InfoHub Logo

...قالماقتار ءسۇرىلىپ كەتكەننەن كەيىن كوپ جەر بوسايدى. ونى بۇرىنعى مەجە بويىنشا جايما-جاي بولىستىرە الماي، قازاق پەن قىرعىزدىڭ ورتاسىندا شاتاق شىعادى. قىرعىزدار قالماقتار سۇرگىنىنە دەيىنگى زاماندا جايلاپ جۇرگەن ىلەنىڭ باسىن، ءۇشارالدى بەر دەسە، قازاقتار كونبەيدى. تالاستان شىمكەنتكە دەيىن بۇرىن قىرعىز جايلاپ جۇرگەن جەر دەسە دە، قازاقتار بولمايدى. بۇل ۋاكىتتا جەتىسۋداعى قىرعىزداردى سارىباعىش رۋىنداعى ماماتقۇلدىڭ ۇلى بولاتتان تۋعان ەسەنقۇل بيلەپ تۇرعان. ونى «شوڭ باتىر» دەپ قويىسقان. سولتىنى بولەكباي اتالىپ كەتكەن قاراقشىنىڭ ۇلى بايسەيىتتەن تۋعان كەبەكباي بيلەپ تۇرعان. ول قوشايدىڭ موماقان دەگەن ۇلىنا اقىل سالىپ تۇرعان. موماقاننىڭ جامانسارت دەگەن ءبىر تۋعانىنىڭ تولەپبەردى دەگەن ۇلى پىسىق شىعىپ، سوزگە ارالاسا باستاعان. ول كەزدە سارىباعىش، سولتىلار كەتمەنتوبە، تالاستىڭ باسىندا شۋدىڭ اياعىندا تۇرىسقان ەكەن. قازاقتارمەن سوعىسۋ ءۇشىن تالاستىڭ اياعىنداعى قاپقا دەگەن جەردە جينالا باستايدى. ساياقتىڭ قابا ۇرىعىنان شىققان سادىر باتىر، ءتۇنقاتار ۇرىعىنان ارزىمات، شاعىر ۇرىعىنان قاشىكە كەلەدى. ەسەنقۇل سادىرعا: «كەتمەنتوبەدەن قاتپاعا كوشىپ كەلىپ ورنىق، قازاققا تالاستى بەرمەيمىز»، — دەيدى. سادىر قول قۇرىپ، تالاستىڭ اياعىنداعى قازاقتاردى شاۋىپ، شىمكەنتكە ىسىرادى. قاپقاعا قورعان سالدىرىپ، «حان سادىردىڭ ورداسى» دەيدى، ىلەنىڭ باسىنداعى قازاقتاردى دا قىرعىزدار سۇرە باستايدى. ولار ارىزدانىپ ابىلاي حانعا بارىسادى. ابىلاي: «قىرعىزدارعا تيىسپەڭدەر، قويىڭدار»، — دەيدى. وعان بولماي، ءۇيسىن قازاقتارىنان شىققان بەردىقوجا قىرعىزدارعا شابۋىل جاساپ، جىلقىعا تيە بەرەدى. جىنى كەلگەن سادىر مەنەن موماقان ونى شىمكەنتكە دەيىن ءسۇرىپ شابادى. وسى شابىستا ءۇيسىن قازاعى جاپەكتىڭ قاۋمەن دەگەن ۇلى ولەدى. بەردىقوجا وسىدان جيىرما-جيىرما بەس جىل ىلگەرىدە تاشكەن شاھارىنداعى تالاستا ولتىرىلگەن شۇڭگىنىڭ قارابايتىگىنىڭ قۇنىن داۋلاپ جۇرگەن بولسا، ەندى وعان جاڭا قۇن قۋعان جاپەك قوسىلادى. ەكىنشى جولعى شابىستان كەيىن بەردىقوجا ابىلايعا ءقادىرى بار دەپ تولە ءبيدى سالادى. سوندادا ابىلاي: «كىنا وزدەرىندە، بەردىقوجا، قوي دەسە بولمادىڭ، پالەگە ۇشىرايسىڭ عوي»، — دەيدى. ابىلايدان سۋسىعان بەردىقوجا ۇلى ءجۇزدىڭ باسشىسى، ارعىنداردىڭ تورەسى كوكجارلى باراق حانعا بارادى. ول بەردىقوجاعا ءتورت مىڭ قول بەرەدى.

بۇل حاباردى شولعىنشى ارقىلى ءبىلىپ تۇرعان ەسەنقۇل، قاشىكە، بولەكباي، كەبەك ءبيدى شاقىرىپ، قازاقتاردىڭ قول كۇراپ جاتكانىن ايتىپ، دايار تۇرالىق دەيدى. ولار ەلدى بورالدايدان ىلدي، ىسىق-اتادان جوعارى شوعىرلاپ، جەڭىلە قالسا، باۋامدى ورلەپ قاشپاق بولادى. بۇل ۋاقىتتا كوكجارلى باراق باس بولعان ءۇيسىن-ارعىندار قاستەكتەن اسىپ، بورالدايداعى قاشىكە باتىردىڭ اۋىلىنا قول تۇسىرەدى. دايار تۇرعان سولتى، سارىباعىش اتقا ءمىنىپ، قاتتى سوعىس باستالادى. قىرعىزدار جەڭىپ، قازاقتار قاشادى. قازاقتاردىڭ باراعى ولەدى، جاپەك اۋىر جارادار بولادى. وسىدان كەيىن جاپەكتىڭ رۋى ىلەدەن كەتەدى. سول جورتۋىلدا قازاقتاردى قۋالاپ باراتىپ قىرعىزدان تەمىرجان دەگەن ماناپ ىلەدەن ءوتىپ كەتكەن قازاقتاردىڭ ارتىنان تۇسەدى. قاشىپ بارا جاتقان قازاقتار قىرعىزداردىڭ از ەكەنىن ءبىلىپ، قايىرىلىپ، يت سوعىسىن سالادى. تەمىرجان سىرگەلى جۇرىنباي باتىردى شانىشپاق بولعاندا، قانجىعالى نايەت باتىر تەمىرجاندى شانىشىپ جىعادى. قازاقتىڭ توماش باتىرى باسا قالىپ، ءىشىن جارا تارتادى. سول ۋاقىتتا ارتتاعى قىرعىزدار كەلىپ قالىپ، جۇلىنباي، ۇسەت، التاي، بايعوزى باتىرلاردى قولعا تۇسىرەدى. تەمىرجان ءۇشىن تورتەۋىنىڭ ءبىرىن ولتىرمەك بولعاندا، بايعوزى كوزگە ءتۇسىپ قالادى. ونى اتامىز دەپ شوكەلەتىپ وتىرعىزىپ قويادى. بايعوزىنى شىعىسقا قاراتىپ، ارتىنان قىرىق قادام ولشەپ اتاتىن بولادى. سول ۋاقىتتا تەمىرجاننىڭ ءبىر تۋعانى كەلىپ: «مەنىڭ باۋىرىم ءشايىت بولدى، ەشكىمنىڭ قانىن كوتەرگىم كەلمەيدى، كەتە بەر، قازاعىم»، — دەيدى. بايعوزى تۇرام دەپ تۇرا الماي، ونە بويىنان تەر ساۋلاپ، وتىرىپ قالادى. بۇل سوعىستا قىرعىزدان ەسەنقۇل، جايىلدىڭ ۇلدارى ۇسەت، تەكە، قوسايدىڭ جامانسارتىنىڭ ۇلى تولەبەردى ءبورىباي كوزگە كورىنەدى. وسىدان سوڭ ۇسەت، تەكە، تولەبەردى، ءبورىباي — سولتىنىڭ ءتورت باتىرى اتالادى.

وسىدان كەيىن قازاقتىڭ بەردىقوجاسى تالاستىڭ اياعىنان شابۋىل باستايدى. وعان قارسى سادىر، موماقان اتتانادى. ولار قازاقتاردى شىمكەنتكە دەيىن شاۋىپ، كوپ ولجامەنەن قايتادى. بۇل شابۋىلدى ەسەنقۇل مەن كەبەك بي قولداعان ەمەس. وسى ۋاقىتتا قازاقتىڭ تولەباي (تولە بي بولار) دەگەن ءبيى قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ بيلەرىن شاقىرىپ، بۇقار جىراۋ دەگەن ابىلايدىڭ ۋازىرىنە ابىلايدى سوزگە كوندىر دەيدى. بۇقار جىراۋ جىرمەنەن:

ە-ەي، ابىلاي حانىم!
قىرعىز كوكجارلى باراقتى الدى،
سارت بەك قازاقتى الدى،
شولاققورعان، سوزاقتى الدى.
ابىلاي حان، سادىردىڭ ەندى
سەنى الماعىنا از-اق قالدى! —

دەگەن ەكەن. ابىلاي ءبىر جەڭىن كيمەي ەسىكتەن اتقىپ شىققان. سىرتتا توپتانىپ ءۇش ءجۇزدىڭ بيلەرمەندەرى تۇرعان. سوندا اشۋىنا بۋلىققان ابىلاي مىناداي دەيدى:

— ءبىر جاعىمدا قوقاندىق سارت، ءبىر جاعىمدا جۇڭگو، ءبىر جاعىمدا ورىس تۇرعاندا، ازعانتاي قىرعىزعا قىزىقپاي ءجون تۇرساق دەپ ەدىم، بولمادىندار. شۇڭگىنىڭ بايتىگى قاستىق قىلىپ قىرعىزدىڭ كوكىمىنە ۋ بەردى. سودان ورتامىز بۇزىلدى. تاشكەندى ءبۇتىن يەلەنگەندە بايتىك كىم بولماق ەدى؟!» قىرعىز-قازاقتىڭ بۇزىلعانىن پايدالانىپ قالماق بولىپ قايتا كەلگەن. قازاق بۇقار كىرىپ، قىرعىز ىسار كىرىپ، ەل تەنتىرەگەن. سول ەستەرىڭنەن شىقتى ما؟ تەنتىرەپ ءجۇرىپ تاباندارىڭ تەسىلىپ، «اقتابان شۇبىرىندى...» اتاندىڭدار. سونى ۇمىتتىندار ما؟ قالماقتان جاڭا قۇتىلىپ وتىرساق، قىرعىزدىڭ جەرىنە قىزىعىپ مىنانى باستادىندار. قوقان، جۇڭگو، ورىس ۇشەۋىنىڭ بىرەۋى قول سالسا، ەجەلدەن ءبىر تۇقىم، ءبىر بوز ءۇيلى، كەيدە قاعىسىپ، كەيدە تابىسىپ جۇرگەن قىرعىزداردىڭ پايداسى تيەدى عوي دەپ ەدىم، بولمادىڭدار. راس، سەندەر ايتقان سادىردىڭ قىلىعى ايىپ، تىنىش جاتقان ەلگە بۇلىك سالعان... ءبىزدىڭ باراقتىكى ايىپ، جورتۋىل جاساپ ءوزى بارعان... مەن قىرعىز دەپ اتتانبايمىن، سادىر دەپ اتتانام! اتتانعاندا ءۇش ۇيدەن ءبىر ادام، ەكى ادامعا ءۇش ات الىڭدار. ەكى ادامىڭ ءبىر بيە ءسۇتىن ىشەسىڭ. ات باسىنا ءبىر شىدەر، ءبىر ارقان الىڭدار.

ءوستىپ ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعى قوزعالادى. ابىلاي جولدا كەلە جاتىپ تاشكەندى الادى. قىرعىزدارعا ەلشى جىبەرىپ، ورتاداعى شاتاقتى تىنىشتىق جولىمەن شەشپەك بولادى. ەسەنقۇل كوبەك بيمەنەن كەڭەسىپ وتىرىپ، جامانسارتتىڭ تولەبەردىسىن باس قىلىپ، ءسوز بىلگەن، ءىس بىلگەن ءتورت اقساقالدى جىبەرەدى. قىرعىزداردىڭ باسقا رۋلارىنان دا ەلشىلەر قوسىلىپ وتىرىپ، تاشكەنگە قىرىق ەلشى بارادى. ول زاماندا ءاربىر رۋدىڭ ءوز باسشىلارى بولعان. ەسەنقۇل سارباعىشتان شىققانىمەنەن، جالپى تۇندىك قىرعىزداردى بيلەگەن. سارىباعىشتىڭ ءبيى اتەكە جىرىق بولعان. ساياقتى جالپى سادىر بيلەگەنىمەن، ءبيى عاداي بولعان. كوكشۇندى يبالى بي، بوستۇماقتى تاشىبەك بي، موڭعولداردى ءبىرنازار بي، جەلدەڭدى شاپاق بي، بۇعىنى ءبىرنازار بي، قىتايدى مۇسا بي، سارىنى سادىق باتىر بيلەپ تۇرعان.

ءسويتىپ، قىرعىزدان بارعان قىرىق ەلشى ابىلاي حانعا كىرىپ، وزدەرىن تانىستىرعان. شەجىرەلەردە ابىلاي حان ەلشىلەردى دەرەۋ قابىل الماي كۇتتىرىپ، سىرتىنان سىناتقانى، سىر تارتقانى ايتىلادى. قىرعىز-قازاقتىڭ بايىرعى ديپلوماتياسىنداعى: تاماق بەرىپ سىناۋ، جەگەن-ىشكەنىن بايقاۋمەنەن ءۇش كۇن وتەدى. ابىلايدىڭ تىڭشىلارى قىرعىزداردىڭ نەگىزگى ەلشىلەرىن تولەبەردى دەگەن جيىرما ءبىر جاستاعى جىگىت باستاپ كەلگەنىن جانە ءتورت اقساقال بارىن ايتادى. سودان كەيىن قىرعىزدىڭ ەلشىلەرىنەن سادىردىڭ ەلشىسىن قابىل الادى. ەلشى:

— سادىر حان مەنى حان دەپ تانىسىن دەپ ايتتى، — دەيدى. ابىلاي ۇندەمەي قويادى. سادىردىڭ ەلشىسىنە جاۋاپ بەرمەي جونەلتەدى دە، تولەبەردىلەردى وردادا قابىل الدى. ەلشىلەر قول قۋسىرىپ، سالەم ايتىپ كىرىسەدى. ابىلايدان باسقا قازاقتار قوزعالىپ، اقساقالداردى دايارلاعان ورىندارىنا وتىرعىزادى. ابىلاي ولاردى كورمەگەن بولىپ، تومەن قاراپ وتىرادى. ءبىر اۋقىمدا باسىن كوتەرىپ قاراسا، بوساعادا قول قۋسىرىپ تولەبەردى تۇرعان ەكەن. ابىلاي:

— جىگىت نەگە وتىرمايسىڭ؟ — دەيدى. سوندا تولەبەردى:

— مەن حان وتىر دەگەن جەرگە وتىرام، — دەيدى. ابىلاي ءجۇزى جىلىپ:

— كەل، قاراعىم، — دەپ وڭ جاعىنداعى ورىندى كورسەتەدى. تولەبەردى وتىرعاننان كەيىن قازاق-قىرعىزدىڭ شاتاعى جونىندەگى ءسوز قوزعالىپ، قىرعىز-قازاقتىڭ ۇلكەندەرى شاتاقتىڭ باسى سەندەردەن باستالدى دەپ، ءبىر-بىرىنىڭ ايىبىن تىزبەلەپ، ۇزاق سوزگە كىرىسەدى. تالاستى تىڭداپ وتىرعان ابىلاي ۇندەمەيدى. اقساقالدار ايىپتى بىر-بىرىنە مويىنداتا الماي كەش باتادى. قىرعىزدان بارعان ءتورت شەشەن سويلەيدى. قازاقتان شىققان سوزگە جۇيرىكتەر سويلەيدى. ەستىگەن ادامعا اربىرىنىكى تۋرا. سەن ايىپتى دەپ ەشكىم ايتاتىنداي ەمەس. ءبىر اۋقىمدا ابىلاي تولەبەردىگە قاراپ:

— سەن نەگە ۇندەمەيسىڭ؟ — دەيدى. تولەبەردى:

— مەن حان سويلە دەگەندە سويلەيمىن، — دەيدى. ابىلاي جىميىپ:

— سويلە، قاراعىم، — دەيدى. تولەبەردى شاتاقتىڭ باسىن شۇڭگىلدىڭ قارا بايتىگى كوكىمگە ۋ بەرىپ ولتىرگەننەن باستاپ، اياعىن بەردىقوجا مەن سادىرعا الىپ كەلىپ تىرەيدى. وعان شەيىن قىرعىز بەنەن قازاقتىڭ قويى قورالاس، باۋىرلاس ەل ەكەنىن ايتىپ، قالماقتى شاپسا، ءبىر شاۋىپ، قاشسا، ءبىر قاشقانىن ايتادى. قىز بەرىپ، ۇل ۇيلەندىرىپ، بوز ۇيمەن جايلاۋدا بىرگە كوشىپ جۇرگەنىن ايتادى. ءتىلى مەن ءدىلى جاقىندىعىن ايتادى.

— قۇدايدىڭ جەرىنە تالاسىپ ەلىمىزدى قىرامىز با؟ باسقا ەلگە جەم بولامىز با؟ — دەيدى. تولەبەردىنىڭ سوزىنە ابىلاي رازى بولادى. ەكەۋىنىڭ ويى ءبىر جەردەن شىققانىنا ءبىر جاعى تاڭ قالادى. ابىلاي ءبىر تىنىمنان كەيىن:

— ەسەنقۇلعا ايتا بار، سادىرىن قويدىرسىن، ءبىز بەردىقوجانى قويدىرالىق، — دەيدى.

ون كۇن مۇرسات بەرىپ، ەلشىلەردى جونەلتەدى. ول ۋاقتا سولتىنىڭ تالقا ەلى قازىرگى لۋگوۆوي تۇرعان جەردە ەكەن. بولەكباي ەلى قارابالتا، اقسۋدا ەكەن. سارىباعىش ەسەنقۇلعا حابار بەرىپ، بولعان ىستەردى، ايتىلعان كەپتەردى باياندايدى. ەسەنقۇل تولەبەردىنىڭ ءسوزىن ەپ كورىپ، كەبەك ءبيدى سادىرعا جىبەرەدى. سادىر ءوزىن حانمىن دەپ قوقىرايىپ تۇرعان ەكەن:

— مەنى حان دەپ تانىماعان سارت قۇلعا كورسەتەم! — دەيدى. ول سارت دەپ ابىلايدى ايتقان. ابىلايدىڭ تۇپكى تەگى وزبەك دەگەن كەپ بار ەكەن. سوندا كەبەك بي:

— ءىشى الانى سىرتى ءبۇتىن الادى، جونى بۇزىلعان ەلدى جونى ءبۇتىن ەل الادى، كۇشتى حان كۇشسىز حانعا قاشان كونىپ ەدى؟ ايتقان ءتىلدى الماي، ەلدىڭ قانىنا قانباق بولىپ تۇرسىڭ، باسىڭ باس، باقايشاعىڭ قارا تاس! — دەپ جونەپ كەتەدى. كەبەك بي تالقان ەلىنە كەلىپ، جايىل مەنەن موماقانعا سويلەسىپ:

— سادىر بولمادى، سەندەر جوعارىعا، ءبىز جاققا كوشىڭدەر، ولسەك، ءبىر شۇڭقىردا، ءتىرى بولساق، ءبىر توبەدە بولالىق، — دەيدى. جايىل:

— موماقان ءبىلسىن، — دەيدى. موماقان سوندا:

— ءبىز تالاستى جايلاماي سۋسامىردى جايلايىق، كازىر ورنىعىپ قالدىق، كەيىن حابار قىلىپ كوشەمىز، — دەيدى.

— كولدەنەڭ جايت بولىپ قالسا، تولەبەردىنى جىبەر، — دەپ كەبەك بي جونەپ كەتەدى. ول كەتكەننەن كەيىن سادىر موماقانعا كەلەدى. ول ەكەۋى دوس ەكەن. سادىر:

— موڭعولدار، ساياق، ءبىز جاققا سەن قوسىلساڭ، سولتى قوسىلادى. ەكەۋمىز ابىلايدىڭ شەت قاراۋىلىن شاپساق، ەلى قاشادى، — دەپ موماقاندى كوندىرەدى. ەكەۋى قول قۇراپ بارىپ، قازاقتىڭ كوسەگەنىڭ كوكجوتاسى دەگەن جەرىنەن بوتپاي، شىمىر رۋلارىن شاۋىپ، قۇدايقۇل تۇقىمىن تالقاندايدى. ابىلاي مۇنى ەستىپ، اشۋى كەلىپ، اسكەرىنە اتتانۋعا بۇيىرادى. ابىلايدىڭ قولباسىلارىنىڭ ءبىرى جاۋعاش موماقانمەن دوس ەكەن. ول ساسقالاقتاپ موماقانعا كەلىپ:

— سەن سادىرعا قوسىلما، ابىلايدىڭ قاھارىنا قالاسىڭ، — دەيدى. موماقان:

— سەنىڭ سارت قۇلىڭدى سويىپ الام، ساۋىتىن قان قىلماي شەشىپ قويسىن، ءبارىبىر ساۋىت مەنىكى، — دەيدى. جاۋعاش:

— دوستىقتىڭ مىندەتىنەن قۇتىلدىم، — دەپ كەتە بەرەدى. موماقان سادىرعا حابار بەرىپ، تولەبەردىنى ەسەنقۇلعا جىبەرەدى. ەسەنقۇل ەلىمەنەن ءۇش الماتىدا ەكەن. جايلاۋى اقبەشىمدە بولعان. ولار جايلاۋعا كەلىپ قالعان ەكەن. ەسەنقۇل قولىن الىپ جونەيدى.

ابىلاي اسكەرىن ۇشكە بولەدى. ءبىرىنشى قولدى سادىرعا قارسى تالاسقا جىبەرەدى. ەكىنشى قولدى قورعانتىنىڭ باسىنداعى سولتىلارعا جونەلتەدى. ءۇشىنشى قولمەنەن اۋليەاتاعا ءوزى كەلەدى. ءبىرىنشى قول سادىردى تىپىر ەتكىزبەي باسىپ قالادى. سادىر بالالارىمەن قولعا تۇسەدى. ابىلاي اۋليەاتانى الىپ، ەكىنشى قول كەتكەن سولتىعا قاراي اتتانادى. سولتىلار قورعانتىنىڭ بەلىنە بەكىنىپ، موماقان، جايىل، كەبەك بي باس بولىپ، ۇسەن، تەكە، يتەكە قورعاپ جاتقان ەكەن. ولار قاتتى قارسىلىق كورسەتىپ، ابىلايدىڭ ەكىنشى قولىن قاشىرادى. ءبىراق ابىلاي كوپ قولمەنەن كەلىپ قالىپ، سولتىلاردى تالقاندايدى. جايىلدى بالالارىمەن قولعا تۇسىرەدى. موماقان ەلىمەن قولعا تۇسەدى. وسى كەزدە شوڭۇردان اسىپ، سارىدان قۋبىلەك، قولپاشتار كەلەدى. ولار سولتىلاردىڭ قولى ەكەن دەپ ابىلايدىڭ اسكەرىنە ۇشىراسىپ تالقاندالادى. اسپارانى اسىپ، سادىر حاننىڭ ارزىمات دەگەن ءىنىسىنىن ۇلى تۋمابي سەيىتكە كەلەدى. سەيىت:

— نەمەنە بوللىڭ؟ — دەيدى. تۋما بي:

— نەمەنە بولسىن، ەرلىگىنەن سولتى ءولدى، ەسى جوقتىعىنان قۋبىلەك پەنەن قولپاش ءولدى، — دەيدى. ابىلاي سادىردى جورعانىڭ بەلىندە باسىپ قالعان ەكەن. بۇل سوعىستا قۇسشى، سارى، ساياق، سولتىدان كوپ كىسى ولگەن، كوپ كىسى قولعا تۇسكەن. ابىلايدىڭ قولى سوقۋلىق سۋىنان قايىرا تارتىپ كەتكەن. ەسەنكۇل اسكەرىمەن سوقۋلىققا كەلگەندە، ابىلايدىڭ قولى كەتىپ قالعان بولادى. ەسەنقۇلعا كەبەك بي جولىعىپ، قازاقتاردىڭ كەتىپ قالعانىن ايتادى. ەسەنقۇل اسپاراداعى تۇما بيگە كىسى جىبەرەدى. تۇما بي كەلەدى. ول تولەبەردىنىڭ قايىن اتاسى بولاتىن. ەسەنقۇل، كەبەك بي، تۇما بي سويلەسىپ، تولەبەردىنى ابىلايعا ەكىنشى قايىرا ەلشىلىككە جىبەرمەك بولادى. ابىلاي قىرعىزداردى شاپقاننان كەيىن ءۇشقايىڭدىعا توقتاپ، دار قۇرىپ، سادىردى بالالارىمەن ولتىرەدى. سولتى ەلىنەن قوڭىربايدىڭ ۇلى جايىل، ۇسەن، تەكە، يتەكە ۇلدارى، قوساي ۇلى موماقان قولعا تۇسكەن. ولاردى دا ابىلاي دارعا تارتپاق بولادى. سوندا موماقاننىڭ دوسى جاۋعاش ابىلايدان:

— ءبىر دوسىمنىڭ قانىن بەر، — دەپ سۇراعان ەكەن. ابىلاي:

— بەردىم، — دەپ قالادى دا، دوسىڭ كىم ەدى؟ — دەپ قايىرا سۇرايدى.

— موماقان، — دەيدى جاۋعاش.

— اتتەڭ، ءبولماس-دۇر، ءسوزىم اۋزىمنان شىعىپ كەتتى، — دەگەن ەكەن ابىلاي. جاۋعاش قۋانىپ موماقانعا كەلەدى:

— سەنى ابىلاي بوساتتى، دوسىم، كەتسەڭ بولادى، — دەيدى. سوندا موماقان:

— سارت قۇل ولتىرە بەرسىن، جەتى ايەلدىڭ بالالارى ورنىمدى جوقتاتپايدى، ولىمنەن قورىقپايمىن. ودان دا مەنىڭ ورنىما اعام جايىلدى الىپ قال، ەلگە باس-كوز بولسىن، — دەيدى. جاۋعاش جايىلعا بارىپ ايتادى. جايىل:

— مەن جاسارىمدى جاسادىم، مەنىڭ ورنىما ۇلكەن بالام ۇسەن قالسىن، — دەيدى. ۇسەن:

— ءىنىم تەكە امان قالسىن، — دەيدى. تەكە:

— مەنىڭ بالالارىم بار، ۇيلەنىپ ۇلگەرمەگەن يتەكە قالسىن، — دەيدى. ءسويتىپ يتەكە امان قالادى.

ەسەنقۇل، قاشىكە، تۇما بي، كەبەك بي، سولتى جامانسارتقا كەلىپ:

— ۇلىڭ تولەبەردىنى بەر، ابىلايعا ەلشىلىككە جىبەرەمىز، — دەيدى. تولەبەردىنىڭ اناسى جاقسىلىق شىرىلداپ جىلاپ:

— جىبەرمەيمىن! — دەيدى. ەسەنقۇل:

— تولەبەردى سەنىڭ عانا بالاڭ ەمەس، ەل بالاسى، ەلدىڭ بالاسىن وزىنە بەر! — دەيدى. تولەبەردى ابىلايعا بارماق بولادى، ەندى بۇلار بارعاننان كەيىن ايتىلماق كەپتى اقىلداسادى. ەسەنقۇل:

— قازاقتارعا نەمەنە كەرەك؟ — دەپ تولەبەردىدەن سۇرايدى. ول:

— بەلگىلى ەمەس پە، قازاقتىڭ ىزدەگەنى — جەر، قونىس. بەردىقوجانىڭ قالاعانى — قۇن، مال. تولەبەردىدەن قىرعىزدارعا قاراعان جەردى سۇراعاندا:

— باسى ءۇش الماتى، سارىتاۋقىم، قىزىلقيا، سانتاش، اياعى بەتەگەلى قويتاس، ارعى جاعى قاشقار، ءۇرىمشى دەپ قىرعىز جەرىنىڭ شەگىن ناقتى ايتىپ بەرەدى. بۇعان رازى بولعان قاريالار تولەبەردىنى ابىلايعا جونەلتەدى. ابىلاي تولەبەردىنى قابىل الىپ:

— جاراستىقتىڭ شارتى مىناۋ: تالاستىڭ سۋى — سۋ شەك بولسىن، ىرعايتىعا دەيىن بەرەسىڭ، — دەيدى. سوندا تولەبەردى:

— ءسىز تالاستىڭ سۋى شەك بولسا دەيسىز، كۇيىكتىڭ بەلى شەك بولسىن. كىشىبۋرىل، شوڭبۋرىل، تۇسى تاۋى شەك بولىپ، اياعى تۇپ-تۋرا تۇيمەكەنتتەن تالاستىڭ سۋىن كەسىپ ءوتىپ، ءابىلقايىردى باسىپ، قورعانتىنى جيەكتەپ، تۇلىسكەنگە كەلىپ، ۇلاننىڭ ۇرشىعىن باسىپ، تەسكەيگە ءتۇسىپ، ىرعايتىعا شەيىن جەتسىن دەيسىز. مەنىڭ قوسارىم: بۇل جەرگە قىرعىزدىڭ قانى كوپ توگىلگەنىن بىلەسىز. سوندىقتان شوقپاردان تارتىپ، ىلەگە بارىپ، سارتاۋقۇمنان توقتالسىن، — دەيدى. قازاقتار جاپىرلاپ:

— ويباي-اۋ، بۇل نەدەپ تۇر؟! — دەيدى. ابىلاي تولەبەردىگە قاراپ:

— قازاقتار بىزگە نەمەنە قىلادى دەپ تۇر عوي، — دەيدى.

تولەبەردى ابىلايعا تىكە قاراپ ايتادى:

— تاقسىر، قىرعىزدىڭ ازايىپ قالعانى — تاۋ اراسىنا كىرىپ كەتكەنى عوي جانە جارىمى فەرعانا جاققا اۋىپ كەتكەن. كۇيىكتىڭ بەلى مەنەن بۋرىلدان بەتەگەلى قويتاسقا دەيىن قانشا جەر؟ ودان تارتىپ بۋرىل، تۇيمەكەنتتەن تومەن تالاستىڭ اياعى قانشا جەر؟ تالاستان ءابىلقايىردى باسىپ، قورعانتىعا كەلىپ جيەكتەپ، تۇيمەكەنتكە كەلىپ... وسىدان ارى قانشا جەر؟ ۇلاننىڭ ۇرشىعىمەنەن شوقپاردان بەرگى ىلدي قانشا جەر؟ قانتاۋى، بايعارا، اۋليەاتاعا دەيىن قانشا جەر؟ ىلەنىڭ باس جاعى قانشا جەر؟..سوندا تولە بي مەنەن بۇقار تورە:

— اپىرماي، جاس بالا بولىپ تۇرىپ مۇنىن ءبارىن قايدان بىلەسىڭ؟ — دەيدى. تولەبەردى:

— ءاربىر ادام بالاسى تۋعان جەرىن، كىندىك قانى تامعان جەرىن ءبىلۋى مىندەت، — دەپ جاۋاپ بەرەدى. تولەبەردىنىڭ سوزىنە ابىلاي جىعىلىپ، تالاسقا دەيىنگى جەردى الىپ توقتايدى. ءبىراق قازاق-قىرعىز ءىشى مۇنىمەنەن تىنىپ قالماسىن بىلگەن ابىلاي تولەبەردىنى «اق ءۇيلى ەلشى» دەپ اتاپ، وزىمەنەن قوسا قازاققا الىپ كەتەدى.

«ابىلاي حان زامانىندا شانىشقىلى بەردىقوجا باتىردى جەرگە تالاسىپ، كەكتەسىپ ءجۇرىپ، رۋى ازدىعىنان وشتەسكەن دۇشپان، وسىپ-ونگەن رۋ تۋعانى كوپتىگىنەن ۇستاپ الىپ ولتىرەيىن دەپ جاتقان ەكەن:

تۋىسقانى از ەردىن ەرلىگى زايا،
تىلەۋقورى جوق ەردىڭ ەڭبەگى زايا.
ەكىدەن كىشى بالام
ەرجەتكەن سوڭ، بالەم،
قاراتال-قوياندىعا قوسىڭدى تايا! —

دەگەن ەكەن. سول ايتقانى ايتقانداي بولىپ، ەكىدەن كىشى، ءۇشىنشى بالاسى ەرجەتىپ، ات ارقاسىنا مىنگەن سوڭ، اكەسىن ولتىرگەن ەكى اعايىندى نەمە ەكەن، سول ەكەۋىنىڭ ءبىرىن قاراتال-قوياندىدا ءولتىرىپ، ءبىرى قاشىپ: «بۇل ارقادا بولسام، مەنى ءتىرى قويماس»، — دەپ بۇحارا جاققا كەتكەن ەكەن. سونى قويماي قۋىپ بارىپ، سول بۇحارادا جۇرگەن جەرىندە ءولتىرىپتى. بەردىقوجانى جوقتاعان جوقتاۋىندا ايتىلعان ەكەن:

— مىنگەنى بەردەكەمنىڭ قارا الا اياق، جاۋ، شىركىن، كەسكىلەپتى-اۋ اياماي-اق.

بەردىقوجا باتىر بالالارىن سىناعاندا، بىلايشا سىنايدى ەكەن. ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى ءۇش بالاسى بولىپتى، بىر-بىرىمەن تەتەلەس تۋعان.
ءبىر پىشاقتىڭ سابىن جەرگە تىرەپ، ۇشىن جوعارى قاراتىپ، بالالارىنا:

— انا جاقتان دومالاپ كەلىپ، مىنا پىشاقتىڭ ۇستىنەن وتىڭدەرشى، — دەيدى ەكەن.

ۇلكەن ەكى بالاسى دومالاپ كەلۋىن كەلىپ، ءدال پىشاققا جاقىن كەلگەندە، تايقىپ، جالتارىپ اۋنايدى ەكەن. ەكىدەن سوڭعىسى پىشاقپەن جۇمىسى جوق، جالتارماي-بۇلتارماي اۋنايدى ەكەن. پىشاقتى ءوزى جالتارتادى ەكەن.

...ءوزىن جاۋ ولتىرەرىن بىلگەن سوڭ جولداسىنا ايتقان ەكەن:

— جاۋ جەرىندە قالدىم عوي، مەنىڭ سۇيەگىمدى الىپ كەتە الماسسىڭدار، ءبىر بارماعىمدى كەسىپ الىپ، ماڭايلاس جەرلەرىڭە كوم دە، سوعان تام سالىپ، «بەردىقوجا تامى» اتاندىرىڭدار. مەنى ەسىنە العاندار دۇعا قىلىپ وتەر، — دەپ.

داعاندەلى وزەنىنىڭ جاعاسىنا تام سالىپتى، شوشاق مولا كۇنى بۇل كۇنگىشە كۇلاماي تۇر دەسەدى. داعاندەلى وزەنى قارقارالىعا قاراعان ەلدىڭ شەتىندە، كوكشەتاۋ، دۋانا تاۋلارىنان كورىنىپ تۇرادى. جۇرگىنشىنىڭ قارا جولىنىڭ ۇستىندە، جەتىسۋ بارعاندار: «قوزى كورپەش — بايان تامىن كوردىك، شانىشقىلى بەردىقوجا تامىن كوردىك، — دەسەدى.

— تاۋىڭنىڭ ارقار دەگەن اتى — كۇلجا،
جىگىتتەر، اتقا تۇيە تەگىن ولجا.
حان ابىلاي اتتانادى دەگەندى ەستىپ،
كەلىپتى شانىشقىلىدان بەردىقوجا! — دەگەن باتىر وسى!..

وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:

ءجالاڭتوس باتىر

ەلشىبەك باتىر تۋرالى

بەردىقوجا (ءى نۇسقا)

---