InfoHub Logo

سوۆەت ايەلدەرى كوممۋنيزم قۇرىلىسىنىڭ بەلسەندى قايراتكەرلەرى. ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى ايەلدەردى بۇعاۋدان ازات ەتىپ، ءومىرىمىزدىڭ بار سالاسىنا ەرلەرمەن بىردەي ارالاسۋعا، تۆورچەستۆولىق قابىلەتىن كەدەرگىسىز ەركىن دامىتۋىنا بارلىق مۇمكىنشىلىكتى جاسادى. ونىڭ تاماشا جەمىسىن كورىپ وتىرمىز. ءبىزدىڭ وتانىمىزدىڭ ءومىرىنىڭ قاي سالاسى بولماسىن — ساياسي-ەكونوميكالىق، مادەني ومىرىمىزگە سوۆەت ايەلدەرىنىڭ ورنى ەرەكشە زور. سوندىقتان دا تاماشا سوۆەت ادامدارىنىڭ كەسەك وبرازدارىن جاساۋدى ماقسات ەتكەن ادەبيەتىمىزدىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ تالايى ايەل بولۋى زاڭدى قۇبىلىس، ءومىر شىندىعى.

ريەۆوليۋسيادان بۇرىنعى ادەبيەتتە ايەل وبرازى نەگىزىنەن ماحاببات وبەكتىسى ەسەبىندە الىنىپ، عاشىقتىق، جۇبايلىق، انالىق تۇرعىدان عانا سۋرەتتەلسە، سوۆەت ادەبيەتى سوسياليستىك ءومىرىمىزدىڭ شىندىعىنا بايلانىستى ول رامكانى كەڭىتىپ، قوعام قايراتكەرى، كۇرەسكەر، الدىڭعى قاتارلى جۇمىسشى، شارۋا ايەلدەردىڭ بەينەسىن جاسادى.

ازاتتىڭ ءۇشىن، باقىت ءۇشىن كۇرەسكەن، وكتيابر ريەۆوليۋسياسى قۇلدىق بۇعاۋدان بوساتقان، سوسياليستىك ومىرىمىزگە بەلسەنە ارالاسقان قازاق ايەلدەرىنىڭ بەينەسى قازاق سوۆەت ادەبيەتىنەن ەلەۋلى ورىن الادى. جاس پروزامىزداعى كولەمدى شىعارمانىڭ باسى بولعان ءسابيت مۇقانوۆتىڭ «جۇمباق جالاۋ» (كەيىن «بوتاكوز» اتالعان) رومانىندا حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان بوستاندىق ءۇشىن كۇرەسكەن قازاق قىزىنىڭ كەسەك وبرازى جاسالدى.

ازامات سوعىسى جەڭگەننەن كەيىن قازاق دالاسىندا ۇلكەن وزگەرىستەر بولدى. شيەلەنىسكەن تاپتىق كۇرەس ارقىلى قازاق كەدەيلەرى كوممۋنيست پارتياسىنىڭ باسشىلىعىمەن ۇستەم تاپتاردى جويدى، باقىتتى، جاڭا تۇرمىس ورناتۋعا كىرىستى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ اياق كەزى مەن وتىزىنشى جىلداردىڭ باس كەزىندە قازاقستاندا تاريحي زور وقيعالار بولدى. عابيدەن ءمۇستافيننىڭ «قاراعاندى» رومانىنىڭ باستى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىرى ارداق وسى جىلدارداعى زور كۇرەسكە، اسىرەسە، مادەنيەت ءۇشىن كۇرەسكە بەلسەندى ارالاسادى. ارداق وبرازى ادەبيەتىمىزدەگى شىتىرمان، كۇردەلى وبرازداردىڭ ءبىرى.

ادەبيەتىمىزدە حالىقتىڭ تاريحي دامۋىنىڭ جەمىسى ناتيجەسىندە ءجاميلا، ساۋلە، جاننات، گۇلجان سياقتى ينتەلليگەنت ايەلدەردىڭ وبرازى جاسالدى. ءار ءتۇرلى كوركەمدىك دارەجەدە، ءار ءتۇرلى ستيلدە جاسالعان بۇل وبرازداردىڭ قايسىسى بولماسىن ادەبيەتىمىزدە ەلەۋلى ورىن الماق.

ءسوز جوق قازاق ادەبيەتى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە زامانىمىزدىڭ الدىڭعى قاتارلى ايەلدەرىنىڭ وبرازدارىن جاسادى. ءبىراق ءومىر تالابىن قاناعاتتاندىرا العان جوق. ءالى دە جازۋشىلاردىڭ قالامى تيمەگەن كەسەك-كەسەك ءىرى وبرازدار جاتىر. وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنان كەيىنگى وراسان زور وزگەرىستەردىڭ بارىنە قازاق ايەلدەرى بەلسەنە ارالاستى. ساياسي-ەكونوميكالىق رۋحاني بۇعاۋدان ازات ەتىلگەن ولاردىڭ تاماشا تۆورچەستۆولىق قابىلەتتەرى، زامانىمىزعا ساي ءىرى ىستەرى الەمگە ايان. كەشەگى وت باسىنداعى قاراڭعى ايەل ۇلكەن مەملەكەت قايراتكەرى دارەجەسىنە كوتەرىلدى. ال ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە مۇنداي قىزعىلىقتى كەسەك وبراز جاسالعان جوق. ايەل بوستاندىعى تۋرالى، ولاردىڭ ەل ومىرىندە ەركىن ارالاسۋى تۋرالى جازىلعان جيىرماسىنشى جىلدارداعى ۇساق ولەڭدەر مەن اڭگىمەلەر بولماسا، بۇل تۋرالى ەستە قالارلىقتاي كوركەم، كولەمدى شىعارمالارمەن قازاق ادەبيەتى ماقتانا المايدى.

ع. ءمۇستافيننىڭ «قاراعاندى» رومانىندا بالجان دەيتىن ايەلدىڭ وبرازى بار. حالىقتىڭ قالىڭ ورتاسىنان شىققان وسى ايەلدى العاشقى كورگەندە ۇلكەن ۇمىتكەر بولىپ قالاسىڭ. قاراعاندىنى باسقارۋشىلار ششەرباكوۆ پەن مەيرام جۇمىسشىلارعا كەرەكتى جابدىق جەتكىزە الماي قينالىپ تۇرعاندا بالجان قيىننان جول تاۋىپ، ءوزىنىڭ ۇيىمداستىرۋشىلىق، باسقارۋشىلىق قابىلەتىنىڭ بار ەكەنىن بىردەن اسەم تانىتادى. وقۋشى اۆتوردان بالجاننىڭ وسى قاسيەتتەرىن زاڭدى دامىتىپ، ونى وسىرە، كەرە ماسشتابىن كەڭەيتىپ، كەسەك وبراز جاساۋىن كۇتىپ قالادى. ءبىراق اۆتور ءار جەردە اتاعانى بولماسا، وسى وتە ءبىر قىزعىلىقتى باستالعان وبرازدى دامىتپاي تاستاپ كەتەدى. سول روماندا وندىرىسكە اۋىلدان كەلگەن قويشى ءجانابىلدىڭ پارتيا باسشىسىنا دەيىنگى ءوسۋ جولى وتە نانىمدى، شەبەر سۋرەتتەلەدى. ال ەندى وت باسىنان شىققان بالجان سياقتى ايەلدەردىڭ ءوسۋ جولى جازۋشىنى قىزىقتىرماعانى عاجاپ نارسە.

ءبىزدىڭ جازۋشىلار مەن اقىندار ينتەلليگەنت ايەلدەردىڭ وبرازىن جاساۋدا ەداۋىر تابىسقا جەتتى. ءبىراق ادەبيەتىمىزدە ەڭبەكشى ايەل — الدىڭعى قاتارلى كولحوزشى، جۇمىسشى ايەلدىڭ كەسەك وبرازى جوقتىڭ قاسى. بۇل ارينە، پروتوتيپ جوقتىعىنان ەمەس. ەلىمىزگە اتاعى شىققان، ءوز ەڭبەكتەرىمەن كوممۋنيزم قۇرۋعا بەلسەنە قاتىسىپ جاتقان، ەرلىگى جىر بولارلىق جۇزدەگەن، مىڭداعان قازاق ايەلدەرى بار.

ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا بارلىق حالقىمىزبەن بىرگە سوۆەت ايەلدەرى دە دۇنيەنى تاڭىرقاتارلىق ەرلىك كورسەتتى. ولار وتان سوعىسىنىڭ مايداندارىندا دا، تىلدا دا ءوز ىستەرىمەن جەڭىسكە ۇلكەن ۇلەس قوستى. ۇلى وتان سوعىسىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارى ءاليا مولداعۇلوۆا، مانشۇك مامەتوۆالاردىڭ ەسىمى بۇكىل سوۆەت حالقىنا ايان. جالعىز بۇلار عانا ەمەس، جۇزدەگەن قازاق قىزدارى مەن ايەلدەرى قولىنا قارۋ الىپ، فاشيستەرگە قارسى ەرلىكپەن سوعىستى. حالقىمىزدىڭ باتىر قىزدارىنىڭ كوركەم وبرازىن جاساۋ سوۆەت جازۋشىلارىنىڭ ارداقتى مىندەتى. ول ءۇشىن ءومىر ماتەريالدارى دا جەتكىلىكتى. ءاليا مولداعۇلوۆا، مانشۇك مامەتوۆا تۋرالى جازىلعان كەيبىر پوەمالار ساتسىزدىككە ۇشىرادى. ءسويتىپ وتان سوعىسىندا ەرلىگىمەن اتى شىققان قازاق ايەلدەرىنىڭ وبرازى ادەبيەتىمىزدە جاسالدى دەپ ايتا المايمىز. ۇلى وتان سوعىسى تۋرالى جازىلعان قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ ەلەۋلى شىعارماسى عابيت مۇسرەپوۆتىڭ «قازاق سولداتى» رومانىنان دا ءبىز ونداي وبرازداردى كورە المايمىز. بۇل رومانداعى باستى گەروي قايروشپەن بىرگە رومانعا جەلى بولىپ وتىراتىن اقبوتا وبرازى. ءبىراق اقبوتا وبرازىن سۋرەتتەۋدە اۆتور جالعان رومانتيكالىق ادىسكە ۇرىنعان. اقبوتا ءبىزدىڭ ارامىزدا جۇرگەن، وزىمىزبەن بىرگە ءومىردىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن تاتقان كادىمگى جاندى كەيىپكەر ەمەس، تەك قايروشتىڭ ىستىق سەزىمىن وياتۋ ءۇشىن عانا قيالدا ەلەس بەرەتىن ماحاببات وبەكتىسى: قايروشتىڭ اقبوتاعا عاشىق بولۋى دا بۇگىنگى شىندىق ومىردەن گورى ەرتەرەكتەگى جىرلارعا ۇقسايدى. جاستار عاشىق بولعاندا ءبىر-بىرىن ومىردە تانىپ، وي-ارمانى، قيالى ۇشتاسىپ، ءبىرىنىڭ-بىرى ابزال قاسيەتتەرىن ۇعىنىسىپ، ءبىلىسىپ عاشىق بولادى. ال «قازاق سولداتىندا» قايروش جەتى-سەگىز جاسىنان كەيىن كورمەگەن اقبوتاعا ون-ون بەس جىل ۇزبەي عاشىق بولۋمەن جۇرەدى. «قوزى كورپەش — بايان سۇلۋ» جاقسى پوەما بولعانىمەن، ونداعى وقيعالار بۇگىنگى ومىرگە قابىسا بەرمەيدى. ءبىزدىڭ جاستار ومىرلىك سەرىگىن ەس ءبىلىپ، كامەلەتكە جەتكەننەن كەيىن تاڭدايدى. جازۋشى اقبوتا مايدانعا باردى دەگەندى ايتادى. ءبىراق ءبىز ونى مايداندا كورمەيمىز. تەك روماننىڭ سوڭىندا عانا قايروش جارالانىپ جاتقاندا سامولەت ۇستىندە، ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعىداي ءبىر ەلەس بەرىپ كەتەدى. مۇنىڭ ءبارى وبراز اشۋدىڭ دۇرىس تابىلعان قۇرالى ەمەس.

حاميت ەرعالييەۆ «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزى» پوەماسىندا سوۆەت جاسى گۇلجاننىڭ ءوسۋ جولىن، نەگىزىنەن شەبەر كورسەتتى. اسىرەسە، مەكتەپ بوساعاسىندا جۇرگەن گۇلجاننىڭ وسكەن ورتاسى، زامانى تۋعىزعان جاستىق ارمانى، ۇلكەن قيالى جاقسى سۋرەتتەلگەن. ونىڭ ءوسىپ، ينجەنەر بولىپ ۇيىنە قايتىپ كەلۋى، ەر جەتىپ ومىرگە ارالاسۋى، ەڭبەكتەگى العاشقى قيىنشىلىقتارى شىندىقپەن، كوركەم وبرازدار ارقىلى بەينەلەنگەن. ال كەلەسى پوەمادا وسى وبرازدى دامىتىپ، تەرەڭدەتىپ، جاڭا، توسىن بوياۋلارمەن اجارلاپ، وسىرە تۇسەدى. «سەنىڭ وزەنىڭدەگى» گۇلجان «ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ قىزىنداعى» گۇلجاننىڭ زاڭدى تۇردە دامىعان، وسكەن جالعاسى، بۇرىن قوعامدىق ومىرگە بەلسەنە ارالاسقان گەروينيانى ەندى اۆتور باسقا قىرىنان دا تولىقتىرا تۇسەدى. ارينە، گەرويدىڭ جەكە ومىرىندەگى قيىنشىلىقتاردى، ساتسىزدىكتى، جەكە باسىنىڭ قاسىرەتىن كورسەتۋگە اۆتور پراۆولى. ءسويتىپ، ەكى پوەمادا اۆتور حاراكتەرى، ءومىر جولى، بارشا تاعدىرى جان-جاقتى قامتىلعان، قىزعىلىقتى دا قيىن ءومىر كەشىپ كەلە جاتقان قازاق ايەلىنىڭ وبرازىن جاساعان.

ءبىزدىڭ دراماتۋرگتەرىمىز ساحنادان شىعىپ، ومىرگە ارالاسىپ كەتەتىن تاماشا زامانداس ايەلدەرىمىزدىڭ وبرازدارىن جacaي المادى. حالىق اڭىزىنىڭ نەگىزىندە جاسالعان «قىز جىبەك»، «بايان سۇلۋ» وبرازدارىنداي ۇمىتىلماي ەستە قالاتىن سوۆەت ايەلدەرىنىڭ وبرازىن جۇرتشىلىعىمىز ءبىزدىڭ دراماتۋرگيامىزدان كەزدەستىرە قويمايدى. كەيىنگى كەزدە جازىلعان ءا. تاجىبايەۆتىڭ «گۇلدەن، دالا!» پەساسىنداعى انار، م. يمانجانوۆتىڭ «مەنىڭ ماحابباتىم» پەساسىنداعى قاماش، ءا. ابىشيەۆتىڭ «اكە ۇكىمىندەگى» زەينەپ وبرازدارى ءبىر الۋانداس بولۋىمەن بىرگە ىس-ارەكەتتەرى، تراكتوۆكا جاعىنان دا بىر-بىرىنە ۇقساس كەلەدى. كەي دراماتۋرگتار سوۆەت ايەلدەرى بويىنداعى كاپيتاليزمنىڭ قالدىعىن مەششاندىقتى شەبەر اشكەرەلەيدى. مىسالى، م. يمانجانوۆتىڭ «مەنىڭ ماحابباتىم»، وسى ماقالانىڭ اۆتورىنىڭ «ارىستاننىڭ سىباعاسى» پەسالارىنداعى ۇنامسىز كەيىپكەرلەر بيكە، راحيلا وبرازدارىنىڭ بوياۋلارىنان اناعۇرلىم اسەرلى، قويۋ شىققان. ونداي مىسالدى باسقا دا شىعارمالاردان كەلتىرۋگە بولادى. مۇنىڭ ءوزى قازاق ادەبيەتىندە سوۆەت ايەلدەرىنىڭ ۇنامدى وبرازىن جاساۋ ماسەلەسىن ادەبيەتىمىزدىڭ وزگە دە كۇردەلى پروبلەمالارىمەن ۇلاستىرا كوتەرۋ قاجەت ەكەنىن كورسەتەدى.

ءومىرىمىزدىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن سوۆەت ايەلدەرىنىڭ قوسقان ۇلەسى وراسان زور. سوۆەت ايەلى مەملەكەت، قوعام قايراتكەرى، مادەنيەت، عىلىم قايراتكەرى، ارداقتى انا، اسىل جار. سوۆەت ايەلى ءوندىرىستىڭ بارلىق سالاسىندا، كولحوز دالاسىندا كوممۋنيزم قۇرۋ ءۇشىن بەلسەندى كۇرەسىپ ءجۇر. جان-جاقتى، تولىق قاندى، تەرەڭ ماعىنالى بەينەلى، الۋان قيلى سوۆەت ايەلدەرىنىڭ كەسەك وبرازدارىن جاساۋ جازۋشىلارىمىزدىڭ اسا ارداقتى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى.

1954

---