اتوم قۇرىلىسى. اتوم يادروسىنىڭ قۇرامى. يزوتوپتار
پەريودتىق زاڭ (پرەزەنتاسياسىمەن)
ەلەمەنتتەردى جۇيەلەۋگە اركىمدەر - اق ەڭبەك ەتكەن،
ويلاعانى ورىندالماي، ەڭبەكتەرى بوسقا كەتكەن.
زامانىندا بار ەلەمەنتتى توپقا ءبولىپ،
زاڭدىلىقتى اشۋعا مەندەلەيەۆتىڭ قولى جەتكەن.
جۇرمەيسىڭ مۇنى بىلسەڭ قاتە باسىپ،
اتومدار جۇمباقتارىن تۇرادى اشىپ.
بار ەلەمەنت تاڭباسى وسىندا تۇر،
ساپ قۇراپ ماسساعا ساي قاتارلاسىپ.
ءاربىر تور ءوز الدىنا ءبىر - ءبىر داستان،
عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان.
الپىس ءۇش ەلەمەنتتىڭ سىرىن ءبىلىپ،
كەيبىرىن مەندەلەيەۆ بولجاپ اشقان.
تابىلىپ سان ەلەمەنت تىزبەكتە ءوستى،
بۇل كۇندە بار ەلەمەنت جۇزدەن استى.
بارلىق زات وسىلاردان جارالادى،
عالىمدار مۇنىڭ - داعى سىرىن اشتى.
كەستەدەن ءتۇرلى تۇستەر كورىنەدى،
ءبارى دە دەڭگەيگە ساي ورىلەدى.
زاڭ ورتاق، پەريود ورتاق، توپ تا ۇقساس
زاڭدىلىق زاريادتارمەن بولىنەدى.
پەريود باستالادى جەڭىلدىكتەن،
زاڭدىلىق قايتالانادى سەگىزدىكتەن.
بۇل - داعى پەريود زاڭى، كۆانت سىرى،
كورمەيسىڭ ءبىر بەلگىنى بولەك تۇرعان.
(ج. جۇماحانوۆ)
ەپيگراف
“ەڭبەكتى شىنايى قۇلاي سۇيمەيىنشە، ەشبىر تالانت تا، ەشبىر كەمەڭگەر دە شىقپايدى”
(د. ي. مەندەلەيەۆ)
تاقىرىبى: اتوم قۇرىلىسى. اتوم يادروسىنىڭ قۇرامى. يزوتوپتار.
سۋتەك اتومىندا 1 پروتون
گەليي اتومىندا 2 پروتون
ليتيي اتومىندا 3 پروتون
Ar – ەلەمەنتتىڭ سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى.
Z – ونىڭ رەتتىك ءنومىرى.
N – نەيتروندار سانى.
يادرولارىندا پروتون سانى بىردەي ءبىراق ماسسالارى ءار ءتۇرلى، بەلگىلى ءبىر ەلەمەنتتى قۇرايتىن اتومدار – يزوتوپتار دەپ اتايدى. (يزوتوپ گرەكشە «ءبىر ورىنعا ورنالاسۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى).
مىسالى تابيعاتتا كەزدەسەتىن حلوردىڭ 75، 53% - ءى يزوتوپتا جانە 24، 47% - ءى يزوتوپتان تۇرادى. ولاي بولسا حلوردىڭ ورتاشا اتومدىق ماسساسى:
ۇيگە تاپسىرما
№1 ەسەپ.
مىناداي ەلەمەنت اتومدارىنىڭ يادرو زاريادىن انىقتاڭدار:
№2 ەسەپ.
رەتتىك نومىرلەرى مىناداي ەلەمەنتتەردىڭ
اتومدارىنداعى ەلەكترون، پروتون، نەيترون ساندارىن
انىقتاڭدار:
ا) Z=5، بور B
ءا) Z=9، فتور F
ب) Z=13، اليۋمينيي Al
ۆ) Z=16، كۇكىرت S.
№3 ەسەپ.
تابيعاتتا جانە
يزوتوپتار قوسپاسى تۇرىندە كەزدەسەتىن كومىرتەك اتومىنىڭ ورتاشا سالىستىرمالى اتومدىق
ماسساسىن ەسەپتەپ شىعار.
№4 ەسەپ.
وتتەك اتومى يزوتوپتارىنىڭ قۇرامى انىقتا:
ەلەمەنتتەردى جۇيەلەۋگە اركىمدەر - اق ەڭبەك ەتكەن،
ويلاعانى ورىندالماي، ەڭبەكتەرى بوسقا كەتكەن.
زامانىندا بار ەلەمەنتتى توپقا ءبولىپ،
زاڭدىلىقتى اشۋعا مەندەلەيەۆتىڭ قولى جەتكەن.
جۇرمەيسىڭ مۇنى بىلسەڭ قاتە باسىپ،
اتومدار جۇمباقتارىن تۇرادى اشىپ.
بار ەلەمەنت تاڭباسى وسىندا تۇر،
ساپ قۇراپ ماسساعا ساي قاتارلاسىپ.
ءاربىر تور ءوز الدىنا ءبىر - ءبىر داستان،
عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسقان.
الپىس ءۇش ەلەمەنتتىڭ سىرىن ءبىلىپ،
كەيبىرىن مەندەلەيەۆ بولجاپ اشقان.
تابىلىپ سان ەلەمەنت تىزبەكتە ءوستى،
بۇل كۇندە بار ەلەمەنت جۇزدەن استى.
بارلىق زات وسىلاردان جارالادى،
عالىمدار مۇنىڭ - داعى سىرىن اشتى.
كەستەدەن ءتۇرلى تۇستەر كورىنەدى،
ءبارى دە دەڭگەيگە ساي ورىلەدى.
زاڭ ورتاق، پەريود ورتاق، توپ تا ۇقساس
زاڭدىلىق زاريادتارمەن بولىنەدى.
پەريود باستالادى جەڭىلدىكتەن،
زاڭدىلىق قايتالانادى سەگىزدىكتەن.
بۇل - داعى پەريود زاڭى، كۆانت سىرى،
كورمەيسىڭ ءبىر بەلگىنى بولەك تۇرعان.
(ج. جۇماحانوۆ)
ەپيگراف
“ەڭبەكتى شىنايى قۇلاي سۇيمەيىنشە، ەشبىر تالانت تا، ەشبىر كەمەڭگەر دە شىقپايدى”
(د. ي. مەندەلەيەۆ)
تاقىرىبى: اتوم قۇرىلىسى. اتوم يادروسىنىڭ قۇرامى. يزوتوپتار.
سۋتەك اتومىندا 1 پروتون
گەليي اتومىندا 2 پروتون
ليتيي اتومىندا 3 پروتون
Ar – ەلەمەنتتىڭ سالىستىرمالى اتومدىق ماسساسى.
Z – ونىڭ رەتتىك ءنومىرى.
N – نەيتروندار سانى.
يادرولارىندا پروتون سانى بىردەي ءبىراق ماسسالارى ءار ءتۇرلى، بەلگىلى ءبىر ەلەمەنتتى قۇرايتىن اتومدار – يزوتوپتار دەپ اتايدى. (يزوتوپ گرەكشە «ءبىر ورىنعا ورنالاسۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى).
مىسالى تابيعاتتا كەزدەسەتىن حلوردىڭ 75، 53% - ءى يزوتوپتا جانە 24، 47% - ءى يزوتوپتان تۇرادى. ولاي بولسا حلوردىڭ ورتاشا اتومدىق ماسساسى:
ۇيگە تاپسىرما
№1 ەسەپ.
مىناداي ەلەمەنت اتومدارىنىڭ يادرو زاريادىن انىقتاڭدار:
№2 ەسەپ.
رەتتىك نومىرلەرى مىناداي ەلەمەنتتەردىڭ
اتومدارىنداعى ەلەكترون، پروتون، نەيترون ساندارىن
انىقتاڭدار:
ا) Z=5، بور B
ءا) Z=9، فتور F
ب) Z=13، اليۋمينيي Al
ۆ) Z=16، كۇكىرت S.
№3 ەسەپ.
تابيعاتتا جانە
يزوتوپتار قوسپاسى تۇرىندە كەزدەسەتىن كومىرتەك اتومىنىڭ ورتاشا سالىستىرمالى اتومدىق
ماسساسىن ەسەپتەپ شىعار.
№4 ەسەپ.
وتتەك اتومى يزوتوپتارىنىڭ قۇرامى انىقتا:
نازار اۋدارىڭىز! جاسىرىن ءماتىندى كورۋ ءۇشىن سىزگە سايتقا تىركەلۋ قاجەت.
You Might Also Like
-
«جاس ماماننىڭ - كاسىبي قۇزىرەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋداعى تالىمگەر - ۇستازدىڭ ءرولى».
