اتقا مىنگەن ازامات جىرلار
ادەبي جىلدىڭ قورىتىندىسىندا وتكەن جىل پوەزياسىنا شولۋ جاساعان اقىن ساكەن يماناسوۆ: "ولەڭ (ەگەر ول شىن پوەزيا بولسا) ەڭ الدىمەن مەنى ويلاندىرىن، تولعاندىرسىن، كۇلدىرسىن، كۇيىندىرسىن، قۋاندىرسىن، ءسۇيىندىرسىن، ەڭىرەنتسىن، تەبىرەنتسىن، تەك قانا ەنجار قالدىرماسىن. سوندا عانا ول كوركەم شىعارما، سوندا عانا پوەزيا. قالعانداردىڭ ءبارى شۋماققا، تارماققا، ىرعاققا قۇرىلعان، ءسوز ىڭعايىنا قاراي قيۋلاسا ورنالاسقان ءقارادۇرسىن قاراسوزدەردىڭ قۇرعاق قانا جيىنتىعى بولىپ شىعادى"، — دەگەن ەدى.
قازىرگى وسكەلەڭ ومىرىمىزدە ءىسى مەن ءسوزى الشاق بولا بەرەتىن اقىنداردى دا كورمەي جۇرگەن جوق ەدىك، ارينە. ءوزى ۋاعىزداپ وتىرعان سول قاعيدانى س. يماناسوۆتىڭ ءوزى قالاي ۇستانادى ەكەن دەگەن نيەتپەن "بەل-بەلەس" اتالاتىن ولەڭدەر جيناعىن قولعا العان بولاتىنبىز.
كىتاپ كىرىسپەسىندە (ولەڭمەن جازىلعان) اۆتور:
ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىپ تۇرعان،
قانشاما ءسوز ۇستاتپاي ىنتىقتىرعان،
التى قىردىڭ استىنا جاسىرىندى
قۇلان بولىپ قاشتى دا ۇركىپ قىردان —
دەپ ءسوز قۇدىرەتىنىڭ سيقىرىن بار ايشىعىمەن اجارلى بايانداي كەلىپ، ءوزىنىڭ دە وسال جان ەمەس ەكەنىن تىلگە تيەك ەتكەندەي بولادى. سۇيەگىنە ءسوز سىڭگەن سىرباز سۋرەتكەر ەكەنىن وزگەدەن بۇرىن ءوزى اشىق مويىندايدى. "مەنىڭ بۇنىم وتىرىك پە، جوق پا ونى مىنا جيناعىمدى وقىپ، وزدەرىڭ كوز جەتكىزىڭدەر"، — دەپ تە اعىنان جارىلادى.
اقىننىڭ سول ءبىر جۇرەكجاردى سىرىنا سەنبەسكە ەشقانداي شاراڭ جوق. سەبەبى سەن ونىڭ العاشقى ولەڭدەر جيناعىنان باستاپ جاقىندا عانا جارىق كورگەن "بەل-بەلەس" كىتابىنا دەيىنگى كۇللى شىعارماشىلىعىن ءبىر كىسىدەي جاقسى بىلەسىڭ. كىتاپتان كىتاپقا قاراي ءوسىپ، تولىسىپ، كەمەلدەنىپ كەلە جاتقانىن تاعى بىلەسىڭ. كەيدە سەنىڭ پوەزيا دەگەنىمىزدىڭ ءوزى وسى ساكەن ەمەس پە ەكەن دەپ ويدا قالاتىنىڭ جانە دە جالعان ەمەس.
ساكەن جاسىندا اساۋدىڭ قۇلاعىندا ويناعان بۇلا جىگىت بولسا كەرەك. ءقازىر اساۋ ءسوزدىڭ قۇلاعىندا وينايتىن دارەجەگە كوتەرىلگەن ازامات، اقىن. جىلقى اساۋى جىگىتتىڭ قارىمدىلىعىن سىناسا، ءسوز اساۋى دارىندىلىعىن سىنايدى. جىلقى اساۋىن باس ءبىلدىرۋ ءۇشىن جىگىتتىڭ ءورت مىنەز كەرەك بولسا، ءسوز اساۋىن باستىقتىرۋ ءۇشىن اقىندىق ءمارت مىنەز قاجەت. ساكەننىڭ بويىندا، مىنە، وسىنىڭ ەكەۋى دە بار.
سودان دا بولار، س. يماناسوۆتىڭ قالامىنا ىلىنگەن قانداي تۇراقسىز ءسوز دە قاس-قاعىم ساتتە نۇرلانا اجارلانىپ، جاندى ءتىرى بەينەگە اينالىپ، قيمىل-قوزعالىسقا كوشىپ جارقىراپ جۇرە بەرەدى. ول — كۇلەدى، ول — شاتتانادى، ول — مۇڭدانادى، ول — كۇڭىرەنەدى... جان-دۇنيەڭدى سىلكىپ، كوكىرەك كوزىڭدى اشىپ، كوڭىلىڭە، تۇلا بويىڭا ساۋلە بوپ تارايدى.
ايگىلى اكتەر ك. بايسەيىتوۆ، تىلەندييەۆ جونىندە بىردە: "وي، ول ءيتتىڭ تۇلا بويى تولعان دىبىس قوي. ونىڭ دەنەسىنەن ءبىر ءۇزىپ الىپ لاقتىرىپ تاستاساڭ، ول ەكەش وعان دەيىن بۇركىلدەپ ولەڭ ايتىپ جاتادى" دەپ ءتۇبىرلى ويىن تۇبىرىنەن ءبىر-اق قايىرسا كەرەك. سول ءۋاج كەيىن ەل اراسىنا كەڭ تاراعان قاناتتى سوزگە اينالىپ، اتاقتى كومپوزيتوردىڭ تۆورچەستۆولىق پورترەتىن جازعان سۋرەتكەر ءا. نۇرپەيىسوۆتىڭ ماقالاسىنان ىرگەلى، جىلى ورىن تاپقان-دى.
سونىمەن، بۇل ءۋاجدى يماناسوۆقا دا قاراتىپ ايتۋعا بولادى عوي دەپ ويلايمىز. سەبەبى، ونىڭ كوكىرەگىنەن توپىرلاپ قۇيىلعان قانداي ءسوز دە، دەنەسىنەن كەسىپ العان قانداي ۇزىك ەت تە ولەڭ بوپ ءورىلىپ ومىرگە كەپ جاتادى. ءسوز ساكەنمەن، ساكەن سوزبەن وينايتىنى راس بولسا، بۇعان يلانباسقا تاعى شارامىز جوق. وعان سەنبەسەڭىز اقىن جىرلارىن اقتارىپ كورىڭىز — كوپ ۇزاماي ءوزىڭىزدىڭ دە كوزىڭىز جەتەدى.
ءوز كرەدوسى، ءوزى ۇستانعان ماقسات-مۇددە جونىندە، اسىرەسە، "ءومىربايانعا قوسىمشا" دەيتىن ولەڭىندە س. يماناسوۆ جانىن جالاۋ ەتىپ تەبىرەنە وتىرىپ تەرەڭ وي ايتقان. سوڭعى جىلدارداعى قازاق پوەزياسىنىڭ ەڭ شۇرايلى شىعارمالارىنىڭ ءبىرى دەپ باعالاۋعا بولاتىن بۇل ولەڭدە قازاق اقىنىنىڭ مورالدىق بەينەسى — اشىنۋى، اشىلۋى، تۇشىنۋى، ءتۇيسىنۋى ايقىن بوي كورسەتەدى. ءاربىر تالانتتى قالامگەر: "اتتەڭ، مەن جازار ما ەدىم!"، — دەپ قىزىعارلىق، قىزعانارلىق كەستەلى جىر. اقىننىڭ ازاماتتىق تۇلعاسى، سۋرەتكەر رەتىندەگى بۇكىل كونسەپسياسى جۇرەك استىنان كوتەرىلگەن شۇعىلاداي الاۋلاپ كورىنەدى. جىردىڭ اۋەنى، سارىنى، ءتۇزىلىمى، بۇكىل سەزىمى مەن شەبەرلىك گارمونياسى سەگىز ءورىم قامشىداي بولىپ، بىر-بىرىمەن جىمداسىپ، ءسىڭىسىپ كەتكەن.
الدىرا دا قويماعان قىراۋعا ءالى.
دومبىرامنىڭ قاتتىراق بۇراۋلى ءانى.
ءبىر اۋعانى باسىمنان بۇلاعاي كۇن —
ولەڭىمدە تۇپ-تۇگەل تۇر-اۋ ءبارى!..
تاعدىرىمنىڭ تەمىردەي شىنداعانى،
قابىرعامنىڭ قاقىراپ، سىنباعانى،
تىرلىگىمە جابىلعان جالالار دا،
جارالار دا — جازىلماي تۇرعان ءالى:
سەرگەي ەسەنين ءومىربايانىم ولەڭدەرىمدە دەسە، ونى كەزىندە قاسىم دا، مۇقاعالي دا قايتادان ايتقان ەدى. ەندى سول ويدى ساكەن قوزعاپ وتىر. ءبىراق ول الدىڭعى تۇلعالاردىڭ ءۋاجىن سوزبە ءسوز قايتالامايدى. وزىنشە، ساكەنشە ايتادى. ساكەنشە وقشاۋ ءتۇيىن جاسايدى.
سونىمەن بىرگە ول بۇل ولەڭىندە جەكە ءوز باسىنىڭ مۇڭىن كۇيتتەپ تىزبەلەپ كەتپەيدى، ازاماتتىق پەن ازعىندىقتىڭ، كىسىلىك پەن پەندەلىكتىڭ، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ كۇرەسىن ارقاۋ ەتىپ، العا تارتقان. كۇنى بۇگىنگە دەيىن نە كوردى، نە ءبىلدى — سونىڭ ءبارى وسىندا شەجىرە تىلمەن اسەرلى باياندالعان. ولەڭدى وقىعان قاي ازامات تا ساكەن ومىرىندەگى جەڭىستى دە، جەڭىلىستى دە، مۇنارالى شاعى مەن مۇقالعان ءساتىن دە از ۋاقىت ىشىندە سىندارلى جاقسى ءبىلىپ شىعارى داۋسىز.
ادەتتە ولەڭدە اقىن مىنەزىنىڭ بولمىسى مولىنان كورىنىپ جاتۋى ءلازىم دەيمىز. ەندەشە، كەيدە ءبىراز تۇستاستارىمىزدىڭ ساكەن جىرىنداعى اقىندىق وجەت مىنەزگە كوبىرەك ۇڭىلگەننەن گورى ونىڭ جەكە باسىنا، ءاز مىنەزىنە بارىنشا دەن قويىپ، سونى كوبىرەك ءسوز ەتۋگە قۇمارتاتىنى قالاي؟ بۇنىڭ باستى ءبىر سەبەبى — اقىننىڭ تەكتىلىگىن تىرشىلىكتە جاراتا بەرمەيتىن ءبىراز اعايىننىڭ ونىڭ ولەڭدەرىندەگى وجەت تە تىك مىنەزدى بالاعىسى كەلمەيتىن ءىشتارلىعىندا جاتىر. ساكەن جىرلارىن ءتۇسىنىپ وقىپ، ىشكى الەمىنە ءجىتى ءۇڭىلىپ، جەتىستىك-كەمشىلىگىن ءادىل تارازىلاۋدىڭ ورنىنا سىرتقى كورىنىسىن قىزىقتاپ كەتەتىن ورەسىزدىگىندە جاتىر. سونان دا بولار. س. يماناسوۆ العاشقى كادامىنان باستاپ-اق سۋرەتكەرلىگىمەن، شەبەرلىگىمەن كوزگە جارقىراپ تۇسسە دە، ونىڭ تۆورچەستۆوسىن كەمەلدىكپەن كەڭىنەن توز ەتۋگە كەلگەندە زامانداستارى ءالى دە ساراڭدىق جاساپ كەلەدى. ونىڭ شىعارماشىلىعىنا ارناپ وسى كەزگە شەيىن بىردە-بىر كولەمدى ماقالانىڭ جازىلماعانىن ەسكە سالساق تا جەتكىلىكتى وي دەپ ويلايمىز. كەيدە وجەتتىگى وكتەمدىك بوپ كورىنىپ، تۋراشىلدىعى تارپاڭدىق بوپ تانىلىپ، ساكەن اقىننىڭ ۇلەسىنەن قۇر قالىپ كەلگەنى دە وتىرىك ەمەس. ونىڭ ەسەسىنە ساكەن تالانتىنىڭ شيرەگىنە دە تاتىمايتىن قايداعى بىرەۋلەردىڭ ەلپىلدەتىپ، جەلپىلدەتىپ، جۇلدىزىن جارقىراتىپ كەلگەنىمىز جانە وتىرىك ەمەس. مارقۇم، ج. ناجىمەدەنوۆ: "ارعىماقتى ارقان شالىپ، ەسەك وزىپ كەتىپتى" دەپ شامىرقانا جىرلاعاندا، مىنە، وسىنى قاداپ ايتقان.
الايدا س. يماناسوۆ وعان بولا مويىپ، جاسي قويعان جوقتى. قايتا شاشقا تۇسكەن ۇستاراداي وتكىرلەنىپ بارادى. ويتكەنى نامىسىن شار بولات-جىگەرگە، جىگەرىن شاشاقتى نايزا — نامىسقا جاعىنعان ەركە بۇلان اقىننىڭ شابىتتى شاعى ەدى. ءۇش-تورت جىل بويى ۇندەمەي جازىپ كەلدى جانە الاۋ جالىنى بەتتى شارپىعان قىزۋلى ولەڭدەر جازدى. كوكىرەگىندەگى كۇركىرەگەن اساۋ اعىستار كول-كوسىر ولەڭ بوپ اق قاعاز بەتىنە وز-وزىنەن قۇيىلىپ جاتتى، قۇيىلىپ جاتتى.
ساكەننىڭ بۇل كىتابىنا ەنگەن بۇلا جىرلار ونىڭ ەلىنە، تۋعان حالقىنا شاققان مۇڭى ەمەس، ادامزات الدىندا اقتارىلا ايتقان جۇرەكجاردى سىرباز سىرىنداي ايقىن دا جارقىن ەستىلدى. ونىڭ قاي ولەڭى دە ماقساتسىز جازىلماعان، بەلگىلى ءبىر ويدان، مۇددە-مۇراتتان تۋىنداعان. يماناسوۆ پوەزياسىنىڭ كۇرە تامىرى وتكەن كۇن سۇرلەۋىندە دە، بۇگىنگى كۇن كەلبەتىندە دە، ەرتەڭگى كۇن ورەسىندە دە ءورىستى كورىنىپ، ءلۇپ-لۇپ سوعىپ، ساباقتاسىپ جاتىر. ول وتكەنگە تاريح كوزىمەن ءۇڭىلىپ، شەجىرە تىلمەن سويلەسە، بۇگىنگى كۇننىڭ بيىك مىنبەسىنە جەلپىنە جەڭىل كوتەرىلىپ، بولاشاققا باتىل وي جىبەرىپ، جارقىن ءتىل قاتادى. سوندىقتان، "بەل-بەلەس" كىتابى — ونىڭ جاڭا قىرى، تۆورچەستۆوسىنداعى جاڭا بەتى، تولىسقان كەمەل شاعى. بۇدان بۇرىنعى جيناقتارى ساكەننىڭ وسى كەزگە دەيىنگى قارىشتى قادامىن تانىتسا، مىناۋ كىتابى ونىڭ جاڭا بولمىسىن، جاڭا تابيعاتىن، جاڭا الەمىن، جاڭا بيىگىن بەلگىلەيدى. سونىمەن بىرگە تۆورچەستۆوسىنداعى جاڭا ورلەۋ كەزەڭىنىڭ شۇعىل باستالعانىن دالەلدەيدى. ماسەلەن، ونىڭ "حالىقتار دوستىعى نەمەسە قازاق جەرى حاقىندا"، "اسىل مۋزا"، "ادامنىڭ كەيبىر كەزدەرى"، "قاجىمۇقان"، "ءتۇس"، "ءبىر اقبوز ات تۇسىمە كوپ كىرەدى"، "ءسوز پاتشاسى"، "ءتۇس كورەم"، "تاريحپەن تىلدەسۋ"، "ەكى جيرەن" سياقتى ولەڭدەرىن قىزىنباي، الابۇرتپاي، تەبىرەنبەي وقۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. وسى اتى اتالعان تۋىندىلاردىڭ قاي-قايسىسىندا دا اقىننىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگى مەن قوعامدىق-فيلوسوفيالىق كوزقاراسى تۆورچەستۆولىق تۇتاس بىرلىكتە ايقىن كورىنەدى. بىرىندە ەردىڭ ەرلىگى سيپات السا، بىرىنەن ەلدىڭ ەلدىگى تانىلادى. بىرىندە جۇمىر باستى پەندە اتاۋلىنىڭ كۇيكى تىرشىلىگى بەينەلەنسە، بىرىندە پەندەلىكتەن ءبىر مويىن وزىق جاراتىلعان ازاماتتىڭ بيىك مۇراتى شىمىر سۋرەتتەلەدى. ءبىرى تاريح قويناۋىنا جەتەلەسە، ءبىرى جاڭا ءداۋىردىڭ ياعني قوعامي قۇرىلىستىڭ سۇلۋ تۇلعاسىن جارقىراتىپ الدىڭا اكەلەدى. بۇل تۋىندىلار يدەيا ايقىندىلىعى جاعىنان بولسىن، ەستەتيكالىق كوركەمدىگى جاعىنان بولسىن، جازىلۋ شەبەرلىگى جاعىنان بولسىن، ايتەۋىر، قالاي دەسەك تە، بىر-بىرىنەن اسىپ ءتۇسىپ، بۇگىنگى قازاق پوەزياسى مارجاندارىنىڭ ساپىنان سانالارى داۋسىز. سەنبەيسىز بە؟ ەندەشە اقىننىڭ "قاجىمۇقان" دەپ اتالاتىن ءبىر عانا ولەڭىنەن شۋماقتار، جولدار الىپ تالداپ كورەلىك.
جاپون دەپ تە ءجۇرىپتى-اۋ،
تۇرىك دەپ تە
امال قانشا، بارىنە كەنە بەردىڭ.
بۇدان قاجىمۇقاننىڭ كونبەستىگى، ماڭعاز ءتوزىمى تۇلعالانىپ كورىنەدى.
جىعىپ بەرىپ شەتىنەن ۇمتىلعانىن،
جۇمارلاپ-اق جۇرگەندە، شىركىن، ءبارىن.
ۇلتىڭ بارىن سەنىڭ دە ەلەدى مە ەل
ارقا سۇيەر —
اسقار بەل —
جۇرتىڭ بارىن!
بەلدەسكەنىن بەلدەن باسىپ، الىسقانىن اتىپ ۇرىپ بەت قاراتپاي وتكەن ارىستان كەۋدە قاجىمۇقاننىڭ جۇرەگىن، جان سەزىمىڭ مادەنيەتتى دەگەن ەۆروپا ەلدەرى دە تۇسىنە الماپتى. كەرەك دەسەڭىز ارقا سۇيەر ەلى بارىن، كوكىرەگىن كۇمبەز ەتىپ كوتەرگەن الاتاۋى بارىن بىلمەگەن. قانداي ۇلتتان تۇلەپ ۇشقان ۇلان ەكەنىن جانە بىلمەگەن. سوعان اشىنعان اقىن:
"قايساق" دەپ تە كەمىتىپ جۇرگەندەردىڭ
قايسىسىنىڭ باسىنان اتتامادىڭ! —
دەپ جانارىنان ىزالى جاسىن اتسا، كەلەسى جولداردا:
اشىندىڭ-اۋ، اعاتاي، قاسىندا ءبىر
قاۋقىلداسار قالىڭ ەل جوقتىعىنا! —
دەپ قاجىمۇقانعا اياۋشىلىق بىلدىرەدى. ءبىراق بۇل اتاقتى پالۋاندى مۇسىركەۋ ەمەس. قايتا جىگەرىن جانۋ ەدى.
ولەڭ ەكىنشى بولىمىنە اۋىسقاندا مۇلدە باسقا سيپاتتا ورىلەدى. ءبىرىنشى بولىمىندە تۇتاس حالىقتىڭ بوداۋىنا جۇرگەن قاجىمۇقاننىڭ الىپ تۇلعاسى، ول ءومىر سۇرگەن زامانا بەدەرى، ۋاقىت تىنىسى ايقىن سەزىلسە، ەكىنشى بولىمىنەن دە سول قاجىمۇقاننىڭ اسقاق رۋحى ەسىپ تۇرعانداي بولادى. ءبىراق بۇعان قوسا ايگىلى پالۋاننىڭ اتاق-ابىرويىن مانسۇق ەتكەن بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ پسيحولوگياسى جان-جاقتى تەرەڭ اشىلىپ كورىنەدى. سونىمەن بىرگە جاقسى اكە بالاسىنا قىرىق جىل ازىق بولسا، قاجىمۇقاننىڭ بۇكىل ءيسى قازاققا ءالى ايبار بوپ كەلە جاتقانى جانە تانىلادى. سوندا قاجىمۇقان دەسە قازاق، قازاق دەسە قاجىمۇقان ەسكە تۇسەتىنىن جاقسى ءبىلىپ العان پالۋاننىڭ قازىرگى ۇرپاعى سويلەيدى دەيسىز عوي.
" ۇزە جازداپ تۇرامىز ۇزەڭگىنى — قازاقپىن! — دەپ، قاجەكە، شىرەنگەندە!" دەپ ءوز سەزىمىڭ تازا مويىندايدى. "اقىنعا دا، بىلەمىز، الىپقا دا ابىرويىن اسىرار ەل كەرەگىن!" — دەپ ەلسىز ەردىڭ كوسەگەسى كوگەرىپ، مارتەبەسى ارتپايتىنىن جان دۇنيەسىمەن ءجىتى سەزىنەدى. " ۇلتىمىزعا لايىق ۇل بولا الساق، جارار ەدى قاجەكە، ەندى بىزدەر!" — دەپ اقىل توقتاتادى.
وسىنداعى قاي جول دا وق جىلاننىڭ تىلىنەن ورىلگەن قامشىداي شىمىر كورىنەدى. نەگە؟ سەبەبى، ساكەن بۇل ولەڭدى جازعاندا بۇكىل جان-دۇنيەسىمەن سىلكىنىپ، ورتەنىپ، تەبىرەنىپ وتىرىپ جازعان. ءوزى بۇكىل ءبىر ءداۋىردىڭ كەلبەتىنە اينالىپ، سول ءداۋىردىڭ تىنىس-تىرلىگىن جۇرەگىمەن سەزىنىپ، اعىل-تەگىل توگىلىپ كەتكەن. سونىڭ ارقاسىندا قاجىمۇقان جايلى، قاجىمۇقان ءومىر سۇرگەن ورتانىڭ بۇكىل تىرشىلىگى، بۇكىل سەزىمى، بۇكىل تىنىسى بەدەرلەنىپ كورىنگەن كوركەم ولەڭ دۇنيەگە كەلگەن.
راس، قاجىمۇقان جايلى كوپ ولەڭ جازىلدى. ول ولەڭدەردە الىسقانىن الىپ ۇرىپ باسىنان اتتاپ ءوتىپ كەتە بەرەتىن ايگىلى پالۋاننىڭ ەرەن كۇشى ءجاي حابارلاما رەتىندە سيپاتتالاتىن دا، ىشكى جان دۇنيەسى، تىرشىلىك دراماسى اشىلماي سىرت قالىپ كەلگەن-دى. ساكەن بولسا ول تاپتاۋرىنعا تىزگىن بۇرماي، ەل نامىسىن جالعىز ارقالاعان ءبىرتۋار الىپ ازاماتتىڭ جۇرەگىنە ءۇڭىلىپ، كوكىرەگىندەگى مۇڭلى اعىستاردى باعدارلاپ، ءجىتى تاني ءبىلدى. تۇرەنىن تەرەڭگە باتىرىپ، قۇنارلى توپىراقتىڭ ارعى استارىن ءبارى اۋدارعانداي قوپارا جىرلادى. سوندىقتان دا ساكەن جىرى قاجىمۇقان حاقىندا جازىلعان بۇرىنعى تۋىندىلاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ۇزدىك شىققان دەپ باتىل دا كەسىپ ايتا الامىز.
س. يماناسوۆ تۋعان حالقىنىڭ مۇرات-مۇددەسىن، قادىر-قاسيەتىن، بولمىس-تابيعاتىن جىرلاۋعا كەلگەندە ءتىپتى اسقاق رۋحقا بولەنىپ، كوكىرەگى كۇمبىرلەگەن كۇيگە تولىپ، جالىنداپ، كوسىلىپ سالا بەرەدى:
بەلگىلى بۇرىنعىنىڭ ءبارى ماعان:
ءبىر ىزعار كىمنىڭ ءىشىن قارىماعان، —
جان-جاقتان جاۋ انتالاپ تۇرعان شاقتا، —
جۇرت ەدىك جۇراعاتقا جارىماعان...
اقىن "حالىقتار دوستىعى نەمەسە قازاق جەرى حاقىندا" دەگەن ولەڭىندە سوناۋ تاريح قويناۋىنان وسىلاي سۋىرتپاقتاپ سىر تارتىپ، اۋەلى كەزىندە قانداي جۇرت بولعانىمىزدى اشىپ ايتىپ الادى دا، ودان ءارى قازىرگى ءسان-سالتاناتىن، شەرۋلى قوزعالىسىن، جارقىن سيپاتىن شابىتتانا جىرلاپ كەتەدى. ءبىراق ول ءبىر ەلدەن ءبىر ەلدى جوعارى قويمايدى، قاي حالىقتىڭ دا بىر-بىرىمەن تەرەزەسى تەڭ يىقتى ەل ەكەنىن ازاماتتىق بيىك ورەدە جىرلايدى. ورمان بوپ ويعا شومعان ۇلى ورىس حالقىمەن قاي كەزدە دە، قانداي جاعدايدا دا ىرگەسى بولىنبەيتىنىن، قىرعىزبەن قۇدا بولىپ، قۇيرىق جەسكەنىڭ، تۇرىكپەنەن تۋىس بوپ كەتكەنىن، وزبەكتى ءوز اعام دەپ تانيتىنىن ماقتانىش تۇتادى. قازاق جەرى دوستىق نيەتپەن كەلگەن كىم-كىمدى دە جاتىرقامايتىنىن، ەشكىمدى الالاپ ءبولىپ-جارمايتىنىن، قايتا ىستىق ىقىلاسپەن قۇشاق جايا قارسى الاتىنىن حالىق اتىنان اعىنان جارىلا اقتارىلا ايتادى. ولەڭ جەتىستىگى، مىنە، وسىنداي حالىقتىعىمەن، حالىقتىق سيپاتىمەن وقشاۋ كورىنەدى دەسەك، بۇعان اسىلى ەشكىم داۋ تۋدىرماسا كەرەك.
قارت تاريح قازاق حالقىنىڭ وتكەنىنە كونە كوزبەن وي جىبەرسە، ساكەن اقىن سول قارت تاريحتىڭ وزىنە كوسەم كوزبەن وي جىبەرەدى. قارت تاريح قازاق حالقىنىڭ باعزى زاماننان بەرگى عۇمىر-شەجىرەسىن جاساسا، ساكەن اقىن سول قارت تاريحتىڭ عۇمىر-شەجىرەسىنە ءوز شەشىمىن بىلدىرەدى. سىني كوزبەن قارايدى.
اماناتىن اتامنىڭ بۇگىپ قالىپ،
جاماناتىن كوبىرەك تىزگەسىڭ بە؟
نەمەسە:
ساندىعىمدى جەتكىزدىڭ سالدىرلاتىپ،
ىشىندەگى سان اسىل مۇلكى قايدا؟
يا، بولماسا:
جوعىمدى اسىر دەمەيمىن، قارتىم ساعان،
بولادى عوي بارىمدى جاسىرماۋعا!
زامانىندا قازاق بويىنداعى تابيعي اسىلدار باعالانباي، كەرەك دەسەڭىز، تارلان تاريحى دا جۇلگەلى جۇيەسىن تاپپاي، سولاقايلىقپەن سۇمدىق بۇرمالانىپ كەلگەن-دى. جالپاق دالانى جالعىز جايلاعان ىرگەلى ەل بولسا دا تاعدىر وعان ءوز اتىن دا قيماپتى. "قايساق" دەپ تە، "قىرعىز" دەپ تە اتالىپ بۇرالاڭ جولدى باستان كوپ وتكەرگەن. قازاق دەگەن كيەلى اتىنا وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىن يە بولعان. وزەك ورتەر وسى اششى شىندىق اقىننىڭ "تاريحپەن تىلدەسۋ" دەگەن ولەڭىندە شىنايى سىر بوپ ادەمى شەرتىلگەن. ول مۇندا تاريحپەن عانا سىرلاسىپ، تىلدەسىپ وتىرعان جوق، تۇتاس حالىقتىڭ قادىر-قاسيەتىن تاني بىلمەگەن سۇم تاعدىردىڭ وزىمەن دە بەتپە-بەت كەپ وتىر. "جوعىمدى اسىر دەمەيمىن، ءبىراق بارىمدى جاسىرماۋعا بولادى عوي"، — دەپ ابىزدىق كوڭىل تانىتىپ وتىر.
س. يماناسوۆ كەمەلدەنگەن كەلبەتتى ەلدىڭ كوركەم ءتىلدى شەجىرەسى ەكەنىن وستە ۇمىتپايدى. سەبەبى ول بۇگىنگى ۇلى عاسىرىمىزدا، بۇكىل الەمدە كۇندەلىكتى بولىپ جاتقان الەۋمەتتىك وزگەرىستەر مەن ۋاقىت تىنىسىنا ءجىتى ءۇڭىلىپ، ونداعى قايشىلاسقان قوزعالىستاردى جان-تانىمەن تەرەڭ ۇعىنىپ، باتىل باعدارلاپ وتىرادى. بۇكىل عالامنىڭ تىنىشتىعىنا، بۇكىل ادامزاتتىڭ بەيبىت قاتار ءومىر سۇرۋىنە ءوزى دە جاۋاپتى ەكەنىن ايقىن سەزىنەدى. باشقۇرت اقىنى م.كارىمنىڭ سوزىمەن ايتقاندا، الەمگە اتىلعان وق الدىمەن اقىن جۇرەگىنە قادالاتىنىن ابدەن ءتۇسىنىپ بولعان. سوندىقتان دا ونىڭ "قىر كورسەتە كەلگەننىڭ بارلىعىنا ءسىبىر بولىپ سىرەسىپ جاتىپ الام!"، — دەگەن اياتىنا ەرىكسىز سەنەسىڭ.
مۇحيتتىڭ ارعى جاعالاۋىندا بومبالاردى تاۋىقتىڭ جۇمىرتقاسىنداي بالالاتقان، "مح-لاردى" قارا قۇستاي قاپتاتقان، ادامزات الەمىنە اجال بوپ ارانىن اشقان سوعىسقۇمار "اجداھالارعا" وي سالا جازعان بۇل ولەڭى "مەنىڭ مالىمدەمەم" دەپ اتالادى. اقىن مۇندا ۇلكەن مىنبەگە كوتەرىلىپ، ەل اتىنان، بۇكىل ادامزات قاۋىمى اتىنان سويلەيدى. بۇل جالعىز ساكەننىڭ عانا سوعىسقۇمارلارعا جاساعان ەسكەرتپەسى ەمەس، كۇللى اقىندى، كۇللى پروگرەسشىل حالىقتىڭ مالىمدەمەسى سەكىلدى سۇستى ەستىلەدى.
دارىمايدى دەسەك تە سۇسى بىزگە،
سىيماي-اق تۇر، نە كەرەك، ىشىمىزگە، —
ەلىمىز دە ەجەلدەن تەڭ ەمەس پە،
كەم ەمەسىن بىلمەي مە كۇشىمىز دە؟
قورلاتقانداي بۇل كۇندە كىم دالاسىن!
قوقاڭداتىپ،
قاراۋىن بۇلداماسىن.
ءتۇبى كەلىپ زاردابىن ءوزى شەگىپ،
ەزى تارتىپ جۇرمەسىن ءزىلزالاسىن!..
كوردىڭىز بە؟ ساكەن ساياسي-پۋبليستيكالىق ولەڭنىڭ ءوزىن قالاي-قالاي تۇرلەنتىپ، قۇبىلتىپ، بۇلشىق ەتتەي ويناتا بىلگەن. وقىعاندا كوز دە، كوڭىل دە سۇرىنبەي ەركىن جۇگىرىپ وتىرادى. ناعىز ولەڭ، ناعىز پوەزيا كەلىسىم تاۋىپ وسىلاي قۇيىلسا كەرەك-تى.
قىلىشتان وتكىر قىرىقتان اسىپ، ەگەۋلى نايزا ەلۋگە يەك ارتىپ قالعان ساكەن ءومىر بولمىسىن زەرتتەپ، زەردەلەي كەلىپ، ساباسىنا ءتۇسىپ، ەندىگى جەردە كىلەڭ ساليقالى دا سالماقتى جىرلار جازعان دەسەك بۇل اسىرا سىلتەپ جىبەرگەندىك ەمەس. قايتا كەمەل تالانتتىڭ بۇگىنگى جەتىستىگىن ءادىل باعالاعاندىق بوپ تابىلار ەدى. شىنىن ايتۋ قاجەت، ساكەندە ناشار ولەڭ جوق. ونىڭ ەڭ تومەن ورتا قول دەگەن جىرىنىڭ ءوزى ءبىراز اقىندارىمىزدىڭ تاڭداۋلى تۋىندىلارىنان اسىپ ءتۇسىپ جاتادى. ويتكەنى يماناسوۆ شەبەرلىگى ابدەن شىندالعان اقىن. كەرەك دەسەڭىز، وندا ەتىستىكپەن نەمەسە ادەبيەتىمىزدە كوپ قولدانىلىپ، مۇلدەم جاۋىر بولعان جاتتاندى ءسوز قۇرامىمەن ۇيقاسقان بىردە-بىر ولەڭ كەزدەسپەيدى. قاي تۋىندىسىن وقىساڭ دا قيىننان قيىسىپ، تابيعي قۇيىلىپ جاتقانىنا كوزىڭىز بىردەن جەتەدى.
ايان ەدى ءبارى دە وزىڭىزگە،
قاراي الماس كىنام جوق كوزىڭىزگە.
تويعا بارعان قازاقتار ەمەس پە ەدىك،
بۇدان دا جۇپىنىراق كەزىمىزدە.
ءتۇسىنىڭىز،
تۇرعام جوق شەنەگەلى،
تۇسىنبەي-اق كەلەسىز نەگە مەنى؟
ەلگە بىتكەن ەرسىلەۋ پەندەلىكپەن
اعامىز "اۋىرماۋى" كەرەك ەدى.
بۇل ولەڭ ساكەن جيناعىنداعى ماڭدايى جارقىراپ، جۇلدىزى جانىپ تۋعان موينى وزىق تۋىندى بولا قويماس. الايدا وسىنىڭ وزىندە دە اقىن كوكىرەگىنەن كوتەرىلگەن ەركە بۇلان ناز بار، تۇلا بويىڭا ىستىق قان بوپ تاراپ، بۇكىل جان-دۇنيەڭدى سىلكىپ وتەر قۇرىش كۇش قان بار، تاۋ قويناۋىنا تۇنىپ تۇرىپ قالعان كوك مۇنار سەكىلدى بۇلاڭىتقان مۇڭ بار، كىسىلىك تۇعىردان ءبىر ساتى تومەندەپ كەتكەن اعاسىنا دەگەن قىنجىلىس بار، ەركىندىك بار، ەركەلىك بار.
ولەڭ ءبىر عانا اعاعا ارنالىپ جازىلعانمەن، سايىپ كەلگەندە بۇل پەندەلىكپەن "اۋىرعان" بارشا اعالارعا قاراتىلىپ ايتىلعان ءۋاج. اناۋ-مىناۋ ەمەس ءىنىنىڭ اعاعا دەگەن ءۋالى ءۋاجى. ولەڭدى وقىپ وتىرىپ ەرىكسىز ويعا قالاسىڭ. ويلانىپ وتىرىپ ولەڭدى قايتا وقيسىڭ. جالعاندا جانىندا جۇرگەن جايساڭ اعاڭا ءوزىڭدى تۇسىندىرە الماۋدان قيىن نارسە بار ما دەيسىڭ. كوڭىلىندە كوسەمدىگى بولماسا ءوزىڭدى قانشا ۇقتىردىم دەگەنمەن ءبارىبىر ول تۇسىنبەي جىگەرىڭدى قۇم قىلماي ما قايتا دەپ سەزىمىڭ اۋىرلاعان ۇستىنە اۋىرلاي تۇسەدى.
س. يماناسوۆ جىرلارىندا ادام رۋحى تاۋدان سوققان سامالداي جاڭا لەپپەن اڭقىلداپ ءوسىپ تۇرادى. ول ادامدى جاقسى، جامان دەپ ەكىگە بولمەيدى، جۇمىر باستى پەندە جانە ازامات دەپ قارايدى. پەندەنىڭ پەندەلىگىن بەتكە ايتسا، ازاماتتىقتى تۋ ەتىپ جوعارى ۇستايدى. اتقا مىنگەن ازامات جىرلار جازۋىنىڭ ءبىر سەبەبى — اقىننىڭ، مىنە، وسى قاسيەتىندە جاتىر.
ساكەن جىرلارىنىڭ بوياۋى قانىق.
جىبىمەي قويىپ ەدى-اۋ كوڭىل كوپتەن،
تاسادا جاتىڭقىراپ قالعان قارداي...
قارايمىن قاباعىڭا،
اۋىق-اۋىق
اسپانعا كوز تىگەتىن قىرمانشىداي...
ءار توبەدەن كۇن نۇرى ءبىر كورىندى
قىردان قاشقان تۇلكىدەي قىلاڭ بەرىپ...
الدىڭعى ەكى جولدا تاعدىر شۋاعىنان تاسادا قالعان ءبوز بالا جىگىتتىڭ كوڭىلىندەگى توڭ ايتىلسا، ورتاڭعى ەكى جولدا سۇيگەنىنىڭ قاباعىنا جاۋتاڭداپ قاراي بەرگەن عاشىق جىگىتتىڭ كوڭىل كۇيى بەرىلگەن. ال سوڭعى ەكى جولدى وقىعاندا ءار توبەنىڭ تاساسىنان جارق ەتىپ كوتەرىلگەن كۇن نۇرى، سونىمەن بىرگە كوزىڭە جونى كۇن نۇرىنا مالىنىپ، قىردان قاشقان قىزىل تۇلكى الاۋلاپ ەلەستەيدى.
مۇنداي بەينەلى دە، بەدەرلى جىرلار "بەل-بەلەستە" مولىنان ۇشىراسادى.
يماناسوۆ سوعىس جىلدارىنىڭ از-اق الدىندا ومىرگە كەلگەن بۋىننىڭ وكىلى. انىقتاپ، دالىرەك ايتقاندا، ادامنىڭ قاباعىنان گورى دۇنيەنىڭ قاباعىن كوبىرەك باعىپ وسكەن بۋىننىڭ وكىلى. ادام قاباعىن باققان اكىم بوپ وسسە، دۇنيە قاباعىن باققان اقىن بوپ جەتىلەدى. ونىڭ:
پەش تۇبىندە وتىرىپ،
سەزەتىن ەك
دۇنيەدە ءبىر سۇمدىق ىزعار بارىن...
نەمەسە:
ءاۋىل-ۇيدىڭ احۋالىن اڭعارۋشى ەك،
اۋىق-اۋىق بۇرق ەتكەن تۇتىنىنەن، —
دەۋى سودان.
بۇنى ءتۇسىندىرىپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس. سەبەبى، وسى جولداردىڭ وزىنەن-اق سوعىستىڭ سوڭعى جىلىنداعى بار اۋىرتپالىقتى، بار قيىندىقتى بىردەن سۋىق سەزىنەسىڭ. ليريكالىق كەيىپكەرمەن بىرگە سەنىڭ دە ارقاڭ ءمۇزداپ قويا بەرەدى. ءىشىڭ وسىدان قىرىق جىل بۇرىنعى سوعىستىڭ ىزعارىن سەزىپ تىتىركەنەدى. جاس جانىڭ كۇزگى جاپىراقتاي جانە قالتىرايدى.
ادەتتە بەلگىلى ءبىر قالامگەردىڭ شىعارماشىلىعىن كەلەلى ءسوز ەتكەندە تاقىرىبى انانداي ەكەن، مىنانداي ەكەن نەمەسە تاقىرىپ اياسى تار ەكەن دەپ قىزىل كەڭىردەك بوپ داۋلاسىپ جاتامىز. بۇل مۇلدە دۇرىس ەمەس. قازىرگى عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس زامانىندا ءشوپ تە، شەڭگە دە ەلەڭ بوپ جارىتپايدى. اقىن نەنى جازۋ كەرەك دەگەندە الدىمەن كوڭىلىن قوزعاعان، تەربەتكەن، كوكىرەگىنە قىجىل بوپ دارىعان سونى قۇبىلىستاردى جالىنداپ جىرلاۋى قاجەت. ەندەشە وسى تۇرعىدان قاراعاندا س. يماناسوۆتىڭ "بەل-بەلەس" جيناعىنا ەنگەن ولەڭدەردىڭ تاقىرىبى سان الۋان ەكەنىن اڭعارامىز. تاقىرىپ اياسى كەڭ. ءازىنىڭ وت باسىنان باستاپ بۇكىل وتان كەڭىستىگى، ءوزىنىڭ تابالدىرىعىنان باستاپ بۇكىل جەر ءۇستىنىڭ بەينەتى مەن زەينەتى، تىرشىلىك-قوزعالىسى، مۇراتى مەن ماقساتى... ءبار-بارى ساكەن جىرلارىندا تۇگەل قامتىلعان. راس، ول تۋىپ-وسكەن الاكولىنەن، الماتى مەن الاتاۋىنان، ءورى كەتسە موسكۆا ماڭىنان ۇزاپ شەت ەلدەرگە ساياحاتقا شىقپاپتى. ونى ءوزى دە جاسىرمايدى. "ءنىل داريانى نەسىنە جىر ەتەيىن ءارى كەتسە ول دا ءبىر ىلە شىعار!" نەمەسە "اقىن، تەگى، ماگەللان ەمەس شىعار جەردى اينالىپ شىعاتىن جەل كەمەمەن!" دەپ شىنىن ايتادى. بۇل، ءاسىلى، ءنىل داريانى يا بولماسا وزگە ەلدى مەنسىنبەۋدەن تۋعان جالعان كوكىرەك ەمەس، اقىننىڭ تاقىرىبىن تار دەپ جازعىراتىن جولداستارعا قايتارعان تۇجىرىمدى جاۋابى بولسا كەرەك.
سونىمەن توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتى ءتۇيىنىن ايتقاندا، ساكەن ۇنەمى ىزدەنۋ، وسۋ ۇستىندە جۇرگەن اقىن. ول سۇيىكتى الاكولى جايلى ءبىر ولەڭىن بىلاي اياقتاپتى.
القىنىپ كەلەم ءالى،
ايدىنى كەڭ
الىس ءبىر دارياعا جەتەم بە دەپ!
جۇيرىكتىڭ مۇراتى — وزۋ بولسا، اقىن مۇراتى كوزدەگەن ماقساتقا جەتۋ.
ساكەن، اماندىق بولسا، وعان دا جەتەدى.
"لەنينشىل جاس" گازەتى، 1985 جىل
You Might Also Like
-
قۇداي-اۋ، ءبارى كۇنى كەشە سياقتى ەدى-اۋ. ءقازىر ويلاپ وتىرسام، ساكەن اقىنمەن العاش تانىسقانىمىزعا قىرىق جىلعا جۋىق مەزگىل ءوتىپتى. ءبىزدى تابىستىرعان كيەلى قارا شاڭىراق "لەنينشىل جاس" بولاتىن...
-
سوناۋ 1968 جىلدارى وبلىستىق "وكتيابر تۋى" گازەتىنە قىزمەتكە كەلىپ، ساكەن يماناسوۆپەن ءبىر بولىمدە ىستەدىم. ءسويتىپ، ول مەنىڭ جۋرناليستيكاداعى العاشقى ۇستازىم بولدى. ۇساق-تۇيەكپەن ءىسى جوق، و...
