اۋىز ادەبيەتى الەمىنە ساياحات
5 سىنىپتار.
سىنىپتان تىس جۇمىس
تاقىرىبى: «اۋىز ادەبيەتى الەمىنە ساياحات»
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن العان بىلىمدەرىن قايتالاتا وتىرىپ، انا ءتىلى مەن ادەبيەتىن سۇيۋگە جانە قۇرمەتتەي بىلۋگە تاربيەلەۋ، پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ءتۇرى: ساياحات
ادىستەرى: رەپرودۋكتيۆتى، ساحنالىق كورىنىس، پروبلەمالىق سۇراقتار.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، سلايدتار، كىتاپتار، ەرتەگى، مۋلتفيلمدەردەن ءۇزىندى.
تەحنيكالىق – قۇرال - جابدىقتار: ينتەربەلسەندى تاقتا.
بارىسى: 1. ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى
2. قوناقتا «تازشا بالا»
3. «تۇرمىس - سالت جىرلارى»اۋلى
ا ) ءتورت تۇلىك تۋرالى جىر
ءا) ناۋرىز ولەڭدەرى
ب) باتا – تىلەك جىرلارى
4. «ماقال - ماتەلدەر» اۋلى
ا) وتان، تۋعان جەر، حالىق تۋرالى
ءا ) ەڭبەك، ەرلىك، باتىرلىق تۋرالى
ب ) دوستىق، وقۋ، ءبىلىم، ادامگەرشىلىك تۋرالى
ۆ ) ۇنەمشىلىك، اتا - انانى قادىرلەۋ تۋرالى
گ ) ءتورت تۇلىك مال، كاسىپ، ەگىنشىلىك تۋرالى
5. «جۇمباق، جاڭىلتپاشتار» اۋلى
ا ) سۋرەت بويىنشا جۇمباق ايتۋ.
ءا ) جاڭىلماي جاڭىلتپاشتار ايتۋ.
6. «ەرتەگىلەر» اۋلى
ا) كورىنىس «اياز بي» ەرتەگىسىنەن ءۇزىندى.
ءا )«جىل باسى» ەرتەگىسىنەن ءۇزىندى كورسەتۋ
ب) «باۋىرساق» ەرتەگىسىنەن ءۇزىندى كورسەتۋ
7. ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى.
1. ءمۇعالىم:- بالالار، بۇگىنگى «اۋىز ادەبيەتى الەمىنە ساياحات» اتتى سىنىپتان تىس ساباعىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر. سىنىپ وقۋشىلارىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرىنە بايلانىستى 4 توپقا بولەمىز. ءار توپقا اۋىز ادەبيەتىنە بايلانىستى ات قويامىز.
1 - اۋىل «تۇرمىس - سالت جىرلارى اۋلى»
2 - اۋىل «ماقال - ماتەلدەر اۋلى»
3 - اۋىل «جۇمباق، جاڭىلتپاشتار اۋلى»
4 - اۋىل «ەرتەگىلەر اۋلى». بىزدە قوناقتا ەرتەگى كەيىپكەرى - تازشا بالا.
حالقىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ «ادەبيەت - اسىل ءسوز» دەپ باعا بەرگەن. اسىل ءسوزدى، دارىندى ءسوزدى كوپ تىڭداپ، كوپ وقىساڭ جانىڭ سۇلۋلانىپ، سەزىمىڭ بايىپ، بويىنداعى كۇش - قۋاتىڭ ارتا تۇسەدى، ءوزىڭ دە كوركەمدەپ سويلەۋگە ۇيرەنەسىڭ.
بارلىق جۇرتتىڭ ادەبيەتى سياقتى قازاق ادەبيەتى دە ەكىگە بولىنەدى:
ءبىرىنشىسى - اۋىز ادەبيەتى، ەكىنشىسى - جازبا ادەبيەتى. اۋىز ادەبيەتى - ەلدىڭ جازۋ ونەرىن بىلمەي جۇرگەن كەزىندە شىققان ءسوز ونەرى. جازۋ ونەرى بولماعان سوڭ، ەلدىڭ تاريحى، ءومىرى، تۇرمىسى، سالتى، تۋعان جەرى، ونەرى، ارمانى ادەمى، ءماندى اڭگىمەلەرمەن ايتىلعان. اراعا سان عاسىرلار سالىپ، اتادان بالاعا اۋىزشا جەتكەن. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن شىعارۋشىلاردىڭ اتى - جوندەرى بىزگە بەلگىسىز. اۋىز ادەبيەتى ارقىلى حالقىمىزدىڭ دانالىعىنان، تانىمىنان، تالىمىنەن، مىنەز - قۇلقىنان، تۇرمىس - تىرشىلىگىنەن حاباردار بولامىز.
(ەسىك قاعىلىپ تازشا بالا كىرەدى دە، بالارمەن سالەمدەسىپ، وتىرىك ولەڭنەن ءۇزىندى وقيدى).
تازشا بالا:... جۇك ارتىپ ينەلىككە ەرتە كوشتىم،
شۇيكەلەپ سارى مايدان ارقان ەستىم.
مۇرتىنا شەگىرتكەنىڭ ات ارقانداپ،
دەگەندە ءولدىم - تالدىم ارەڭ شەشتىم.
ءمىندىم دە اقساق قوڭىز اياندادىم،
بولدىرتىپ اياڭىمەن قويان الدىم.
اپىرماي، سول قوياننىڭ سەمىزىن - اي،
كوتەرىپ قوڭىزىما قويا المادىم!...
ءمۇعالىم:
- بالالار، بۇل كىم بولعانى؟
- تازشا بالا.
- دۇرىس ايتاسىڭدار بالالار. تازشا بالا بىزگە ەرتەگى الەمىنەن قوناققا كەلىپتى جانە ءار اۋىلدى ارالاپ سەندەردىڭ حالقىمىزدىڭ باي اۋىز ادەبيەتىنەن قانشالىقتى حاباردار ەكەندەرىڭدى بىلگىسى كەلەدى.(تازشا بالانى «تۇرمىس سالت اۋلىنا» قوناققا وتىرعىزادى).
قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى - تۇرمىس - سالت جىرلارى. كۇندەلىكتى تۇرمىستا ولەڭ ايتۋ قازاقتىڭ ەڭ قاسيەتتى سالتى بولعان. ونداي ولەڭدەردى، جىرلاردى سوندىقتان تا تۇرمىس - سالت جىرلارى دەپ اتايدى. تۇرمىس سالت جىرلارىنىڭ تۇرىنە بەسىك جىرى، تۇساۋ كەسەر جىرى، جار - جار، توي باستار، بەتاشار، باتا - تىلەك، جوقتاۋ سياقتى سالتقا بايلانىستى تۋعان جىرلار جاتادى.
تۇرمىس - سالت جىرلارىنىڭ ءتورت تۇلىك مالعا، باسقا جانۋارلارعا ارنالعان تۇرلەرى كوپ. مالدىڭ ءوز تولىنە مەيىرلەنۋىن ايتۋ ارقىلى «قوي سۇيەدى بالاسىن قوڭىرىم» ادام بالاسى ءوزىنىڭ دە مالعا ەرەكشە ءسۇيسىنۋىن جىرلايدى.
1 - وقۋشى: «مالدىڭ بالاسىن ءسۇيۋى» مانەرلەپ وقىدى
2 - وقۋشى: تۇرمىس – سالت جىرلارىنىڭ ەڭ كوپ ءتۇرىنىڭ ءبىرى ناۋرىز جىرلارى. كوكتەمنىڭ كەلۋىن جاڭا جىلدىڭ كەلۋى دەپ تۇسىنگەن حالىق كۇن جىلىپ، مال كوككە تويىنعان شاقتى قۋانىش كورىپ، جاۋىن كوپ بولسىن، اق مول بولسىن، ەلگە توقشىلىق بولسىن دەپ ولەڭدەر ايتقان. ونى ءبىز ناۋرىز جىرلارى دەيمىز.
3 - وقۋشى «ناۋرىز ولەڭدەرى» مانەرلەپ وقۋ.
4 - وقۋشى: باتا - تىلەك جىرلارىنان ءۇزىندى.
تازشا بالا: كەرەمەت، مەن بالالارىڭ تەرەڭ بىلىمىنە وتە ريزامىن.
ءمۇعالىم: تازشا بالا، «تۇرمىس - سالت اۋلىنىڭ» بالالارىنىڭ ونەرلەرىن تىڭداپ بولساڭىز، كەلەسى اۋىلعا قوناققا بارايىق.
1 - وقۋشى: «ءسوزدىڭ كوركى - ماقال» دەگەن اتالى ءسوز بار. ماقالدىڭ كومەگىمەن ايتايىن دەگەنىڭدى ۇنامدى دا ۇتىمدى جەتكىزۋگە بولادى. ماقال - ماتەلدەر - اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ماقال - ماتەلدەردە كوبىنەسە ناقىل، اقىل ايتىلادى.
جاماننان ساقتاندىرىپ، جاقسىنى ۇلگى ەتەدى.
ءمۇعالىم: وتان، تۋعان جەر، حالىق تۋرالى ماقال - ماتەلدى كىم بىلەدى؟
وقۋشىلار جاۋابى تىڭدالادى. ءمۇعالىم ماقال - ماتەلدەردىڭ تاقىرىپتارىنا توقتالىپ، وقۋشىلار سول تاقىرىپتارعا ساي ماقال - ماتەلدەر ايتادى.
1. تۋعان جەردەي جەر بولماس،
تۋعان ەلدەي ەل بولماس
2. ەرىنشەك ەگىنشىدەن
ەلگەزەك ماساقشى وزىپتى.
3. ەرلىك بىلەكتە ەمەس، جۇرەكتە.
4. تاتۋلىق - تابىلماس باقىت.
5. جىگىتتى - جولداسىنان تانى.
6. ونەر الدى - قىزىل ءتىل.
7. اقىلدى ادام - باتپان - اق
اقىلسىز ادام - ساسقالاق.
8 قاسىقتاپ جيناعاندى
شومىشتەپ توكپە.
9. اكە - اسقار تاۋدىڭ
انا - شالقار تاۋدىڭ.
كەلەسى اۋىلىمىزعا جول تارتايىق «جۇمباق، جاڭىلتپاش» اۋىلى.
1 - وقۋشى: جۇمباق - اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ءتۇرى. ول - ادامداردىڭ ءبىر نارسەنىڭ بەلگىلەرىن ەكىنشى نارسەنىڭ بەلگىلەرى ارقىلى جۇمباقتاپ ايتۋ ونەرى. جۇمباق ادامنىڭ دۇنيەتانۋ جولىنداعى ويىنىڭ، قيالىنىڭ شاماسىن بىلدىرەدى» دەگەن. ينتەراكتيۆتى تاقتادان سۋرەت كورسەتىلىپ وقۋشىلار شەشۋى سۋرەتكە ساي كەلەتىن جۇمباقتار ايتىپ جارىسادى.
ءمۇعالىم: جاڭىلتپاش - قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ شاعىن جانرى. جاڭىلتپاش جەكە بالانىڭ ەرمەگى ەمەس، ول - كوبىنىسە جۇرت جينالعان جەرلەردە بالالاردىڭ تەز دە، جاڭىلىسسىز، دىبىستاردى انىق سويلەۋىنە داعدىلانۋىنا ۇيرەتەتىن ولەڭ - ويىن. ونىڭ ويىندىق سيپاتى بالالاردىڭ ءبىر - بىرىمەن جارىسا كەزەكپە - كەزەك ايتىسۋىندا جاتىر. ەرتەرەكتە جاڭىلتپاش بالالار عانا ەمەس، ەرەسەكتەردىڭ دە ەرمەگى بولعان. ءبىراق ول ۇلكەندەر اراسىندا باسقاشالاۋ قىزمەت اتقارعان.
«ەرتە كەزدە ويىن - ساۋىقتاردا جاڭىلتپاش ايتقىزۋ قازاقتىڭ سالتى بولعان. جاڭىلتپاش جينالعان جۇرتتى كۇلدىرۋ، ءتىل ۇستارتۋدى كوزدەۋمەن قاتار، ول ولەڭ، ءان بىلمەيتىن جاستارعا بەرىلەتىن جازا ەسەبىندە قولدانىلعان»،- دەپ جازادى بەلگىلى فولكلوريست عالىم م. عابدۋللين.
تازشا بالا «ەرتەگىلەر» اۋىلىندا.
1 - وقۋشى: ەرتەگىلەر اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ كونە جانرىنا جاتادى. بۇلاردا كوبىنەسە ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن نەمەسە مۇلدە كەزدەسپەيتىن، ويدان شىعارىلعان وقيعالار باياندالادى. ول اۋىزشا ايتىلىپ، ەل ەسىندە عاسىرلار بويى ساقتالىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكەن. ءار كەزەڭدە ەرتەگى ايتۋشىلار ءوز جاندارىنان ەرتەگى مازمۇنىنا جاڭا وقيعالار قوسقان. ءسويتىپ ول ۇنەمى جاڭارىپ، تولىقتىرىلىپ، جەتىلدىرىپ وتىرعان.
حالىق ەرتە كەزدە - اق ءارقاشان زۇلىمدىقتى ادىلەتتىك جەڭەدى، ادام تابيعاتتىڭ اساۋ سىرلارىن ءبىلىپ، امالدار قولدانا الاتىن بولادى دەپ سەنگەن. جاقسى ءومىردى اڭساعان، قاشىقتارعا تەز جەتۋدى، عاجاپ كۇشتى بولۋدى، كوككە ۇشۋدى، جەر استىنا ءتۇسىپ، اسىل قازىناسىن الىپ، پايدالانۋدى ارمانداعان.
ەرتەگىلەر كوبىنەسە قارا ءسوز تۇرىندە، كەيدە ولەڭ ءسوز تۇرىندە دە كەزدەسەدى. قارا ءسوزدى اڭگىمە كۇيىندەگى ەرتەگىلەردە تاقپاقتاپ ايتۋ ءجيى قولدانىلادى. ولاردان «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە ەشكى قۇيرىعى كەلتەدە» دەگەن سياقتى ۇيقاسىمدى كەلەتىن سوزدەردى كوپتەپ تابۋعا بولادى. ەرتەگىلەردىڭ حايۋاناتتار تۋرالى، قيال - عاجايىپ، شىنشىل ەرتەگىلەر سياقتى تۇرلەرى بار.
ءمۇعالىم: وقۋشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن «اياز بي» ەرتەگىسىنەن كورىنىس تاماشالايىق.
بالالار، كورىنىستەن بايقاعانىمىزداي جانە جالپى ەرتەگىلەردىڭ ءتىلى كوركەم، قاراپايىم، تۇسىنىككە جەڭىل كەلەدى. ەرتەگىلەر ارقىلى حالقىمىز ءوز ءومىرىن جاقسارتۋداعى ارمان - تىلەكتەرىن، تاماشا قيالدارىن بىلدىرگەن. ەرتەگىلەردى وقي وتىرىپ ءوزىڭ دە قيالداۋعا، ارمانداۋعا ۇيرەنەسىڭ. ەرتەگىنىڭ كوركەم دە جەڭىل ءتىلى قيالىڭا قانات ءبىتىرىپ، ارمانىڭدى اسقاقتاتادى، قايراتتى ىستەرگە قۇلشىندىرادى. شەشەن سويلەۋگە0ءوز ويىڭدى ادەمى بايانداۋعا ۇيرەنەسىڭ.
ءار ۋاقىتتا اسىل قازىنامىز - اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلگىلەرىن كوبىرەك وقىپ، حالقىمىزدىڭ اسىل قاسيەتتەرىنەن ءنار الايىق
تازشا بالا وقۋشىلارعا راحمەتىن ايتىپ، قوشتاسادى.
سىنىپتان تىس جۇمىس
تاقىرىبى: «اۋىز ادەبيەتى الەمىنە ساياحات»
ماقساتى: وقۋشىلاردىڭ اۋىز ادەبيەتى ۇلگىلەرىنەن العان بىلىمدەرىن قايتالاتا وتىرىپ، انا ءتىلى مەن ادەبيەتىن سۇيۋگە جانە قۇرمەتتەي بىلۋگە تاربيەلەۋ، پانگە قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋ.
ءتۇرى: ساياحات
ادىستەرى: رەپرودۋكتيۆتى، ساحنالىق كورىنىس، پروبلەمالىق سۇراقتار.
كورنەكىلىگى: سۋرەتتەر، سلايدتار، كىتاپتار، ەرتەگى، مۋلتفيلمدەردەن ءۇزىندى.
تەحنيكالىق – قۇرال - جابدىقتار: ينتەربەلسەندى تاقتا.
بارىسى: 1. ءمۇعالىمنىڭ كىرىسپە ءسوزى
2. قوناقتا «تازشا بالا»
3. «تۇرمىس - سالت جىرلارى»اۋلى
ا ) ءتورت تۇلىك تۋرالى جىر
ءا) ناۋرىز ولەڭدەرى
ب) باتا – تىلەك جىرلارى
4. «ماقال - ماتەلدەر» اۋلى
ا) وتان، تۋعان جەر، حالىق تۋرالى
ءا ) ەڭبەك، ەرلىك، باتىرلىق تۋرالى
ب ) دوستىق، وقۋ، ءبىلىم، ادامگەرشىلىك تۋرالى
ۆ ) ۇنەمشىلىك، اتا - انانى قادىرلەۋ تۋرالى
گ ) ءتورت تۇلىك مال، كاسىپ، ەگىنشىلىك تۋرالى
5. «جۇمباق، جاڭىلتپاشتار» اۋلى
ا ) سۋرەت بويىنشا جۇمباق ايتۋ.
ءا ) جاڭىلماي جاڭىلتپاشتار ايتۋ.
6. «ەرتەگىلەر» اۋلى
ا) كورىنىس «اياز بي» ەرتەگىسىنەن ءۇزىندى.
ءا )«جىل باسى» ەرتەگىسىنەن ءۇزىندى كورسەتۋ
ب) «باۋىرساق» ەرتەگىسىنەن ءۇزىندى كورسەتۋ
7. ءمۇعالىمنىڭ قورىتىندى ءسوزى.
1. ءمۇعالىم:- بالالار، بۇگىنگى «اۋىز ادەبيەتى الەمىنە ساياحات» اتتى سىنىپتان تىس ساباعىمىزعا قوش كەلدىڭىزدەر. سىنىپ وقۋشىلارىن اۋىز ادەبيەتىنىڭ تۇرلەرىنە بايلانىستى 4 توپقا بولەمىز. ءار توپقا اۋىز ادەبيەتىنە بايلانىستى ات قويامىز.
1 - اۋىل «تۇرمىس - سالت جىرلارى اۋلى»
2 - اۋىل «ماقال - ماتەلدەر اۋلى»
3 - اۋىل «جۇمباق، جاڭىلتپاشتار اۋلى»
4 - اۋىل «ەرتەگىلەر اۋلى». بىزدە قوناقتا ەرتەگى كەيىپكەرى - تازشا بالا.
حالقىمىزدىڭ رۋحاني كوسەمى احمەت بايتۇرسىنوۆ «ادەبيەت - اسىل ءسوز» دەپ باعا بەرگەن. اسىل ءسوزدى، دارىندى ءسوزدى كوپ تىڭداپ، كوپ وقىساڭ جانىڭ سۇلۋلانىپ، سەزىمىڭ بايىپ، بويىنداعى كۇش - قۋاتىڭ ارتا تۇسەدى، ءوزىڭ دە كوركەمدەپ سويلەۋگە ۇيرەنەسىڭ.
بارلىق جۇرتتىڭ ادەبيەتى سياقتى قازاق ادەبيەتى دە ەكىگە بولىنەدى:
ءبىرىنشىسى - اۋىز ادەبيەتى، ەكىنشىسى - جازبا ادەبيەتى. اۋىز ادەبيەتى - ەلدىڭ جازۋ ونەرىن بىلمەي جۇرگەن كەزىندە شىققان ءسوز ونەرى. جازۋ ونەرى بولماعان سوڭ، ەلدىڭ تاريحى، ءومىرى، تۇرمىسى، سالتى، تۋعان جەرى، ونەرى، ارمانى ادەمى، ءماندى اڭگىمەلەرمەن ايتىلعان. اراعا سان عاسىرلار سالىپ، اتادان بالاعا اۋىزشا جەتكەن. اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلگىلەرىن شىعارۋشىلاردىڭ اتى - جوندەرى بىزگە بەلگىسىز. اۋىز ادەبيەتى ارقىلى حالقىمىزدىڭ دانالىعىنان، تانىمىنان، تالىمىنەن، مىنەز - قۇلقىنان، تۇرمىس - تىرشىلىگىنەن حاباردار بولامىز.
(ەسىك قاعىلىپ تازشا بالا كىرەدى دە، بالارمەن سالەمدەسىپ، وتىرىك ولەڭنەن ءۇزىندى وقيدى).
تازشا بالا:... جۇك ارتىپ ينەلىككە ەرتە كوشتىم،
شۇيكەلەپ سارى مايدان ارقان ەستىم.
مۇرتىنا شەگىرتكەنىڭ ات ارقانداپ،
دەگەندە ءولدىم - تالدىم ارەڭ شەشتىم.
ءمىندىم دە اقساق قوڭىز اياندادىم،
بولدىرتىپ اياڭىمەن قويان الدىم.
اپىرماي، سول قوياننىڭ سەمىزىن - اي،
كوتەرىپ قوڭىزىما قويا المادىم!...
ءمۇعالىم:
- بالالار، بۇل كىم بولعانى؟
- تازشا بالا.
- دۇرىس ايتاسىڭدار بالالار. تازشا بالا بىزگە ەرتەگى الەمىنەن قوناققا كەلىپتى جانە ءار اۋىلدى ارالاپ سەندەردىڭ حالقىمىزدىڭ باي اۋىز ادەبيەتىنەن قانشالىقتى حاباردار ەكەندەرىڭدى بىلگىسى كەلەدى.(تازشا بالانى «تۇرمىس سالت اۋلىنا» قوناققا وتىرعىزادى).
قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ ۇلكەن ءبىر سالاسى - تۇرمىس - سالت جىرلارى. كۇندەلىكتى تۇرمىستا ولەڭ ايتۋ قازاقتىڭ ەڭ قاسيەتتى سالتى بولعان. ونداي ولەڭدەردى، جىرلاردى سوندىقتان تا تۇرمىس - سالت جىرلارى دەپ اتايدى. تۇرمىس سالت جىرلارىنىڭ تۇرىنە بەسىك جىرى، تۇساۋ كەسەر جىرى، جار - جار، توي باستار، بەتاشار، باتا - تىلەك، جوقتاۋ سياقتى سالتقا بايلانىستى تۋعان جىرلار جاتادى.
تۇرمىس - سالت جىرلارىنىڭ ءتورت تۇلىك مالعا، باسقا جانۋارلارعا ارنالعان تۇرلەرى كوپ. مالدىڭ ءوز تولىنە مەيىرلەنۋىن ايتۋ ارقىلى «قوي سۇيەدى بالاسىن قوڭىرىم» ادام بالاسى ءوزىنىڭ دە مالعا ەرەكشە ءسۇيسىنۋىن جىرلايدى.
1 - وقۋشى: «مالدىڭ بالاسىن ءسۇيۋى» مانەرلەپ وقىدى
2 - وقۋشى: تۇرمىس – سالت جىرلارىنىڭ ەڭ كوپ ءتۇرىنىڭ ءبىرى ناۋرىز جىرلارى. كوكتەمنىڭ كەلۋىن جاڭا جىلدىڭ كەلۋى دەپ تۇسىنگەن حالىق كۇن جىلىپ، مال كوككە تويىنعان شاقتى قۋانىش كورىپ، جاۋىن كوپ بولسىن، اق مول بولسىن، ەلگە توقشىلىق بولسىن دەپ ولەڭدەر ايتقان. ونى ءبىز ناۋرىز جىرلارى دەيمىز.
3 - وقۋشى «ناۋرىز ولەڭدەرى» مانەرلەپ وقۋ.
4 - وقۋشى: باتا - تىلەك جىرلارىنان ءۇزىندى.
تازشا بالا: كەرەمەت، مەن بالالارىڭ تەرەڭ بىلىمىنە وتە ريزامىن.
ءمۇعالىم: تازشا بالا، «تۇرمىس - سالت اۋلىنىڭ» بالالارىنىڭ ونەرلەرىن تىڭداپ بولساڭىز، كەلەسى اۋىلعا قوناققا بارايىق.
1 - وقۋشى: «ءسوزدىڭ كوركى - ماقال» دەگەن اتالى ءسوز بار. ماقالدىڭ كومەگىمەن ايتايىن دەگەنىڭدى ۇنامدى دا ۇتىمدى جەتكىزۋگە بولادى. ماقال - ماتەلدەر - اۋىز ادەبيەتىنىڭ ءبىر ءتۇرى. ماقال - ماتەلدەردە كوبىنەسە ناقىل، اقىل ايتىلادى.
جاماننان ساقتاندىرىپ، جاقسىنى ۇلگى ەتەدى.
ءمۇعالىم: وتان، تۋعان جەر، حالىق تۋرالى ماقال - ماتەلدى كىم بىلەدى؟
وقۋشىلار جاۋابى تىڭدالادى. ءمۇعالىم ماقال - ماتەلدەردىڭ تاقىرىپتارىنا توقتالىپ، وقۋشىلار سول تاقىرىپتارعا ساي ماقال - ماتەلدەر ايتادى.
1. تۋعان جەردەي جەر بولماس،
تۋعان ەلدەي ەل بولماس
2. ەرىنشەك ەگىنشىدەن
ەلگەزەك ماساقشى وزىپتى.
3. ەرلىك بىلەكتە ەمەس، جۇرەكتە.
4. تاتۋلىق - تابىلماس باقىت.
5. جىگىتتى - جولداسىنان تانى.
6. ونەر الدى - قىزىل ءتىل.
7. اقىلدى ادام - باتپان - اق
اقىلسىز ادام - ساسقالاق.
8 قاسىقتاپ جيناعاندى
شومىشتەپ توكپە.
9. اكە - اسقار تاۋدىڭ
انا - شالقار تاۋدىڭ.
كەلەسى اۋىلىمىزعا جول تارتايىق «جۇمباق، جاڭىلتپاش» اۋىلى.
1 - وقۋشى: جۇمباق - اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ءتۇرى. ول - ادامداردىڭ ءبىر نارسەنىڭ بەلگىلەرىن ەكىنشى نارسەنىڭ بەلگىلەرى ارقىلى جۇمباقتاپ ايتۋ ونەرى. جۇمباق ادامنىڭ دۇنيەتانۋ جولىنداعى ويىنىڭ، قيالىنىڭ شاماسىن بىلدىرەدى» دەگەن. ينتەراكتيۆتى تاقتادان سۋرەت كورسەتىلىپ وقۋشىلار شەشۋى سۋرەتكە ساي كەلەتىن جۇمباقتار ايتىپ جارىسادى.
ءمۇعالىم: جاڭىلتپاش - قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ شاعىن جانرى. جاڭىلتپاش جەكە بالانىڭ ەرمەگى ەمەس، ول - كوبىنىسە جۇرت جينالعان جەرلەردە بالالاردىڭ تەز دە، جاڭىلىسسىز، دىبىستاردى انىق سويلەۋىنە داعدىلانۋىنا ۇيرەتەتىن ولەڭ - ويىن. ونىڭ ويىندىق سيپاتى بالالاردىڭ ءبىر - بىرىمەن جارىسا كەزەكپە - كەزەك ايتىسۋىندا جاتىر. ەرتەرەكتە جاڭىلتپاش بالالار عانا ەمەس، ەرەسەكتەردىڭ دە ەرمەگى بولعان. ءبىراق ول ۇلكەندەر اراسىندا باسقاشالاۋ قىزمەت اتقارعان.
«ەرتە كەزدە ويىن - ساۋىقتاردا جاڭىلتپاش ايتقىزۋ قازاقتىڭ سالتى بولعان. جاڭىلتپاش جينالعان جۇرتتى كۇلدىرۋ، ءتىل ۇستارتۋدى كوزدەۋمەن قاتار، ول ولەڭ، ءان بىلمەيتىن جاستارعا بەرىلەتىن جازا ەسەبىندە قولدانىلعان»،- دەپ جازادى بەلگىلى فولكلوريست عالىم م. عابدۋللين.
تازشا بالا «ەرتەگىلەر» اۋىلىندا.
1 - وقۋشى: ەرتەگىلەر اۋىز ادەبيەتىنىڭ ەڭ كونە جانرىنا جاتادى. بۇلاردا كوبىنەسە ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن نەمەسە مۇلدە كەزدەسپەيتىن، ويدان شىعارىلعان وقيعالار باياندالادى. ول اۋىزشا ايتىلىپ، ەل ەسىندە عاسىرلار بويى ساقتالىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا اۋىسىپ، ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە جەتكەن. ءار كەزەڭدە ەرتەگى ايتۋشىلار ءوز جاندارىنان ەرتەگى مازمۇنىنا جاڭا وقيعالار قوسقان. ءسويتىپ ول ۇنەمى جاڭارىپ، تولىقتىرىلىپ، جەتىلدىرىپ وتىرعان.
حالىق ەرتە كەزدە - اق ءارقاشان زۇلىمدىقتى ادىلەتتىك جەڭەدى، ادام تابيعاتتىڭ اساۋ سىرلارىن ءبىلىپ، امالدار قولدانا الاتىن بولادى دەپ سەنگەن. جاقسى ءومىردى اڭساعان، قاشىقتارعا تەز جەتۋدى، عاجاپ كۇشتى بولۋدى، كوككە ۇشۋدى، جەر استىنا ءتۇسىپ، اسىل قازىناسىن الىپ، پايدالانۋدى ارمانداعان.
ەرتەگىلەر كوبىنەسە قارا ءسوز تۇرىندە، كەيدە ولەڭ ءسوز تۇرىندە دە كەزدەسەدى. قارا ءسوزدى اڭگىمە كۇيىندەگى ەرتەگىلەردە تاقپاقتاپ ايتۋ ءجيى قولدانىلادى. ولاردان «ەرتە، ەرتە، ەرتەدە ەشكى قۇيرىعى كەلتەدە» دەگەن سياقتى ۇيقاسىمدى كەلەتىن سوزدەردى كوپتەپ تابۋعا بولادى. ەرتەگىلەردىڭ حايۋاناتتار تۋرالى، قيال - عاجايىپ، شىنشىل ەرتەگىلەر سياقتى تۇرلەرى بار.
ءمۇعالىم: وقۋشىلاردىڭ قاتىسۋىمەن «اياز بي» ەرتەگىسىنەن كورىنىس تاماشالايىق.
بالالار، كورىنىستەن بايقاعانىمىزداي جانە جالپى ەرتەگىلەردىڭ ءتىلى كوركەم، قاراپايىم، تۇسىنىككە جەڭىل كەلەدى. ەرتەگىلەر ارقىلى حالقىمىز ءوز ءومىرىن جاقسارتۋداعى ارمان - تىلەكتەرىن، تاماشا قيالدارىن بىلدىرگەن. ەرتەگىلەردى وقي وتىرىپ ءوزىڭ دە قيالداۋعا، ارمانداۋعا ۇيرەنەسىڭ. ەرتەگىنىڭ كوركەم دە جەڭىل ءتىلى قيالىڭا قانات ءبىتىرىپ، ارمانىڭدى اسقاقتاتادى، قايراتتى ىستەرگە قۇلشىندىرادى. شەشەن سويلەۋگە0ءوز ويىڭدى ادەمى بايانداۋعا ۇيرەنەسىڭ.
ءار ۋاقىتتا اسىل قازىنامىز - اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ ۇلگىلەرىن كوبىرەك وقىپ، حالقىمىزدىڭ اسىل قاسيەتتەرىنەن ءنار الايىق
تازشا بالا وقۋشىلارعا راحمەتىن ايتىپ، قوشتاسادى.
You Might Also Like
