InfoHub Logo

قىزىلوردا قالاسى،
№197 قازاق ورتا مەكتەبىنىڭ تەحنولوگيا ءپانىنىڭ ءمۇعالىمى:
الجانوۆا روزا زەينۋللايەۆنا


ايران – ۇيىتىلعان ءسۇت. ونى قايماعى الىنعان سۇتتەن دە، قايماعى الىنباعان سۇتتەن دە ۇيىتۋعا بولادى. ول ءۇشىن ءسۇتتى 5-10 مينۋت قايناتىپ، قانجىلىم قالىپقا تۇسكەنشە سۋىتادى. سودان سوڭ ۇيىتقى (اشىتقى) قوسىپ ارالاستىرادى دا، ىدىستى جاقسىلاپ بۇركەپ تاستايدى. ول 1–2 ساعات ارالىعىندا ۇيىپ بولادى. ۇيىعان ايران اشىپ كەتپەۋى ءۇشىن ونى بەتىن اشىپ سالقىن جەرگە قويادى. ايراندى سۋسىن رەتىندە، تاعام رەتىندە دە پايدالانۋعا بولادى.

قاتىق –سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ قايماعى الىنباعان سۇتىنەن ۇيىتىپ ازىرلەنەدى. قاتىق پىسكەن سۇتتەن دە ۇيىتىلادى. قاتىق ۇيىتۋ ءۇشىن جىلى سۇتكە ۇيىتقى قۇيىپ، ىدىستىڭ بەتىن جاۋىپ، كۇن تۇسپەيتىن جىلى جەرگە 2-3 ساعاتتاي قويادى. قايماعى الىنباعان سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتىقتىڭ بەتىنە قالىڭ قايماق تۇرادى. ال كىلەگەيى الىنباعان شيكى سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتىقتىڭ بەتىنە قالىڭ كىلەگەي جينالادى. اسا قۇنارلى سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتىقتىڭ قايماعى مەن كىلەگەيى قالىڭ بولادى. پىسكەن سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتتىقتى سول كۇيىندە ىشەدى نە بولماسا كەنەپ قاپقا قۇيىپ ءسۇزىپ، سارى سۋىن شىعارىپ سۇزبە جاسايدى. سۇزبەنى تۇزداپ «سۇزبە قۇرت» جاساۋعا دا، نەمەسە قارىنعا سالىپ سۇزبە كۇيىندە پايدالانۋعا دا بولادى. قاتىقتى ۇيىتىلعان كۇيىندە دە، سۇزبە جاساعاننان كەيىن دە سورپاعا، كوجەگە قوسسا استىڭ ءدامىن كەلتىرەدى.

قويىرتپاق – قاتىق، ايران ت.ب. سۋسىندارعا ءسۇت قوسىپ ىشەتىن توق سۋسىن. ونى جولاۋشىلار تورسىققا قۇيىپ، قانجىعالارىنا بايلاپ جۇرگەن. قانجىعاداعى قويىرتپاق كوپ شايقالادى. سوعان وراي قانشا اشىسا دا اشۋى بىلىنبەيدى.

شالاپ – كوبىنە جاز ايلارىندا ءشول باساتىن بىردەن-بىر پايدالى سۋسىن. شالاپ دايىنداۋ ءۇشىن الدىمەن ايران نەمەسە شۇباتتى ۇلكەن ىدىسقا قۇيىپ الادى دا ۇستىنە سۋ قوسادى. وعان بۇلاق نەمەسە قۇدىق سۋىن قوسقان دۇرىس. ويتكەنى ولار وتە تازا، ءمولدىر، ءارى سالقىن بولادى. سۋ قوسقان سوڭ قاسىقپەن جاقسىلاپ ارالاستىرادى. ءبىر ليتر ايران نەمەسە ءبىر ليتر شۇباتقا ءبىر ليتر سۋ قوسۋ كەرەك. ايران نەمەسە شۇبات اششى بولسا ۇستىنە قۇيىلاتىن سۋدىڭ دا مولشەرى وزگەرەدى.

شۇبات – تۇيە سۇتىنەن اشىتىلادى. بۇل ءارى سۋسىن، ءارى تاعام. ويتكەنى بيە سۇتىنە قاراعاندا تۇيە ءسۇتى وتە مايلى كەلەدى. ونىڭ ەمدىك قاسيەتى دە بار. شۇباتتى اشىتۋ تەحنولوگياسى قىمىز اشىتۋعا قاراعاندا وڭاي. ويتكەنى ونى ءبىر قورلاندىلىپ السا، ودان ءارى ەشقانداي اشىتقىسىز اشي بەرەدى. قىمىز سەكىلدى مەزگىل-مەزگىل ءپىسىپ وتىرۋدىڭ دا قاجەتى جوق. تەك كىسىگە قۇيىپ بەرەردە عانا شايقاپ-شايقاپ جىبەرسە، ول جاقسى ارالاسىپ، كوپىرشىگى ازايادى. شۇبات قۇيىلعان ىدىستىڭ تىعىنىن الىپ نەمەسە مەستىڭ پۇشپاعىن شەشىپ، گازىن شىعارىپ وتىرۋ كەرەك. ايتپەسە تىعىندى ۇشىرىپ، مەستى ءىسىندىرىپ جىبەرەدى.

قىمىز – بيەنىڭ سۇتىنەن دايىندالاتىن دەنساۋلىققا شيپالى ءارى جۇعىمدى سۋسىن. قىمىز قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق تاعامدارىنىڭ ىشىندەگى ەڭ قۇرمەتتى داستارقان ءدامىنىڭ ءبىرى. سارى قىمىز دەرتكە شيپا، دەنەگە كۇش. قىمىز نەگىزىنەن جىلقى تەرىسىنەن تىگىلىپ، ابدەن – توبىلعى ءتۇتىنىنىڭ ىسى سىڭگەن سابادا نە بولماسا اعاش كۇبىدە اشىتىلادى. قىمىزدىڭ اشىتقىسى «قور» دەپ اتالادى. داكەگە تۇيگەن قوردى ساباعا نە كۇبىگە سالىپ، ونىڭ ۇستىنە ءبىر شەلەكتەي جاڭا ساۋعان سالقىن ساۋمالدى قۇيىپ، ىدىستىڭ سىرتىن جىلىلاپ وراپ تاستايدى. قور ەزىلىپ ساۋمالعا تەگىس تاراعاندا ساۋمالدىڭ ءدامى قىشقىلدانادى. ءسويتىپ، جاڭا قور جاسالادى. جاڭا قوردىڭ ۇستىنە سالقىنداتىلعان (ايتپەسە قىمىز ءىرىپ كەتەدى) ساۋمالدى قۇيىپ، ءار جولى ساۋمال قۇيىلعان سايىن پىسپەكپەن جارتى ساعاتتاي ءپىسىپ ارالاستىرىپ وتىرادى. قىمىز اشىتىلاتىن ىدىستىڭ ىشىنە قويدىڭ ءسۇر قۇيرىعىن نە بولماسا جىلقىنىڭ ءسۇر قازىسى مەن سەمىز جاياسىن سالىپ جىبەرسە، قىمىز مايلى ءارى جۇمساق بولادى. ادەتتە قىمىزدىڭ وزىنەن دە ماي شىعادى. ول ماي قارالتقىمدانىپ، قىمىزدىڭ بەتىندە قالقىپ جۇرەدى. ىڭىردە پىسىلگەن قىمىزدى جىلىلاپ قىمتاپ قويىپ، كەلەسى كۇنى بيەنىڭ باس ساۋىمى ساۋىلىپ بولعاننان كەيىن عانا قوتارادى. سابا مەن كۇبىنى ەڭ كەمى اپتاسىنا ءبىر رەت ابدەن جۋىپ، كەپتىرۋ، ەڭ كەمى ءبىر رەت ىستاپ وتىرۋ قاجەت. دەر كەزىندە تازارتىپ، ىستالماعان ىدىس وڭەزدەنىپ، قىمىزدان «ەسكى» ءدام شىعىپ تۇرادى. قىمىزدان ءبىر كۇنگە جەتەرلىك مولشەردە قوتارىپ العاننان كەيىن، ونىڭ ورنىنا قايتا ساۋمال قۇيىلادى. بۇل پروسەسس بيە اعىتىلعانعا دەيىن وسىلاي جالعاسا بەرەدى. قىمىز قوتارعاندا ىدىستىڭ تۇبىنە جەتەرلىك مولشەردە قور قالۋعا ءتيىس. قىمىز دايىنداۋ شەبەرلىگىنە، ءسۇتتىڭ تەگىنە، ۋاقىت مەزگىلىنە قاراي بىرنەشە تۇرگە بولىنەدى. وسىعان وراي ونىڭ اتالۋى دا الۋان ءتۇرلى. ونىڭ ەن باستىلارى تومەندەگىلەر:
ۋىز قىمىز – بيەنى العاش بايلاعاندا اشىتىلاتىن قىمىز. مۇنى بيە باۋ دەپ تە ايتادى.
بال قىمىز- ابدەن پىسىلگەن جانە بويىنا جىلقىنىڭ نە قويدىڭ مايى سىڭگەن باپتى جۇمساق قىمىز. مۇنداي قىمىزدىڭ ءوڭى ادەتتەگى قىمىزدان كورى سارى ءارى قويۋ بولادى.
بەستى قىمىز –ءتورت ءتۇن اسىپ، اشۋى مەيلىنشە جەتكەن قىمىز.
دونەن قىمىز- ءۇش تۇنەگەننەن كەيىن قوتارىلاتىن، مەيلىنشە اشۋى جەتكەن قىمىز.
جۋاس قىمىز – ۇستىنە ساۋمال قوسىپ جۇمسارتىلعان قىمىز. قىمىز اسا اشىپ كەتكەنشە ىشۋگە قولايلى بولۋ ءۇشىن وسىلاي ىستەيدى.
قۇنان قىمىز – ەكى تۇنەگەننەن كەيىن عانا قوتارىلاتىن قىمىز. بۇل تۇنەمە قىمىزعا قاراعاندا كۇشتى بولادى.
قىسىراق قىمىز – ءبىرىنشى رەت قۇلىندانعان قۋلىق بيەنىڭ سۇتىنەن اشىتىلاتىن قىمىز. قۋلىق بيەنىڭ ءسۇتى جىلدا ساۋىلىپ جۇرگەن سارى قارىن ماما بيەلەردىڭ سۇتىنە قاراعاندا الدە قايدا قۋاتتى بولادى. قىسىراق قىمىزدى ادەتتە «تۋ قىمىز» دەپ ايتادى.
قىسىردىڭ قىمىزى- بيە اعىتىلىپ كەتكەن كەيىن، جەم، ءشوبى دايىن ادامدار قىسىر بيەلەردى ىرىكتەپ الىپ قالىپ، قىستا قولدا ۇستاپ ساۋادى. سوندىقتان، بۇل قىمىزدى «قىسىردىڭ قىمىزى» دەيدى.
سارى قىمىز –ءشوپ ءپىسىپ، بيەنىڭ ءسۇتى قويىلعان كەزدە اشىتىلاتىن قىمىز. بۇل جازدى كۇنگى قىمىزعا قاراعاندا قويۋ ءارى ءوڭى سارى بولادى.
سىرگە جيار قىمىز – بيە اعىتىلار كەزدەگى ەڭ سوڭعى قىمىز. بيە العاش بايلانىپ، ۋىز قىمىز ىشەردە ءبىر توي بولسا، بيە اعىتىلىپ، سىرگە جيار قىمىزدى ىشەردە تاعى ءبىر توي بولادى.
تۇنەمە قىمىز- ەسكى قىمىزدىڭ ۇستىنە ساۋمال قۇيىلىپ، كەلەسى كۇنى (تاعى ءبىر كۇن اسقاننان كەيىن) قوتارىلعان قىمىز.
قورىقتىق (تاسقورىقتىق) – تەك قانا قوي - ەشكىنىڭ سۇتىنەن قويشىلار ورىستە جۇرگەندە ءپىسىرىپ ىشەتىن تاماق. اعاش توستاققا نە ساپتى-اياققا ساۋىپ قوي سۇتىنە وتقا ابدەن قىزدىرىلعان مالتا تاستى بىر-بىرلەپ سالىپ وتىرادى. شيكى ءسۇت 2-3 مينۋتتا قايناپ، پىسەدى.

بالقايماق – شۇڭعىلداۋ ىدىسقا شيكى قايماق (كىلەگەي) قۇيىلادى. ول باياۋ جانىپ جاتقان وتقا قۇيىلىپ، بەتىنە مايى شىققانشا ارالاستىرا وتىرىپ پىسىرىلەدى. ابدەن قايناعان كەزدە ۇستىنە قۇمشەكەر سەبىلەدى، بال سالىنىپ، ۇن قوسىلادى. سودان سوڭ ارالاستىرىپ، تاعى دا (8-10 مينۋت) قايناتىلادى. دايىن بولعان قوسپانى ىدىسقا اۋدارىپ، داستارحانعا اكەلە بەرۋگە بولادى. ول كوبىنەسە داستارقانعا شايمەن بىرگە بەرىلەدى. 1 ستاكان قايماققا 2 شاي قاسىق بال نەمەسە 1 اس قاسىق قۇمشەكەر 1شاي قاسىق بيداي ۇنى كەرەك.

كىلەگەي – شيكى ءسۇتتىڭ بەتىنە جينالاتىن ماڭىزدى قايماعى. كىلەگەي سيىر سۇتىنەن الىنادى. جاڭا ساۋعان جىلى ءسۇتتى كەڭ ىدىسقا قوتارىپ قۇيىپ، سالقىن جەرگە قويادى. سوندا ءسۇتتىڭ بەتىنە سارى ءتۇستى ماڭىزى قالقىپ شىعىپ، قابىرشاقتانىپ جينالادى. ونى قاسىقپەن جايلاپ قالقىپ الادى. كىلەگەي شايدىڭ ءوڭىن اشىپ، ءدامىن كەلتىرەتىن بولعاندىقتان، ونى كوبىنەسە شايعا قوسادى. كىلەگەيگە تارى، تالقان، قۋىرعان بيداي، كەپتىرىلگەن قىزىل ىرىمشىك پەن اق ىرىمشىكتەرى ارالاستىرۋعا بولادى.

قايماق – سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ پىسىرىلگەن ءسۇتىنىڭ بەتىنە جينالاتىن ماڭىزى (مايلى قۇرامى). پىسىرىلگەن ءسۇتتى بەتىن اشىپ سالقىن جەرگە قويسا، ءسۇت سالقىنداعان سايىن ونىڭ بەتىنە قابىرشاقتانىپ قايماق جينالادى. قايماق قالىڭدىعى ءسۇتتىڭ قۇنارلىعىنا (نارىنە) بايلانىستى. سونىمەن بىرگە ءسۇتتىڭ پىسىرىلۋىنە دە بايلانىستى بولادى. قويدىڭ ءسۇتى قويۋ بولعاندىقتان، ونىڭ قايماعى دا سيىرمەن ەشكى ءسۇتىنىڭ قايماعىنان قالىڭ بولادى. قايماق قالىڭ بولۋ ءۇشىن، ءسۇتتى تاسىتپاي، شىمىرلاتىپ قانا بابىمەن ءپىسىرۋ كەرەك. ءسۇت ابدەن سۋىعاننان كەيىن قايماعىن قاسىقپەن سىپىرىپ، قالقىپ الادى. قايماقتى اعاشتان، قايىڭنىڭ توزىنان (قابىعىنان)، ىستالعان تەمىردەن جاسالعان قاقپاعى بار ىدىستا ساقتايدى. بابىمەن پىسىرىلگەن ءسۇتتىڭ قايماعى مايلى دا جۇمساق بولادى. سارقىلداپ قايناتىلعان ءسۇتتىڭ قايماعى ءارى ءدامسىز، ءارى شاندىرلانىپ تۇرادى. قايماقتى ەزىپ شايعا قاتسا، ءشايدىڭ ءدامى كەلىپ، ءوڭى اشىلادى. بيدايمەن تارىنى قايماققا ارالاستىرىپ جەۋگە بولادى.

قۇرت – مالدىڭ سۇتىنەن دايىندالاتىن ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋعا ارنالعان تاعام. ساباعا ءسۇتتى جيناپ، ءسۇت اشىعاننان كەيىن پىسەدى، ءسۇت ىركىتكە ايلانىپ، مايى بەتىنە قالقىپ شىعادى. مايىن بولەك الىپ تۇزداپ قارىنعا سالادى دا، ىركىتتى قازانعا سۋى سارقىلعانشا قايناتادى. قۇرت قايناپ جاتقان كەزدە قازاننىڭ ءتۇبىن، ەرنەۋىن قىرىپ، ءالسىن-السىن ارالاستىرىپ وتىرادى. قۇرت قايناپ، ابدەن قويىلعان سوڭ قاپقا قۇيىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا نەمەسە اشاعا ءىلىپ، سارى سۋىن اعىزادى. قۇرت قاپتا ءبىر تاۋلىك تۇرعان سوڭ، سۋى ابدەن سارقىلىپ، قۇرعايدى. بۇدان كەيىن قۇرتتى قاپتان الىپ، سىقپالاپ ءبولىپ، شيگە، تاقتاعا قولمەن سىقپالاپ ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. سودان كەيىن قۇرتتى كەپتىرۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى فورماعا كەلتىرەدى.ونىڭ نەگىزى تۇرلەرى – كۇلشە، جارما، سىقپا جانە شۇرمەك. كۇلشەنى جاساعاندا قۇرتتى كەسەكتەۋ ەتىپ (ۋىسقا سيارلىقتاي) دومالاقتايدى. ودان سوڭ وڭ قولدىڭ باس بارماعى مەن ءتورت ساۋساعىنىڭ اراسىنا قىسىپ ءبۇيىرىن جۇقارتىپ، دوڭگەلەك فورماعا كەلتىرەدى. كۇلشە ۇزاق ۋاقىت ساقتاۋ ءۇشىن جاسالادى. كەيدە كۇلشەنىڭ ءبۇيىرىن تەسىپ مونشاق سياقتى جىپكە ءتىزىپ، كەرەگەنىڭ باسىنا، ورەنىڭ اشاسىنا ءىلىپ كەپتىرەدى. ونى كوپ كەپتىرۋ كەرەك، ايتپەسە ءىشى كوگەرىپ كەتەدى. سىقپانى جاساعاندا قۇرتتى شاعىنداپ قانا الىپ، ءتورت ساۋساقتىڭ بۇگۋىنە سالىپ سىعىپ جاسايدى. شۇيىرمەكتىڭ مولشەرى سىقپانىڭ جارتىسىنداي عانا بولادى. شۇيىرمەك جاساعاندا قۇرتتى ەكى ساۋساقتى بۇگۋىنە سالىپ، ەكىنشى جاعىن باسقا قولدىڭ بارماعىمەن باتىرا قىسادى. بۇل تەز كەبەدى
قۇرتتىڭ قاي ءتۇرى بولسا دا ورەگە كەپتىرىلەدى. كۇلشە مەن جارمانى قىستى كۇنى جەۋ ءۇشىن، ال، سىقپا مەن شۇيىرمەكتى جازدى كۇنى، كۇزدە شايعا سالۋ ءۇشىن دايىندايدى. قايناتقان قۇرتتىڭ ءوزى ەكى ءتۇرلى بولادى: ءبىرى –اق قۇرت. ول كوپ اشىماعان جانە ءپىسۋىن جەتكىزىپ، مايدان ابدەن ارىلعان ىركىتتەن قايناتىلادى. كەيدە ازداپ تۇز قوسىپ، كەپتىرەدى. ول كوبىنە جازدا، كۇزدە جەلىنەدى. ەكىنشى - قارا قۇرت. اشۋى جەتكەن ىركىتتىڭ ءپىسۋىن قاندىرماي، مايىن جارتىلاي الادى نەمەسە الماي قايناتادى. قۇرتتىڭ وسى ءتۇرى قىستا ەزىپ، ءدامدى قۇرت كوجە دايارلايدى. ەزىلگەننەن قالعان قيىرشىق قۇرت مالتا دەپ اتالادى. استاۋعا سالىپ قولمەن ەزۋگە نەمەسە قويدىڭ باس سۇيەگىمەن (ازۋ تىستەرىمەن) ۇگۋگە بولادى.قۇرتتى ىستىق سۋعا، سورپاعا ەزەدى. ەزگەن قۇرتتى سول كۇيىندە ىشۋگە دە، سورپاعا نە كوجەگە قوسىپ ىشۋگە دە بولادى. قۇرت اسا قۋاتتى ءارى جاعىمدى تاعام. سۇزبە قۇرت سارى سۋىنان ارىلعان قاتىقتان دايىندالادى.

سارى ماي – سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ سۇتىنەن الىنادى. سارى ماي ءىرى قارانىڭ نە سەركەنىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن سابا، تورسىقتا نە بولماسا اعاش كۇبىدە دايىندالادى. شيكى سۇتتەن ۇيىتاتىن ايراندى، قاتىقتى، كەيدە ىرىگەن ءسۇت پەن شيكى ءسۇتتىڭ ءوزىن ساباعا نە كۇبىگە قۇيىپ، ابدەن تولعان كەزدە پىسەدى. ىركىتىڭ ءپىسۋى جەتكەن كەزدە ماي ىدىراپ بولەك شىعادى. بىردەن ەكى ءۇش قابات مارلىگە سالىپ، بۇكتەيدى دە قولمەن سىعىمداپ مايدى سۇزەدى. بۇرىندارى مايدى قىل-قىبىرىنان تازارتۋ ءۇشىن پىشاقپەن «قىلشىقتايتىن». سۇزگىدەن تازارىپ شىققان مايدى سۋىق سۋعا سالىپ، ىركىتىنەن ارىلتىپ، توڭازىتادى. سونان كەيىن جايپاق ىدىسقا سالىپ، قولمەن مىتىپ، الاقانمەن شاپالاقتاپ سۋىن شىعارادى. سودان كەيىن تۇزداپ، ىدىسقا سالادى. سارى مايدى قويدىڭ، ەشكىنىڭ قارنىنا، بۇيەنگە ساقتايدى. قارىنعا سالىنعان مايلاردىڭ دا ءار ءتۇرلى اتاۋى بار.

اتان قارىن ماي - اتا قوي ماي مەن اتان سەركەنىڭ قارىنىنا سالىنعان ماي.
قوزى قارىن ماي – قوزىنىڭ نە لاقتىڭ قارنىنا سالىنعان ماي. ءقازىر مايدى كوبىنە سەپاراتورعا تارتىلىپ الىنعان كىلەگەيدەن شايقاپ تا الادى. ءبىراق بۇل تاسىلمەن ماي وندىرىلگەن مەن سەپاراتوردان وتكەن ءسۇتتىڭ ىركىت بولمايتىندىعىنان قۇرت الۋ مۇمكىن ەمەس. تۇزى بار مايدى جاقتىرمايتىن ادامدار سارى مايدى تورتاسىنان ايىرىپ الادى. ول ءۇشىن سارى مايدى قازانعا سالىپ قايناتادى. قايناعان كەزدە ونىڭ ىشىندەگى تۇزى مايدىڭ بەتىنە قالقىپ شىعادى. بەتىندەگى تۇزىن قالقىپ الىپ، مايدىڭ ءوزىن سۋىتسا تۇزى جوق، ساپ-سارى ماي شىعادى. مۇنى «تورتاسىنان ايىرعان ماي» دەپ اتايدى.

سۇزبە – ايراننان نەمەسە قايناعان ىركىتتەن دايىندالادى. سوندىقتان دا ول قاتىق سۇزبە دەپ ەكىگە بولىنەدى. اشىعان ايراندى، قاتىقتى نەمەسە قايناعان قۇرتتى كەنەپ دورباعا قۇيادى دا ءىلىپ قويىپ سورعىتادى. سودان ول وزىنەن-وزى ءسۇزىلىپ، سۇيىعى اعىپ كەتەدى دە، سۇزبە تۇبىندە قالادى. سۇزبەنى تۇزداپ، مالدىڭ قارنىنا سالىپ، كەپتىرەدى. ونى جىلدىڭ كەز كەلگەن ماۋسىمدا ەزىپ سورپاعا، كوجەگە قوسۋعا، سونداي-اق ءسۇت، سۋ قوسىپ شالاپ ەتىپ، سۋسىن رەتىندە ىشۋگە بولادى.

ۋىز- جاڭا تولدەگەن مالدىڭ جەلىنىنە جينالاتىن قويۋ ءسۇت. ۋىز «سارى ۋىز»، «اق ۋىز» دەپ ەكىگە بولىنەدى. سارى ۋىز ءارى قويۋ، ءارى جەلىم سياقتى جابىسقاق بولادى. اق ۋىزدىڭ ءوڭى سارى ۋىزعا قاراعاندا اقشىل، ءارى سۇيىقتاۋ كەلەدى. سارى ۋىزدى ءتولدىڭ وزىنە ەمىزىپ، اق ۋىزدى ساۋىپ الىپ پايدالانادى. ىنگەن مەن بيەنىڭ ۋىزىن بوتا مەن قۇلىنعا ەمىزەدى. ال سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ اق ۋىزدارىنان ءارتۇرلى تاعامدار پىسىرەدى.

قاتىرعان ۋىز – ۋىزدى بۇيەنگە، اششى ىشەككە نەمەسە مەتالل ىدىسقا كۇيىپ، قايناپ جاتقان سۋدىڭ ىشىنە سالىپ پىسىرەدى. ءبىر بۇرق ەتىپ قايناعاندا ىدىسقا قۇيىلعان ۋىز شەمىرشەكتەنىپ قاتا باستايدى. ودان سوڭ ونى ىدىسىمەن بىرگە ىستىق سۋدان الىپ، سالقىن سۋعا سالادى. سوندا ۋىز قايناپ پىسكەن جۇمىرتقاداي بولىپ شىعادى. قاتىرعان ۋىزدى ءسۇر ەتتىڭ ۇستىنە تۋراپ سالادى. ءتولباسى (العاشقى ءتول) تۋعان كۇنى سوعىمنىڭ ەتىنەن، شۇجىق اسىپ، ۋىز قاتىرىپ، كورشى-قولاڭدى شاقىراتىن ءداستۇر بولعان.

پىسىرىلەنگەن ۋىز – ۋىزعا ءسۇت قوسىپ سۇيىلتىپ پىسىرەدى. ۋىز ءىرىپ كەتپەۋ ءۇشىن ونى وجاۋمەن ساپىرىپ وتىرۋ كەرەك. ۋىزعا تارى سالىپ پىسىرۋگە بولادى.
ىركىت – قۇرت قايناتۋ ساباعا، كۇبىگە جيناپ اشىتقان ايران – قاتىق، شيكى ءسۇت. ىركىتتى سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ سۇتىنەن دايىندايدى. پىسكەن سۇتتەن ۇيىتىلعان ايراندى نەمەسە شيكى سۇتتەن ۇيىتىلعان قاتىقتى ساباعا نە كۇبىگە جينايدى دا ءپىسىپ، ونىڭ مايىن قالقىپ العاننان كەيىن، ىدىستىڭ ىشىندە ىركىت قالادى. ىركىتتىڭ اششى نە تۇششى بولۋى ونىڭ دايىندالعان سۇتىنە عانا ەمەس، دايىنداۋ تاسىلىنە دە بايلانىستى. ىركىت قۇيىلعان ىدىس كۇننىڭ كوزىندە تۇرسا ىركىت بوجىپ اشيدى دا ءدامى قىشقىلدانىپ كەتەدى. ىركىت قۇيعان ىدىس كولەڭكەدە تۇرسا، ىركىتتىڭ ءدامى بۇزىلماي تۇششى بولادى.

ىرىمشىك – سيىردىڭ، قويدىڭ، ەشكىنىڭ سۇتىنەن قايناتىپ ازىرلەنەتىن ءسۇت تاعامى. ىرىمشىك – اق ىرىمشىك، كىزىل ىرىمشىك دەپ ەكىگە بولىنەدى. اق ىرىمشىكتى دايىنداۋ ءۇشىن ىدىسقا قۇيىلعان شيكى ءسۇتتىڭ ۇستىنە ازىراق ايران قۇيىپ، ءسۇتتى ىرىتەدى. ودان سوڭ ىرىگەن ءسۇتتى وتقا قويىپ قايناتادى. ىرىمشىكتىڭ سارى سۋى بولىنگەن كەزدە ونى شىپتاعا سۇزەدى. اق ىرىمشىككە سارى ماي، قايماق، كىلەگەي سياقتى مايلى تاعامداردى قوسسا ءدامدى ءارى قۇنارلى اس بولادى. اق ىرىمشىكتى شىپتاعا وراپ ءسۇزىپ العاننان كەيىن جۇقالاپ ءتىلىپ، ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. شالا كەپكەن اق ىرىمشىكتى كەلىگە ءتۇيىپ جانشىسا تارى سياقتى قيىرشىق ۇنتاققا اينالادى. مۇنى تارى ورنىندا شايعا سالىپ، مايعا، قايماققا، كىلەگەيگە سالىپ جەۋگە دە بولادى.قىزىل ىرىمشىكتى دايىنداعاندا قازانعا قۇيىلعان جىلى سۇتكە مايەك نەمەسە ۇلكەن قويدىڭ ۇلتابارىنا ۋىز تولتىرىپ كەپتىرگەن ۇيىتقى سالىپ، ءسۇتتىڭ بەتىن قىمتاپ جاۋىپ قويادى. جارتى ساعات تۇرعاندا ءسۇت ۇيىپ دىرىلدەپ تۇرادى. سودان كەيىن مايەكتى سۇتتەن الىپ، قازان استىنا وت جاعىپ قايناتادى. قايناي بەرە باۋىر سياقتى دىرىلدەپ تۇرعان ۇيىعان ءسۇتتى «قىلىش» دەپ اتالاتىن ارناۋلى اعاشپەن شاقپاقتاپ تىلەدى. ىرىمشىكتىڭ ءوڭى بىرتىندەپ قىزارا بەرەدى. رەڭى قان قىزىل تۇسكە ەنىپ، سارى سۋى قويىلعان كەزدە قازاندى وتتان ءتۇسىرىپ سالقىنداتادى دا، ودان سوڭ شىپتاعا سالىپ سۇزەدى

سۇزىلگەن قىزىل ىرىمشىك بىر-بىرىنە جابىسپاي جەكە-جەكە بىتىراپ تۇرادى. قىزىل ىرىمشىكتى دە ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. ونىڭ اسا جاعىمدى وزىندىك ءدامى بولادى. كەپكەن قىزىل ىرىمشىك كەۋدىرلەپ ۇگىتىلىپ تۇرادى. قىزىل ىرىمشىكتى جەكە ءوزىن جەۋگە دە، مايعا، قايماققا، كىلەگەيگە ارالاستىرىپ جەۋگە دە بولادى. قىزىل ىرىمشىكتى جەنتكە قوسادى. قايماق نە كىلىگەي قوسىپ كەلىگە جانىشقان قىزىل ىرىمشىك داستارقان ءمازىرىنىڭ ەڭ كادەلى تۇرلەرىنىڭ ءبىرى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءسۇتتى مايەككە ەمەس ايران، ىركىتكپەن ۇيىتسا، ونىڭ ىرىمشىگىنىڭ ءتۇرى قارا قوشقىل تارتىپ، ىرىمشىكتەنىپ جەۋگە جايسىزداۋ بولادى.