InfoHub Logo

قازاق ادەبيەتىنىڭ، ونىڭ نار جۇگىن ارقالاعان باستاۋشى جانرى — قازاق پروزاسىنىڭ سوڭعى جەتىجىلدىق جەمىسىنە كوز جىبەرسەك ەڭ الدىمەن كوڭىل قۋانتارلىق تابىستارىن بايقاماسقا بولمايدى. جازۋشىلاردىڭ IV-V سەزدەرىنىڭ اراسى قازاق پروزاسىنىڭ ەڭ جەمىستى جىلدارى شىعارمانىڭ سانى دا مول، ءبىراق ءبىز ادەبيەت تابىسىنا قۋانعاندا ەش ۋاقىتتا سانمەن ولشەگەن ەمەسپىز. ءبىز ادەبيەتتىڭ جەتىلىپ دامۋىن، كوركەمدىك جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىن ايتامىز.

قازاق پروزاسىن تۇتاس قاراعاندا — پروزايكتەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەلەۋلى ەڭبەك ەتكەنىن كورەمىز. ۇلكەنى بولسىن، كىشىسى بولسىن ءار جازۋشى-اق، جاڭا تۋىندىلار بەردى.

ءار جازۋشى-اق كەشەگىسىنەن بۇگىن ىلگەرى اتتادى. جازعان كىتاپتارى ءارقايسىسىنىڭ تۆورچەستۆولىق اكتيۆىنە ەلەۋلى ۇلەس قوستى، جازۋشىنى كوركەم ويدىڭ جاڭا ءبىر ساتىسىنا كوتەردى، سونىمەن بىرگە قازاق پروزاسىن دا تولىقتىرىپ، مولىقتىرا ءتۇستى.

قازىرگى وقۋشى قاۋىمنىڭ كادەسىنە جاراعان، كوركەمدىك، رۋحاني ازىعىنا اينالعان كوپتەگەن شىعارمالار جارىق كوردى. X. ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىق» سيكلى، ءا نۇرپەيسوۆتىڭ «قان مەن تەر» تريلوگياسى سياقتى كولەمدى، ەپيكالىق تۋىندىلار، ع. ءمۇستافيننىڭ «كوز كورگەنى»، س. مۇقانوۆتىڭ «ەسەيۋ جىلدارى» سياقتى مەمۋارلىق شىعارمالار؛ ز. شاشكيننىڭ «تەمىرتاۋ»، «سەنىم»، ع. سلانوۆتىڭ «اساۋ ارنا»، ءا. ءشارىپوۆتىڭ «پارتيزان قىزى»، ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ «اقبوز ات»، ءا. سارسەنبايەۆتىڭ «كاپيتان ۇلى»، ب. سوقپاقبايەۆتىڭ «مەنىڭ اتىم قوجا»، «ولگەندەر قايتىپ كەلمەيدى»، ءو. كاناحيننىڭ «دامەلى»، «مازداق»، س. باقبەرگەنوۆتىڭ «قايران شەشەم»، د. ابىليەۆتىڭ «اقىن ارمانى»، ر. رايىمقۇلوۆتىڭ «تۇيەلى ادامى»، ق. قايسەنوۆتىڭ پارتيزان پوۆەستەرى، س. شايمەردەنوۆ، س. وماروۆ، ا. حانگەلدين، ن. عابدۋللين، ءا نۇرشايىقوۆ، ج. تىلەكوۆ، س. بەگالين، III. قۇماروۆا ج. جۇماقانوۆ، ق. يسابايەۆ، س. سارعاسقايەۆ جانە دە وزگە جازۋشىلاردىڭ رومان، پوۆەستەرى، كوپ جازۋشىلاردىڭ اڭگىمەلەر كىتابى دۇنيەگە كەلدى. ارينە، بۇل اتالعان شىعارمالار ارقالاعان الەۋمەتتىك جۇگى جاعىنان دا، يا قازاق ادەبيەتىنە قوسقان كوركەمدىك ۇلەسى جاعىنان دا بىر-بىرىنە تەڭ ەمەس. ءبىراق بۇلاردىڭ باسىم كوپشىلىگى-اق تاقىرىبى، زەرتتەگەن ءومىر قۇبىلىسى، جاڭادان جاساعان وبرازدار گالەرەياسى، كوركەمدىك قۇرالى جاعىنان تۇتاس العاندا قازاق پروزاسىنا ەلەۋلى ۇلەس قوستى، ونىڭ ىلگەرىلەپ كەلە جاتقان پەرسپەكتيۆاسىن تانىتتى. ادەبيەتىمىزدەگى ىزدەنۋ جولدارىنىڭ، ءوسۋ پروسەستەرىنىڭ، دامۋ تەندەنسيالارىنىڭ ايعاعى بولدى. سونىمەن بىرگە ءار اۆتوردىڭ ءار دارەجەدەگى ىزدەنۋ، ءوسۋ، ىلگەرىلەۋ جولدارىن دا تانىتتى.

بارشا كىتاپتارعا مۇشەلەپ جەكە باعا بەرۋدى قويا تۇرىپ، جالپى قازىرگى قازاق پروزاسىن تۇتاس العاندا — سوڭعى جەتى جىلدا ودان بۇرىنعى قاي كەزەڭمەن سالىستىرعاندا دا ادەبيەتىمىزدىڭ ءوسۋ پروسەسىنىڭ ەداۋىر جەدەلدەگەنى بايقالادى.

بۇلايشا قارقىنداپ ءوسۋدىڭ تاعى ءبىر كۋاسى — ادەبيەتكە كەلگەن كەيىنگى تولقىن جاڭا كۇش. قازاق پروزاسىنىڭ سوڭعى تولقىنى سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا — ءداستۇردى جالعايتىن جاڭاشىلدىقتى، جاس ادەبيەتتىڭ ىزدەنىمپاز، وسكەلەڭ قابىلەتىن تانىتا كەلدى. ولاردىڭ كوبىسى الدىڭعىلار شيىرلاعان كانىگى جولعا وڭاي ءتۇسىپ، كوپ دۇرمەكتىڭ سوڭىندا شاڭ جۇتىپ قالماي، ونەر جولىنداعى ءوز سوقپاعىن ىزدەپ، ءوز تالانتىن سىناي كەلەدى. بۇل بالعىن جاس سونار وقۋشى نازارىن بىردەن اۋداردى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە ادەبيەتىمىزگە ءسىڭىپ، ءوز ورنىن الدى. قازاق پروزاسىنىڭ ەلەۋسىز قالدىرۋعا بولمايتىن جاراستىقتى ءبىر بۇتاعىنا اينالدى. ق. ىسقاقوۆ پەن ش. مۇرتازايەۆتىڭ، ءا. تارازي مەن س. مۇراتبەكوۆتىڭ س. ءجۇنىسوۆ پەن P. توقتاروۆتىڭ، ت. جارماعامبەتوۆ پەن ە. دومبايەۆتىڭ، ءا. نابييەۆ پەن ج. احمەتوۆتىڭ. س. بەردىقۇلوۆتىڭ اڭگىمە، پوۆەستەرى بولماسا بۇگىنگى قازاق پروزاسىنىڭ بالعىن نۇرى بەتىنە شىعىپ ءدال وسىلاي قۇلپىرىپ تۇرار ما ەدى.

قازىرگى ۋاقىت ەلىمىزدە تاريحي وقيعالارعا، قوعامىمىز باستان كەشكەن اسۋلى كەزەڭدەر جايلى ساياسي، فيلوسوفيالىق جيناقتاۋلارعا تولىق كەزەڭ. سوندىقتان دا بولار، سوۆەت ادەبيەتى رەاليستىك بولمىستىڭ ويى مەن قىرىنا، بيىگى مەن تۇڭعيىق تەرەڭ قاباتتارىنا، قاي تاريحي كەزەڭگە دە شۇقشيا كوز سالادى. بارىنە دە زەرتتەۋشىنىڭ ويلى جانارىمەن ۇڭىلەدى. مەن قازاق پروزاسىنىڭ سوڭعى كەزدەگى ۇلكەن تابىسى دەپ ونىڭ الەۋمەتتىك كەڭ دياپازونىن ايتار ەدىم.

قازاق پروزايكتەرى ءبىزدىڭ ءار كۇنىمىزدىڭ تاريحي كەزەڭ ەكەنىن، وندا ءالى ءتۇپ شەشىمىن تاۋىپ بولماعان ەتيكالىق، مورالدىق، فيلوسوفيالىق تۇبەگەيلى ماسەلەلەردى نەعۇرلىم تەزىرەك شەشسەك، سوعۇرلىم ادامزات اڭساعان قوعامدى جاقىنداتا تۇسەتىنىمىزدى ءقازىر قاي كەزدەگىدەن دە تەرەڭىرەك ءتۇسىندى. سوندىقتان دا قازاق پروزاسىنىڭ يدەيالىق تەرەڭدىگى ارتتى.

جازۋشىلارىمىز قاي كەزدەگىدەن دە باتىل سويلەپ، شىندىقتى باتىل كورسەتە الاتىن بولدى. بۇل باتىلدىق قوعام ءومىرىن ءجىتى اڭعارىپ، ءجىتى تۇسىنەتىن رۋحاني سەرگەك، جاڭاعا ەلگەزەك، جاۋاپكەرشىلىگى مول، كورەگەن ازاماتقا ءتان پاراساتتى باتىلدىق. بۇل جازۋشىنىڭ دا ءاربىر سوۆەت ازاماتى سياقتى وسى ومىرگە قوجالىق سەزىمىنەن، سول ومىرگە شىن جاناشىر جاۋاپكەرشىلىگىنەن تۋعان باتىلدىق. مۇنداي باتىلدىقسىز ەشبىر سۋرەتكەر، ەشبىر شىعارما ازاماتتىق داۋىسقا يە بولا المايدى.

كەيىنگى قازاق پروزاسىنىڭ ەندىگى ءبىر ۇلكەن تابىسى دەپ ونىڭ سۋرەتكەرلىك رۋحىنىڭ شىڭدالىپ، ازاماتتىق داۋسىنىڭ كۇشەيگەنىن ايتار ەدىك. سول ارقىلى ونىڭ ارقالاعان الەۋمەتتىك جۇگى اۋىرلادى، بۇگىنگى تىرشىلىگىمىزگە تىكەلەي اتقاراتىن قىزمەتى ۇلكەيدى.

قازاق پروزاسى سوڭعى ەلۋ جىلدا جاسالعان جاس پروزا. از ۋاقىتتا ۇزاق جول وتكەن وسكەلەڭ پروزا. ءبىزدىڭ ءوسۋ جولىمىزدا ءوزىمىز سياقتى جازبا ادەبيەتى جاس سوسياليستىك ۇلتتارمەن ۇقساستىعىمىز از ەمەس. سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ دامۋ جولىمىز بۇكىل سوۆەتتىك كوركەم ويدىڭ دامۋىمەن ساباقتاسىپ جاتادى. بۇل تەرەڭ تامىرلاسقان باياندى بايلانىس. ءبىراق ءبىزدىڭ ءوز ءداستۇرىمىز، قايتالانباس دامۋ ەرەكشەلىگىمىز دە جوق ەمەس. قانداي ءداستۇر بولماسىن ول تەك دامىپ، ىلگەرىلەپ وتىرسا عانا ءوزىن-وزى ساقتاي الاتىنى — بەلگىلى شىندىق.

قازاق ادەبيەتىندەگى سوڭعى جىلداردىڭ جاقسى نىشانى — ونىڭ ىزدەنىمپازدىق رۋحىنىڭ كۇشەيۋى، جازۋشىلاردىڭ كوركەم سوزگە جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ارتۋى. بۇل ىزدەنۋ ساپارى تار شەڭبەردە، ءبىر باعىتتا عانا ۇڭگىپ بارا جاتقان جوق. كوركەمدىك قۇبىلىستىڭ كوپ سالاسىن قامتىپ، ءتۇر جاڭالىعىن عانا ىزدەمەي كوركەمدىك قۇرالدارىنىڭ قيلى-قيلى قاتپارىن اقتارىپ كەلەدى. وسى ىزدەنۋدىڭ جالپى ناتيجەسى — بۇگىنگى قازاق پروزاسىنىڭ ەموسيالىق، بايلىعى مەن قۋاتى، ليريكالىق تەبىرەنىسى، پسيحولوگيالىق تەرەڭدىگى ارتتى. بۇل جاڭالىقتاردىڭ اسەرىن ليريكاعا بەيىم اڭگىمە، نوۆەللا، پوۆەستەردەن عانا ەمەس، پروزانىڭ كەڭ قۇلاشتى ەپيكالىق فورمالارىنان دا كورەمىز. جانە وسى ىزدەنۋ جولىندا جۇرگەندەر — قاشان دا جاڭالىققا بەيىم ادەبيەتىمىزدىڭ سوڭعى جاس بۋىنى عانا ەمەس، ورتا بۋىن ءتىپتى تۆورچەستۆولىق ۇزاق جول وتكەن اعا بۋىن وكىلدەرىنىن دە ۇلكەن ويلانۋ، تولعانۋ ۇستىندە جۇرگەنىن، بۇرىنعى شىققان توبەسىنە مىسە تۇتپاي، الداعى كۇنگە دامەلەنە قارايتىنىن بايقايمىز. شىعارمادان شىعارماعا جاڭا ءتۇر، وزىندىك ءتاسىل، سونى بوياۋ ىزدەپ قاتايىپ بولماعان داۋىستارىن ءار رەگيسترگە سالىپ سىناپ جۇرگەن قاليحان ىسقاقوۆ، ساكەن ءجۇنىسوۆ، اكىم تارازي، رامازان توقتاروۆ، اقان نۇرمانوۆ سياقتى تالاپتى ءام تالانتتى جاستارمەن قاتار ادەبيەتىمىزدىڭ انا شەتىنەن عابيدەن ءمۇستافيندى مىسالعا الار ەدىم. مۇستافين، مۇحتار اۋەزوۆ پەن بەيىمبەت مايلين سياقتى تۆورچەستۆولىق جولىن ەۆروپالىق ادەبيەتتىڭ دارەجەسىنەن باستاعان جوق، ول جاس ادەبيەتتىڭ العاشقى بالالىق قادامىمەن بىرگە ءوسىپ كەلە جاتقان جازۋشى. جانە ونىڭ بۇكىل «بالالىق اۋرۋىن» باسىنان كەشىردى. «ءومىر نە ولىمنەن» «شىعاناعى» بولەك بولسا، «ميلليونەرىنەن» «قاراعاندىسى» بولەك. بۇل الاقولدىق ەمەس، جازۋشىنىڭ قادام باسقان سايىن ساتىلاپ كوتەرىلۋى. سونداي-اق ەڭ كەيىنگى جازىلعان «كوز كورگەنى» سونىڭ الدىندا عانا جازىلعان «داۋىلدان كەيىننەن» — ىلگەرىلەگەنىن تانىتادى. شىعارمادان شىعارماعا جازۋشىنىڭ كوركەمدىك قۇرالى مولىعىپ، ءومىر مەن ادام تابيعاتىنا تەرەڭىرەك بويلايتىن الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق كورگەندىگى وتكىرلەنىپ، رەاليستىك شەبەرلىگى تەرەڭدەپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. قازاق ادەبيەتىنىڭ ەڭ قارت وكىلدەرىنىڭ ءبىرىن مىسالعا الىپ وتىرعان سەبەبىم — بۇگىنگى ادەبيەتىمىزدىڭ جاسى بار، كارىسى بار، پروزا جانرىنىڭ كولەمدىسى بار، شاعىنى بار — نەگىزىنەن ىزدەنۋ ۇستىندە ەكەنىن ايتپاقپىن. ارينە، قاشان دا ءتىرى ادەبيەت ستاتيكالىق مىزعىماس حالدە قالعان ەمەس، ءبىراق سوڭعى كەزدە ىزدەنۋشىلەردىڭ قاتارى كوبەيدى، ءورىسى كەڭىدى. قازاق جازۋشىلارى ورەلى، ۇلكەن ادەبيەتىنىڭ ارتىن الا جۇرەتىن شاكىرتتىك، ۇيرەنۋشىلىك دارەجەسىنەن بويى ءوسىپ، بۇگىنگى كۇنگى كوركەم وي بارلاۋشىلارىنىڭ الدىڭعى ساپىنا شىعا باستادى.

مەن قازاق پروزاسىنىڭ «اباي جولى» ەپوپەياسى شىققاننان كەيىنگى ۇلكەن تابىسى دەپ ونىڭ كوركەمدىك قۋاتى تولىسىپ، قازىرگى زامانعى مامان (پروفەسسيونال) ادەبيەت دارەجەسىنە ەركىن كوتەرىلىپ كەلە جاتقانىن ايتار ەدىم.

«اباي جولى» قازاق پروزاسىنىڭ مەرەيىن اسىردى. سونىسىمەن بىرگە قازاق ءۇشىن ۇلكەن سىن بولدى. ءبىز اۋەزوۆ قالامىنان ۇزاق ۋاقىت تولعاتىپ، سيرەك تۋاتىن الىپ شىعارما الدىق. بۇل قۋانىشتى جاعداي جاس پروزانىڭ الدىنا اسا بيىك اسۋ، سالماعى زور مىندەت قويىپ بەردى. يا، بۇل شىعارمادان كەيىن قازاق پروزاسىنا قويىلاتىن كريتەريي وقىس بيىكتەپ كەتتى دە جاس ادەبيەتتىڭ جوتاسىنا اسا اۋىر جۇك ارتىلدى. ءبىراق «اباي جولى» جاپان دالاداعى شوقى ەمەس ەدى، وعان دەيىن باسپالداقتان كوتەرىلگەن تالاي اسۋ بەلدەرى بار، قازاق ادەبيەتى اتتى ۇلكەن جوتانىڭ بيىك شىڭى بولاتىن. «اباي جولىنان» كەيىنگى پروزا وعان دەيىنگى پروزادان تالانتتى جازۋشىنى دا، تالانتتى شىعارمانى دا كوپ تۋعىزدى. ول ءوزىنىڭ الىپ تۇلعاسىمەن قازاق پروزاسىنىڭ تالاي وسكەلى، ونگەلى تۇرعان بۇرشىك بۇتاقتارىن تۇنشىقتىرىپ تاستاعان جوق، قايتا قازاق پروزاسىنىڭ قاۋلاپ وسۋىنە بەرەكەلى كوكتەمدەي يگى اسەر ەتتى. ءبىز ءدال بۇگىن «اباي جولىمەن» تەپە-تەڭ تۇسەتىن جەكە شىعارمانى اتاي الماساق تا، قازاق پروزاسىنىڭ جالپى تابىسى — ۇلى شىعارمانىڭ ءىزىن سۋىتپاعانىن ۇلكەن مەدەت ەتەمىز. جانە ول پروزا كوپ باعىتتا ىزدەنىپ، ماۋەلى اعاشتاي بۇتاق جايىپ، كەڭەيىپ كەلەدى.

حالقىمىزدىڭ جاڭا زامان ورناتقانىنا ەلۋ جىل تولار قارساڭدا سوۆەت ادامى ءوزى، ءوز ەلى، ءوز قوعامى وتكەن قيىن جولعا قيادان ۇڭىلگەن تۇستا جازۋشىلارىمىزدى تاريحي تاقىرىپقا دەن قويدى دەپ سىناۋ ابەستىك بولار. ويتكەنى، تاريحي ۇلى وقيعالار جايلى ويلانۋ، زەرتتەۋ — حالقىمىزدىڭ رۋحاني تىلەگىنەن، قوعامىمىزدىڭ بۇگىنگى ساياسي-مورالدىق، فيلوسوفيالىق ويىمىزعا قويىپ وتىرعان تالابىنان تۋىندايتىن الەۋمەتتىك زاكاز. كەيىنگى جىلدارى ك. فەدين، م. ستەلماح، م. ايبەك، فاتيح حۋسني، ت. سىدىقبەكوۆ سياقتى باۋىرلاس ادەبيەتتەردىڭ ءىرى وكىلدەرىنىڭ بۇل تاقىرىپقا ەرەكشە ءۇڭىلىپ، جەمىستى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەندىگى وسى شىندىقتى راستايتىن سياقتى. ءقازىر قالامگەرلەرىمىز ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ ەلۋ جىلدىق تويى الدىندا ەرەكشە شابىت ۇستىندە جۇرگەن كەزىندە مىنا ءبىر جاي وتە-موتە تولعانتۋعا ءتيىس. ول ەلىمىز وتكەن تاريحي كەزەڭدەر جايلى تاقىرىپتارعا قالاي بارىپ، قالاي يگەرۋ جايى. ارينە، بۇل سالادا سوۆەت ادەبيەتى ءوز الدىنا ءبىر دەربەس مەكتەپ، دەربەس ءداستۇر اشتى، تالاي-تالاي وزىق شىعارمالار تۋدىردى. الايدا، مۇنداي مول ۇلگى بۇل تاقىرىپتاردى وڭايلاتپادى. ويتكەنى ادەبيەت اشىلعاندى قايتا اشۋ ەمەس، بەلگىلى ءبىر ومىرلىك قۇبىلىستىڭ بۇعان دەيىن ءبىز بىلمەگەن سونى قىر، سونى سىرلارىن اشۋ. وسى رەتتە، قازاق پروزاشىلارىنىڭ الدىندا مىناداي ەكى تۆورچەستۆولىق پروبلەما بار. ونىڭ بىرەۋى بارشا سوۆەت ادەبيەتىنە ورتاق پروبلەما. ول — تاريحي وتكەن مەن بۇگىنگى كۇن اراسىنداعى ديستانسيا، وسىعان بايلانىستى سۋرەتكەردىڭ الدىندا اشىلاتىن جاڭا راكۋرس، جاڭا پەرسپەكتيۆا، وتكەنگە بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان ءۇڭىلۋ. ءاربىر تاريحي ۇلى وقيعا جايلى سول وقيعانىڭ تۇسىندا نەمەسە ءالى ىستىق-سۋىعى باسىلماي تۇرعاندا جازىلعان شىعارما مەن ارادا بىرنەشە جىلدار وتكەن سوڭ جازىلعان شىعارمانىڭ اراسىندا ايىرما بولاتىنى ابدەن داۋسىز. ويتكەنى، ەكەۋىن تۋدىراتىن ەكى ءتۇرلى پرينسيپ، ەكى ءتۇرلى تالاپ. ءبىرىنشىسى، ونەر ارقىلى ادامداردىڭ جۇرەگىن، وتىن، كۇش-جىگەرىن بولىپ جاتقان تاريحي كۇرەس ارەناسىنا شاقىرىپ، ادىلەتتىڭ جاعىنا شىعارۋ. ەكىنشىسى، بولىپ وتكەن تاريحي قۇبىلىستىڭ ءتۇپ سەبەپتەرىن ۇڭىلە زەرتتەپ، ورناعان جاڭا ءداۋىردىڭ تاريحي زاڭدىلىقتارىن اشۋ، حالىققا ءوزى جەڭگەن قيىن مايداندى، ءوزى ىستەگەن ۇلى ەرلىكتى كورسەتىپ جاڭا ەرلىكتەرگە، ءوز قانى، ءوز تەرىمەن كەلگەن جەڭىستى ودان ءارى باياندى ەتۋگە شاقىرۋ، ءوزى جەڭگەن جاۋدى ەگجەي-تەگجەيلى كورسەتىپ، ونىڭ بارلىق قۇپياسىن اشىپ، ونداي وگەي قۇبىلىستىڭ تاعى دا قايتالانباۋىنا جاعداي جاساۋ. بۇلار بىر-بىرىنە كەرەعار ەمەس، بىرىنەن-بىرى ءوربيتىن پرينسيپتەر. وتكەنگە بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قاراۋدىڭ ءتۇپ دىڭگەگى دە سول. بۇل پروبلەما سوۆەت ادەبيەتىنىڭ ەڭ ۇزدىك تۋىندىلارىندا جەمىستى شەشىلىپ كەلدى. الايدا، ءبار-بار ۋاقىتتا دۇرىس شەشىلىپ بارشا سۋرەتكەر تەگىس يگەرىپ بولعان پروبلەما ەمەس. بىزدە ويىنشىق جاۋدى وڭاي جەڭىپ جاتقان وڭاي كۇرەس، وڭاي ايقاستى كورسەتكەن شىعارمالار ءالى ۇشىرايدى. جانە ولار ۇلى وكتيابر، كوللەكتيۆتەندىرۋ، وتان سوعىسى سياقتى ەلىمىز باستان كەشكەن ەڭ جاۋاپتى كەزەڭدەر جايلى شىعارمالار بوپ شىعادى. ءبىز العان قامالدى، ءبىز جەڭگەن جاۋدى وڭايلاتپاۋ كەرەك. تاريح باتىرلىقپەن جاسالادى، باتىرلىقپەن ساقتالادى، باتىرلىقپەن زەرتتەلەدى. اشەكەيدى، وڭاي جىلتىراقتى ول سۇيمەيدى. ءبىز قازىرگىدەي تۇستا تاريحي وقيعانىڭ اتاق-داڭقىن جامىلىپ، وڭاي شىعىپ كەتە قويعىش جىلپوس كونيۋنكتۋريزمگە اسا ساق بولۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، ۋاقىت ءبىزدىڭ الدىمىزعا ۇلى مىندەتتى — ءوزىمىزدىڭ قولىمىزبەن جازىپ شىعۋ مىندەتىن قويىپ وتىر. بۇل جولدا جىلتىراق لاكيروۆكاعا، ۇشقالاقتىققا، ۇستىرتتىككە جول جوق. ولار ءبىزدىڭ ۇلى تاريحىمىزدىڭ ءباسىن تۇسىرەدى.

ۇلى وكتيابر تاقىرىبىنا جازاتىن قازاق جازۋشىسىنىڭ الدىنداعى ەكىنشى پروبلەما — قازاق دالاسى جانە وكتيابر. ريەۆوليۋسيا قازاق دالاسىنا يمپورتپەن كەلگەن جوق، قازاق قوعامىنىڭ تاريحي دامۋىنىڭ زاڭدى ناتيجەسى بولدى. الايدا، قازاق دالاسىندا وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ جەڭىپ شىعۋىنىڭ تاريحي وزگەشەلىكتەرى، دارا سيپاتتارى دا بار.

ونى قازاقستاننىڭ فەوداليزمنەن بىردەن سوسياليزمگە وتكەنىمەن-اق تۇسىندىرۋگە بولادى. ءوزىمىز كۇنىگە ءجۇز قايتالايتىن وسى تاريحي شىندىق ءوزىنىڭ كوركەم بەينەسىن تاۋىپ بولدى ما؟ جوق. قازاق تاريحىنىڭ وسى ءبىر وزگەشە پروسەستى ۇڭىلە زەرتتەپ، كورسەتەتىن تۇسى وسى ءقازىر. ادامزات قوعامىنىڭ قازىرگى دامۋى، عاسىرلار بويى وتارشىلدىڭ تۇزاعىندا قىلعىنىپ كەلگەن حالىقتاردىڭ قازىرگى كۇرەسى بۇل پروبلەمانىڭ ماڭىزىن بۇرىنعىدان دا ارتتىرا ءتۇستى. سوندىقتان دا قازاقستان تاريحى — الەۋمەتتىك ساياسي ءمانى زور اكتۋالدى تاقىرىپ.

ءبىز قازاق پروزايكتەرىنىڭ سوڭعى جىلداردا تاريحي تاقىرىپتا جازىلعان شىعارمالارىنان الدىمەن وسى ەكى پروبلەمانىڭ قالاي شەشىلگەنىن ىزدەيمىز.

قازاق وقۋشىلارى سوڭعى ون جىل بويى جازۋشىنىڭ قالامىنا تەلمىرىپ، قاشان بىتەدى دەپ اسىعا كۇتكەن شىعارمالاردىڭ ءبىرى حامزا ەسەنجانوۆتىڭ «اق جايىعى». جازۋشى جۋىردا عانا ۇزاق جىلدىق ەڭبەگىنە اقىرعى نۇكتە قويدى. «اق جايىق» — وقۋشىعا بۇرىن پروزا جانرىنا ىلىكپەگەن، اتىمەن سونى ايماق تۋرالى كىتاپ. ورال ءوڭىرى ەجەلدەن قازاق تاريحىنا كوپ بەت قوسقان ولكە. وندا ەجەلدەن بەرى روسسيادا بار الەۋمەتتىك قۇبىلىستار دا، قازاق دالاسىندا بار الەۋمەتتىك قۇبىلىستار دا قويان-قولتىق ارالاسىپ كەلەدى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىندا دا، ازامات سوعىسى جىلدارىندا دا ەكى ءومىردىڭ الاساپىراندارى وسى وڭىردە توعىسىپ، جيىنتىق كورىنىس تاپتى. ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسى تۇسىندا دا وسى كەزدە بار ءار قيلى ساياسي قۇبىلىستار بۇل ولكەدە تۇگەل ۇشىراستى. سوندىقتان دا، مۇنداعى وقيعالار قازاق دالاسىنا ۇلى وكتيابردىڭ قالاي كەلگەنىن تولىعىراق اشا تۇسەدى. اۆتور دا وسىعان تىرىسقان. ونىڭ باس قاھارمانى حاكىم، ورىس مەكتەبىنىڭ شاكىرتى، قازاق دالاسىنىڭ پەرزەنتى. رومان باستالعاندا ول ەكى الەمدى دە كورىپ ءجۇر، ەكەۋىمەن دە ەتەنە ارالاسا قويعان جوق قالانىڭ ءار قيلى الاباجاق ءومىرى بۇل ءۇشىن ءبىر سونى دۇنيە؛ سونىڭ بەل ورتاسىنا ەنۋگە ىنتىق ارتتا قازاق دالاسى، ساحارا ءومىرى؛ حاكىم ونى ساعىنادى. وسىنداي ءارى-سارى جاس جىگىتتىڭ قالانى دا، دالانى دا ءدۇر سىلكىنتىپ، وياتا كەلگەن ۇلى وقيعانىڭ تۇسىندا قالاي ەسەيىپ، قالاي ات جالىنا قولى جەتىپ ازامات بولعانى — تريلوگيانىڭ وزەگى. ساياسي كۇرەس مەكتەبىنەن وتپەگەن قازاق جىگىتىنىڭ ريەۆوليۋسياعا كەلۋ جولى قيىن دا كۇردەلى پروسەسس. مۇنىڭ ءوزى جازۋشىعا حاكىمنىڭ كوزىمەن سول كەزدەگى قازاق دالاسىنىڭ كوپ شىندىعىن قامتۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. ءبىز العاشقى كىتاپتان مىسقالداپ ەر جەتىپ، توڭىرەگىندەگى كەرەعار، ايقىش-ۇيقىش شىندىقتى اڭىرا تانىپ كەلە جاتقان جاس جىگىتتى كورسەك، سوڭىندا ازامات بوپ اتقا قونعان حاكىمدى كورەمىز. جازۋشى حاكىمنىڭ اڭعارىمپاز، زەرتتەۋشى زەردەسى ارقىلى اۋەلى قازاق دالاسىنىڭ قيلى-قيان شىندىعىن، ەل باسىنا تۋعان تاريحي كەزەڭدە، بۇل ءۇشىن دە، بۇنىڭ ەلى ءۇشىن دە اتىمەن سونى تۇرپاتتى ءابدىراحمان، باقىتجان قاراتايەۆ سياقتى قازاق ازاماتتارىن سول ارقىلى ريەۆوليۋسيا سيپاتىن تاني باستايدى. كۇرەس ارناسىنان تىسقارى بوزبالا جىگىت ءۇشىن الگى ايتىپ وتىرعان ەۆوليۋسيالىق كەزەڭدەردىڭ ءارقايسىسىنىڭ ءوزى الدەنەشە جىلعا سوزىلاتىن ۇزاق پروسەسس. ءبىراق، سول كەزدەگى بۇكىل وڭىرگە جايىلىپ كەلە جاتقان ريەۆوليۋسيا دۇربەلەڭى جاس جىگىتتىڭ دۇنيە تانىمىن، زامان تانىمىن تەزدەتتى.

جازۋشى حاكىمنىڭ ريەۆوليۋسياعا كەلۋى جولىن سول كەزدەگى قازاق دالاسىنىڭ cان تاراپ ساياسي ءومىرىنىڭ ەلەگىنەن وتكىزىپ سۋرەتتەيدى. جازۋشىنىڭ ءوز رومانىنا بولارى بولىپ، بوياۋى سىڭگەن، ساياسي كوزقاراسى ابدەن قالىپتاسقان پروفەسسيونال ريەۆوليۋسيونەردىڭ ءومىر جولى ەمەس، اۋىلدا ءوسىپ، قالادا وقىعان قازاق جىگىتىنىڭ ريەۆوليۋسيا جىلدارىنداعى ءومىر جولىن وزەك ەتكەنى، سول جىلداردىڭ شىندىعىن جان-جاقتى مول قامتۋىنا، ءار قىرىنان كورسەتۋىنە، سول كەزدەگى ساياسي ءومىردى ەگجەي-تەگجەي اشۋىنا مۇمكىندىك جاساعان ادىلەتشىل سەميادا تۋىپ، وقىعان، كوزى اشىق، كوڭىلى سەرگەك حاكىمدى ريەۆوليۋسياعا اكەلگەن ۇستاز ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ تۇزىك تاعىلىمى عانا ەمەس، سول كەزدەگى قازاق دالاسىنىڭ تاريحي شىندىعى. جازۋشى وسى پروسەستى ءجىتى زەرتتەپ، ءجىتى اشا العان. ءبىر ورىس جۇمىسشىسىنا جولىعا سالا ريەۆوليۋسيونەر بولىپ شىعا كەلەتىن شۇعىلدىق مۇندا جوق. X. ەسەنجانوۆ جاس جىگىتتىڭ رۋحاني ءوسۋ ەۆوليۋسياسىن، وعان ريەۆوليۋسيا جىلدارىنىڭ اسەرىن پسيحولوگيالىق دايەگىمەن پايىمدى سۋرەتتەيدى. جاس جىگىتتىڭ ەسەيۋ، ەر جەتۋ پروسەسى، لۋننو تانىمىنىڭ ءوسۋى كۇرت، شۇعىل ەمەس، ۇتىلى-ساتىلى. جىگىتتىڭ كوزقاراسىنداعى وسى ساتىلاپ ءوسۋدى نانىمدى سۋرەتتەي العان جازۋشى ونىڭ ريەۆوليۋسيالىق ارەكەتتەرىندە ارا-تۇرا شۇعىل كەتىپ، قاھارماندى ۇرت قيمىلداتىپ الىپ وتىرادى. ارينە، ونىڭ كوبىن سول كەزدىڭ وقىس وقيعاعا، شۇعىل قيمىلعا تولى قاۋىرت مەزگىل ەكەندىگىن ايتىپ اقتاۋعا بولادى. الايدا، ونداي جاۋاپتى تاپسىرمالاردى ءمىنسىز ورىنداۋ ءۇشىن كوزقاراستىڭ دۇرىستىعىمەن قوسا، ريەۆوليۋسيالىق ىسكە، استىرتىن جۇمىسقا ۇيرەنگەن جىتىلىق، تاجىريبەلىلىك كەرەك. حاكىمنىڭ ونداي مەكتەپتەن وتپەي جاتىپ تا ۇرىمتال قيمىلداپ كەتە بەرەتىنى بار.

ول كەزدە قازاق دالاسىنىڭ ريەۆوليۋسياعا قوسىلۋىنا كەدەرگى بولعان بىردەن-بىر ىشكى ساياسي كۇش — الاشوردا قوزعالىسى. الاشوردانىڭ تاريحي ارەناعا شىعۋى دا زاڭدى، كۇيpeyi دە زاڭدى. مۇنداي ساياسي قۇبىلىس سول كەزدە ورىس پاتشاسىنىڭ وتارشىلدىعىندا بولعان قاي ۇلتتىڭ دا تاريحىندا كەزدەسەدى. مۇنداي قوزعالىس، مۇنداي پارتيا زاكاۆكازە ۇلتتارىندا دا، كورشى ورتا ازيا ۇلتتارىندا دا بولعان. ويتكەنى، وتارلىق ەزگى كورگەن ۇلتتا ۇلتشىلدىق كوزقاراستىڭ تۋىنداۋى، ونىڭ باسىندا سول ۇلتتا ەندى-ەندى تامىر-تامىر سالا باستاعان بۋرجۋازياشىل ەلەمەنتتەردىڭ بولۋى ارعى-بەرگى تاريحتا كوپ كەزدەسىپ جۇرگەن قۇبىلىس. الاشوردا قوزعالىسى دا — وسىنداي ۇلتشىل-بۋرجۋازياشىل قوزعالىس. ول روسسياداعى جاڭا جاعدايعا بايلانىستى، ريەۆوليۋسيا دۇربەلەڭى تۇسىندا بولەك وردا كوتەرىپ، تۋ تىگىپ قالۋدى كوزدەدى. قازاق حالقىنىڭ الدىندا سول كەزدە: «ەندى قايتپەك كەرەك؟» — دەگەن تاريحي ساۋال تۇرعانىن ولار دا ۇقتى. ولار دەربەس ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋدى ويلادى. ءبىراق الاشورداشىلار پارتياسىندا قازاقستانداعى سول كەزدەگى تاريحي جاعدايدى تۇپكىلىكتى وزگەرتە الارلىق، پالەن عاسىر مەشەۋ حالدە كەلگەن حالىقتى پروگرەسس جولىنا تۇسىرە الارلىق قاۋقار بولمادى. ونىڭ ۇستىنە بۇل پارتيانىڭ كوسەمدەرى روسسيانىڭ بۇرىنعى بەلگىلى بۋرجۋازياشىل پارتيالارىنىڭ وكىلدەرى ەدى؛ ولار بۇرىنعى پارتيالارىنىڭ ساياسي پلاتفورمالارىنا سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ تاريحي جاعدايىنa پارمەنى تيە الاتىن سونى ەشتەمە قوسا المادى؛ قىسقاسى، قازاقستاننىڭ تاريحي دامۋى مۇددەسىنە لايىق ساياسي پارتيا بولا المادى. ونىڭ ۇستىنە الاشورداشىلاردىڭ كوسەمدەرىنىڭ كوبى بۇرىنعى بايشىل-پاتريارحالدىق ينستيتۋتتاردىڭ ق ۇلى بوپ قالدى؛ ءوز ارالارىندا دا الاۋىزدىق، حالىقتىڭ جايىنان بەيحابار تورەشىلدىك ورىن الدى، بەلگىلى ءبىر ساياسي تاكتيكاسى، ستراتەگياسى بولمادى؛ وزدەرىنىڭ دەربەس ساياسي ورتالىعى جوق، ءارقايسىسى ءار ايماقتاعى اق گۆاردياشىل گەنەرالداردىڭ ساحاراداعى ءبىر فيليالى رەتىندە عانا قايرات ەتتى. مۇنداي پارتيانىڭ حالىقتى ءوز ماڭىنا توپتاستىرا الماۋى، ۇلت تاريحىنا پالەندەي وزگەرىس جاساي الماۋى تاريحي زاڭدى ماسەلە. الايدا، سول تۇس جايلى جازىلعان تاريحي شىعارمادا ەسكەرۋسىز قالا بەرەتىن ەلەۋسىز وقيعا دا ەمەس. قازاق دالاسىنىڭ ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنا قوسىلۋ پروسەسىن ءسوز ەتسەك، بۇل قۇبىلىستى اتتاپ وتە الماساق كەرەك-تى. ويتكەنى، وسى زامانعى تاريح ءۇشىن، ازاتتىق العان جاڭا ۇلتتار ءۇشىن سوۆەت ۇلتتارى تاريحىنداعى بۇل بەتتەردىڭ سىرلارىن تۇپتەپ اشۋدىڭ الەۋمەتتىك ءمانى زور. ءبىراق وسى كەزگە دەيىن ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە الاشورداشىلار تاقىرىبى تىم ءبىر جاقتى، اسىرەسە كۇلكى پلانىندا شەشىلىپ كەلدى. ەلىمىز ەلۋ جىلعا تولىپ، ونىڭ دامۋ ءۇردىسى وزگە جۇرتقا ونەگە بولىپ وتىرعان تۇستا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا ورىن العان مۇنداي قۇبىلىستى اشەيىن اجۋا ەتۋ جەتكىلىكسىز، ءبىز ونىڭ بارشا ساياسي استارىن، تاريحي دايەكسىزدىگىن، ومىرسىزدىگىن اشۋىمىز كەرەك. تاريح بىزگە ءوزىمىز جەڭگەن جاۋدىڭ كەسكىنىن جان-جاقتى دا تەرەڭ اشىپ بەرۋ مىندەتىن قويىپ وتىر. ەندەشە، تاريحتىڭ بۇل بەتتەرىنە دە سايقىمازاق ەمەس، زەردەلى زەرتتەۋشىنىڭ جانارىمەن ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. X. ەسەنجانوۆ تا وسىنى ماقسات تۇتقان. ونىڭ رومانىنداعى الاشورداشىلار ۇيرەنشىكتى اسىرە بوياۋدان ءبىراز ارىلعان. الاشوردا وكىلدەرىنىڭ دە بەينەلەرى دارالانىپ، نانىمدى، سەنىمدى تۇرپات تاپقان. جىمپيتى الاشورداسىنىڭ باسشىلارى ايلالى دا ەرەسەك شانشا دوسمۇحامبەتوۆ، ىلعي تىزەگە سالۋدى، ىلعي ارەكەتتى سۇيەتىن حالەل دوسمۇحانبەتوۆ، پەتەربۋرگ وقۋىن تاۋىسىپ، سىلقىم كەيىپتەن ءالى ارىلا الماي جۇرگەن دوكتور ىحلاس شۇعىلوۆ، شاش ال دەسە باس الار الامان باسى ابىلايەۆ، قولىنا بيلىك بەرسە، قاي وكىمەتكە دە قىزمەت ەتۋگە دە ءازىر رەاكسيونەر ارون قاراتايەۆ، ءارقايسىسى دارا قۇلىق، دارا قىلىققا يە بەينەلەر. ولار الاشوردا قۇبىلىسىنىڭ ءبىراز سيپاتتارىن، ولاردىڭ مۇددەسىنىڭ حالىقتىق مۇددەمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىنىن اشىپ بەرگەن. ءبىراق جازۋشى بۇل قۇبىلىستىڭ تاريحي ساياسي كەسكىنىن ءدال تانىپ، ءدال سۋرەتتەگەنمەن، ونىڭ پسيحولوگيالىق كەسكىنىنە كوپ بويلاماعان. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ بۇل قۇبىلىسقا بايلانىستى ءوز دراماسى، ءوز تراگەدياسى بار. ولار دا «ازاتتىق»، «بوستاندىق»، «ەركىندىك»، «حالىق»، «ۇلت» دەگەن سوزدەردى تۋ ەتتى. سول ۇراندارعا يلانىپ، تار جول، تايعاق كەشۋگە تۇسكەندەر دە بولدى. بىزگە ءقازىر وسىنداي ءازازىل جولعا ءتۇسىپ ارانداعانداردىڭ دا دراماسىن اشۋ كەرەك. ءوز تاريحىمىزدا ورىن العان ساياسي قۇبىلىستىڭ ءبىز الدىمەن وسى ءبىر سيپاتىن اشقانىمىز ءجون. ءبىز سوندا عانا وكتيابر جولىنىڭ — قازاقستان ءۇشىن بىردەن-بىر دۇرىس جول بولعانىنا ايقىنىراق كوز جەتكىزەمىز. وكتيابر تاقىرىبىنداعى گريگوريي مەلەحوۆ، روششين سياقتى بەينەلەردىڭ ۇلكەن ەستەتيكالىق، فيلوسوفيالىق ماڭىزعا يە بولۋىنىڭ سىرى دا سوندا. ولاردىڭ ءومip جولى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ تاريحي زاڭدىلىعىن اسەرلى اشىپ بەردى. «اق جايىق» تا، بۇل تاقىرىپتاعى باسقا شىعارمالار دا، بۇل قۇبىلىستىڭ وسى ءبىر قىرىن اشۋعا ءالى كۇنگە ءدات قىلا الماي كەلەدى.

وسىناۋ ۇلكەن ەڭبەكتى وقي وتىرىپ، ونىڭ اۆتورىنىڭ سۋرەتكەرلىك ءىرى تالانتىنا قىزىعا، سۇيسىنە وتىرىپ، جازۋشى حامزا ەسەنجانوۆتىڭ سۋرەتكەرلىك شارۋاشىلىعىنىڭ كەيبىر كەمشىلىكتەرىن ايتپاي كەتە المايمىز. جازۋشى ءوزى جازىپ وتىرعان ماتەريالدى وتە جاقسى بىلەدى، وتە كوپ بىلەدى. ءداۋىردىڭ تاريحي شىندىعى بۇل كىتاپتا تاسقىن سۋداي اقتارىلىپ توگىلىپ جاتادى. ادەتتە تاسقىن اتاۋلىنىڭ كەي ماڭدى كول قىپ كەتسە، كەي جوتانى قىزىل قايراڭ ءشول قىپ كەتەتىن دە مىنەزى بار. «اق جايىقتا» دا وسىنداي مىنەز بار. كەيبىر تاراۋلارى كوك شالعىندانىپ ماۋەلەپ جاتسا، كەي تاراۋلارى قىزىل شاعىلدانىپ كەتەدى. وقۋشى كوڭىلىنىڭ دە بىردە جازۋشىنىڭ شۇعىلالى بوياۋلى ءومىرىنىڭ سۋرەتتەرىنە ماساتتانىپ وتىرىپ، ەندى ءبىر اۋىق قۇلازىپ قالاتىنى دا سوندىقتان. وسىنداي ويدىم-ويدىم كەتۋ قاھارمانداردىڭ ىشتەي تۇلەۋ پروسەسىنىڭ كورىنۋىنە دە، وقيعا ءدراماتيزمىنىڭ وربۋىنە دە اسەر ەتەتىنى ءسوزسىز. گەروي پسيحولوگياسىن ونىڭ جانىنداعى رۋحاني پروسەسى تاريحي وقيعانىڭ تۋىنداۋ، ءوسۋ-وربۋ لوگيكاسىن ءمولدىر جەتكىزە الاتىن سەرپىندى پلاستيكا — قاي-قاي جازۋشىلاردىڭ دا، سولاردىڭ ىشىندە حامزا ەسەنجانوۆتىڭ دا قولىنا تۇگەل تۇسە قويماي كەلە جاتقان قازىنا.

قاناي ۇلكەن تاريحي تاقىرىپ بولماسىن ءبىر جازۋشىنىڭ، ءتىپتى ول ەلدەن اسقان ۇلى جازۋشى بولسىن مەيلى، ورەسىنە تۇگەل سىيا بەرمەيدى، ونىڭ قىرى مەن سىرىن قانداي ۇلى تالانت بولسا دا تۇگەل سارقىپ، تۇگەل تاۋىسىپ كەتە المايدى. اسىرەسە، بۇكىل ءبىر جاڭا زامان اشقان وكتيابر تاقىرىبى. ءبىز ءبىر تاقىرىپتىڭ ءالى دە تالاي عاسىر كوركەم تۆورچەستۆونىڭ كوزىنە ىلىگەتىنىنە، بۇل تاقىرىپقا ءار ءداۋىر، ءار ۇرپاق وزىنشە سۋسايتىنىنا شەكسىز سەنەمىز. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىز بۇل تاقىرىپتىڭ بارلىق پاراللەلدەرى مەن بارلىق مەريدياندارىنا تۇگەل كوز سالۋدى، بارلىق تەرەڭىنە تۇگەل بويلاۋدى، بارلىق قورىن تۇگەل شولۋدى مىندەتتەپ وتىر. قازاق جازۋشىلارى دا وسىنداي كەڭ قارىمدى ەڭبەككە قۇلاش ۇرعان. جالعىز «اق جايىقتىڭ» عانا ەمەس، «كوز كورگەننىڭ» دە، «قان مەن تەردىڭ» دە تاقىرىبى — وكتيابر ريەۆوليۋسياسى جانە قازاق دالاسى، قازاق حالقىنىڭ سوسياليزمگە قالاي اتتانعانى. ءبىراق بۇل تاقىرىپتى ءار اۆتور وزىنشە شەشىپ، وزىنشە مەڭگەرگەنى ءوز الدىنا، ءار قىرىنان، ءار قاباتىنان قاراستىرعان. «اق جايىق» ريەۆوليۋسيانىڭ قىزۋ مايدانى ءجۇرىپ جاتقان جىلداردى، ريەۆوليۋسيانىڭ قاق ورتاسىندا جۇرگەن جىلداردى قامتىسا، ع. ءمۇستافيننىڭ «كوز كورگەنى» ريەۆوليۋسيا سارىنىنىڭ الىس اۋىلعا قالاي جەتكەنىن كەڭىنەن شولادى. «اق جايىقتىڭ» قاھارماندارى ۇلى وقيعاعا قاتىسقان ادامدار بولسا، «كوز كورگەننىڭ» قاھارماندارى — سول جىلداردىڭ سىرت كۋاگەرى جاس ازامات. رومان سونىڭ ريەۆوليۋسيانى قالاي قابىلداعانى، قالاي وسكەنى، جاڭا زامانعا تاپ بولعان جاس ازاماتتىڭ ءوسۋ ەۆوليۋسياسى جايلى. كىتاپتا سوناۋ جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ءومىرى مەن قازىرگى الپىسىنشى جىلداردىڭ زەرتتەۋشى ويى تىزە قوسىپ، قاتار كورىنىپ وتىرادى. ءبىراق اۆتور بولعان شىندىققا زورلىق جاسامايدى. ومىرلىك فاكتىنىڭ ەگجەي-تەگجەيىنە تەرەڭدەپ سۇڭگيتىن ەگدە سۋرەتكەر كوزى سوناۋ بالاۋسا ازاماتتىڭ اسەرشىل دە اڭشىل جانارىنىڭ اڭداعانىنا قيانات قىلمايدى. ع. مۇستافين جيىرماسىنشى جىلدار شىندىعىن سوناۋ ءجاسوسپىرىم ساربالانىڭ كوزىمەن كورىپ، الپىستىڭ اسۋىنان اسقان اقباس ازاماتتىڭ كوڭىلىمەن تولعايدى. سوندا ءبىر كەزدەگى ساربالانىڭ ءبىر سىرىنا تۇسىنسە، ءبىر سىرىنا تۇسىنبەي ساندالتقان الاباجاق ءومىرى ءقازىر سايدىڭ تاسىنداي سارالانىپ، ءوزىنىڭ، وزىمەن قوسا ۇلتىنىڭ ءىشى-تىسىنىڭ قالاي وزگەرگەنى جايلى شەجىرەگە اينالعان. ەگەر X. ەسەنجانوۆ سوناۋ تاريحي جىلداردىڭ شىندىعىن مول قامتۋ، مول قاراۋعا، بارىنشا مول ماعىنالى جيناقتاۋلارعا ۇمتىلسا، ع. مۇستافين سول تۇستاعى قازاق ءومىرىنىڭ ءار قيلى كورىنىستەرىن بارىنشا باجايلاپ، باقايشاقتاپ شاعىن كورسەتكەن. «اق جايىقتا» مول قارپىمدى سينتەز باسىم بولسا، «كوز كورگەندە» بولمىستىڭ ۇڭعىل-شۇڭعىلىن ۇڭىلە زەرتتەگەن اناليز باسىم. «اق جايىق» — قازاق دالاسىنا ۇلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ قالاي كەلگەنىنەن شەجىرە شەرتسە، «كوز كورگەن» ونى قازاق دالاسىنىڭ قالاي قابىلداعانىن، ريەۆوليۋسيا وزگەرىستەرىن بويىنا قالاي سىڭىرگەنىن باياندايدى. «اق جايىقتىڭ» كومپوزيسيالىق دامۋىنا وقيعا ۇستەمدىك ەتسە، «كوز كورگەننىڭ» جەلىسىن رۋحاني ەسەيىپ كەلە جاتقان جاس ازاماتتىڭ اسەرلەرى وربىتەدى. ءبىراق ع. ءمۇستافيننىڭ «كوز كورگەنىن» جاس ادامنىڭ سىرت كوز اسەرلەرىنىڭ جيىنتىعى دەپ قاراۋعا بولمايدى. كىتاپتىڭ وزەگى — رۋحاني پروسەسس، جاس ازاماتتىڭ ەسەيۋ، جاس قوعامنىڭ ورنىعۋ، كارى حالىقتىڭ وزگەرۋ پروسەسى حالىقتىڭ، ونىڭ وكىلىنىڭ جان ديالەكتيكاسى. سوندىقتان دا بۇل شىعارما — ناقتىلى فاكتىلارعا قۇرىلعان، مەمۋارلىق سيپاتىنا قاراماستان — ەل ءومىرىن، گەروي ءومىرىن كوركەمدىك ەلەگىنەن وتكىزگەن، ۇلكەن جيناقتاۋعا جەتكەن كوركەم شىعارما. جانە سوعان قويىلاتىن تالاپتىڭ قاي-قايسىسىن دا كوتەرە الادى. وسى تۇرعىدان الار بولساق — باستى گەروي ساربالا ارەكەتىنىڭ باسەڭدىگى مەن ونىڭ سەزىم اسەرىنىڭ، توڭىرەكتەگى وقيعاعا رەاكسياسىنىڭ كەيبىر شاباندىعى — كىتاپتىڭ درامالىق شيرىعۋىنا ءبىراز سالقىنىن تيگىزگەن. گەرويعا ىشتەي، رۋحاني شيرىعۋ جەتىڭكىرەمەي تۇر.

ەكى سەزد اراسىنداعى تاريحي تاقىرىپقا جازىلعان ەلەۋلى شىعارمالاردىڭ ءبىرى س. مۇقانوۆتىڭ «ەسەيۋ جىلدارى» اتتى مەمۋارلىق رومانى. بۇل وداق كولەمىندەگى وقۋشىسىنا كەڭىنەن تانىس «ءومىر مەكتەبى» تۋىندىسىنىڭ ءۇشىنشى كىتابى. جازۋشى ءوزى كۋا بولعان تاريحي درامالىق وقيعاعا تولى ەل ءومىرىن، قيىن دا قىزعىلىقتى وقيعالارعا باي ءوز ءومىرىن سۋرەتتەيدى. سۋرەتكەر ءومىرىن، سۋرەتكەر تاعدىرىن وزەك ەتىپ وتىرا، ريەۆوليۋسيالىق ۇلى وزگەرىستەرگە تولى ءداۋىردىڭ سىرىن اشپاق بولادى. ۇلكەن جازۋشىمىزدىڭ بۇل كولەمدى ەڭبەگىنىڭ العاشقى ەكى كىتابى — جەمىستى دە قىزعىلىقتى بولعانى كوپكە ءمالىم. «ەسەيۋ جىلدارىندا» اۆتور — قازاق حالقىنىڭ ومىرىنە ءتۇبىرلى وزگەرىستەر ەنگىزگەن جيىرماسىنشى جىلداردى ءسوز ەتەدى. جازۋشى قازاقستان تاريحىندا — وشپەيتىن ءىز قالدىرعان كوپتەگەن ريەۆوليۋسيونەرلەردىڭ، بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ بەينەسىن جاسادى. سول ءبىر ريەۆوليۋسيالىق پافوسقا تولى جىلدارداعى تالاي-تالاي الەۋمەتتىك ساياسي وقيعالاردان نەشە ءتۇرلى قىزعىلىقتى دەرەكتەر بەردى. اۆتوردىڭ كورگەنى كوپ. كىتاپتىڭ جاقسى قاسيەتى — تاريحتا بولعان ۇلكەن وقيعالاردى قوماقتى قامتىپ، سوناۋ ەسكىنى سىندىرىپ، جاڭانى ەنگىزگەن وت-ەكپىندى ىستىق جىلداردىڭ، قايناعان قىزۋ كۇرەس جىلدارىنىڭ ەستەن كەتپەس ناقتى وقيعالارىن قايتا تىرىلتۋىندە. كەيدە ساباسىنان اسىپ كەتسە — كوركەم شىعارمادا جاقسىنىڭ ءوزى كەرىسىنشە اينالاتىن جاعداي بولادى. بۇل شىعارمادا — وقيعالار، فاكتىلار تاسقىنى اۆتورعا ءال بەرمەي كەتكەن سياقتى. ۇلان-اسىر كوپ فاكتىنى جازۋشى كوركەمدىك ەلەگىنەن وتكىزە الماي قالعان.

سىيلى، ۇلكەن اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى ديحان ابىليەۆ ەسەيگەن شاعىندا پروزاعا قاراي ويىستى. جاڭا جانرداعى العاشقى قالامىن «اقىن ارمانى» اتتى كولەمدى روماننان باستادى. بىردەن ۇلكەن شىعارمادان جانە اسا كۇردەلى قيىن تاقىرىپتان باستادى. پروزاعا ءوزىنىڭ اقىندىق لەبىن جوعالتپاي، جاقسى-جاقسى بوياۋلارمەن كەلدى. العاشقى قالام سەرمەسى ديحاننىڭ ءتۇبى كوشەلى پروزايك بولاتىنىن اڭعارتادى. ءبىراق جازۋشى ءوزىن بىردەن قيىنعا سالعان. سۇلتانماحمۇت ءومىرى قايتالانباس عاجاپ ءومىر. ونىڭ زامانى، اقىننىڭ ىزدەنۋ، ءوسۋ جولى، فيلوسوفياسى — قازاق پروزاسىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭاشا شەشىم تابۋدى قاجەت ەتەدى. ال، اۆتور قازاق ادەبيەتىندە سول تۇسقا ارنالعان شىعارمالار شيىرلاپ تاستاعان ۇيرەنشىكتى سوقپاققا ءتۇسىپ كەتكەن.

ال سۇلتانماحمۇت باسىنداعى حال — سول كەزدەگى اۋىل اراسىنىڭ ۇيرەنشىكتى تارتىستارى عانا ەمەس، تاريحي كەرەعار ۇلكەن قوزعالىستار تۇسىنداعى — قازاقتىڭ جاس ينتەلليگەنسياسىنىڭ قيىن دراماسى بولاتىن. ول تاريحي جول ايرىققا كەپ تولعانىپ، جاس تا بولسا باسىنان ەل ازاماتىنا ءتان اۋىر ويلار مەن وقيعالار كەشىپ كەلدى. سونىمەن ەرەكشە ءومىر كەشكەن، قايتالانباس تاعدىرى، تۆورچەستۆولىق قيىن جولى بار سۇلتانماحمۇت اشىلماي قالدى. بۇل ۇلكەن اسۋ ءبىرىنشى ۇمتىلعاندا اۆتورعا الدىرا قويماعان.

X. ەسەنجانوۆ پەن ع. ءمۇستافيننىڭ كىتاپتارى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ قازاق دالاسىنا قالاي كەلگەنىنەن شەجىرە شەرتسە، ءابدىجامىل نۇرپەيسوۆتىڭ «قان مەن تەر» اتتى رومانى قازاق دالاسىنىڭ وكتيابرگە قالاي كەلگەنىن سۋرەتتەيدى. «قان مەن تەر» قازاق ادەبيەتىنىڭ قاتارداعى كىتابى ەمەس، ءبىزدىڭ سوسياليستىك رەاليزم جولىنداعى جەدەل ءوسىپ كەلە جاتقان پروزامىزدا ەڭ ءومىرلى، ءوسىمتال سيپاتتارىن اڭعارتاتىن اسا كورنەكتى قۇبىلىس. جازۋشى ريەۆوليۋسيا جىلدارىنىڭ قارساڭىنداعى قازاق ءومىرىنىڭ قات-قاباتتارىنا، سان الۋان ادامداردىڭ پسيحولوگياسىنا، قوعامدىق، الەۋمەتتىك قۇبىلىستاردىڭ تەرەڭ قاتپارىنا شىن سۋرەتكەردىڭ كوزىمەن ۇڭىلگەن. روماننىڭ الەۋمەتتىك ارقاۋى، حالىقتىڭ ريەۆوليۋسياعا كەلۋ جولى بايانداۋ ارقىلى بەرىلمەگەن، ءومىردىڭ ءوزىن سۋرەتتەۋدەن، بۇكىل شىعارمانىڭ كوركەمدىك تابيعاتىنان كەلىپ شىققان.

جازۋشى حالىقتىڭ تۇبەگەيلى قاسيەتتەرىن، ونىڭ سارقىلماس رۋحاني كۇشىن، جان سۇلۋلىعى مەن قانداي تار قاپاستا ءومىر تەپكىسىندە جۇرسە دە اينىماس گۋمانيستىك سيپاتىن ۇلكەن تەبىرەنىس، شىنايى شەبەرلىكپەن جەتكىزگەن. قۇلاشى كەڭ تالانت ەل ءومىرىنىڭ ۇلكەن اۋماعىن مول قامتىپ وتىرىپ، باستى كەيىپكەرلەرى ەلامان، قالەندەردەن باستاپ سۋدىر احمەت، قارا قاتىنعا دەيىن تالاي-تالاي سومداپ سوققان، قايتالانباس حاراكتەرلەر جاسادى.

بۇل شىعارما قازاق پروزاسىنىڭ رەاليزمدى ەركىن مەڭگەرگەنىن، حالىق ءومىرىنىڭ قانداي ءىرى، سۇبەلى قۇبىلىستارىن تەرەڭنەن تولعاۋعا كوركەمدىك قۋاتى جەتەتىندىگىن كورسەتتى.

بۇل روماندى ءبىزدىڭ سىنشىلار قاۋىمى ءار قيلى قابىلدادى. ۇلكەن شىعارمانىڭ كوركەمدىك سيپاتىن، جازۋشى تالانتىنىڭ تابيعاتىن جەتە اڭعارا الماي، سودان بارىپ شىعارمانىڭ بارشا سالماعىن پايىمداي الماي جەڭىلگە سايعان، ۇساق-تۇيەكتىڭ تاساسىنان ۇلكەندى، تايىزعا مالتىعىپ تەرەڭدى كورمەگەن سىندار دا بولدى. بۇل ءبىزدىڭ سىنشىل داۋىمىزدىڭ بالاڭدىعىنان عانا بولماس دەپ ويلايمىن. «نەت پروروكا ۆ سۆوەم وتەچەستۆە» دەگەن ورىستىڭ ماقالى بار. ابزالى ءبىز ءوزىمىزدىڭ ەڭ ءىرى شىعارمالارىمىزدى — بۇكىل وداقتىق سىنشىل قاۋىمنىڭ تارازىسىنان وتكەسىن عانا تانىپ، قايتادان اشاتىن كەزىمىز بولادى. بۇعان اۋەزوۆ تاعدىرى كۋا. «قان مەن تەردىڭ» ورىسشاعا اۋدارىلعان ءبىرىنشى كىتابىن ورىستىڭ ادەبيەت قاۋىمى جوعارى باعالادى.

«سلوجنوست ي پراۆدا جيزني پەرەدانى ۆ رومانە ابديجاميلا نۋرپەيسوۆا يمەننو پوتومۋ، چتو وتتوچەننوست حۋدوجەستۆەننوي فورمى «سۋمەرەك» سۆيدەتەلستۆۋەت و كولوسسالنوي رابوتە ناد وبرازامي ي ناد رەچەستروەم.

ەتا تيتانيچەسكايا رابوتا پو ۆوسسوزدانيۋ كازاحسكيح حاراكتەروۆ، ناسيونالنوي پسيحولوگيي وتليچنو ۆىپولنەنا اۆتوروم. ەتوت رومان — اكت زامەچاتەلنوگو تۆورچەسكوگو دەرزانيا. يسپولنەننىي وگرومنوي ليۋبۆي ك رودنىم ستەپيام رومان نەپرەمەننو ۆىزوۆەت ۆ ناس وتۆەتنۋيۋ ۆنۋترەننيۋيۋ رابوتۋ.

رومان «سۋمەركي»—رابوتا چەستنوگو، سيلنوگو حۋدوجنيكا. ياسنايا گراجدانستۆەننوست ابديجاميلا نۋرپەيسوۆا، مۋجەستۆەننوست ي زرەلوست تالانتا پوموگلي سوتۆورەنيۋ پرەكراسنوي كنيگي»، — دەپ جازدى ورىس سىنشىسى فرولوۆسكايا.

ال بەلگىلى جازۋشى شىڭعىس ايتماتوۆ بىلاي دەپ جازادى:

«داۆنو ۋجە چيتايۋ كنيگي نۋرپەيسوۆا، داۆنو ۆليۋبلەن ۆ ەگو تالانتليۆۋيۋ، دوبروتنۋيۋ پروزۋ، منوگومۋ ۋ نەگو ناۋچيلسيا...

بوگاتىي، ۆەليكولەپنىي كازاحسكيي يازىك، توچنىە رەاليستيچەسكيە وبرازى، پرونيكنوۆەننايا، نەسكولكو پەچالنايا ستەپنايا پوەزيا، سلوجنىي پسيحولوگيزم ي ناكالەننىي دراماتيزم سوبىتيي — ۆسە ەتو پرەدستاەت ۆ روماناح نۋرپەيسوۆا ۆ ەدينوم سپلاۆە، ۆ ماستەرسكوم يزوبراجەني نارودنوي جيزني ي ەششە — ۆ بولشوي چەلوۆەچنوستي ي گراجدانستۆەننوستي ساموگو اۆتورا».

بۇل روماندى ورىستىڭ قاۋىمى دا جاقسى قارسى الدى. ورىسشاعا اۋدارىلعانىنا جىل بولماسا دا كىتاپتىڭ قازىرگى تيراجى ءۇش ميلليونعا جۋىقتادى. رومان فرانسۋز، چەح تىلدەرىنە اۋدارىلىپ جاتىر.

قازاق پروزاسىنىڭ جاسى ەلۋدەن از-اق استى. سوندىقتان دا سول ەلۋ جىلدىڭ ار جاق، بەر جاعىندا حالىق ءومىرىنىڭ ادەبيەت شەجىرەسىنە تۇسپەگەن اق بەتتەرى از ەمەس. م. قاراتايەۆتىڭ «دالا دابىلى»، ب. توقتاروۆتىڭ «جەتىسۋ جوتاسىندا»، س. باقبەرگەنوۆتىڭ «قايران شەشەم» روماندارى، ءارقايسىسىنىڭ ءار سيپاتتا كوركەمدىك كەمشىلىگى بولا تۇرسا دا — وسى اق بەتتەردى تولىقتىرا تۇسەدى.

سوڭعى جىلدارداعى قازاق پروزاسىنىڭ تاعى ءبىر جاقسى نىشانى بۇگىنگى كۇننىڭ تاقىرىبىنا دەن قويۋىندا. ءوز زامانىنىڭ ءمان-ماعىناسىن ۇعىپ، ءوز زامانداستارىنىڭ سىرىن اشۋ — قاي سۋرەتكەردىڭ بولسىن جان جۇرەگىنىڭ تىلەگى، ازاماتتىق بورىشى.

بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىنا جازىلعان شىعارمالارعا كوز جۇگىرتسەك ولار قوعامدىق، الەۋمەتتىك ءومىرىمىزدىڭ سان-سالاسىن قامتيدى ەكەن. جۇمىسشىلار ومىرىنەن ز. شاشكيننىڭ «تەمىر تاۋى»، ق. يسابايەۆتىڭ «سۇڭقاردىڭ سامعاۋى»، ءو. ءقاناحيننىڭ «دامەلىسى»، ش. مۇرتازايەۆتىڭ پوۆەستەرى، تىڭ يگەرۋشىلەر، بۇگىنگى كولحوزشىلار ومىرىنەن ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ «اقبوز اتى»، ز. شاشكيننىڭ «سەنىمى»، ا. بايتانايەۆتىڭ «جاڭعىرادى دالاسى» س. ءجۇنىسوۆتىڭ «جاپانداعى جالعىز ءۇيى». س. مۇراتبەكوۆتىڭ ءا. نابييەۆتىڭ، ءا. تارازيدىڭ، ج. مولداعالييەۆتىڭ جانە وزگەلەردىڭ اڭگىمە، پوۆەستەرى، عالىمدار ءومىرى، جالپى ينتەلليگەنسيا جايلى شىعارمالار دا از ەمەس. قازىرگى شىعىپ جاتقان كوپ كىتاپتاردىڭ ەڭ نەگىزگى تاقىرىبى — وسى بۇگىنگى كۇن. بۇل شىنىندا دا قازاق جازۋشىلارىن قاتتى تولعانتقان تاقىرىپ. زامانداستارىمىزدىڭ ومىرىنە جازۋشىلارىمىزدىڭ جاپپاي نازار اۋدارۋى — بۇگىنگى كۇن تاقىرىبىن يگەرۋدە ەلەۋلى جاڭالىقتار دا الا كەلدى. ول وندىرىستىك پروبلەمانى ەمەس، الەۋمەتتىك، ادامگەرشىلىك، مورالدىق پروبلەمالاردى العا شىعارادى. جازۋشىلارىمىز وندىرىستىك پروسەسكە عانا ەمەس، الەۋمەتتىك، قوعامدىق پروسەستەرگە، گەرويدىڭ جۇمىس پروسەسىنە عانا ەمەس، ونىڭ جان دۇنيەسىنە، مورالدىق بەينەسىنە تەرەڭىرەك ۇڭىلەتىن بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە وزىمىزگە سىر مىنەز، تىلەگى دە، مۇڭى دا تانىس، جانى جاقسى زامانداستارىمىزدى اشتىق.

ت. ءالىمقۇلوۆتىڭ «اقبوز اتىنداعى» كەشەگى مەن بۇگىنگى ەكى قيلى ءومىردىڭ كۋاسى بولعان، ۇلكەن قايرات، قاجىر يەسى، كوپ دۇنيەنى باسىنان كەشكەن ساليقالى قازاق ايەلىنىڭ جارقىن بەينەسى گۇلناش پەن ۇلكەن ومىرگە ەندى دەندەپ ەنىپ كەلە جاتقان، جان سەزىمى نازىك، وي تولعامى ورالىمدى ەلەۋسىز؛ ز. شاشكيننىڭ «تەمىر تاۋىنداعى» بىلىمىنە ادامگەرشىلىگى ساي، قاجىرلى، قايراتتى ەڭبەككەرلەر — بۇگىنگى قازاق ينتەلليگەنسياسىنىڭ تارتىمدى بەينەلەرى قايىر مەن دامەش؛ ءو. ءقاناحيننىڭ «دامەلى» رومانىنداعى سوعىس جىلدارىندا ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى قايىسپاي ارقالاعان، كوپ ءتوزىمدى، كەڭ مىنەزدى قازاق ايەلى دامەلى؛ ز. قابدولوۆتىڭ «جالىنىنداعى» تۇلعاسى دا، مىنەزى دە سومداپ سوققانداي كەسەك، اق دەگەن جولىنان تايمايتىن قاتال مىنەزدى پرينسيپشىلدىگىنە سەزىمتال نازىك جانى مەن ادامعا دەگەن مەيىرباندىعى قيىننان قيىسىپ كەلىپ قابىسقان، قازاق جۇمىسشىسىنىڭ ادەبيەتتەگى سونى بەينەسى — قارت مۇنايشى ساردار سۇلتانوۆ؛ س. شايمەردەنوۆتىڭ «قارعاشىنداعى» سالماقتى ويى مەن ليريكالىق سەزىمى مول، بويىندا ادامگەرشىلىك جىلۋى مول ساپار؛ ءا. نۇرشايىقوۆتىڭ «ماحاببات جىرىنداعى» پاۆكا كورچاگين مەن مەرەسيەۆ تاعدىرىن ەسكە سالاتىن، ءبىراق وزىندىك ۇلتتىق بولەك حاراكتەرى بار ءادىلحان.

جاس جازۋشى ش. مۇرتازايەۆ جاس تا بولسا تاعدىرى قيىن، كەيدە قۇلاپ بارىپ تۇزەلگەن، جاندارى ساف تازا سىرشىل، قازاق جۇمىسشىلارىنىڭ كەيىنگى بۋىنىنىڭ، بۇرىن قازاق پروزاسىنىڭ نازارىنا ىلىكپەگەن، سونى بەينەلەرىن اكەلدى. ال، س. مۇراتبەكوۆ بۇگىنگى اۋىل جاستارىنىڭ پسيحولوگياسىن جان-جاقتى ۇڭگىپ اشىپ كەلەدى. ش. كوماروۆا قازاق قىزدارىنىڭ ەرتەدەن ءداستۇرلى وبرازدارىنان وزگەشە، جاڭاشا تارتىمدى بەينەلەرىن جاساپ ءجۇر. بۇل اتالعان جاس جازۋشىلار ءوز الدارىنداعى ب. سوقپاقبايەۆ، ق. ىسقاقوۆقا ىلەسە جاستار بەينەسىن بۇرىنىراقتا قازاق ادەبيەتىندە كوبىرەك تاراعان ءداستۇرلى سحەمادان، جالعان پافوس نەمەسە سەزىم سەنتيمەنتالدىعى مەن ارزان يديلليادان ارىلتىپ، ءومىردىڭ ناعىز ورتاسىنان الىپ جاساۋعا بوي ۇرادى. بۇلار ءومىردىڭ اششىسى مەن تۇششىسىن جاقسىلاپ تاتا باستاعان، ويى سەرگەك، كوپ نارسەگە جاۋاپ ىزدەيتىن، جاقسىلىق پەن جاڭالىققا جانى اشىق جاندار.

جوعارىدا اتالعان زامانداس بەينەلەرى قازىرگى قازاق پروزاسىنىڭ اكتيۆىندە. ارينە، بۇل وبرازداردىڭ ءبارى تولىق قاندى، شىڭىنا جەتكەن، شىنايى شەبەردىڭ قولىنان شىققان مۇسىندەر دەگەن ۇعىم تۋماسقا كەرەك. بۇلاردىڭ ءارقايسى ءار ءتۇرلى شەبەرلىك دارەجەسىندە جاسالعان، كەيبىرەۋلەرى تولىسقان تۇلعاسىمەن سۇيسىندىرسە، كەيبىرەۋلەرى بىردى-ەكىلى قىزعىلىقتى قىرلارىمەن كوز تارتادى. ءبىراق وسىلاردىڭ بارىنە ءتان ءبىر قاسيەت بۇلار كەشەگى جاساندى سحەمادان، مىنالار ۇلگى بولۋ كەرەك دەپ قابىرعاعا ءىلىپ قوياتىن پلاكاتتان ەمەس، ومىردەن كەلدى. يا، ءارقايسى ءار ءتۇرلى جولمەن كەلەدى، ءومىر سۇرگەن ورتالارى دا ءار قيلى، تاعدىرلار دا ءار الۋان. بۇلاردىڭ ىشىندە ۇلكەنى دە، كىشىسى دە بار. بىرەۋىنىڭ جۇرەگىنە تەرەڭ بويلاپ، جان سىرىنا تۇگەل قاندىق، بىرەۋىنىڭ قىزىق مىنەزىنە ءسۇيسىنىپ «بەيتانىس تانىسىمىزدى» تاۋىپ قۋانىپ قالدىق.

جارايدى دەپ قويالىق، بۇلاردىڭ ىشىنەن زامانىمىز تالاپ ەتەتىن، اسقان ءىرى تۇلعا، بۇكىل ءداۋىر بەينەسىن ءبىر بويىنا سىيعىزاتىن ەتاپتىق وبرازدار كەزدەسە قويماس. ءبىراق بۇلار كادىمگى ادام. ءوزىمىزدىڭ سوۆەت ادامدارى. وقۋشىلارىمىز ولاردى ءسۇيسىنىپ قابىل الادى. بۇل كەيىپكەرلەر ءارقايسى ءوز شاماسىنا لايىق بۇگىنگى ادامدى تولعانتاتىن مورالدىق ەتيكالىق پروبلەمالاردى ارقالاي كەلدى. وقۋشىمەن سىرلاسىپ، ءوزىن قۋاندىرعان نە قيناعان، ەلىكتىرىپ ورگە سۇيرەگەن نە زىعىردانىن قايناتىپ كەرى تارتقان تالاي-تالاي سىرلارىن شەرتتى. بۇلارمەن سىرلاسقان وقۋشى ءبىراز نارسەلەردى ۇقسا، كوڭىلىنە كەيبىر ويلاردى تۇيسە كەرەك.

قازاق پروزاسى سوڭعى جىلدارى پروبلەماشىل بولىپ الدى. ومىرلىك پروبلەمانى تۇپتەپ اشۋ، سول ارقىلى ادامدارىمىزدىڭ جان دۇنيەسىندەگى ۇلكەن وزگەرىستەردى اشۋعا بوي ۇرا باستادى، ءبىر كەزدەگى سىرت تارتىستى، ەسكى مەن جاڭانىڭ، جاعىمدى مەن جاعىمسىزدىڭ سىرت قاقتىعىسىن عانا جەڭىل قارپيتىن سحەماتيزمنەن ارىلا باستادى: الگى ايتىلعان كونفليكتىلەردىڭ ادام جانىنداعى كورىنىسى كوبىرەك كورىنەتىن بولدى. ومىرلىك ءمانى زور كوپ پروبلەمانى كوڭىلىنە تۇيگەن درامالىق قاھارماندار ۇشىراسىپ ءجۇر. ادەبيەتىمىز ادامداردىڭ ىشكى جانتالاسىنان، ىشكى دراماتيزمنەن ۋاقىت سىرىن اشۋعا جەتىلىپ كەلەدى. وسىنداي رەتتە، جازۋشى تاكەن ءالىمقۇلوۆتىڭ سوڭعى اڭگىمەلەرى وتە-موتە قىزعىلىقتى. ءالىمقۇلوۆ — پروزايك اۋەلدەن-اق ادام جۇرەگىندەگى درامانى اشۋعا، سول ارقىلى قوعامدى، ۋاقىتتى اڭعارۋعا ۇمتىلاتىن-دى. تالانتتى جازۋشىنىڭ «اقبوز ات» اتتى العاشقى رومانىندا وسى مىنەز بوي كورسەتكەن-دى. ونىڭ دا قاھارمانى — وتە ىزدەنىمپاز، جانى جاي تاپپايتىن مازاسىز جان-دى. ەلەۋسىزدىڭ سونداي ەلگەزەكتىگى، ارپالىس مىنەزدەر ارقىلى اۆتور ءبىزدىڭ تۇسىمىزدىڭ ءبىراز رەاليستىك كارتينالارىن جاساعان-دى. الايدا، ەلەۋسىز ەشتەڭەنى مىسە تۇتپايتىن، ەشتەڭەنى قاناعات قىلمايتىن، سوندىقتان دا ول ەشتەڭەنى تۇبەگەيلى زەرتتەپ، تۇبەگەيلى تانىماعان-دى. قاھارماننىڭ جان دۇنيەسىندەگى وسى سىرعاناقتىق روماننىڭ ءالى تياناقتالماعان، ايتار-ۇعىندىرارى ابدەن سارالانباعان كەيىپ تانىتادى. تاكەن ءالىمقۇلوۆ قازاق ادەبيەتىندە ايتارىن ءالى ايتىپ بولماعان، ەڭ باستى كىتابىن ءالى الدان كۇتەتىن تالانتتاردىڭ ءبىرى. ونىڭ كەيىنگى اڭگىمەلەرى ءالىمقۇلوۆتىڭ ىزدەنىمپاز ەلگەزەك تالانتىنىڭ كريستالداي ءمولدىر دە مىعىم كەيىپ تاپقانىن تانىتادى. سىرت قاراعان ادامعا ءالىمقۇلوۆ سوناۋ ارحيۆتەردىڭ سارعايعان بەتتەرىن اقتارىپ كەتكەن سياقتى كورىنۋى دە مۇمكىن. بىزدىڭشە تاكەن ءالىمقۇلوۆ قازىرگى وقۋشىنىڭ جان كۇيىن، ونىڭ سەزىم سەرگەكتىگىن ءجىتى تانىعان سۋرەتكەرلەردىڭ ءبىرى. ول ءوز تۆورچەستۆوسىن وسىنداي رۋحاني ەرەسەك، كوكىرەگىندە كوزى باp وقۋشىعا ارنايدى. ول وقۋشىنىڭ الدىنا بۇگىنگى كۇننىڭ پروبلەماسىن جوتالاندىرىپ، جونىنان سيپاتىپ قويا سالمايدى. ءتىپتى ومىرتقالى وقيعا، كارى سىڭىرلەنىپ تىستەسىپ جاتقان تارتىس تا ەلەس بەرمەيدى. ءبىراق ءالىمقۇلوۆ اڭگىمەلەرىنىڭ قاھارماندارىنىڭ cap جايلاۋ، سامال جەل توسكەيدەگى، كوك بالاۋسالى كول جاعاسىنداعى بەيقام تىرلىگىنىڭ ءوزى نەتكەن دراما؛ ءار ءساتى، ءار ساعاتى، تامىرىنىڭ ءار بۇلكىلى ۇشقىن اتىپ، وت شارپىپ جاتقان جوق پا؟ بۇل — سۋرەتكەر جانى. سۋرەتكەر، ءالىمقۇلوۆتىڭ كورسەتۋىنشە، وسىنداي ءبىر ساعات تاعات تاپپايتىن ءلاززات پەن ازاپ تولقىنى الما-كەزەك شارپىعان، اۋمالى-توكپەلى تۇڭعيىق قۇبىلىسقا، رۋحاني سەرگەكتىككە، ازاماتتىق بەلسەندىلىككە تولى جان. ونىڭ ءبىر كۇننەن — بۇكىل ءومىرى، بۇكىل زامان ديدارى كورىنىپ تۇراتىنداي؛ مۇنداي ناعىز جيىلعان مول اسەر، مول پىكىر، تىنىمسىز ارپالىس بۇرىن ەلدەن ەرەك جاندارعا، كەمەل سۋرەتكەرلەرگە ءتان بولسا، ءقازىر ءبىزدىڭ تۇسىمىزدىڭ ءاربىر ادامىنا ءتان. بۇگىندە ءبىزدىڭ ءاربىر تۇستاسىمىزدىڭ جان دۇنيەسىندە وسىنداي درامالىق رۋحاني كەرنەۋ وت شاشىپ تۇر. ءبىزدىڭ تۇستاسىمىز ءداۋىر مەن قوعام تىرلىگىن كوزىمەن، كوڭىلىمەن، ويىمەن، بارشا جۇلىن-جۇيكەسىمەن، بۇكىل بولمىسىمەن قابىلدايدى. وسىنداي ادامنىڭ كۇردەلى جان ديالەكتيكاسىن اشۋعا ءالىمقۇلوۆ سۋرەتكەرلىگى ابدەن كەرەك. ونىڭ سوناۋ سەيتەك، تاتتىمبەت، اقان ومىرىنەن الىنعان اڭگىمەلەرى قازىرگى وقۋشىلاردىڭ كوكىرەگىنە بالقىتقان قورعاسىنداي قونا قالعانى دا سوندىقتان. بۇل اڭگىمەلەر — قازاق پوەزياسىنىڭ ادامنىڭ جaن دۇنيەسىن اشۋ پارمەنىنىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىن كورسەتە الاتىنداي ونەگە شىعارمالار. بۇل تاكەن ءالىمقۇلوۆ نوۆەللالارىنداعى سارىن تەك ءالىمقۇلوۆ تۆورچەستۆوسىنا عانا ءتان وقشاۋ قۇبىلىس ەمەس. سايىن مۇراتبەكوۆ، دۇكەنباي دوسجانوۆ، ءابىش كەكىلبايەۆ، اقان نۇرمانوۆ اڭگىمەلەرى دە وسى ورايدا. بۇل اۆتورلار ومىرلىك پروبلەمانى شىرعالاڭ سيتۋاسيالاردان ىزدەمەيدى، سوندىقتان دا ولاردىڭ شىعارماسىندا قوزعاۋشى كۇش كوبىنە-كوپ سيتۋاسيا لوگيكاسى ەمەس، بەلگىلى ءبىر ومىرلىك فاكتىنىڭ، ىزدەنۋ، ءوسۋ ۇستىندەگى ادامنىڭ جان-دۇنيەسىندەگى اسەرى، گەرويدىڭ كوڭىل كۇيى، ونىڭ كوكىرەگىندەگى رۋحاني پروسەسس، سول اسەر، سول پروسەستىڭ لوگيكاسى.

ءبىز قوعامىمىزدىڭ مورالدىق قات-قاباتتارىنا دا باتىل ۇڭىلە باستاعان پروزامىزدى قۇپتاۋىمىز كەرەك. مورال تاقىرىبى كوركەم ونەر ءۇشىن ەش ۋاقىتتا ۇساق تاقىرىپ بولعان ەمەس، اسىرەسە، بۇگىنگى تاڭدا، كوممۋنيزم قۇرىلىسشىلارىنىڭ جاڭا مورالدىق كودەكسىن ورنىقتىرۋ، قالىپتاستىرۋ كەزەڭىندە ۇساق تاقىرىپ بولماقشى ەمەس. ونىڭ ۇستىنە قازاق پروزايكتەرىنىڭ سوڭعى شىعارمالارى بۇل تاقىرىپتى بۇرىنعى مەلودرامالىق تار ايادان، سەنتيمەنتاليزمنەن اۋلاقتاتتى، ونى قوعامدىق دامۋىمىزدىڭ كۇرە تامىر پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قاراستىرا باستادى. جازۋشى س. شايمەردەنوۆتىڭ «قارعاش» پوۆەسى ءبىر قاراعان كوزگە «العاشقى ماحاببات حيكاياسى» سياقتى، بۇل ماحاببات حيكاياسىنىڭ وزگە العاشقى ماحاببات حيكايالارىنان وزگەشەلىگى دە شامالى. اپپاق ۋىز ادال سەزىم، ارماندى ايىرىلىس، قاپى سوقتىرعان قايعى مۇندا دا بار. ءبىراق «قارعاش» ماحاببات وكىنىشى جايلى مۇڭدى حيكايا عانا ەمەس. ءومىر جولىنىڭ ورتا دەڭگەيىنە كەپ، ازاماتقا ءتان رۋحاني ىرزىقتىڭ ءبىرازىن تاتقان كەكسە سaپap العاشقى ماحابباتى قارعاشپەن قوسىلا الماعانىنا ەمەس، قارعاشتى ارام تىرلىكتىڭ يەسى ارام سارى مەلدەستىڭ قۇشاعىندا قالدىرعانىنا قايعىرادى. توعىشارلىق پسيحولوگياسىنىڭ تورىنا تۇسكەن قارعاشتى، مەلدەس ارباۋىنان ايىرىپ الار كۇرەسكە شىقپاي، ىقتاپ كەتكەنىنە ۇيالادى. ەگەر شەرحان مۇرتازايەۆ جاڭا قۇرىلىستاردى سالىپ جاتقان ەش كومپروميستى بىلمەيتىن جاڭا سيپاتتى جاستاردىڭ اياق الىسىن، ونداي ادامدار شەگەر قيىندىقتى، ەگەر ادام سول قيىنعا باس يەر بولسا بۇكىل ازاماتتىق ءومىرىنىڭ ءمانىن جويىپ الاتىنىنان شەجىرە شەرتسە، رامازان توقتاروۆ العاشقى رومانىندا ادامدى بيىك ادامدىق دارەجەسىندە تەك سانالى كۇرەس قانا ساقتاي الاتىنىن، ەگەر كۇرەس ارەناسىنان سىرتقارى قالساڭ، قانشا ادال، قانشا ەڭبەك سۇيگىش، قانشا سەزىمتال دا نازىك جان بولعانىڭمەن توڭىرەككە، ورتاڭا ەش قايىرىڭ تيمەيتىنىنە، توعىشارلىق توتىنان بوي تاسالاۋمەن ەمەس، كۇرەسپەن عانا قۇتىلا الاتىنىڭا كوز جەتكىزۋگە بەل بايلاعان. جازۋشىلارىمىز وسى پروسەستى، توعىشارلاردىڭ جانىنداعى جايسىزدىقتى دەر ۋاقىتىندا بايقاپ، كورسەتە باستادى. توعىشارلىقتىڭ تابانىنىڭ ءبۇرى كەتە باستاعانىن اشاتىن تالانتتى شىعارمالاردىڭ ءبىرى — اكىم تارازيدىڭ «قۇيرىقتى جۇلدىزى». بۇل پوۆەست ۇلكەن ومىردەن وڭاشا قالعان شاعىن فەرمادا جالعان اتاق، جالعان بەدەلگە يە بولىپ، جاعاسى جايلاۋ شات-شادىمان ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءبىر توعىشاردىڭ تىرلىگىنە ارنالعان. حالىققا بەدەلدى، جارىنا سۇيىكتى فەرما باستىعى ەركەبۇلان كىشكەنە قىستاققا الىس استانادان سۋرەتشى ءسانجان كەلگەن سوڭ بۇرىنعى ۇستەمدىگىنەن، وكتەمدىگىنەن ايىرىلىپ قالادى. ول جارىنا جەكسۇرىن، كوللەكتيۆىنە سىرداڭدىعىن اڭعارتىپ الادى. كەشە عانا اقىلدى دا ىسكەر جارىم بار دەپ جۇرگەن پەريزات تا باقىتىنىڭ جالعان ەكەنىن، قۇلازىعان قۇر داڭعازا ءومىرىن ەندى تانيدى. جازۋشى جاڭا توعىشارلاردىڭ ءومىر سۇرەر كوزىرلارىن دا ۇرىمتال اشقان. ولاردىڭ ەڭبەك سۇيگىشتىگى جاسامپازدىق ەمەس دۇنيەقوڭىزدىق، ولاردىڭ بەلسەندىلىگى سانالى كۇرەسكەرلىك ەمەس، جىلپوس مانساپقورلىق.

سوڭعى جاس بۋىن پروزانىڭ تالانتتى وكىلى قاليحان ىسقاقوۆ ەلىمىز ءۇشىن قيىن جىلداردا ءجاسوسپىرىمنىڭ جانىنداعى قات-قابات ارپالىستى، شىن مەنەن جالعان، دۇرىس پەن بۇرىس، وتكىنشى مەن ومىرشەڭدى قالاي تانىپ، قالاي قالىپتاسقانىن باياندايدى. ونىڭ سوڭعى «مەنىڭ اعالارىم» اتتى كىتابى تەك تۇرلىك سونىلىعىمەن عانا ەمەس، ەلىمىز باستان كەشكەن ەلەۋلى اسۋلار تۇسىنداعى ەل ءومىرىن مول قامتىپ، ءدال كورسەتكەندىگىمەن ۇنايدى. مۇندا جاس ازاماتتىڭ ەر جەتىپ، ەسەيۋ، كۇرەسكەر سەزىمگە يە بولۋ جولى بار. «ءبىر شوكىم بۇلت» اتتى پوۆەسىندە جاس جازۋشى ءابىش كەكىلبايەۆ ءوز گەرويلارىنىڭ مورالدىق، رۋحاني كۇشىن، ادامدىق قاسيەتىن ەل باسىنا تۇسكەن ەڭ اۋىر سىنعا، قاتال تەزگە سالىپ تەكسەرەدى. شىنىن ايتۋ كەرەك، سوعىس جىلدارى تىلداعى اۋىرتپالىق مايدانداعىدان كەم بولعان جوق. شىعارمانىڭ ۇنامدى گەرويلارى بۇل سىننان نەگىزگى ادامدىق قاسيەتتەرىن جوعالتپاي، رۋحى شىڭدالىپ وتەدى. جاس اۆتور كەكىلبايەۆتىڭ ۇلكەن تابىسى پوۆەستەگى شايزادا مەن اققايماق وبرازدارى. ول زاماندا ءبىرى جاڭا دۇنيە تانىپ كەلە جاتقان جاس، ءبىرى كارى. ەكەۋىنىڭ يىعىنا سوعىس اۋىرتپالىعى بىردەي تۇسەدى. وسى سىن ۇستىندە جاس جاعىنان دا، مىنەز جاعىنان دا بىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايتىن ەكى ايەلدىڭ تاماشا جان قاسيەتتەرى، قايتالانباس حاراكتەرلەرى اشىلادى. ارالارى الشاق وسى ەكى ايەلدى ۇقساس ەتەتىن ءبىر قاسيەت — تاۋسىلمايتىن ادامگەرشىلىك زاريادى، حالىقتىق مەيىرباندىق، يگىلىك اتتى تۇبەگەيلى جان سيپاتى.

جاستار كەيبىر ايلاكەر، جىرىندى قۋلاردىڭ تورىنا تۇسپەۋ، تۇسە قالسا، ودان قۇتىلۋ پروسەسىن عانا ەمەس، ەسكى پسيحولوگيا مەن جاڭا مۇراتتاردىڭ اراسىنداعى ايقاستى دا باتىل زەرتتەۋگە تالاپ قىلعانى ءجون. كۇرەس كەسكىنىن تەك كۇرەسكەر تۇلعا عانا ايقىنداپ اشا الادى. ءبىزدىڭ جاستار پروزاسى ءالى مۇنداي ۇلكەن ازاماتتىق سەرپىندى كۇرەسكەر قاھارمان وبرازىن جاساي الماي كەلەدى. جاستاردىڭ بۇل تاقىرىپتاعى پروزاسىندا قوعامىمىزدا بار كەيبىر كەسىرلى قۇبىلىستاردىڭ سىرى مەن قىرىن جان-جاقتى اشاتىن سونى ومىرلىك قۇبىلىستاردى يگەرۋ جاعى دا باسەڭ. مۇنىڭ ءوزى جاس پروزايكتەرىمىزدىڭ قوعامىمىزداعى الەۋمەتتىك جاڭا پرينسيپتەرىن جاقسى بىلگەنمەن، ونىڭ رەالدى ومىردەگى كەسكىنىن ءبار-بار ۋاقىتتا بىلمەيتىندىگىنەن دە بولۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە قاليحان ءىسقاقوۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ، اقان نۇرمانوۆ پروزاسى وزگەشەلەۋ مىنەز تانىتادى. بۇلاردىڭ العاشقى شىعارمالارىندا كوبىنە-كوپ اۆتورلىق ويدان گورى، ومىرلىك سيتۋاسيانىڭ لوگيكاسى ۇستەمدىك ەتەدى.

ءۇستىرت ويلاردان، پىكىردەن گورى، ومىرلىك پروسەستىڭ ءۇردىس قوزعالىسى باسىمىراق جاتادى. ءومىردىڭ وزىنە ءۇڭىلۋ، ءوزىن زەرتتەۋ — بۇل جاس پروزايكتەردىڭ جاقسى تالابى. ولار سول ارقىلى بۇرىن وزگە ارىپتەستەرى بايقاماعان سونى پروسەسس، سونى حاراكتەرلەردى اشۋعا مۇمكىندىك العان. اقان نۇرمانوۆتىڭ «كۇن ەرتەڭگە اۋىپ بارادى» پوۆەسىنىڭ جاس گەرويى ءوز ماحابباتىن قورعاۋ ارقىلى ءوز توڭىرەگىن، ءوز ورتاسىن تانيدى، سوعان دەيىن كورىپ ءجۇرىپ كورمەي، تانىماي كەلگەن كوپ سىرلاردى اڭعارادى.

جاس اڭگىمەشىلەر تۇتىنىپ جۇرگەن بۇل قاعيدا انشەيىن ءتۇر قۋالاۋدىڭ سالقىنى ەمەس، رەالدى ءومىردىڭ، ءالى قالىپتاسىپ بولماعان جاس ادام پسيحولوگياسىنىڭ زاڭدىلىعىن تەرەڭ اڭعارعاندىق. ولاردىڭ اڭگىمەلەرىندە كىسىنىڭ كوڭىل-كۇيى ۇستەمدىك ەتكەنمەن ول كوڭىل-كۇي باتىس پروزاسىنداعى كىسىنىڭ سىرت تۇيسىكتەرى مەن سىرت اسەرلەرىنىڭ جالاڭ فيكساسياسى ەمەس، گەرويدىڭ حاراكتەرىن، ونىڭ جان دۇنيەسىندەگى ءوسۋ مەن ءوشۋدى كورسەتەتىن رەالدى پسيحولوگيالىق پروسەسس. جاستاردىڭ مۇنداي اڭگىمەلەرى كوبىنە-كوپ قوعامىمىز ءۇشىن وتە ماڭىزدى پروبلەما — جاس ادامنىڭ قالىپتاسۋ پروبلەماسىنا ارنالعان. بۇل پروبلەما — ادامداردىڭ جان دۇنيەسىن جاڭعىرتۋ، تۇلەتۋدى، اتىمەن جاڭا سيپاتتى ادامدار تاربيەلەۋدى ماقسات تۇتقان سوسياليستىك قوعام ادەبيەتىنىڭ ەڭ وزەكتى پروبلەمالارىنىڭ ءبىرى. سوۆەت ادەبيەتىنىڭ، سوسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ بۋرجۋازياشىل ادەبيەتتەن ەڭ باستى ايىرماسى دا — ادامدى وزگەرتۋگە، وسىرۋگە، رۋحاني قايتا تاربيەلەپ شىعۋعا بولاتىندىعىنا دەگەن نىق سەنىمىندە. ەندەشە، كەيىپكەرلەردى بىردەن اق پەن قاراعا ءبولىپ كورسەتەتىن سحەما سوسياليستىك رەاليزم ادەبيەتىنىڭ ەڭ باستى پرينسيپتەرىنىڭ ءبىرىن جاڭساق تۇسىنۋدەن ورىن العان اعاتتىق. ونداي تۇسىنىك كوبىنە-كوپ كۇردەلى حاراكتەرلەرگە، اتىمەن قايتا تۇلەپ، قايتا جاڭعىرعان حاراكتەرلەر مەن قالىپتاسۋ ۇستىندەگى حاراكتەرلەرگە تىم ەنجار قارايدى. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدە ورىن العان سحەماشىلدىق، شتامپتىڭ دا نەگىزگى توركىنى — ادامعا دەگەن، ونىڭ جان ديالەكتيكاسىنا دەگەن جاڭساق كوزقاراس. بۇل كوزقاراسقا تويتارىس بەرىلگەنمەن ادەبيەت تاربيەسىندە سحەما، شتامپ سياقتى كەسەلدەر ءالى ويسىراپ ازايعان جوق. پروزامىزداعى جاس ادامنىڭ قالىپتاسۋ پروبلەماسى تاقىرىبىنا كوبىرەك بوي ۇرۋ ارەكەتتى دە قۇپتايتىن قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى. ءبىراق بۇل جان-جاقتى زەرتتەۋدى، تەرەڭ ءاناليزدى قاجەت ەتەتىن كۇردەلى پروبلەما. ونىڭ وسى كۇردەلىلىگىن اينالىپ وتۋگە، جاس ادامنىڭ جان دۇنيەسىندەگى قالىپتاسۋ پروسەسىنىڭ ءاربىر ءدىرىلىن سەرگەك كوڭىلمەن ۇعىپ، ءجىتى كوزبەن كورىپ سۋرەتتەمەي، تەك ءبىر عانا ەموسياعا سايۋ، بىرەر رۋحاني رەاكسيانى عانا كورسەتۋ مۇنداي ۇلكەن الەۋمەتتىك ءمانى بار پروبلەما ءۇشىن ولقى سوعۋى مۇمكىن. ءبىزدىڭ جاستار پروزاسى جاس گەرويدىڭ تانۋ، ءتۇيسىنۋ پروسەسىن كورسەتكەنمەن، سوعان جاۋاپ بولاتىن رەاكسيانى، جاس قاھارماننىڭ ارەكەتكە شىعۋ پروسەسىن ساراڭ قامتىپ كەلەدى. جاس ادامنىڭ قالىپتاسۋ پروسەسى تەك اينالانى تانۋمەن شەكتەلەتىن ءپاسسيۆتى پروسەسس ەمەس، توڭىرەگىن وزگەرتۋگە، جاقسارتۋعا، جاڭارتۋعا ۇمتىلاتىن اكتيۆتى پروسەسس. مىنە، بىزدە وسىنداي تەگەۋرىندى جاس قاھارمان وبرازى ءالى كۇنگە جاسالماي كەلەدى.

سوڭعى جىلدارداعى پروزامىزدىڭ تاقىرىپ اياسىن، ول كوتەرگەن پروبلەمالاردى ءبىر ماقالادا سارقا قامتىپ، تاۋىسا تالداپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس. وسى ايتقانداردىڭ ءوزى دە پروزامىزدا، جوعارىدا ايتىلعانداي، زەرتتەۋشىلىك پافوس، تاريحشىلدىق، كەڭ دياپازون، ازاماتتىق باتىلدىق دەندەگەنىنە جەتكىلىكتى دالەل بولا الادى. مۇنداي قاسيەتتەر شىعارمالارىمىزدىڭ يدەيالىق مازمۇنىن عانا ەمەس، كوركەمدىك ساپاسىن دا جوعارىلاتادى. پروزامىز بارعان سايىن ءدال كورىپ، ءدال سۋرەتتەۋگە جەتىلىپ، ناقتىلانىپ كەلەدى. الايدا، رەاليستىك پروزانىڭ شەبەرلىك شىڭىنا جەتىلىپ بولدىق دەسەك، اسىلىق ايتقان بولار ەك. تىلدەگى جالتىلداقتىق، سۋرەتتەردەگى سىرعاقتىق، قۇرعاق بايانداۋ، اسىرە اسەرشىلدىك، اسىرە قىزىلدىق، ۋاعىزشىلدىق، سەنتيمەنتاليزم ءبىزدىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىمىزدا ءالى كۇنگە ايىلىن جيماي كەلەدى. مۇنىڭ كوبى كەيبىر جازۋشىلارىمىزدىڭ سالاقتىعىنان، جاۋاپسىزدىعىنان ورىن الىپ جۇرسە، ەكىنشى بىرەۋلەرى پروزامىزدىڭ جاسىنا بايلانىستى. ونىڭ ازاماتتىق، يدەيالىق مازمۇنداعى الگىندەي قۇلاشتى كەڭگە سىلتەگەن ىزدەنىستەر شەبەرلىكتى دە شىڭداي بەرەتىنى داۋسىز.

ءبىز ايتقان جاقسىلىق اتتى كوپ سيپات، بەلگىلەر — جاڭا ىزدەنىپ، ءجون تاۋىپ كەلە جاتقان، بۇرشىك جارعان، ءبىراق تولىسىپ بولماعان، ءالى دە ۇزاق، ۇلكەن ەڭبەك ەتىپ جەتىلدىرۋدى قاجەت ەتەتىن قۇبىلىستار. ءومىر قۇبىلىستارىن جان-جاقتى كەڭ دە، قات-قابات تەرەڭ قارپيتىن، كوركەمدىك قۋاتى زور شىعارمالار بىزدە تىم از. كەيبىر جاقسى جەكە قاسيەتتەرىمەن سۇيسىندىرگەن شىعارمالاردىڭ قارىن اشىرار ويسىراپ تۇرعان جاقتارى ءجيى كەزدەسەدى. ءبىراز جازۋشىلارىمىز-اق حالىق ءومىرىن تەرەڭ زەرتتەۋ ماسەلەسى مەن جازۋشىلىق شەبەرلىكتى ۇشتاستىرا الماي كەلەدى. ءبىزدىڭ زامانداسىمىز قازاق ايەلى دامەلى وبرازىن تارتىمدى دا سەنىمدى ەتىپ جاساعان قاناحين سول «دامەلى» رومانىندا ومىرگە تەرەڭىرەك بويلاۋدىڭ ورنىنا بەتىندە قالقىپ، دەتەكتيۆتىك وقيعاعا ۇرىنادى. ءبىراز ءومىردى كوپ زەرتتەپ، جالىقپاي تەكسەرەتىن ق. يسابايەۆ سونى كىتاپ بەتىنە تۇسىرگەندە كوركەمدىك بوياۋىن، ءتىل بوياۋىن جەتكىزە الماي قينالادى دا وقيعانى سىرت بايانداۋعا اۋىسىپ كەتە بەرەدى، ال وقيعانى قىزىقتى قۇرۋعا تىرىساتىن ج. جۇماقانوۆ، ادام سەزىمىنە كەلگەندە سەنتيمەنتاليزمگە نە اسىرە پاتەتيكاعا ويىسىپ، ادام جانىنىڭ تەرەڭىندەگى قۇبىلىستاردى تاپ باسا الماي زىعىردانى قاينايدى. ءبىز شىعارماسىن جىلى سەزىممەن سۇيسىنە قابىلدايتىن جازۋشىمىز س. شايمەردەنوۆتىڭ ءوزى پسيحولوگيالىق قۇبىلىستى سەنىمدى سۋرەتتەپ كەلە جاتقان سەزىمدى كەيدە سەنتيمەنتاليزمگە ۇرىندىرىپ، گەرويىن وقۋشىعا اشىپ بەرۋدىڭ ورنىنا ءوزى تامسانىپ كەتەتىن كەزى بولادى. مۇنداي مىسالداردى جالعاي بەرۋگە بولار ەدى، ءبىراق ونىڭ قاجەتى بولماس.

ءاربىر شىعارما ۇلكەن بولسىن، كىشى بولسىن ادەبيەتكە ءبىp جاڭالىق اكەلۋ كەرەك دەگەندى اۋىزدان تاستامايمىز. كوپ بولا ما، نە از بولا ما، نە شاعىن بولا ما، ايتەۋىر بۇرىن ادەبيەتتە كورىنبەگەن تانىمال بولماعان ءومىردىڭ كارتينالارى مەن قۇبىلىستارىن، ادام حاراكتەرلەرى مەن قارىم-قاتىناستارىن، وزگەشە تاعدىر، بولمىستارىن اكەلۋگە ءار كىتاپ-اق مىندەتتى. ال بىزدە وسى ەلەمەنتارلى تالاپقا جاۋاپ بەرمەيتىن، وقۋشى كوڭىلىن سەلت ەتكىزبەيتىن سۇرقاي كىتاپتاردىڭ سانى ءقاۋىپتى تۇردە كوبەيىپ كەلەدى. ولاردىڭ كوبى وقۋشى نازارىنا دا، سىنعا دا ىلىكپەي ءۇن-تۇنسىز دۇنيە سالىپ جاتىر. ال سىنعا ىلىككەندەرىنىڭ ىشىندە ءتيىستى باعاسىن العاندارى از، كوبىنە ماقالاشىلار جاۋىردى جابا توقىپ وتە شىعادى نەمەسە ءتىپتى ادەبيەت مۇددەسىنەن اۋلاق سەبەپتەرمەن قۇنسىز دۇنيەنى ماقتاپ تا جاتادى.

شىن ادەبيەت ەش ۋاقىتتا ارزان كاسىپ بولعان ەمەس. ناعىز الىپ تالانتتاردىڭ ءوزى — ءوز تۋىندىلارىنىڭ ۇستىندە بۇكىل ءومىرىن، جان كۇشى مەن ءتان كۇشىن سارپ ەتكەن. شىعارما ۇستىندەگى تىنىمسىز، تاعاتسىز زور ەڭبەك ۇلگىلەرى — قازاق ادەبيەتىندە دە از ەمەس. م. اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىن جيىرما جىل جازدى. ال ار جاعىنداعى قىرىق جىل ءومىرى دە ۇلى كىتاپقا دايىندىق سياقتى ەدى.

ءار شىعارماسىن سارىلىپ، ۇزاق تولعاتىپ تۋۋ تەك ۇلى جازۋشىلاردىڭ عانا ۇلەسى بولماسقا كەرەك. قايتا تالانتى كەم بىزدەر ءار كىتاپقا كوبىرەك كوز مايىن تاۋىسۋىمىز كەرەك. تياناقتى، ءتوزىمدى ەڭبەكتىڭ ۇلگىسى قازىرگى ءوز ورتامىزدا دا بار. ءا. نۇرپەيسوۆ نەگىزىنەن 1960 جىلى بىتىرگەن «قان مەن تەر» رومانىن قايتا-قايتا جازىپ، التى جىل بويى تابان سەرىپپەي ەڭبەك ەتىپ كەلەدى. جازۋشى بۇل كولەمدى شىعارماسىن جۋىردا جەمىستى اياقتادى. ز. قابدولوۆ 1963 جىلى جۋرنالدا جاريالانعان «جالىن» رومانىن ءۇش جىل بويى قايتا جازىپ، ەندى عانا نۇكتە قويدى. شىن ادەبيەت سارىلىپ ىستەگەن ازاپتى ەڭبەكپەن عانا جاسالادى.

وسى ورايدا پروزانىڭ جاس بۋىنىنا قويىلاتىن تالاپ جونىندە بىر-ەكى اۋىز ءسوز ايتقىم كەلەدى. كەيىنگى جىلداردا ادەبيەتكە كەلگەن جاس پروزايكتەر ءبىزدى شىن قۋانتتى. ءبىراز نارسەدەن دامەلەندىرىپ تاستادى. ولاردىڭ كوبىسى-اق وزىندىك داۋىسىمەن، بالاۋسا جاڭا سەزىممەن، وزىندىك دۇنيە تانىمىمەن كەلەدى. ولاردىڭ بىزگە سىرشىلدىعى، اعىنان جارىلعان ادالدىعى، نازىك سەزىمتالدىعى مەن ءومىردىڭ وتكىر پروبلەمالارىن كورە بىلەتىن جىتىلىگى ۇنادى. ءبىراق ءبارىنىڭ بىردەي ءتورت اياقتارى تەڭ ەمەس. قاليحان ىسقاقوۆ، اقان نۇرمانوۆ، ءابىش كەكىلبايەۆ، سايىن مۇراتبەكوۆ قۇنارلى شۇيگىن تىلىمەن سۇيسىندىرسە، ءومىردىڭ وتكىر پروبلەمالارىن كورە بىلەتىن اكىم تارازي، شەرحان مۇرتازايەۆتار ءتىل بايلىعىن ءازىر يگەرە الماپتى. ال «باقىت» اتتى رومان جازعان رامازان توقتاروۆ اپ-ادەمى سەميالىق ماسەلەلەردى تالداعانمەن ونى الەۋمەتتىك ءىرى پروبلەمالارمەن ساباقتاستىرىپ، ۇلكەن جيناقتاۋعا بارا الماپتى. قىزعىلىقتى اڭگىمەلەر مەن شاعىن پوۆەست جازعان ساكەن ءجۇنىسوۆ كولەمدى شىعارماعا بوي ۇرىپ، «جاپانداعى جالعىز ءۇي» اتتى رومان جاريالادى. روماندا جاقسى-جاقسى ماسەلەلەر كوتەرىلگەن. روماننىڭ ءتىلى جاتىق، كومپوزيسيالىق قۇرىلىسى دا ءمۇسىندى. ءبىراق وسى كىتاپتاعى كوپ پروبلەمالار بىزگە بۇرىننان تانىس سياقتى. سول سياقتى بايىبىنا بارىپ، باجايلاپ تەكسەرىلمەگەن، ادام كوكىرەگىنەن سىزداپ جارىپ شىقپاي، اۋىز ەكى عانا ايتىلىپ جۇرگەن پروبلەمالار جايساڭبەك مولداعالييەۆتىڭ «جاز ەركە» پوۆەسىندە دە كوپ. ول پروبلەمالار دا وقۋشىنى ەنجار قالدىرادى. بۇل ەكى جاس جازۋشى: «اپىر-اۋ، بىزگە نەسىنە شۇيلىكتىڭىز، كەيبىر تالاي جاساعان تاجىريبەلى جازۋشىلاردىڭ دا شىعارمالارىن كورىپ ءجۇرمىز عوي. سولاردىڭ نەسى ارتىق؟» — دەپ ماعان رەنجۋلەرى مۇمكىن. يا، بۇل ەكەۋىنەن كوپ تومەن روماندار دا بار. ال سىزدەردىڭ كىتاپتارىڭىز سىنشىنىڭ كوپ تالابىنا جاۋاپ بەرە الادى. مەنى قىنجىلتاتىنى سىزدەردىڭ جازۋعا ولاقتىقتارىڭىز ەمەس، سىزدەر ولاق ەمەسسىزدەر، قايتا سول ادەبيەت تاسىلىنە ەرتە تۇسە باستاعاندارىڭىز قورقىتادى. وسى كىتاپتاعى پروبلەمالار سىزدەردى توقسان تولعانتىپ، مازا بەرمەي، كوكىرەكتەرىڭىزدەن جارىپ شىقپاعان. تولستوي ايتقانداي «بۇل كىتاپتى جازباۋعا شىداي المايتىن حالگە جەتپەي تۇرىپ» ەرتەرەك قيمىلداعانسىزدار. شەبەرلىك دەگەن جول-جونەكەي كەلەتىن نارسە. تەك ادەبيەتكە دەگەن قاسيەتتى جۇرەك ءدىرىلىن، قالتقىسىز اقتىق سەزىمىن جوعالتىپ الماڭدار. تالانت تا ار سياقتى كومپروميستى، جەڭىلدىك جاساۋدى كوتەرمەيدى. سوندىقتان ءوز تالانتتارىڭا قاتال بولىڭدار دەگىم كەلەدى.

جاستارعا قويىلاتىن تالاپ ۇلكەندەرگە قويىلاتىن تالاپتان قاتال بولۋى — ءومىر زاڭى. ويتكەنى ولار بۇگىنگى ادەبيەتتىڭ عانا وكىلى ەمەس، ەرتەڭگى جانە ودان ارعى بولاشاق ادەبيەتتىڭ دە وكىلدەرى. بۇگىنگى جۇكتى عانا ەمەس، سول بولاشاق ارتار اۋىر سالماقتى دا كوتەرۋگە ءتيىستى.

ءومىر شەكسىز مۇحيت بولسا — ءبىزدىڭ پروزامىز اۋماعىن كوزبەن شولعانداي كول. ارينە، ءومىردىڭ تولىق ەكۆيۆالەنتىن بەرەتىن ادەبيەت جاساۋ مۇمكىن دە بولماس. ءبىزدىڭ الدىمىزعا بۇگىنگى كۇننىڭ بيىگىنە كوتەرىلىپ، زامانىمىزدىڭ ەڭ ءىرى سيپاتتارىن، قوعامدى تەرەڭ تولقىتقان پروبلەمالاردى كەڭىنەن تولعايتىن — قىسقاسى، زامانىمىزعا ساي شىعارمالار جاساۋ تالابى قويىلىپ وتىر. ول مىندەتتى ورىنداۋ ءۇشىن ماركسيزم-لەنينيزم ءىلىمىن بويىمىزعا تەرەڭ سىڭىرۋمەن بىرگە، ادامزاتتىڭ كوركەم ويىنىڭ بيىگىن، ادام بالاسىنىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق تاجىريبەسىن يگەرۋمىز قاجەت.

حالىق تۆورچەستۆوسىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا جارالعان قازاق پروزاسىنىڭ وسكەلەڭ ءوز ءداستۇرى بار. ءبىز قازاق پروزاسىنىڭ باستاۋ بۇلاعى — اۋەزوۆ پەن مايلين داستۇرلەرىن بۇگىنگى ءوسۋ جولىمىزدىڭ ەكى سالا ۇلكەن ارناسى دەپ بىلەمىز. ءبىراق ءبىز، وزگە دە اعايىنداس ۇلتتار ادەبيەتى سياقتى، ءوز داستۇرىمىزبەن شەكتەلىپ قالعان ەمەسپىز. XIX عاسىرداعى ۇلى ورىس ادەبيەتىنىڭ جاقسى ۇلگىلەرىنەن ءنار الدىق. سوۆەت حالىقتارىنىڭ باۋىرلاس ادەبيەتتەرىنىڭ ءبىر-بىرىن بايىتىپ، بىر-بىرىنە اسەر ەتۋى ۇزىلمەس، داعدىلى قۇبىلىسقا اينالىپ وتىر. سونىمەن بىرگە ءبىز وسى زامانعى دۇنيەجۇزىلىك پروگرەسشىل ادەبيەتتىڭ تاجىريبەسىنە دە ۇڭىلە زەرتتەي نازار اۋدارامىز. حەمينگۋەي، ستەينبەك، اراگون، موراۆيا، كەيىنىرەكتە شىققان بەل، سەليندجەر ت. ب. باتىستىڭ پروگرەسشىل جازۋشىلارىنىڭ پسيحولوگيالىق تەرەڭ، نازىك زەرتتەۋلەرىن، كوركەمدىك، ەستەتيكالىق تاجىريبەلەرىن، جاپون، ءۇندى، افريكانىڭ كەيبىر جاس ەلدەرى ادەبيەتىندەگى قىزعىلىقتى سونى قۇبىلىستاردى ەلەمەي، اتتاپ كەتۋگە بولمايدى. تۋىسقان سوسياليستىك ەلدەر — چەح، پولياك، سلوۆاك، بولگار ادەبيەتتەرىندە دە ءبىز نازار اۋدارارلىقتاي قىزعىلىقتى جايتتار بار.

قازىرگى قازاق پروزاسى وسى كۇنگى كوركەمدىك، ەستەتيكالىق تاجىريبەنى مەڭگەرىپ، ماماندانىپ كەلەدى. بۇرىن كارتينا جاساۋعا ماشىقتانعان، رومانتيكاعا بويالعان، ليريكالىق سەزىمگە توسەلگەن پروزاعا ءقازىر — نازىك پسيحواناليز، ىشكى مونولوگ، وتكەن ءومىردى قازىرگى وي ەلەگىنەن وتكىزۋ، ادامنىڭ جان سەزىمىن تىكەلەي اقتارماي گەرويدىڭ ىس-ارەكەتى، دەتالدەر ارقىلى تەرەڭنەن تەپسىندىرىپ قانا شىعارۋ سياقتى كوپتەگەن كوركەمدىك تاسىلدەر دەندەپ ەنىپ كەلەدى.

ارينە، جاس ادەبيەتتەر ادام بالاسىنىڭ كوركەمدىك، ەستەتيكالىق تاجىريبەسىن بويىنا سىڭىرەم دەپ، ءوزىنىڭ قايتالانباس ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنەن ايىرىلىپ قالماي ما دەگەن كۇدىكتى سۇراق تۋۋى مۇمكىن. ءبىراق قازىرگى ۇلتتار ادەبيەتىنىڭ تاجىريبەسى بۇل كۇدىكتى جوققا شىعارادى. ايتكەن ۇلت ادەبيەتىنىڭ بۋىنى قاتىپ، بۇعاناسى بەكىنگەن ۇلكەن وكىلدەرىن بىلاي قويعاندا، كەيىنگى تولقىن وكىلدەرى قىرعىز ش. ايتماتوۆتىڭ ليتۆالىقتار سلۋسكيس پەن ي. اۆيجيۋستىڭ، بەلورۋس ۆ. بىكوۆتىڭ، تۇركىمەن ن. جۇمايەۆتىڭ، وزبەكتەر پ. قادىروۆ پەن ءا. ياكۋبوۆتىڭ شىعارمالارى ۇلتتىق سيپاتىن مىقتاپ ساقتاعان. ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كوپتەگەن تالانتتى شىعارمالارى دا وسىنداي.

قازاق پروزاسى ۇزدىكسىز ىزدەنۋ، دامۋ جولىندا. ءبىزدىڭ بۇگىن ءتاۋىر دەپ اتالعان كەيبىر كىتاپتارىمىزدىڭ ءومىرىنىڭ ونشا ۇزاق بولماۋىنا ۇلكەن سەبەپتىڭ ءبىرى — وسى وسكەلەڭدىگىمىز، كۇننەن-كۇنگە ارتىلعان تالابىمىز بولسا كەرەك. ءقازىر ءار جازۋشى بار رۋحاني كۇشىن شەگىنە جەتكىزە جۇمسايتىن، شىبىن جاندى ابدەن قيناپ، كۇندىز-تۇنى ەڭبەك ەتەتىن ەڭ ءبىر مازاسىز كەزى. ويتپەسەك ءبىز ادەبيەتتىڭ ءوسۋ قارقىنىنا، زامان تالابىنا ىلەسە الماي قالامىز. ادەبيەتتىڭ ءوسۋىنىڭ ءوزى جازۋشىعا قويىلاتىن تالاپتى ەسەلەپ وسىرەدى. ويتكەنى ءبىر بيىكتەن قارعىعاندا مارەنى ەكىنشى بيىككە كوتەرىپ قويۋ ءومىردىڭ زاڭى.

1966

---