InfoHub Logo

ايىلجاپىراق ءسۇيسىن جانە تەلپەك ءسۇيسىن (ياترىشنيك شلەمونوسنىي، Órchis militáris) — كوپ جىلدىق، ءشوپ تەكتەس وسىمدىك. ساباعى قۋىس، جاپىراقتارى كوپ. تومەنگى جاعىنداعى جاپىراقتارى ۇزىن ءارى جالپاق، ال جوعارىلاعان سايىن جىڭىشكەرە بەرەدى. گۇلدەرى مايدا، كوكشىل قىزىل ءتۇستى، سىرتقى جاعىندا دا، ىشكى جاعىندا دا ۇش-ۇشتەن گۇل جاپىراقشالارى بار. گۇل جاپىراقشالارىنىڭ تومەنگىلەرى قالىڭ كوكشىل ءتۇستى، ەرىن ءتارىزدى جانە قويۋ قىزىل ءتۇستى داقتارى بولادى. مامىر-ماۋسىم ايلارىندا گۇلدەيدى.

تەلپەك ءسۇيسىننىڭ ايىلجاپىراق سۇيسىننەن ءبىراز ايىرماشىلىقتارى بار. ونىڭ تامىرى جۇمىرتقاعا ۇقساس، جاپىراقتارى ەلليپس ءتارىزدى. گۇلدەرىنىڭ ءيىسى بار، ىشكى جاپىراقشالارى اشىق قىزىل، «ەرنى» كوك ءتۇستى بولادى. بۇل دا مامىر-ماۋسىم ايلارىندا گۇلدەيدى. تەلپەك ءسۇيسىننىڭ وسى اتالعان تۇرلەرى وزەندەردىن جاعالارىندا، شابىندىقتاردا، ورمانداردىڭ شەتتەرىندە، باتپاقتى جەرلەردە وسەدى.

ءدارى جاساۋ ءۇشىن ءسۇيسىننىڭ تامىر تۇينەگىن ماۋسىم-شىلدە ايلارىندا ساباعى ساقتالىپ تۇرعان كەزدە قازىپ، جيناپ الادى. ويتكەنى گۇل ساباعى قۋراپ كەتكەننەن كەيىن ونى باسقا وسىمدىكتەردىڭ ىشىنەن تاۋىپ الۋ قيىن. ءسۇيسىننىڭ تەك جاس تامىر تۇينەكتەرىن عانا جينايدى. ولاردى توپىراقتان جۋىپ تازارتىپ، قابىعىن ارشيدى دا، بىرنەشە مينۋت قايناپ تۇرعان سۋعا باتىرىپ الادى. تامىر تۇينەكتەر سوندا عانا كوكتەپ ءوسىپ كەتپەيتىن بولادى. بۇدان سوڭ تامىر تۇينەكتەردى جىگىكە ءتىزىپ، ءىلىپ قويىپ كەپتىرەدى. ت. ءسۇيسىننىڭ قۇرامىندا 50 پروسەنتكە جۋىق كىلە- گەي، 27 پروسەنت كراحمال جانە 1 پروسەنت قانت بار. ونىس جوعارىداعىداي ادىسپەن دايىندالعان تامىر ءتۇيىپىن «سالەپ» دەپ اتايدى. بۇل ارابتىس «سالاب» دەگەن سوزىنەن شىققان. مىنە وسى «سالەپتى» ۇنتاقتاپ، ىستىق سۋعا سالىپ ۇزاق شايقاسا، كۇرامىنداعى كىلەگەيلەرى بولىپىگى شىگا- دى. ءوىىى جاس بالانىڭ ىشەگى قابىپعايدا ەمگە پايدالا- نادى. سونداي-اق ول اسقازان، توق ىشەك، اش ىشسكتەر قابىنعاندا قولدانسا دا وتە جاقسى نوتيجە بەرسدى. ت. ءسۇيسىننىڭ تامىر تۇينەگىنەن وسىنداي ادىسپەن جاسالعان دارىلەردى جۇقپالى اۋرۋمەن ۇزاق ۋاقىت اۋىرىپ تۇرعان ادامعا ءال كىرگىزۋ ءۇشىن، قۋىقتىق، بۇيرەكتىڭ قابىنۋىن، ءىش وتكەندى، ديزەنتەريانى ەمدەۋ ءۇشىن پايدالانادى. بۇل وسىمدىكتەن جاسالعان دارىلەردىڭ جىنىستىق السىزدىكتى قالپىنا كەلتىرەتىن قاسيەتى حالىق مەديسيناسىندا وتە جوعارى باعالانادى.

ءدارىنى دايىنداۋ جانە قولدانۋ ءتاسىلى

كەپتىرىلگەن تامىر تۇينەكتى ۇنتاقتاپ اۋەلى سالقىن سۋعا ارالاستىرادى، سونان سوڭ ۇستىنە قايناپ تۇرعان ىستىق سۋ نەمەسە ىستىق ءسۇت قۇيادى دا، قايماق سىقىلدى قويمالجىڭ ەرىتىندى جاساپ الىپ پايدالانادى. ول جاسى ۇلعايىپ، قارتايعان كىسىلەردىڭ، تۋبەركۋلەزبەن اۋىرعان ادامداردىس ءال-قۋاتىن تەز قالپىنا كەلتىرۋگە كومەكتەسەدى. تۇنباسى: 10 گرامم تامىر تۇينەكتى 1 ستاكان سۋعا سالىپ 15 مينۋت قايناتادى دا، 2 اس قاسىقتان كۇنىنە 3 رەت ىشەدى.

---