InfoHub Logo

ادەتتە، كەيبىر اقىننىڭ بىردە تاماشا ولەڭىنە تامسانساڭ، ەندى بىردە شالاعايلارىن وقىپ وپىنىپ قالاتىنىڭ دا راس. ال ساكەن اقىننىڭ، ساكەن يماناسوۆتىڭ ءوز ارىپتەستەرىنەن اتىن وزدىرىپ تۇرعان ءبىر ارتىقشىلىعى بار. ول — اقىننىڭ ورتاقول ولەڭدەر جازا المايتىنى. مۇقاعالي ارماندايتىن ناعىز اقىننىڭ ناق ءوزى دە وسى ساكەن يماناسوۆ ەكەنىنە ءوز باسىم يمانداي سەنەمىن. اقتارىلا ايتقان وي-پىكىرىمىز — جالاڭ ءسوز ەمەس. ونى اقىننىڭ جاڭا كىتابى — "ار الدىندا" ارقىلى دالەلدەمەكپىز. كىتاپتىڭ بەتاشارى مىنانداي ءبىر شۋماق ولەڭمەن اشىلعان:

— ايتام بۇگىن — ايتام دەگەن ءسوزىم ەڭ،
دۇنيەگە قاراپ شىندىق كوزىمەن.
ار الدىندا مەن ءوزىمدى ءاردايىم
دار الدىندا تۇرعانداي-اق سەزىنەم.

ساكەن اقىننىڭ سىرى دا، شىنى دا تايعا تاڭبا باسقانداي وسى جولدارعا سىيىپ ءتۇر. بۇل ءارى تەك وسى جيناقتاعى ولەڭدەرگە عانا قاتىسى ەمەس، اقىننىڭ كۇللى شىعارماشىلىق جولىندا ۇستانعان مۇرات-قاعيداسى دەسەك تە استە قاتەلەسپەيمىز.

شىندىقتى ايتىپ شىرىلداۋ، اقيقاتقا ارا ءتۇسۋ، ءسويتىپ القالى توپ الدىندا اقتارىلا ايتىپ، "اينالامنىڭ ءبىرى ۇقپاسا ءبىرى ۇعار" دەپ اعىنان جارىلۋ — اقىننىڭ ادامزاتتىق ار الدىندا مەرەز مىنەز، وعاش قىلىق، جات تۇڭىلەر جامان عادەتتەن ارىلۋعا ۇزدىگە ۇندەۋى دەپ ۇعامىز. ءتوزىمى تەمىر، ءداتى بەرىك قايسار ەلدىڭ اقىنى:

زاۋدە ءبىر ۇقتىرا الماي ءوزىڭدى ەلگە،
باز كەشىپ، دۇنيەدەن بەزگەنىندە
اياماي، اياق استى جاتادى ۇشىپ
سارى التىن "سامورودنىي" ءسوزىڭ جەلگە، —

دەپ اقيقاتتىڭ الا ءجىبىن اتتاپ كەتە بەرەتىن، شىندىققا قۇلاق اسپايتىن كەسىرلى كەرەڭدەرگە رەنجيدى. اقىننىڭ ولەڭدەرى باستان-اياق قالىڭ وقىرمان قاۋىممەن سىر بولىسۋگە نەگىزدەلگەن. ومىر-تىرشىلىكتىڭ قۇبىلمالى، قۇيتىرقى، تۇلكى بۇلاڭ ساتتەرىندە ەستىنىڭ ءسوزىن ەلەپ جاتقان ەشكىمنىڭ جوقتىعى جانىن جابىرقاتقان اقىن بىردە:

كوكىرەگىن ىس ەمەس، ىزا باسقان،
مىڭ الدانعان تىرلىك-اي، ءجۇز اداسقان، —

دەپ قامىعادى.

ساكەن اقىننىڭ ءسوزى ءوز ءومىربايانىنىڭ سىرى مەن مۇڭى ەمەس، جالپاق ەل، جالپى جۇرتتىڭ كوكەيىندە جۇرگەن وزەك جاردى وي-تولعام. ساكەن سونى سوم سوزدەرىمەن ولەڭ جولدارىنا كوشىرىپ شىققان عوي دەپ قابىلداساق ءجون بولار.

"تاپقانىڭنان كانە، — دەپ تابالايدى دوس-دۇشپان، —
ەدىگەدەي ەڭىرەپ، ەلدىڭ قامىن جەگەننەن؟.."

ايتەۋىر، ءبىر قارىننىڭ قامىن ويلاپ، بايلىعىنا بولا الدەكىمدەردىڭ الدىندا ەسى كەتىپ، جاتسا جاستىق، تۇرسا توسەك بولۋعا دايار پەندەلەردىڭ بەت-پەردەسىن اشىپ، اشىنا ايتىلعان اقيقاتقا قالاي باس يمەسسىڭ؟!

وسى جيناقتاعى "قازاقى اڭگىمە" ولەڭى — بۇگىنگى زامان ادامدارىنىڭ كەسكىن-كەلبەتىن كەلىستىرە سۋرەتتەگەن. سوعان وراي اقىننىڭ:

"قويىڭدارشى... قويا ءتۇر سەن، قويىندار،
كۇن تۋادى كىنامىزدى مويىندار"، —

دەگەن ءۋاجى دە كوڭىلگە قونا كەتەدى.

ەل ءسوزىن ايتار جەردە دۋالى اۋىز ازاماتتىڭ الدىن وراپ كەتەتىن كەلتە اقىل كەششەلەردىڭ كوپىرمە، كەپپە، تۇيىردەي باتىمى جوق اڭگىمەگە اۋەستىگىن مىنەيتىن مىنا جولدار تاۋىپ-اق ايتىلعان ەمەس پە:

"قوشەمەتتەپ، قولپاشتاپ اينالاسى،
سويلەپ جاتىر... سويلەسىن... باي بالاسى...
كۇڭكىلدى دە، جۇراعات، تىيشى مىنا،
كىم قاراپتى اۋزىنىڭ قيسىعىڭا!"

باسىڭا قىسىلتاياڭ كۇن تۋعاندا قاسىڭنان ۇدايى يمانى بار ىزگى ادامنىڭ تابىلا بەرمەسى تاعى شىندىق. وسى ورايدا ادال دوس ىزدەپ ارمانداعان اقىن سوزدەرىنە رياسىز يلاناسىز:

"تاۋعا دا سوعار سەن ءۇشىن
تاسقا دا سوعار ماڭدايدى،
اينىماس ايتقان سەرتىنەن،
اسىل دوس دەگەن قانداي-دى؟!
قولىڭدا بيلىك بولماسا،
جالت بەرىپ شىعىپ جالعان دوس،
باسىڭا قيىن ءىس تۇسسە قاسىڭدا
ءبىرى قالمايدى".

مىنە، بۇل ءبىزدىڭ ەمەس — كوپتىڭ ءسوزى، ءبارىمىزدىڭ ورتاق ويىمىز.

تىرشىلىكتىڭ قۋانۋ-قىزىعۋىنان گورى، نالاسى مەن جالاسى باسىم ءتۇسىپ جانىڭدى جارالاپ، كوڭىلىڭدى قارالاپ، جىگەرىڭدى جاسىتاتىن ساتتەرىندە وزىڭە-وزىڭ ساكەن اقىنشا ساۋال قوياتىنىڭ دا راس قوي:

"ىشكەنىم دە، جەگەنىم كۇشالاداي،
ءومىر ەدى نەتكەن بۇل قۇساعا باي...".

وقىرمانمەن وي ءبولىسىپ پىكىر الىسۋعا كەلگەندە اقىن سەنىڭ سەنىمدى سەرىگىڭ، سىرالعى دوسىڭ سياقتى اعىنان جارىلادى:

"بارا جاتسا شىنىمەن بىلگىڭىز كەپ،
ايتپاساق تا الاشقا ۇلگىمىز دەپ، —
كىسىلىكتەن باسقاعا بۇرىلماعان،
شىرىلداعان بىرەۋ ەك شىندىق ىزدەپ...

بۇل ارينە اقىننىڭ قاراقان باسىنىڭ مۇڭ-جىرى ەمەس، ءبارىمىزدىڭ كوكەيىمىزدى تەسكەن ويتولعاق.

اقىننىڭ اق سويلەپ ادال ءجۇرۋدى دارىپتەگەن جىرلارى جان دۇنيەڭىزدى ءساۋىر سەزىمگە بولەپ، تازالىقتىڭ تاس بۇلاعىنان سۋسىنداتادى.

"تىرلىككە بوي الدىرماي كۇيبەڭى كوپ،
تىك تۇرىپ، تىكە سويلەپ ۇيرەنىپ ەك.
تاس تۇما تۇنىعىنان قانىپ ءىشىپ،
قاس-كۇنا قىلىعىنان جيرەنىپ ەك".

تاتىمدى ءسوز، تەرەڭ ءتۇيىن ولەڭنىڭ ءوڭىن كىرگىزىپ، ەرىكسىز ەسىڭە تۇسە بەرەتىن سيقىرلى سەزىمگە يە.

ساكەن اقىننىڭ "تەڭىز" دەگەن تاماشا ولەڭى بار. توعىز بالدىق تولقىنى الىپ كەمەنى ۇرشىقشا ءۇيىرىپ، ادامداردىڭ ۇرەيىن ۇشىرعان ءساتتى سۋرەتتەي وتىرىپ، ءومىر تولقىنىنىڭ دا بىزدەي پەندەلەردى ارا-تۇرا وسىنداي قاۋىپ-قاتەرلى سىناقتان وتكىزىپ تۇرعانىن تىلەيدى. وسى ءبىر ورنىقتى وي، شىنايى شەشىم ولەڭدە وتە ادەمى ورنەكتەلگەن:

"ءالقيسسا، وتپەيىن دەپ شەردەن كەندە،
سالا ما ءومىر سەنى سەرگەلدەڭگە، —
ايتقىزىپ يمانىڭدى، اۋىق-اۋىق
نە جەتسىن تەڭىز بوپ تا تەربەلگەنگە!"

بۇگىنگى اۋمالى-توكپەلى زامانعا، قوڭىر قوعامعا، بارلى-جوقتى تىرشىلىككە قىرىن قاراپ، كەلەشەكتەن كۇدەر ءۇزىپ كەتۋدىڭ ازاماتتىققا جات قىلىق ەكەندىگىن دە اقىن اشىپ ايتادى. بىردە كەيىن قالىپ، بىردە ىلگەرى وزعان ەل كوشىنىڭ تۇزەلگەنىن تىلگە تيەك ەتىپ جۇرتشىلىقتى جىرىمەن جۇباتادى. ەلىنىڭ ەرگەنىنە، ءوزىنىڭ بولاشاعىنا نىق سەنگەن اقىن: "وزىندەي ەلىم باردا، تۇبىندە ءبىر قوناتىن سياقتانار ماعان دا ب ا ق" دەپ جىر توگەدى. بارىن بازارلاپ، جوعىنا جۇدەمەگەن كىسىنىڭ تاۋبەشىل دە قاناعاتشىل بەينەسىن ايشىقتاعان اقىننىڭ ءار سوزىندە ءنار، ءار جولىندا ءمان بار. ماراپات، ماقتاۋ تىلەمەي، توردە وتىرۋعا ۇمتىلماي، تۋعان جەردىڭ ءتۇتىنىنىڭ ءتۇزۋ شىققانىن قالاعان اقىننىڭ ازاماتتىعىنا ءتانتى بولاسىڭ:

"بىلە تۇرا بۇل كۇنگى تىرلىگىڭدى ەل،
جارىلقاي دا قويسىن-اۋ كىمدى كىمدەر.
ازايماسىن تەك قانا اسىقتىرعان،
عاشىق قىلعان وزىنە نۇرلى كۇندەر!"

ساكەن اقىننىڭ ولەڭىندە مۇسىندەلگەن كەيىپكەرلەر — ايار ەمەس، ادال، وركوكىرەك ەمەس، ورەلى، باسىنان ارتىق ءسوز اسىرمايتىن، دوسىنان سىرىن جاسىرمايتىن، دۇشپانعا كەۋدەسىن باستىرمايتىن، بىرەۋگە جارامساقتانىپ كىشىرەيمەيتىن، قارىن تويعىزۋدى ويلاپ كىسىگە كۇنىن تۇسىرمەيتىن، جەكسۇرىنداردى جانىنا جولاتپايتىن، قيانات كورسە قاسقيىپ قارسى تۇراتىن تۇرپاتى بولەك تۇلعالار. ونىڭ "ار ساتپاۋ ەدى اللاعا بەرگەن انتىم دا" دەگەنىن قوسىلا قۇپتايمىز. ەندىگى كەزەكتى جىر جولدارىنا بەرەيىك:

"مەن ەمەس تاسىرىڭ دا، تاقسىرىڭ دا،
بالايمىن سونىڭ ءبارىن جاقسى ىرىمعا.
كولەمىن قالىڭ ەلمەن قاتار كورىپ،
اعىن دا، قاراسىن دا، اقشىلىن دا...
بىرەۋدى جەك كورەم بە، كەكتەنەم بە،
ورىنسىز بولعان ەمەس وكپە مەندە...
ءالدىنىڭ السىرەگەن كەزىن باعىپ،
ەشكىمگە ۇرىنبادىم ءوزىم بارىپ...
...اقىنمىن، اقىلدىمىن دەۋگە بارىپ،
كورمەدىم كىسى الدىندا كەۋدە قاعىپ،
ەشكىمنىڭ تۇسكەن جوقپىن ەگىنىنە،
جەل ءبىتىپ كوڭىلىمە، كەۋلەپ الىپ..."

ءومىردىڭ تالاي بەل-بەلەستەرىن باسىنان وتكەرىپ، جىر الەمىندە جۇلدىزى جانعان ارقالى اقىن ساكەن سارا سوزىمەن جان سارايىمىزدى جاڭعىرتىپ، ار الدىندا ارىلۋعا جول اشقان، ولەڭدەرىنىڭ ماندىلىگى مەن ماڭگىلىگىن مويىنداتقان دارا دارىن.

سول سەبەپتى دە اقىننىڭ:

"تىرلىكتىڭ تالاي تەزىنەن ءوتىپ بۇرالاڭ،
ىزعارىنا دا، مۇز-قارىنا دا شىداعام.
كەلەمىن ءولى قىپ-قىزىل ءورتتىڭ ىشىندە،
جىعىلىپ،
تۇرىپ،
بۇعىنىپ،
كۇلىپ،
ءدىن-امان!" —

دەگەن سىرىنا سەنەمىز، قۋانا قول سوعامىز جانە وسى جولى مەملەكەتتىك ماراپات بايگەسىنەن باعى جانىپ، جورعا جىرى وزىپ كەلۋىنە ءبىز دە تىلەك قوسامىز.

"جاس الاش" گازەتى، جەلتوقسان، 2006 جىل

---