اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ءتورت تۇلىك فيزيولوگياسى سالاسىنداعى ءىرى عالىم
بەلگىلى عالىم 1928 جىلدىڭ 1 تامىزىندا سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى، شال اقىن اۋدانى، اقسۋ اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. «وزەرنىي» كەڭشارىندا باستاۋىش سىنىپتارىن ءتامامداپ، كەيىن پەتروپاۆلوۆسك قالاسىنداعى №45 تەمىر جول مەكتەپ-ينتەرناتىندا جەتى جىلدىق ءبىلىم الادى. وسى ارالىقتا اتا-اناسى، ەكى بىردەي اعاسىنان ايىرىلىپ، ءىنىسى ەكەۋى قالعان بولاتىن.
1947 جىلى پەتروپاۆل مالدارىگەرلىك تەحنيكۋمىم ءتامامداپ، ومبىداعى س.م. كيروۆ اتىنداعى اۋىلشارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنا وقۋعا تۇسەدى. وقۋدى اياقتاعاننان كەيىن قازاقكسر عا اسپيرانتۋراسىنا جىبەرىلەدى.
قازيس تاشەن ۇلىنىڭ قىزمەت جولى 1952 جىلى قازاقكسر عا ەكسپەريمەنتالدى بيولوگيا ينستيتۋتىندا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر مىندەتىنەن باستالدى. بۇدان كەيىنگى قىزمەتى فيزيولوگيا ينستيتۋتىمەن بايلانىستى بولدى.
عالىم «كۇيىس قايىراتىن مالدىڭ اسقورىتۋ فيزيولوگياسى» اتتى ديسسەرتاسيالىق زەرتتەۋ جۇمىسىندا العاش رەت كۇيىس قايىراتىن ءتورت تۇلىكتىڭ تاز قارىنىندا ميكروبيولوگيالىق اقۋىزداردىڭ جيناقتالۋ ءۇردىسى ازىق راسيونى مەن اس قورىتۋ جولىنا تۇسەتىن سىلەكەي مولشەرىنە بايلانىستى ەكەنىن انىقتادى.
1961 جىلدان باستاپ ق. تاشەنوۆ قازاقكسر عا فيزيولوگيا ينستيتۋتىنىڭ اسقورىتۋ فيزيولوگياسى زەرتحاناسىندا مەڭگەرۋشى قىزمەتىن اتقارىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى ءتورت تۇلىكتەردىڭ اسقورىتۋ جۇيەسىن زەرتتەۋمەن اينالىستى. سونىمەن قاتار، ۇيقى بەزى مەن ءوت جولدارىن ءبولۋدىڭ حيرۋرگيالىق وپەراسيا ارقىلى جۇزەگە اسىرۋدى ويلاپ تاپتى. قازيس تاشەن ۇلى ويلاپ تاپقان تۇتىكتىك ءادىستىڭ جاڭا نۇسقاسىنىڭ ءبىرى – يننەرۆاسيا مەن قان تامىرلارىن ساقتاي وتىرىپ، ۇلتاباردان كىشى اسقازاندى ءبولىپ الۋ. عالىمنىڭ بۇدان كەيىنگى زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسى 1967 جىلعى «ساۋىن مالىنىڭ اسقورىتۋ بەزدەرىنىڭ قىزمەتى» اتتى دوكتورلىق ديسسەرتاسياسىندا كورىنىس تاپتى.
قازيس تاشەن ۇلى ءتورت تۇلىك مالدىڭ اسقورىتۋ مۇشەلەرى مەن ءسۇت بەزدەرىنىڭ قىزمەتىن رەتتەۋدە بۇيرەك، قالقانشا جانە جىنىس بەزدەرىنىڭ ماڭىزىن انىقتادى. عالىم قوزى مەن قويدىڭ زات الماسۋ ۇردىسىندەگى باۋىردىڭ ءرولىن انىقتاۋ ءۇشىن قاقپا مەن باۋىر تامىرلارىنىڭ انگيوستاميا ءادىسىن ويلاپ تاپتى. بۇل ءادىس تەرەڭىرەك ورنالاسقان قان تامىرلارىنان قان الۋعا مۇمكىندىك بەردى.
1975 جىلى ق.ت.تاشەنوۆ قازاقكسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى بولىپ سايلاندى. وسىدان باستاپ عالىم چەحوسلوۆاكيا، پولشا، سلوۆاكيا ەلدەرىنىڭ ءبىرقاتار ينستيتۋتتارىمەن بىرلەسىپ، كۇيىس قايىراتىن مالداردىڭ اس قورىتۋ جۇيەسىندەگى ازوتتى الماسۋ جانە نەيروگۋمورالدى رەتتەۋدى انىقتاۋ ماقساتىندا زەرتتەۋ جۇرگىزەدى.
1980 جىلدان باستاپ قازيس تاشەن ۇلى قازاقكسر عا فيزيولوگيا ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتتى. الدىمەن، ديرەكتوردىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى، كەيىنىرەك ينستيتۋت ديرەكتورى بولىپ تاعايىندالدى. وسى ارالىقتا عالىمنىڭ باستاماسىمەن «ليمفا ءتۇزىلۋ فيزيولوگياسى» جانە «ءونىمدى جانۋارلار فيزيولوگياسى» بويىنشا بۇكىلوداقتىق باعدارلاماسى ازىرلەندى. سونداي-اق، تامىر قان اينالىمى مەن ليمفا اينالىمىنىڭ فيزيولوگياسى بويىنشا بۇكىلوداقتىق سيپوزيۋم، ي.پ.پاۆلوۆ اتىنداعى بۇكىلوداقتىق فيزيولوگيا قوعامىنىڭ ءحىىى سەزدى، قازاقستان فيزيولوگيا قوعامىنىڭ V سەزدى وتكىزىلدى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى عالىم بيولوگيا عىلىمىن دامىتۋدىڭ باستى باعىتتارىنىڭ كونسەپسياسىن دايىنداۋعا قاتىسىپ، 1994 جىلى ق ر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى بولىپ سايلاندى.
قازيس تاشەن ۇلى بىلىكتى كادرلاردى دايارلاۋعا ەرەكشە ءمان بەرگەن ەدى. ول كىسىنىڭ باستاماسىمەن 25-كە جۋىق عىلىم كانديداتتارى مەن دوكتورلارى دايىندالدى. جالپى عىلىمي زەرتتەۋلەرىنىڭ ناتيجەسىندە 250-دەي عىلىمي ەڭبەك، ونىڭ ىشىندە 4 مونوگرافيا جاريالاندى. اۆتوردىڭ 20 شاقتى ەڭبەگى اعىلشىن، نەمىس، چەح تىلدەرىنە اۋدارىلدى. عالىمنىڭ ونەرتابىستارى ءۇشىن العان اۆتورلىق كۋالىكتەرى، وقۋلىقتارى دا بار. سونىمەن قاتار، ءتورت تۇلىك مالدىڭ اس قورىتۋ مۇشەسىنىڭ قىزمەتى جانە ونى رەتتەۋ مەحانيزمىمەن بايلانىستى حيرۋرگيالىق وپەراسيانىڭ 20 ءتاسىلىن ويلاپ تاپتى.
وتاندىق عىلىم سالاسىن دامىتۋعا ايتارلىقتاي ۇلەس قوسقان قازيس تاشەن ۇلى 2015 جىلى ءساۋىر ايىندا 87 جاسىنا قاراعان شاعىندا ومىردەن ءوتتى. دەگەنمەن، عالىمنىڭ ارتىنان وشپەس مۇراسى ساقتالىپ قالدى. بۇگىندە قازاقستان عىلىمىنىڭ تاريحى مۋزەيىنىڭ قورىندا عالىمنىڭ «زاكونومەرنوستي ۆساسىۆاتەلنوي دەياتەلنوستي جەلۋدوچنو-كيشەچنوگو تراكتا»، «رەگيونارنايا ميكروگەموديناميكا ي ليمفووبرازوۆانيە»، «دەياتەلنوست پيششيەۆاريتەلنىح جەلەز ۋ لاكتيرۋيۋششيح جيۆوتنىح»، «ميكروەلەمەنتى ۆ دەياتەلنوستي پيششيەۆاريتەلنىح جەلەز»، «حيرۋرگيچەسكيە مەتودى يسسلەدوۆانيا فيزيولوگيي پيششيەۆاريتەلنوي سيستەمى ي مەحانيزمى ەە رەگۋلياسيي» سىندى ەڭبەكتەرى، فوتوسۋرەتتەرى، ماراپات كۋالىكتەرى، العىس حاتتارىنىڭ، قۇجاتتارى مەن اۆتورلىق پاتەنتتەرىنىڭ كوشكىرمەسى ساقتاۋلى تۇر.
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:
1. كازيس تاشەنوۆيچ تاشەنوۆ. ماتەريالى ك بيوبيبليوگرافيي ۋچەنىح كازاحستانا. گل.رەد. ن.ا. ايتحوجينا. – الماتى: ارىس، 2004. – 107 س.
سماگۋلوۆا جانار، قازاقستان عىلىمىنىڭ تاريحى مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى
You Might Also Like
-
...قالماقتار ءسۇرىلىپ كەتكەننەن كەيىن كوپ جەر بوسايدى. ونى بۇرىنعى مەجە بويىنشا جايما-جاي بولىستىرە الماي، قازاق پەن قىرعىزدىڭ ورتاسىندا شاتاق شىعادى. قىرعىزدار قالماقتار سۇرگىنىنە دەيىنگى زاماندا ج...
-
بىردە ۇمبەت، مامبەت، تىلەكە ۇشەۋى اتتارىنا ءمىنىپ، ساۋكەلە سىندى قالپاق كيىپ كەلە جاتادى. ۇشەۋىنىڭ دە ساقالدارى بەلۋارلارىنا تۇسكەن. ۇشەۋى دە سەكسەنگە جاقىنداپ قالعان ەكەن. سوندا بۇلارعا بۇلاقتان سۋ...
