ايالاساڭ تابيعاتتى ايالا
تاقىرىبى: ايالاساڭ، تابيعاتتى ايالا
ماقساتى: تابيعاتتى قورعاۋ، ساقتاۋ قاجەتتىگى تۋرالى وي، ىنتا تۋعىزۋ. تۋعان جەر تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ. تابيعاتتاعى سۇلۋلىقتى كورە ءبىلۋ، ەموسيالىق اسەر الا بىلۋگە، ءوز ورتاسىندا سىمباتتى دا شىنىققان تۇلعا بولۋعا باۋلۋ، ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ.
ءمۇعالىم: - ارمىسىزدار قۇرمەتتى قوناقتار مەن ۇستازدار جانە وقۋشىلار! بۇگىنگى تاڭدا الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن عالامدىق «ەكولوگيا» ماسەلەسىنە ءۇن قوسۋ ءۇشىن «ايالاساڭ، تابيعاتتى ايالا» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
I - جۇرگىزۋشى: تابيعات، جەر – انا، وتان، تۋعان جەر، اتامەكەن دەگەن قۇلاققا جىلى ەستىلىپ، جۇرەككە شاتتىق سەزىم ۇيالاتاتىن قاسيەتتى ءقادىرلى سوزدەر.
II - جۇرگىزۋشى: ادامنىڭ ءوزى تابيعات پەن جەر – انانىڭ پەرزەنتى. جەر – انانى سۇيە ءبىلۋ ونى ايالاۋ – ادامنىڭ ازاماتتىق بورىشى.
1- وقۋشى: - تابيعاتتى قورعاۋ – ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز. ويتكەنى ءقازىر تەڭىزىمىز تارتىلىپ، ورمانىمىز كەسىلىپ، قۇنارلى جەرلەرىمىز سورتاڭدانىپ قالدى. وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە، ادام.
2- وقۋشى: - بارىدە ادامداردىڭ راقىمسىز ىستەرىنەن، تابيعاتتى ايالاي بىلگەن كەشەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتپەلەرىن ورىنداماعانىمىزدىڭ كەسىرى.
3- وقۋشى: - ارال تەڭىزى بۇل كۇندەرى سۋالىپ، سورتاڭعا اينالىپ جاتىر. سۋدىڭ تىرشىلىك كوزى ەكەنىن ۇققان اتا – بابامىز سۋعا ۇلكەن ءمان بەرگەن.
I – جۇرگىزۋشى: - اتالارىمىز سۋ بولماسا تىرشىلىكتىڭ قيىن بولاتىنىن ماقال – ماتەلدەر ارقىلى جەتكىزگەن.
II – جۇرگىزۋشى: - «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، «سۋسىز جەر – نۋسىز جەر». ەندى مىنە، «توزعان جەردە توقشىلىق بولمايدى» دەگەندەي سۋى تارتىلىپ، ءسانى كەتكەن ارال ماڭىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى دە قيىنداپ وتىر.
ارال تۋرالى سۋرەتتەرگە شولۋ جاسالادى.
4- وقۋشى: - ادامداردىڭ كىناسىنەن بۇل كۇندەرى ەلىمىزدە بۇلىنبەگەن جەر قالعان جوق. ارال ءوڭىرى، بالقاش ايماعى، قاسيەتتى اباي جەرى، تۇز باسقان سىر ءوڭىرى ءبارى دە ءوزىنىڭ كەسكىن – كەلبەتىن جويىپ وتىر.
5- وقۋشى: - شىركىن، مەن سيقىرشى بولسام، ارالدى، بالقاشتى سۋعا تولتىرىپ، قامىس قۇراقتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، قۇس بازارىن دۋمانداتار ەدىم. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا كۇنىنە قانشاما قۇستار، وسىمدىكتەر تىرشىلىگىن توقتاتادى ەكەن. نەگە دەيسىڭ بە، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى، ادامداردىڭ قاتىگەزدىگى وسىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى.
6- وقۋشى: - ال، مەن قولىمنان كەلسە ۋلى گازدارىن اۋاعا توگىپ جاتقان زاۋىت، فابريكالارعا، ماشينالارعا باقىلاۋ ورناتىپ، تارتىپكە كەلتىرەر ەدىم. وسكەمەندەگى، شىمكەنتتەگى، اتىراۋداعى زاۋىتتاردىڭ ءتۇتىنى مەن گازدارىنان قانشاما ادام، قانشاما تابيعات ۋلانىپ جاتىر. زاۋىت، فابريكا باسشىلارى بايلىققا بەلشەسىنەن كەنەلەمىز دەپ، ەڭ نەگىزگى بايلىعىمىزدان ايىرىلىپ جاتقانىن بىلە مە ەكەن؟
7- وقۋشى: - اقتوبە وبلىسىنداعى كولدەردەگى ءولىپ جاتقان اققۋلاردى كورگەندە جىلاعىڭ كەلەدى. زاۋىتتان شىققان ۋلى زاتتارى بار كولشىكتەرگە كادىمگى كول ەكەن دەپ ۇشىپ كەلگەن قۇستاردىڭ ءبارى قىرىلىپ قالعان.
8- وقۋشى: و، دوستارىم، قۇستا قانداي ايىپ بار،
كەلگەن قۇسقا قۇشاعىڭدى جايىپ قال.
الەم تەڭىز، ءومىر تولقىن، جىل قۇسى،
جەلكەندەرىن جەل كوتەرگەن قايىقتار.
I-جۇرگىزۋشى: تابيعي بايلىقتى يگەرىپ، دۇلەي كۇشىن جەڭدىك دەپ ءجۇرىپ، وزىمىزگە – ءوزىمىز قاستاندىق جاسادىق.
II-جۇرگىزۋشى: سوناۋ 1949 جىلدان باستاپ سەمەي دالاسىندا يادرولىق قارۋ جارىپ سىناق جۇرگىزىلدى.
9- وقۋشى: ءومىر قىمبات قاشاندا ءاربىر جانعا،
ونى قورعاۋ بورىشىڭ، ەلىم، وندا.
كەشەگى ءبىر جىلداردا اينالىپتى
قازاعىمنىڭ دالاسى پوليگونعا.
10- وقۋشى: اۋا-رايى بۇزىلدى جەرىمىزدىڭ
وزەن-كولى تارتىلدى ەلىمىزدىڭ.
نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق قاپتاپ كەتتى،
كورمەۋىمىز مۇمكىن بە ونى ءبىزدىڭ.
11- وقۋشى: جوق مۇندايعا توزۋگە ەندى بولماس،
وكىنىشتىڭ وپ-وڭاي ورنى تولماس.
وسىلاي دەپ پوليگون زاردابىنىڭ
اۋىزىن جاپتى قازاعىم، اكەم العاش.
I-جۇرگىزۋشى: سەمەي-نيەۆادا قوزعالىسىنىڭ تالابى بويىنشا 1991 جىلى ماۋسىمدا 40 جىل بيى ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ كەلگەن سىناقتارعا تىيىم سالىندى.
بەينەفيلم، سۋرەتتەر كورسەتىلىپ، «زامان-اي» ءانى ورىندالادى.
II-جۇرگىزۋشى: - «جەرى بايدىڭ – ەلى باي»، «كۇتە بىلسەڭ جەر جومارت» دەگەن حالىقتىڭ تۇسىنىگىندە جەر، توپىراق دەگەن ۇعىمدار ءبىر ماعىنادا ايتىلادى.
جەر-انا كەلەدى: - ۋا، ۇرپاقتارىم، قاسيەتتى جەرىمىزدى قانداي قايعىلى كۇيگە تۇسىردىڭدەر، سەندەرگە ولكەمىزدىڭ بايلىعىن، اسىل قازىنالارىن، ايدىن كولدەرى مەن تەڭىزدەرىن، تازا اۋاسىن ءبۇلدىرىپ، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭدارىن قىرىپ-جويىڭدار دەپ قالدىرعان جوق ەدىك قوي. كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، قايماعىن بۇزباستان سول تابيعي كۇيىندە يگىلىكتەرىڭە ۇستاڭدار دەپ قالدىرماپ پا ەدىك؟
اسان-قايعى: قۇيرىعى جوق، جالى جوق،
قۇلان ءقايتىپ كۇن كورەر
اياعى جوق، قولى جوق،
جىلان ءقايتىپ كۇن كورەر.
I-جۇرگىزۋشى: جەر-انا! ادامدارعا قانداي تىلەگىڭ بار؟
جەر-انا: قان توگىپ سوعىسپاڭدار، وتىنەمىن!
كۋاسى ەدىم سوعىستىڭ، ۇلى ءىستىڭ دە.
جەتپەيدى ەكەن ەش نارسە تىنىش كۇنگە،
اقىلىنان ادامنىڭ ازاپ تاۋىپ،
الماعايىپ تۇرمايتىن قىل ۇستىندە.
قوبىز ءۇنى ەستىلەدى. ساحنادا اۋرۋ بالانى تەربەتىپ، زارلاپ انا وتىر جانە بۇك ءتۇسىپ، مۇڭعا باتىپ اكە جاتىر.
انا: مانا، كۇندىز ءتاۋىپ شال نە دەپ كەتتى؟
الدە وتىرىك، الدە شىن دەمەپ كەتتى.
اققۋمەن بالانى الاستاڭدار -
دەدى – داعى، جايىمەن جونەپ كەتتى.
تۇرساڭشى، تاياۋ قالدى تاڭ اتۋعا،
نەتكەن جانسىڭ ساناسىز جاراتىلعان؟
ماناعى ءتاۋىپ شالدىڭ ايتقان ءسوزى.
ۇمىتىلىپ كەتتى مە ساناتىڭنان.
اينالايىن اققۋدىڭ قاناتىنان،
قايتەيىن، ول دا ادامعا بولا تۋعان
«جەتىم كولگە» بارىپ قايت تاڭ جامىلىپ.
اكە: اپىر-اي، قالاي بارام؟!
اتارمىن اققۋ قۇستى قالاي عانا؟
وق اتام قاسيەتكە قالاي عانا؟
بارمايمىن، بارا المايمىن،
قالاي بارام؟!
انا: جالعىز ۇلدان ارتىق پا، جالعان ءبارى،
بالام ولسە باقىتتىڭ كەرەگى نە؟
توپان سۋ باسىپ كەتسىن قالعاندارىن.
قۇرىسىن ونسىز سەنىڭ جالعان باعىڭ!
مىلتىقتى اكەل! اتتى ەرتتە!
جالعان ءبارى.
(مىلتىقتى الىپ، بەلىن ءتۇيىپ شىعىپ كەتەدى.)
ن. تىلەندييەۆتىڭ «اققۋ» كۇيى ورىندالادى. كول بەتىندە ەكى وقۋشى اققۋ ءبيىن بيلەيدى.
ءبىر كەزدە تارس ەتكەن مىلتىق ءۇنى ەستىلىپ، ءبىر اققۋ قۇلاپ ءتۇسىپ، بىرەۋى اينالىپ ۇشىپ كەتەدى. قاناتىمەن جەر سابالاعان اققۋدى كورىپ، دەل-سال بولعان انا ساحناعا شىعادى. شاشى جايىلعان، ۇستىندە قارا كيىم. الدىنان قارت شىعادى.
قارت: ءاي، بالام!
بولمادى عوي، بولمايدى عوي...
قاسيەت كەتتى كولدەن، سورلادى عوي.
ءتاۋىپتىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى وتىرىك،
اتقا ءمىن، اۋىلعا قايت، ولجانى قوي...
ايەل مىلتىقتى لاقتىرادى. اۋىل.اكەسى قايتىس بولعان بالانى الىپ شىعادى دا، اق توسەككە سالادى.انا قولىن سوزا اققۋدى كورسەتەدى.
انا: مىنا جاتقان جەتىم كول، مىنا اققۋدى
ءوز قولىممەن ءولتىردىم، اتتىم جاڭا...
جوق، مەن ەمەس... مەن اتپادىم.
كەشە گور، كەشىرە گور، جاراتقانىم!
ەكى قولىن اسپانعا سوزا تىزەرلەپ وتىرادى.بالاعا جاقىندايدى.
انا: ءقازىر بوتام...
مىنەكي، تاڭ اتادى...
ءقازىر بوتام اققۋمەن ۇشىقتايمىن.
جازىلاسىڭ، قۇلىنىم... بالاپانىم!
(قولىن سوزا):
قاسيەت! و، قاسىرەت!
وسىنداي ما ەڭ؟
قاسىرەت! قاسيەت، قاسىرەت، قاسيەت!
مۋزىكا.
I – جۇرگىزۋشى: ادام تابيعات پەرزەنتى. دۇنيەدە ەكى انا عانا بار. ءبىرى تىرشىلىكتىڭ اناسى – تابيعات-انا، ەكىنشىسى – ادامنىڭ اناسى.
II – جۇرگىزۋشى: ەكەۋى دە سونداي مەيىرىمدى. سوندىقتان وسى ەكى اناعا دا قاتالدىق كورسەتۋگە، جانىن جارالاۋعا بولمايدى.
12 – وقۋشى: سۇلۋ دالا. مەنىڭ سۇيگەن ەركەمسىڭ،
جانىم سەنەن جاراتىلعان ولكەمسىڭ،
قانداي جاقسى، قازاق بولىپ تۋعانىم.
و، تۋعان جەر! تاماشاسىڭ كوركەمسىڭ.
13 – وقۋشى: تابيعات قىزىعام سەنىڭ سۋرەتىڭە،
باس يەم سەنىڭ قۇدىرەتىڭە.
تۇراسىڭ كۇللى الەمگە نۇر تاراتىپ،
تۇتقاسى تىرشىلىكتىڭ كۇن بەتىندە.
14 – وقۋشى: ەكولوگيا!
بوتەن ءسوز،
ءبىر تۋعانىڭ ءبىراق تا.
بىلگەنگە بۇل كوسەم ءسوز،
ماڭگى قالار قۇلاقتا.
ءوز ۇي-ولەڭ توسەگىڭ،
تابيعات بولىپ قالادى.
وعان اتقان كەسەگىڭ،
ءوز باسىڭدى جارادى.
ەكو...ەكو-ۇي، وتان،
ەجەلدەن-اق گرەكشە.
ءسوز پاتشاسىن ۇناتام،
جۇرەگىمە گۇل ەكسە.
اق تىلەۋلى كولدىڭ
بۇل – كوگەرشىن جىرى ەدى.
ەكولوگيا – ءومىردىڭ،
سوعىپ تۇرعان جۇرەگى.
تيمە اققۋعا!
مەندەيلەردىڭ اتىن ال، تۇيەسىن ال،
تيمە اققۋعا، اققۋدىڭ كيەسى بار.
مەندەيلەردىڭ زاتىن، بيەسىن ال،
تيمە اققاۋعا، اققۋدىڭ كيەسى بار.
كورىنىس. نەمەرەسى مەن اجەسى.
نەمەرەسى گازەت وقىپ وتىر.
اجەسى: - بالام-اۋ، سونشاما ءۇڭىلدىڭ؟ گازەتىڭدە نە جازىلعان؟
(نەمەرەسى قاباعىن شىتىپ الادى.)
اجەسى: - نە بولىپ قالدى، ءتۇرىڭ وزگەرىپ كەتتى عوي؟ اۋىرىپ قالعان جوقسىڭ با؟ (باسىن ۇستايدى).
نەمەرەسى: - جوق اپا، مىنا گازەتتى وقىپ قىنجىلىپ وتىرمىن.
اجەسى: - نە بوپ قالدى؟
نەمەرەسى: - اپا تىڭداڭىزشى. (وقيدى). سەمەي ايماعىندا ەرەكشە قاراعايلى ورمان سوزىلىپ جاتىر. جەر بەتىندە مۇنداي تاسپالى ورمان ەكى جەردە عانا بار. قازاقستاندا جانە كانادادا.كانادادا سول ورماندارىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعايدى، ال بىزدە قاراعاي ورمانى جاۋىزدىقپەن جويىلۋدا. بۇگىنگى تاڭدا 655 مىڭ گەكتار ورماننىڭ 10 مىڭ گەكتارى جويىلعان. اي سايىن 23 مىڭ تەكشە مەتر اعاش كەسىلە بەرسە، وندا 22 جىلدان كەيىن ورمان بىتكەندى جايپاپ بىتىرەدى ەكەنبىز. ءقازىر 6 ملن 117 مىڭ 210 تەكشە مەتر ورمان قالىپتى.
اجەسى: - ەندى قايتتىك. 22 جىلدان سوڭ جەرىمىز، ەلىمىز نە بولماق؟
14 – وقۋشى: ەندى قۇرتىپ ورماندى الماقپىز با؟
ءسوز ءقادىرى قاجەت پە سالماقسىزعا؟
ورمان ءورتى جۇرەكتى جارىپ جاتىر،
شىنىندا ەندى ورمانسىز قالماقپىز با؟
ىشتەن تىنىپ، دارمەنسىز
سىڭسيدى ورمان،
جاز داۋرەنىڭ، نۋ ورمان،
قايدا قالعان؟
قۇلاپ جاتقان قاراعاي وتقا ورانىپ،
ءورتسىز كۇندەر كەتە مە بولىپ ارمان؟
اجەسى: قازاق، قايدا باراسىڭ كۇنا ارقالاپ،
ەسسىز ۇلىڭ ورماندى ءجۇر بالتالاپ.
ورمان مەنەن ارمانىڭ قاتار كەلسە،
نامىسىڭدى كىم سەنىڭ قورعاپ قالماق؟
ءى – جۇرگىزۋشى: - تابيعاتىمىز امان بولسىن، تىرشىلىگىمىز تاۋسىلماسىن!
ءىى – جۇرگىزۋشى: - تابيعاتتى تۇسىنە بىلەيىك!
ءبارى: - تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن ءبارىمىز كۇرەسەيىك،
ءبىر-بىر اعاش ەگەيىك
تەككە وتىرماي جاسىمىز بەن كارىمىز
تازا اۋا ءۇشىن تەرىمىزدى توگەيىك.
ماقساتى: تابيعاتتى قورعاۋ، ساقتاۋ قاجەتتىگى تۋرالى وي، ىنتا تۋعىزۋ. تۋعان جەر تابيعاتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ارتتىرۋ. تابيعاتتاعى سۇلۋلىقتى كورە ءبىلۋ، ەموسيالىق اسەر الا بىلۋگە، ءوز ورتاسىندا سىمباتتى دا شىنىققان تۇلعا بولۋعا باۋلۋ، ەكولوگيالىق مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ.
ءمۇعالىم: - ارمىسىزدار قۇرمەتتى قوناقتار مەن ۇستازدار جانە وقۋشىلار! بۇگىنگى تاڭدا الەمدى ءدۇر سىلكىندىرگەن عالامدىق «ەكولوگيا» ماسەلەسىنە ءۇن قوسۋ ءۇشىن «ايالاساڭ، تابيعاتتى ايالا» اتتى تاربيە ساعاتىمىزدى باستايمىز.
I - جۇرگىزۋشى: تابيعات، جەر – انا، وتان، تۋعان جەر، اتامەكەن دەگەن قۇلاققا جىلى ەستىلىپ، جۇرەككە شاتتىق سەزىم ۇيالاتاتىن قاسيەتتى ءقادىرلى سوزدەر.
II - جۇرگىزۋشى: ادامنىڭ ءوزى تابيعات پەن جەر – انانىڭ پەرزەنتى. جەر – انانى سۇيە ءبىلۋ ونى ايالاۋ – ادامنىڭ ازاماتتىق بورىشى.
1- وقۋشى: - تابيعاتتى قورعاۋ – ءبارىمىزدىڭ بورىشىمىز. ويتكەنى ءقازىر تەڭىزىمىز تارتىلىپ، ورمانىمىز كەسىلىپ، قۇنارلى جەرلەرىمىز سورتاڭدانىپ قالدى. وسىنىڭ بارىنە كىم كىنالى؟ ارينە، ادام.
2- وقۋشى: - بارىدە ادامداردىڭ راقىمسىز ىستەرىنەن، تابيعاتتى ايالاي بىلگەن كەشەگى اتا-بابالارىمىزدىڭ ەسكەرتپەلەرىن ورىنداماعانىمىزدىڭ كەسىرى.
3- وقۋشى: - ارال تەڭىزى بۇل كۇندەرى سۋالىپ، سورتاڭعا اينالىپ جاتىر. سۋدىڭ تىرشىلىك كوزى ەكەنىن ۇققان اتا – بابامىز سۋعا ۇلكەن ءمان بەرگەن.
I – جۇرگىزۋشى: - اتالارىمىز سۋ بولماسا تىرشىلىكتىڭ قيىن بولاتىنىن ماقال – ماتەلدەر ارقىلى جەتكىزگەن.
II – جۇرگىزۋشى: - «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە»، «سۋدىڭ دا سۇراۋى بار»، «سۋسىز جەر – نۋسىز جەر». ەندى مىنە، «توزعان جەردە توقشىلىق بولمايدى» دەگەندەي سۋى تارتىلىپ، ءسانى كەتكەن ارال ماڭىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى دە قيىنداپ وتىر.
ارال تۋرالى سۋرەتتەرگە شولۋ جاسالادى.
4- وقۋشى: - ادامداردىڭ كىناسىنەن بۇل كۇندەرى ەلىمىزدە بۇلىنبەگەن جەر قالعان جوق. ارال ءوڭىرى، بالقاش ايماعى، قاسيەتتى اباي جەرى، تۇز باسقان سىر ءوڭىرى ءبارى دە ءوزىنىڭ كەسكىن – كەلبەتىن جويىپ وتىر.
5- وقۋشى: - شىركىن، مەن سيقىرشى بولسام، ارالدى، بالقاشتى سۋعا تولتىرىپ، قامىس قۇراقتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، قۇس بازارىن دۋمانداتار ەدىم. عالىمداردىڭ پايىمداۋىنا قاراعاندا كۇنىنە قانشاما قۇستار، وسىمدىكتەر تىرشىلىگىن توقتاتادى ەكەن. نەگە دەيسىڭ بە، قورشاعان ورتانىڭ لاستانۋى، ادامداردىڭ قاتىگەزدىگى وسىنىڭ بىردەن-بىر سەبەبى.
6- وقۋشى: - ال، مەن قولىمنان كەلسە ۋلى گازدارىن اۋاعا توگىپ جاتقان زاۋىت، فابريكالارعا، ماشينالارعا باقىلاۋ ورناتىپ، تارتىپكە كەلتىرەر ەدىم. وسكەمەندەگى، شىمكەنتتەگى، اتىراۋداعى زاۋىتتاردىڭ ءتۇتىنى مەن گازدارىنان قانشاما ادام، قانشاما تابيعات ۋلانىپ جاتىر. زاۋىت، فابريكا باسشىلارى بايلىققا بەلشەسىنەن كەنەلەمىز دەپ، ەڭ نەگىزگى بايلىعىمىزدان ايىرىلىپ جاتقانىن بىلە مە ەكەن؟
7- وقۋشى: - اقتوبە وبلىسىنداعى كولدەردەگى ءولىپ جاتقان اققۋلاردى كورگەندە جىلاعىڭ كەلەدى. زاۋىتتان شىققان ۋلى زاتتارى بار كولشىكتەرگە كادىمگى كول ەكەن دەپ ۇشىپ كەلگەن قۇستاردىڭ ءبارى قىرىلىپ قالعان.
8- وقۋشى: و، دوستارىم، قۇستا قانداي ايىپ بار،
كەلگەن قۇسقا قۇشاعىڭدى جايىپ قال.
الەم تەڭىز، ءومىر تولقىن، جىل قۇسى،
جەلكەندەرىن جەل كوتەرگەن قايىقتار.
I-جۇرگىزۋشى: تابيعي بايلىقتى يگەرىپ، دۇلەي كۇشىن جەڭدىك دەپ ءجۇرىپ، وزىمىزگە – ءوزىمىز قاستاندىق جاسادىق.
II-جۇرگىزۋشى: سوناۋ 1949 جىلدان باستاپ سەمەي دالاسىندا يادرولىق قارۋ جارىپ سىناق جۇرگىزىلدى.
9- وقۋشى: ءومىر قىمبات قاشاندا ءاربىر جانعا،
ونى قورعاۋ بورىشىڭ، ەلىم، وندا.
كەشەگى ءبىر جىلداردا اينالىپتى
قازاعىمنىڭ دالاسى پوليگونعا.
10- وقۋشى: اۋا-رايى بۇزىلدى جەرىمىزدىڭ
وزەن-كولى تارتىلدى ەلىمىزدىڭ.
نەشە ءتۇرلى قۇبىجىق قاپتاپ كەتتى،
كورمەۋىمىز مۇمكىن بە ونى ءبىزدىڭ.
11- وقۋشى: جوق مۇندايعا توزۋگە ەندى بولماس،
وكىنىشتىڭ وپ-وڭاي ورنى تولماس.
وسىلاي دەپ پوليگون زاردابىنىڭ
اۋىزىن جاپتى قازاعىم، اكەم العاش.
I-جۇرگىزۋشى: سەمەي-نيەۆادا قوزعالىسىنىڭ تالابى بويىنشا 1991 جىلى ماۋسىمدا 40 جىل بيى ۇزدىكسىز جۇرگىزىلىپ كەلگەن سىناقتارعا تىيىم سالىندى.
بەينەفيلم، سۋرەتتەر كورسەتىلىپ، «زامان-اي» ءانى ورىندالادى.
II-جۇرگىزۋشى: - «جەرى بايدىڭ – ەلى باي»، «كۇتە بىلسەڭ جەر جومارت» دەگەن حالىقتىڭ تۇسىنىگىندە جەر، توپىراق دەگەن ۇعىمدار ءبىر ماعىنادا ايتىلادى.
جەر-انا كەلەدى: - ۋا، ۇرپاقتارىم، قاسيەتتى جەرىمىزدى قانداي قايعىلى كۇيگە تۇسىردىڭدەر، سەندەرگە ولكەمىزدىڭ بايلىعىن، اسىل قازىنالارىن، ايدىن كولدەرى مەن تەڭىزدەرىن، تازا اۋاسىن ءبۇلدىرىپ، ۇشقان قۇس، جۇگىرگەن اڭدارىن قىرىپ-جويىڭدار دەپ قالدىرعان جوق ەدىك قوي. كوزدەرىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ، قايماعىن بۇزباستان سول تابيعي كۇيىندە يگىلىكتەرىڭە ۇستاڭدار دەپ قالدىرماپ پا ەدىك؟
اسان-قايعى: قۇيرىعى جوق، جالى جوق،
قۇلان ءقايتىپ كۇن كورەر
اياعى جوق، قولى جوق،
جىلان ءقايتىپ كۇن كورەر.
I-جۇرگىزۋشى: جەر-انا! ادامدارعا قانداي تىلەگىڭ بار؟
جەر-انا: قان توگىپ سوعىسپاڭدار، وتىنەمىن!
كۋاسى ەدىم سوعىستىڭ، ۇلى ءىستىڭ دە.
جەتپەيدى ەكەن ەش نارسە تىنىش كۇنگە،
اقىلىنان ادامنىڭ ازاپ تاۋىپ،
الماعايىپ تۇرمايتىن قىل ۇستىندە.
قوبىز ءۇنى ەستىلەدى. ساحنادا اۋرۋ بالانى تەربەتىپ، زارلاپ انا وتىر جانە بۇك ءتۇسىپ، مۇڭعا باتىپ اكە جاتىر.
انا: مانا، كۇندىز ءتاۋىپ شال نە دەپ كەتتى؟
الدە وتىرىك، الدە شىن دەمەپ كەتتى.
اققۋمەن بالانى الاستاڭدار -
دەدى – داعى، جايىمەن جونەپ كەتتى.
تۇرساڭشى، تاياۋ قالدى تاڭ اتۋعا،
نەتكەن جانسىڭ ساناسىز جاراتىلعان؟
ماناعى ءتاۋىپ شالدىڭ ايتقان ءسوزى.
ۇمىتىلىپ كەتتى مە ساناتىڭنان.
اينالايىن اققۋدىڭ قاناتىنان،
قايتەيىن، ول دا ادامعا بولا تۋعان
«جەتىم كولگە» بارىپ قايت تاڭ جامىلىپ.
اكە: اپىر-اي، قالاي بارام؟!
اتارمىن اققۋ قۇستى قالاي عانا؟
وق اتام قاسيەتكە قالاي عانا؟
بارمايمىن، بارا المايمىن،
قالاي بارام؟!
انا: جالعىز ۇلدان ارتىق پا، جالعان ءبارى،
بالام ولسە باقىتتىڭ كەرەگى نە؟
توپان سۋ باسىپ كەتسىن قالعاندارىن.
قۇرىسىن ونسىز سەنىڭ جالعان باعىڭ!
مىلتىقتى اكەل! اتتى ەرتتە!
جالعان ءبارى.
(مىلتىقتى الىپ، بەلىن ءتۇيىپ شىعىپ كەتەدى.)
ن. تىلەندييەۆتىڭ «اققۋ» كۇيى ورىندالادى. كول بەتىندە ەكى وقۋشى اققۋ ءبيىن بيلەيدى.
ءبىر كەزدە تارس ەتكەن مىلتىق ءۇنى ەستىلىپ، ءبىر اققۋ قۇلاپ ءتۇسىپ، بىرەۋى اينالىپ ۇشىپ كەتەدى. قاناتىمەن جەر سابالاعان اققۋدى كورىپ، دەل-سال بولعان انا ساحناعا شىعادى. شاشى جايىلعان، ۇستىندە قارا كيىم. الدىنان قارت شىعادى.
قارت: ءاي، بالام!
بولمادى عوي، بولمايدى عوي...
قاسيەت كەتتى كولدەن، سورلادى عوي.
ءتاۋىپتىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى وتىرىك،
اتقا ءمىن، اۋىلعا قايت، ولجانى قوي...
ايەل مىلتىقتى لاقتىرادى. اۋىل.اكەسى قايتىس بولعان بالانى الىپ شىعادى دا، اق توسەككە سالادى.انا قولىن سوزا اققۋدى كورسەتەدى.
انا: مىنا جاتقان جەتىم كول، مىنا اققۋدى
ءوز قولىممەن ءولتىردىم، اتتىم جاڭا...
جوق، مەن ەمەس... مەن اتپادىم.
كەشە گور، كەشىرە گور، جاراتقانىم!
ەكى قولىن اسپانعا سوزا تىزەرلەپ وتىرادى.بالاعا جاقىندايدى.
انا: ءقازىر بوتام...
مىنەكي، تاڭ اتادى...
ءقازىر بوتام اققۋمەن ۇشىقتايمىن.
جازىلاسىڭ، قۇلىنىم... بالاپانىم!
(قولىن سوزا):
قاسيەت! و، قاسىرەت!
وسىنداي ما ەڭ؟
قاسىرەت! قاسيەت، قاسىرەت، قاسيەت!
مۋزىكا.
I – جۇرگىزۋشى: ادام تابيعات پەرزەنتى. دۇنيەدە ەكى انا عانا بار. ءبىرى تىرشىلىكتىڭ اناسى – تابيعات-انا، ەكىنشىسى – ادامنىڭ اناسى.
II – جۇرگىزۋشى: ەكەۋى دە سونداي مەيىرىمدى. سوندىقتان وسى ەكى اناعا دا قاتالدىق كورسەتۋگە، جانىن جارالاۋعا بولمايدى.
12 – وقۋشى: سۇلۋ دالا. مەنىڭ سۇيگەن ەركەمسىڭ،
جانىم سەنەن جاراتىلعان ولكەمسىڭ،
قانداي جاقسى، قازاق بولىپ تۋعانىم.
و، تۋعان جەر! تاماشاسىڭ كوركەمسىڭ.
13 – وقۋشى: تابيعات قىزىعام سەنىڭ سۋرەتىڭە،
باس يەم سەنىڭ قۇدىرەتىڭە.
تۇراسىڭ كۇللى الەمگە نۇر تاراتىپ،
تۇتقاسى تىرشىلىكتىڭ كۇن بەتىندە.
14 – وقۋشى: ەكولوگيا!
بوتەن ءسوز،
ءبىر تۋعانىڭ ءبىراق تا.
بىلگەنگە بۇل كوسەم ءسوز،
ماڭگى قالار قۇلاقتا.
ءوز ۇي-ولەڭ توسەگىڭ،
تابيعات بولىپ قالادى.
وعان اتقان كەسەگىڭ،
ءوز باسىڭدى جارادى.
ەكو...ەكو-ۇي، وتان،
ەجەلدەن-اق گرەكشە.
ءسوز پاتشاسىن ۇناتام،
جۇرەگىمە گۇل ەكسە.
اق تىلەۋلى كولدىڭ
بۇل – كوگەرشىن جىرى ەدى.
ەكولوگيا – ءومىردىڭ،
سوعىپ تۇرعان جۇرەگى.
تيمە اققۋعا!
مەندەيلەردىڭ اتىن ال، تۇيەسىن ال،
تيمە اققۋعا، اققۋدىڭ كيەسى بار.
مەندەيلەردىڭ زاتىن، بيەسىن ال،
تيمە اققاۋعا، اققۋدىڭ كيەسى بار.
كورىنىس. نەمەرەسى مەن اجەسى.
نەمەرەسى گازەت وقىپ وتىر.
اجەسى: - بالام-اۋ، سونشاما ءۇڭىلدىڭ؟ گازەتىڭدە نە جازىلعان؟
(نەمەرەسى قاباعىن شىتىپ الادى.)
اجەسى: - نە بولىپ قالدى، ءتۇرىڭ وزگەرىپ كەتتى عوي؟ اۋىرىپ قالعان جوقسىڭ با؟ (باسىن ۇستايدى).
نەمەرەسى: - جوق اپا، مىنا گازەتتى وقىپ قىنجىلىپ وتىرمىن.
اجەسى: - نە بوپ قالدى؟
نەمەرەسى: - اپا تىڭداڭىزشى. (وقيدى). سەمەي ايماعىندا ەرەكشە قاراعايلى ورمان سوزىلىپ جاتىر. جەر بەتىندە مۇنداي تاسپالى ورمان ەكى جەردە عانا بار. قازاقستاندا جانە كانادادا.كانادادا سول ورماندارىن كوزىنىڭ قاراشىعىنداي قورعايدى، ال بىزدە قاراعاي ورمانى جاۋىزدىقپەن جويىلۋدا. بۇگىنگى تاڭدا 655 مىڭ گەكتار ورماننىڭ 10 مىڭ گەكتارى جويىلعان. اي سايىن 23 مىڭ تەكشە مەتر اعاش كەسىلە بەرسە، وندا 22 جىلدان كەيىن ورمان بىتكەندى جايپاپ بىتىرەدى ەكەنبىز. ءقازىر 6 ملن 117 مىڭ 210 تەكشە مەتر ورمان قالىپتى.
اجەسى: - ەندى قايتتىك. 22 جىلدان سوڭ جەرىمىز، ەلىمىز نە بولماق؟
14 – وقۋشى: ەندى قۇرتىپ ورماندى الماقپىز با؟
ءسوز ءقادىرى قاجەت پە سالماقسىزعا؟
ورمان ءورتى جۇرەكتى جارىپ جاتىر،
شىنىندا ەندى ورمانسىز قالماقپىز با؟
ىشتەن تىنىپ، دارمەنسىز
سىڭسيدى ورمان،
جاز داۋرەنىڭ، نۋ ورمان،
قايدا قالعان؟
قۇلاپ جاتقان قاراعاي وتقا ورانىپ،
ءورتسىز كۇندەر كەتە مە بولىپ ارمان؟
اجەسى: قازاق، قايدا باراسىڭ كۇنا ارقالاپ،
ەسسىز ۇلىڭ ورماندى ءجۇر بالتالاپ.
ورمان مەنەن ارمانىڭ قاتار كەلسە،
نامىسىڭدى كىم سەنىڭ قورعاپ قالماق؟
ءى – جۇرگىزۋشى: - تابيعاتىمىز امان بولسىن، تىرشىلىگىمىز تاۋسىلماسىن!
ءىى – جۇرگىزۋشى: - تابيعاتتى تۇسىنە بىلەيىك!
ءبارى: - تابيعاتتى قورعاۋ ءۇشىن ءبارىمىز كۇرەسەيىك،
ءبىر-بىر اعاش ەگەيىك
تەككە وتىرماي جاسىمىز بەن كارىمىز
تازا اۋا ءۇشىن تەرىمىزدى توگەيىك.
You Might Also Like
