اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ جولدارى
ەكونوميكانىڭ ەڭ ماڭىزدى سالاسىنىڭ ءبىرى – بۇل اۋىل شارۋاشىلىعى بولىپ تابىلادى. اۋىل شارۋاشىلىعى، سونىمەن قاتار وزىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرگە يە. ول تابيعات كليمات فاكتورلارىنا تاۋەلدى، ونداعى ءوندىرىس مەرزىمى سيكلدىق جاعدايدا جۇرەدى. سوندىقتان، اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپورىندارى وزگەرىپ وتىرعان ەكونوميكالىق جانە تەحنولوگيالىق جاعدايلارعا باياۋ بەيىمدەلەدى جانە سالىنعان كاپيتالدىڭ باسقا سالالارمەن سالىستىرعاندا قايتارىمى تومەن. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگى- اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى سۋبەكتىلەرىنىڭ قارجى شارۋاشىلىق قىزمەتىنىڭ ناتيجەسى، جوعارعى كورسەتكىشتى ونىمدىلىككە جەتۋگە قامتاماسىز ەتۋ قابىلەتتىلىگى، تابىستىلىعى، ءونىم ساپاسى. اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ تيىمدىلىگى كورسەتكىشتەر جۇيەسىنىڭ كومەگىمەن ولشەنەدى: ەڭبەك ونىمدىلىگىمەن، قور قايتارىمدىلىعىمەن، وزىندىك قۇنىمەن، رەنتابەلدىلىك، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ شىعىمدىلىعىمەن جانە ت.ب.
وسىمدىك شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ تيىمدىلىگىن سيپاتتاۋ ءۇشىن جالپى ءونىم جانە تازا تابىس، جەر كولەمى، ەڭبەك شىعىندارى، نەگىزگى جانە ارنايى كاپيتالى تولىعىمەن كىرەدى. تابىسى بار كاسىپورىن رەنتابەلدى بولىپ سانالادى. نەعۇرلىم تابىس كولەمى كوپ بولسا، سوعۇرلىم ءونىم كولەمى ارتادى. رەنتابەلدىلىك – ەكونوميكانىڭ ماڭىزدى كاتەگورياسى. ول كاسىپورىننىڭ تابىستىلىعى مەن تيىمدىلىگىن كورسەتەدى. تابىستىلىق دەگەنىمىز - تابىستان كەتكەن شىعىندى ازايتۋ.
رەنتابەلدىك - اۋىل شارۋاشىلىق ءوندىرىسىنىڭ تيىمدىلىگىن قورىتىندىلاۋشى كورسەتكىشى. ول كاسىپورىننىڭ پايدالى، تابىستى جاعىن كورسەتەتىن ەكونوميكالىق كەتوگوريا. رەنتابەلدىلىكتىڭ وسۋىنە ىقپال ەتۋشى فاكتورلار - ساتىلعان ءونىمنىڭ اسسورتيمەنتى، ونىڭ كولەمى مەن قۇرىلىمى، باعاسى مەن وزىندىك قۇنى. ءوزىن-وزى اقتاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن شارۋاشىلىقتىڭ رەنتابەلدىلىگى 20-50% بولۋى كەرەك.
ەكونوميكالىق تيىمدىلىكتى انىقتاۋ ءۇشىن ءوندىرىس ۇردىسىنە اسەر ەتۋشى ءتۇرلى فاكتورلاردى انىقتاۋ كەرەك. ەكونوميكالىق تيىمدىلىكتى باعالاعاندا ناتيجەگە اسەر ەتۋشى فاكتورلاردى ەسەپتەيمىز. اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ تيىمدىلىگىنە ەگىننىڭ دۇرىس ءپىسۋى، مال شارۋاشىلىعىنداعى ونىمدىلىك جانە ت.ب. سونىمەن قاتار، ەڭبەك شىعىندارىن ەسەپكە الامىز.
ءوندىرىس كولەمىنىڭ ارتۋى، ساپاسىنىڭ ءوسۋى، شىعىنداردىڭ از بولۋى كولىك شارۋاشىلىعىنىڭ دامۋىنا، ءوندىرىستىڭ تيىمدىلىگىنىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتەدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدا ءونىمنىڭ وتكىزۋ ارنالارىنىڭ دا ماڭىزى زور. ول ارقىلى حالىقتىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرادى، تابىستىڭ وسۋىنە اكەلەدى. تيىمدىلىكتىڭ باستى ماسەلەسى - نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن تۇتىنۋ قۇنىن ءوندىرۋ كەزىندە رەسۋرستاردى مەيلىنشە ۇنەمدەۋ. وسى جاعدايدا كاسىپكەرلىك قىزمەت ءوزىنىڭ تاۋەكەلدىلىگىنە مۇلىكتىك جاۋاپكەرشىلىگى شەگىندە ۇيىمداستىرۋشىلىق، قۇقىقتىق- ءنورماتيۆتى اكتىلەرمەن انىقتالىپ، ءوندىرىس تابىستىلىعىنىڭ ەسەبىندە جۇرگىزىلەدى.
جۇمىس كۇشىنە جوعارى ىقپال تولەنگەن جاعدايدا ءوندىرىس ۇدەرىسىن تەحنيكالىق جاراقتاندىرۋ شارۋاشىلىقتى وڭتايلى جۇرگىزۋگە ىنتالاندىرىپ، تومەن بولعان جاعدايدا ءوندىرىس ۇدەرىسىنىڭ ەڭبەك سىيىمدىلىعىن ۋاقىتشا توقتاتىپ قويۋعا ىقپال ەتەتىندىكتەن، وندىرىستىك رەسۋرستار باعاسى تاۋار وندىرۋشىلەردى ارزان رەسۋرستاردى وندىرىستىك ۇدەرىسكە كەڭىنەن قولدانۋعا، ال قىمبات رەسۋرستاردى ۇنەمدەۋگە يتەرمەلەيدى. بۇل جاعدايدا تاۋاردىڭ باعاسى قوعامدا وندىرىستىك رەسۋرستاردى بولۋگە قالاي اسەر ەتكەنىن ەسكە الادى. ياعني، باعانىڭ قالىپتاسۋىنىڭ نارىقتىق تەتىگى كەلەشەكتە ءوندىرىس تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ نەگىزى بولىپ تابىلماق.
اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ تيىمدىلىگىن انىقتاۋ ءۇشىن ونىڭ ماقساتىن قوعامنىڭ ماتەريالدىق جاعدايىنىڭ وڭتايلانۋىنىڭ جانە الەۋمەتتىك فاكتورلاردى قامتاماسىز ەتۋدى ەسكەرۋ كەرەك. نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا اۋىلشارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىنىڭ ماسەلەلەرى - بۇل ەڭ قاجەتتى اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن وندىرۋشىلەردىڭ ماسەلەسى. بۇل ورايدا ءوندىرىستىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماسەلەسىن نارىقتىق ەكونوميكا جاعدايىندا ماڭىزدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق فاكتورلاردى ەسكەرمەي، قاراستىرۋ مۇمكىن ەمەس. بۇعان ءوندىرىس قۇرالدارىنا مەنشىك تۇرلەرىنىڭ وزگەرۋى دە جاتادى.
قازىرگى كەزدە ەكونوميكالىق قاتىناستار مەن ءوندىرىس جاعدايىنىڭ وزگەرۋىنە بايلانىستى نارىقتىق قاتىناستارعا كوشۋ كەزىندەگى اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن انىقتاۋ قاجەتتى دەڭگەيدە دەپ ايتا المايمىز. بۇل جاعداي ەڭ الدىمەن باعالاۋدىڭ تەوريالىق جانە ادىستەمەلىك اسپەكتىلەرىن ناقتىلاۋدى قاجەت ەتەدى.
رەسپۋبليكامىزدىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعدايلارى مەن رەفورمانىڭ ىسكە اسۋىن باعالاي كەلە، بىلاي دەگەن: «...جۇرگىزىلىپ وتىرعان ساياسات پەن مەملەكەتتىڭ نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ تاجىريبەسىندەگى ناقتىلى قىزمەتتى تيىمدىلىگىنىڭ تومەن بولۋى وبەكتيۆتى تۇردەگى كەدەرگى فاكتورلاردان باسقا كەيبىر جاعدايلاردا ويلانباي قابىلدانعان شارالار مەن شەشىمدەردىڭ اسەر ەتۋىنەن، تەحنيكالىق قاتەلەردەن بولادى». سوندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ەكونوميكالىق احۋالدى جان-جاقتى قولداۋ قاجەت. ءقازىر رەفورمالاۋ ۇدەرىسىندەگى اۋىل شارۋاشىلىعى جاعدايى ءماندى دەڭگەيدە وزگەرەدى.
ادەبيەتتەر:
1. ن.يا.كوۆالەنكو، «ەكونوميكا سەلسكوگو حوزيايستۆا»، كۋرس لەكسيي، موسكۆا 1998گ.
2. ا. مۇقاشيەۆ «اۋىل شارۋاشىلىعى ءوندىرىسىنىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن ارتتىرۋدىڭ ىلىمدىك نەگىزدەرى»، 2000 ج. №5.
3. ا.سەيداحمەتوۆ «اگروبيزنەستىڭ ەكونوميكالىق نەگىزدەرى»، الماتى، «ەكونوميكا» 2001 ج. 89-97 بەت.
شىمكەنت اگرارلىق كوللەدجى
ە9-161 توبىنىڭ ستۋدەنتى
ءساتتۇرعان رامازان
جەتەكشى: ۋتەشوۆا گ.م.
You Might Also Like
-
عالامتور دەگەن عاجاپ بار، بەس قۇرلىققا تاراعان، كۇن-تۇن دەمەي قاجەتكە جاراتادى بار ادام.
-
بەيبارىستىڭ اكەسى داۋلەتتى ادام. ۇيلەرى كەڭ سارايداي. شەتەلدىك قىمبات كولىكتەرى دە بار. بەيبارىستىڭ قالاعان زاتى اكەسىنىڭ ارقاسىندا قول جەتىمدى بولاتىن. سودان بولار، ول تىم ەركەتوتاي، ءارى جالقاۋلاۋ...
