاما بەرەدى. راسىندا دا ەۆفەميزم دەگەنىمىز جاعىمسىز زاتتاردى سىپايىلاپ، جۇمسارتىپ ايتۋدى كوزدەيدى، ال پەريفرازالار بەلگىلى ءبىر ۇعىمدى ادەتتەلىدەن باسقاشا ءسوز ورامى نەمەسە ءسوز تىركەسى ارقىلى ءتۇسىندىرىپ ايتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل جەردەگى ءبىر ايىرماشىلىق ەۆفەميزم جاعىمسىز زاتتاردى سىپايىلاپ ايتۋ بولسا، ال پەريفرازا بارلىق زات اتاۋلارىنا، قۇبىلىستارعا ءتان ۇعىم، ماسەلەن وتىرىكشى دەگەن ءسوزدى باسقاشا اۋزىنىڭ جەلى بار، ۇرى دەگەن ءسوزدى قولىنىڭ جىمقىرىسى بار، ءولدى دەگەندە كەلمەسكە اتتانۋ، و دۇنيەگە اتتانۋ، وسەك دەگەندى سىمسىز تەلەفون، ۇزىن قۇلاق دەپ اۋىستىرىپ ايتۋدا پەريفرازانى مولىنان قولدانۋعا بولادى. سونىمەن، ءبىز ءا. بولعانبايەۆتىڭ ايتقان وسى پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ پەريفرازا مەن ەۆفەميزمدەردى ءبىر – بىرىمەن بايلانىستى ۇعىمدار دەپ قاراستىرۋىمىزعا بولادى.
«قازاق ءتىلى. ەنسيكلوپەدياسىندا» پەريفرازاعا: «پەريفرازا (اعىلشىن راraphrase) – ءسوزدىڭ بەينەلى ماعىنادا قولدانۋ تاسىلىنە جاتاتىن كوركەم تروپتىڭ ءبىر ءتۇرى. پەريفرازا زاتتى، پروسەستى، قۇبىلىستىڭ ەڭ نەگىزگى ءبىر قاسيەتىن كەلتىرىندى ماعىنادا قولدانا وتىرىپ، سونى وبرازدى تۇردە سيپاتتاۋ، انىقتاۋ»[8. 259]دەپ انىقتاما بەرەدى.
ورىنداۋشى: 8 – كلاسس وقۋشىسى امانتاي قىزى ديلناز
جەتەكشىسى: قازاق ءتىلى مەن قازاق ادەبيەتى ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى يديريسوۆا ب. ج.
تاقىرىبى: قازاق تىلىندەگى پەريفرازا تابيعاتى
باعىتى: قازاقستاننىڭ تاريحي ەسكەرتكىشتەرى جانە دامۋى بار ساياحات مارشرۋتتارى
سەكسيا: ءتىل ءبىلىمى
مازمۇنى
كىرىسپە
نەگىزگى ءبولىم
1 – تاراۋ پەريفرازا تۋرالى جالپى تۇسىنىك
1. 1 پەريفرازا تۋرالى تۇسىنىك
1. 2 پەريفرازانىڭ زەرتتەلۋى
1. 3 پەريفرازا فرازەولوگيزمنىڭ قوماقتى سالالارىنىڭ ءبىرى
2 - تاراۋ پەريفرازانىڭ قۇرىلىمدىق تيپتەرى
ەسىم پەريفرازالار
2. 1 اقىن – جازۋشىلار تىلىندەگى ەسىم پەريفرازالار
2. 2. حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى ەسىم پەريفرازالار
ەتىستىكتى پەريفرازالار
2. 3 اقىن – جازۋشىلار تىلىندەگى ەتىستىكتى پەريفرازالار
2. 4 حالىق اۋىز ادەبيەتىندەگى ەتىستىكتى پەريفرازالار
قورىتىندى
پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
انوتاسيا
زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ تاقىرىبى: قازاق تىلىندەگى پەريفرازا تابيعاتى
زەرتتەۋ جۇمىسىمنىڭ ماقساتى: قازاق تىلىندەگى پەريفرازالاردىڭ پايدا بولۋى مەن قالىپتاسۋىنا بارلاۋ جاساپ ونىڭ قۇرامى مەن باسقا دا تىلدىك قۇندىلىقتارمەن بايلانىسىن انىقتاۋ.
گيپوتەزا: قازاق ءتىلى ۇلت بولمىسىن تانىتاتىن بەينەلى تىركەستەرگە باي. ۇلتتىڭ مەنتالدىق ءورىسىنىڭ اۋقىمى مەن كوركەمدىك ويلاۋ قاباتتارىن جانە قازاق ءتىلىنىڭ ەسەپسىز ءتىل قۋاتىنىڭ مولدىعىن ءبىلۋ ءۇشىن ۇلت تىلىندەگى كوركەم سوزدەرگە جۇگىنگەن ءجون. حالىقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان ەموسيالىق مازمۇنى جوعارى وبرازدى تىركەستەردىڭ ومىرشەڭدىگىن ونىڭ قولدانىسىنان بايقاۋعا بولادى. وسىنداي وبرازدى كوركەم سوزدەردىڭ قاتارىنا پەريفرازالاردى دا ەنگىزۋىمىزگە ابدەن بولادى. ءبىراق پەريفرازالار جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قاتتالعان بەتتەرىندە قالىپ بارا جاتىر، ال بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اۋىزەكى سويلەۋ تىلىنەن ءجيى ۇشىراتۋ قيىن. قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ وي تەرەڭ بولعانىمەن ءتىلى جۇتاڭ. ال جاستار ءتىلى قاساڭ تارتىپ، قىسقا قايرىلاتىن سوزدەر مەن تىركەستەرگە اۋىسۋدا. وسىنداي قولادانىستان شىعىپ بارا جاتقان قۇندىلىقتارىمىز كەلەشەك ۇرپاقتارىمىزعا جەتپەي قالۋى مۇمكىن.
زەرتتەۋ كەزەڭدەرى:
I كەزەڭ. زەرتتەۋ ماسەلەسىنە بايلانىستى ادەبيەتتەر جيناۋ، ولاردى وقىپ تانىسۋ، تالداۋ جاساۋ.
II كەزەڭ. گازەت – جۋرنال ماتەريالدارى مەن كوركەم ادەبيەتتەردەن پەريفرازالىق تىركەستەردى جيناۋ.
III كەزەڭ. ولاردى جيناعان سوڭ تىلدىك تالداۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ..
كىرىسپە
قازاق ءتىلى ۇلت بولمىسىن تانىتاتىن بەينەلى تىركەستەرگە باي. ۇلتتىڭ مەنتالدىق ءورىسىنىڭ اۋقىمى مەن كوركەمدىك ويلاۋ قاباتتارىن جانە قازاق ءتىلىنىڭ ەسەپسىز ءتىل قۋاتىنىڭ مولدىعىن ءبىلۋ ءۇشىن ۇلت تىلىندەگى كوركەم سوزدەرگە جۇگىنگەن ءجون. حالىقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان ەموسيالىق مازمۇنى جوعارى وبرازدى تىركەستەردىڭ ومىرشەڭدىگىن ونىڭ قولدانىسىنان بايقاۋعا بولادى. وسىنداي وبرازدى كوركەم سوزدەردىڭ قاتارىنا پەريفرازالاردى دا ەنگىزۋىمىزگە ابدەن بولادى. ءبىراق پەريفرازالار جازبا ادەبي ءتىلدىڭ قاتتالعان بەتتەرىندە قالىپ بارا جاتىر، ال بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ اۋىزەكى سويلەۋ تىلىنەن ءجيى ۇشىراتۋ قيىن. قازىرگى قازاق ۇلتىنىڭ ويى تەرەڭ بولعانىمەن ءتىلى جۇتاڭ. ال جاستار ءتىلى قاساڭ تارتىپ، قىسقا قايرىلاتىن سوزدەر مەن تىركەستەرگە اۋىسۋدا. ءومىر اعىنى، ءداۋىر ەكپىنىنىڭ اسەرىنەن اسىعىس، قىسقا دا نۇسقا سويلەيتىن ۇرپاق تىلىندە مانەرلىلىك ازايىپ كەلەدى. «ءسوزى ءمىردىڭ وعىنداي»، «ءتىلىنىڭ مايىن تامىزىپ»، «وتكىر ءتىلدى» شەشەن سويلەيتىندەر بۇرىنعىنىڭ قازاعى بولىپ ەسەپتەلەتىندەي. الايدا جاس بۋىن كەلەر عاسىردا قالاي دەگەنمەن دە انا ءتىلىنىڭ مايەگىن ىزدەيتىنى حاق. رۋحاني قۇندىلىق – قاشاندا سول ۇلتتىڭ ءتولقۇجاتى.
كوركەم ادەبيەتتە ءتىل ەرەكشە ەكسپەرەسيۆتىك – ەستەتەتيكالىق قىزمەت اتقارادادى. ادامنىڭ سەزىمىنە اسەر ەتۋ ءۇشىن كوركەم شىعارمادا كوبىنەسە سوزدەر ناقتىلى تۋرا ماعىنادا ەمەس، اۋىسپالى ماعانادا، استارلى تۇردە قولدانىلادى. سوندىقتان كوركەم ادەبيەت ءتىلى – بەينەلى، مانەرلى ءتىل، ءتۇرلى بوياۋلى، سەزىمگە اسەر ەتەتىن كوركەم ءتىل بولىپ تابىلادى. تىلدەگى كوركەمدەۋىش قۇرالدار – تەڭەۋ، ەپيتەت، مەتافورا، مەتونيميا، گيپەربولا، ەۆفەميزم – ءبارى دە كوركەم سۋرەتتىڭ، وبرازدى جاساۋدىڭ، جازۋشىنىڭ، اقىننىڭ شەبەرلىگىنىڭ كورسەتكىشى.
قازاق ءتىل بىلىمىندە وسى كورسەتكىش قۇرالدار ازدى – كوپتى زەرتتەلدى. زەرتتەۋشىلەردەن وقشاۋ قالعان، ارنايى زەرتتەۋ جاسالماعان كوركەمدەۋىش قۇرالدىڭ ءبىرى – پەريفرازالار.
زەرتتەۋدىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى:
جۇمىستىڭ ماقساتى قازاق تىلىندەگى پەريفرازالاردىڭ پايدا بولۋى مەن قالىپتاسۋىنا بارلاۋ جاساپ ونىڭ قۇرامى مەن باسقا دا تىلدىك قۇندىلىقتارمەن بايلانىسىن انىقتاۋ.
بۇل ماقساتتى ورىنداۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي مىندەتتەردى انىقتاۋ كەرەك:
1. قازاق تىلىندەگى پەريفرازالاردىڭ لينگۆيستيكالىق ستاتاۋسىن انىقتاۋ ءۇشىن ونىڭ لينگۆيستيكالىق ستاتۋسىن بەلگىلەۋ جانە وسىعان سۇيەنە وتىرىپ، وعان عىلىمي انىقتاما بەرۋ؛
2. قازاق تىلىندەگى پەريفرازالاردىڭ قۇرىلىمدىق تيپتەرىن انىقتاۋ؛
3. ۇلى اقىن - جازۋشىلارىمىزدىڭ تۋىندىلارىنان جانە حالىق اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن پەريفرازاعا تالداۋ جاساۋ؛
جۇمىستىڭ عىلىمي جاڭالىعى:
قازاق تىلىندە پەريفرازا ماسەلەسى جونىندە زەرتتەۋ بولماعاندىقتان، وعان بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر كۇنى بۇگىنگە دەيىن جۇمباق بولىپ كەلەدى. ءبىز العاش رەت پەريفرازانىڭ قۇرىلىمدىق تيپتەرىنە جانە فرازەولوگيامەن بايلانىسىن انىقتادىق.
زەرتتەۋدىڭ تاسىلدەرى:
زەرتتەۋدە بىرنەشە تاسىلدەر قولدانىلادى: سيپاتتاۋ ءتاسىلى، ءتۇسىندىرۋ جانە بايانداۋ ءتاسىلى، سالىستىرۋ ءتاسىلى.
تىلدىك ماتەريالدىڭ سيپاتتاماسى:
زەرتتەۋ ماتەريالدارى كوركەم ادەبيەت ماتەريالدارىنان الىنادى. ولار ساكەن سەيفۋللين، مۇقاعالي ماقاتايەۆ، ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇمابايەۆ تۋىندىلارى مەن ماقال ماتەلدەر، جۇمباقتار، ەستىرتۋ، جوقتاۋ، كوڭىل ايتۋ ۇلگىلەرى جانە تولعاۋلار.
زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ قۇرىلىسى:
زەرتتەۋ جۇمىسى كىرىسپەدەن، نەگىزگى ءبولىم بۇل ءبولىم ەكى تاراۋدان، قورىتىندىدان جانە پايدالانعان ادەبيەتتەر تىزىمىنەن تۇرادى.
نەگىزگى ءبولىم
1 – تاراۋ پەريفرازا تۋرالى جالپى تۇسىنىك
1. 1 پەريفرازا تۋرالى تۇسىنىك
بۇگىنگى زەرتتەلىپ وتىرعان پەريفرازا دەگەنىمىز نە؟ پەريفراز نەمەسە پەريفرازا دەگەن اتاۋ گرەك تىلىنەن كەلگەن، ول زاتتاڭ، قۇبىلىستىڭ تۋرا اتىن اتاماي، سۋرەتتەپ كورسەتۋ، تۇسپالداپ ايتۋ دەگەندى بىلدىرەدى.[1. 3] مىسالى: دارىگەر دەۋدىڭ ورنىنا «اق جەلەندى ابزال جاندار» دەپ اتاۋ، دەپۋتاتتار دەۋدىڭ ورنىنا «حالىق قالاۋلىلىرى» «حالىق قىزمەتشىسى» دەپ قولداۋداعى ماقسات ءبىر ءسوزدى باسقا سوزدەرمەن اۋىستىرىپ قانا قويۋ ەمەس، بۇل ۇعىمدى ءوز اتىنىن باسقاشا ەتىپ اتاۋ ونى بەينەلى ەتىپ سيپاتتاۋ ءۇشىن جانە قاندايدا ءبىر ەموسيانالدى – ەكسپرەسسيۆتى باعا بەرۋ ءۇشىن قولدانىلادى. سونداي – اق، كىتاپ دەۋدىڭ ورنىنا «جان ازىعى» دەپ اتاي وتىرىپ، جازۋشىلاردى «جان ازىعىن وندەۋشىلەر»، «ادام جانىنىڭ ينجينەرلەرى» دەپ اۋىستىرىپ اتاۋدىڭ وزىندىك ماقساتى، اتقاراتىن قىزمەتى بار. بۇل، بىرىنشىدەن، ستيلدىك ماقساتتا ايتىلىپ تۇرسا، ياعني ءبىر ءسوزدى قايتالاپ ايتا بەرمەس ءۇشىن ويدى تۇسىنىكتىرەك بايانداۋ ءۇشىن، ءبىر ۇعىمدى تۇرلەندىرىپ ءارقانداي اتاۋلارمەن اتاپ، جالپى ءماتىنىڭ كوركەمدىگىن ارتتىرۋ بولسا، ەكىنشىدەن، پەريفرازالار زاتتىڭ، كەيىپكەردىڭ قاسيەتىن، ەرەكشەلىكتەرىن باسا كورسەتۋدە، ۋاقيعانى سۋرەتتەۋدە وبرازدىلىق جاساپ، ايتىلعان ويدىڭ اسەرلىلىگىن ارتتىرادى، سونىمەن بىرگە اۆتوردىڭ سۋبەكتيۆتى سەزىمدەرىن ءبىلدىرۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ستيلدىك ءتاسىل بولىپ تابىلادى.
ايتىلعان سوزىمىزگە دالەل بولۋ ءۇشىن مىسالى حالقىمىزدىڭ ۇلى اقىنى جامبىل تۋرالى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن الىپ قاراساق جامبىلدىڭ اتىن ءبىر جەردە اقىن دەپ، قارت اقىن، ۇلى اقىن دەپ، قارت جىرشى، قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى دەپ، ۇلى ماحاببات جىرشىسى دەپ، الاتاۋدىڭ اسقاق جىرشىسى، حح عاسىر گومەرى، ەكى عاسىر كۋاسى، اقىنداردىڭ اتاسى، جىر الىبى تاعى باسقا دەپ اۋىستىرىپ كورسەتىلگەن. ماتىندەگى نۇسقاسىمەن كورسەتەتىن بولساق «... ۇلى ماحاببات جىرشىسى قۇبىلىسقا، كورىنىسكە ءوزى جۇرگەن ورتاسىنا سالقىن قاندى قاراي المايدى... سوندىقتان اقىن كورگەنىن كورگەن جەردە – اق ءوز تۇرعىسىنان، ءوزىنىڭ يدەالىق پوزيسياسىنان باعالايدى... بۇدان باسقا جامبىلدا باسقا كوزقاراس جوق. مۇنداي تۇستا قارت جىرشى البىرت جاندى جىگىت سەزىممەن قابىل العان اسەرىن قايتا اتقارعان ءسوزدىڭ دە ادال سىرعا وتكىر، ۇشقىر ءتىل بولارلىق جاندىسىن، جارىعىن توگەدى.... پوەزيانىڭ وسىنداي قورىعىن، ۇيىعىن، ءاربىر ءسوزدى كريستالداي وتكىر قىرلانعان تۇلعالارىنان كەسەك – كەسەك التىندار شىعادى.»[2. 55]
وسىدان كورىپ وتىرعانىمىزداي، پەريفرازالىق تىركەستەر اقىننىڭ اتىن قايتالاپ ايتا بەرمەس ءۇشىن، تەك ستيلدىك ماقساتتا قولدانىلىپ وتىرعان جوق، سونىمەن بىرگە جامبىلدىڭ ەرەكشەلىگىن، قايراتكەرلىگىن ءار تۇسىنان كورسەتىپ، ونىڭ ەرەكشە ءومىرىن، تالانتىن، كوپ جاساعان سۋرەتكەرلىگىن، قازاق ادەبيەتى تاريحىندا الاتىن ورنى مەن باسقا ۇلتتاردىڭ پوەزياسىنا تيگىزگەن اسەرىن ايتىپ تۇر.
قازىرگى كەزدە پەريفرازالاردى كوپ قولدانىلاتىن سالا پۋبليسيستيكا (ياعني «گازەت ءتىلى») بولىپ وتىر. بايانداۋدا ءستيلدى «ارلەندىرىپ»، ماتىنگە «ءوڭ بەرۋ» ماقساتىندا استارلى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى قولانىلادى. مىسالى ەڭبەك ەكپىندىلەرى جايىندا ماتىندەردەن كومبايشى، تراكتورشى قىزداردى دالا توعايلارى، ەگىن ەرلەرى، بەيبىت كۇننىڭ مانشۇكتەرى، ءاليالارى، ەل ءىشىنىڭ ءتول پەرزەنتتەرى، تەمىر تۇلپار مىنگەن ارۋلار دەگەن سياقتى پەريفرازالىق تىركەستەر ەگىن جيناۋ ناۋقانى كەزىندە جانە مەيرام كەزدەرىندەگى رەپورتاجداردا ايتىلۋ سەبەبى اسىرەسە سالتاناتتىق رەڭك بەرۋ ءۇشىن دەپ باسا ايتقان ءجون. نەمەسە مىناداي: «سارىارقا توسكەيى قايتا قۇرۋدىڭ قوڭىر سامالىمەن تەرەڭ تىنىستاپ...» دەگەن پەريفرازالىق ورامىنىڭ ءوز ماعىناسى «سارىارقادا قايتا قۇرۋ ءجۇرىپ جاتىر» دەگەن بولۋعا ءتيىس قوي. نەگە ءوز ماعىناسىندا ايتىلماي، اۋىسپالى ماعىنادا قولدانىپ تۇر دەپ، پەريفرازداپ قولدانۋداعى سەبەپتەرىن قاراستىراتىن بولساق، بۇل بىرىنشىدەن، كوركەمدىك ءۇشىن، كوتەرىڭكى لەپ، ايرىقشا سەزىممەن ايتىلۋى مۇمكىن؛ ەكىنشىدەن اسىرىپ ايتۋى ءۇشىن، قۇر اسىرەلەپ ايتىلۋى مۇمكىن.
ءسويتىپ پەريفرازالاردىڭ قولدانىلۋ اياسى كوركەم ادەبيەت، سويلەۋ ءتىلى، پۋبليسيستيكا بولىپ تابىلاتىندىعىنا كوزىمىز ابدەن جەتتى. پەريفرازا جانە ماتىندە ەرەكشە رەڭك بەرىپ ادامنىڭ سەزىمىن باۋراپ قىزىعۋشىلىقتى ودان ءارى وياتا تۇسەدى.
1. 2 پەريفرازانىڭ زەرتتەلۋى
ءتىل بىلىمىندە پوتەبنيا ا. ا: «پەريفرازا دەگەنىمىز سۋرەتتەۋ اتاۋ» («پەريفرازا - وپيسانيە») [3. 217] دەپ انىقتاما بەرەدى. شۆەيساريالىق عالىم ش. باللي پەريفرازاعا بەرگەن انىقتاماسىندا «قايتا ايتىپ بەرۋ، (پوۆت) قايتىپ ايتىپ بەرۋدىڭ كەڭەيتىلگەن ءتۇرى» [4. 125] قازاق ءتىل بىلىمىندە وسى ويدى ايتقان ز. قابدولوۆ «قايتا ايتىپ بەرۋ»[5. 242] دەيدى؛ ءا. بولعانبايەۆ ءوزىنىڭ «سينونيمدەر سوزدىگى» اتتى وقۋلىعىنىڭ كىرىسپەسىندە پەريفرازانى بىلايشا سيپاتتايدى: «سينونيمدەردى قولدانۋدىڭ تاعى ءبىر ءتاسىلى – پارافرازا. مۇنى كەيدە پەريفرازا دەپ تە اتايدى. بۇل ءسوزدىڭ ءمانىسى جەكە ءسوزدىڭ ورنىنا ونىڭ تۇسىنىگىن سيپاتتاپ بەرۋ [6. 5]دەسە، م. بالاقايەۆ، ە. جانپەيىسوۆ، م. تومانوۆتار، ب. ماناسبايەۆتاردىڭ قۇراستىرۋىمەن شىعارىلعان ەڭبەگىندە پەريفرازالارعا «پەريفرازانىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى - ەۆفەميزم»[7. 8] دەپ انىقتاما بەرەدى. راسىندا دا ەۆفەميزم دەگەنىمىز جاعىمسىز زاتتاردى سىپايىلاپ، جۇمسارتىپ ايتۋدى كوزدەيدى، ال پەريفرازالار بەلگىلى ءبىر ۇعىمدى ادەتتەلىدەن باسقاشا ءسوز ورامى نەمەسە ءسوز تىركەسى ارقىلى ءتۇسىندىرىپ ايتۋ بولىپ تابىلادى. بۇل جەردەگى ءبىر ايىرماشىلىق ەۆفەميزم جاعىمسىز زاتتاردى سىپايىلاپ ايتۋ بولسا، ال پەريفرازا بارلىق زات اتاۋلارىنا، قۇبىلىستارعا ءتان ۇعىم، ماسەلەن وتىرىكشى دەگەن ءسوزدى باسقاشا اۋزىنىڭ جەلى بار، ۇرى دەگەن ءسوزدى قولىنىڭ جىمقىرىسى بار، ءولدى دەگەندە كەلمەسكە اتتانۋ، و دۇنيەگە اتتانۋ، وسەك دەگەندى سىمسىز تەلەفون، ۇزىن قۇلاق دەپ اۋىستىرىپ ايتۋدا پەريفرازانى مولىنان قولدانۋعا بولادى. سونىمەن، ءبىز ءا. بولعانبايەۆتىڭ ايتقان وسى پىكىرىنە سۇيەنە وتىرىپ پەريفرازا مەن ەۆفەميزمدەردى ءبىر – بىرىمەن بايلانىستى ۇعىمدار دەپ قاراستىرۋىمىزعا بولادى.
«قازاق ءتىلى. ەنسيكلوپەدياسىندا» پەريفرازاعا: «پەريفرازا (اعىلشىن راraphrase) – ءسوزدىڭ بەينەلى ماعىنادا قولدانۋ تاسىلىنە جاتاتىن كوركەم تروپتىڭ ءبىر ءتۇرى. پەريفرازا زاتتى، پروسەستى، قۇبىلىستىڭ ەڭ نەگىزگى ءبىر قاسيەتىن كەلتىرىندى ماعىنادا قولدانا وتىرىپ، سونى وبرازدى تۇردە سيپاتتاۋ، انىقتاۋ»[8. 259]دەپ انىقتاما بەرەدى.
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
بقو، ورال قالاسى، زەلەنوۆ اۋدانى،
