InfoHub Logo

ەلدىڭ قامىن ويلاعان «ايقاپ» جۋرنالىدا «قازاق» گازەتىدە قازاقتىڭ باسىنا ب ا ق بولىپ قونعان باسىلىمدار.ولاردىڭ كوتەرەگەن اۋقىمدى تاقىرىپتارىمەن قوزعاعان ماسەلەلەرىنىڭ ارقاسىندا قازاق حالقىنىڭ ءبىراز ماسەلەلەرى شەشىلدى.ەكەۋىدە قازاققا ايانباي قىزمەت ەتكەن باسىلىمدار.ولار ءبىر تەڭىزدە جۇرزەن قوس كەمە سياقتى بولدى.ءبىر تەڭىزدە جۇزگەندەي ءبىر قيلى زاماننىڭ ىزعارىنا توڭدى.ولار قازاق حالقى ءۇشىن،ەلدىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن الۋان تاقىرىپتا ماقالالار جاريالاپ وتىردى.ءبىراقتا،ءمىنسىز دۇنيە بولمايتىنى سەكىلدى قازاقتىڭ قوس لەبىزىندەي قوس باسىلىمدارىندادا ءبىرشاما داۋ تۋىپ وتىردى. ونى بەيىمبەت ءمايليننىڭ مىنا سوزدەرى دالەلدەي تۇسەدى: «ەندى كەلەيىك، «ايقاپ» پەن «قازاق» اراسىنا. بۇل ەكەۋىنىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنىڭ بىرىنە-بىرى قيعاشتىعى، ول تۋرالى ءبىرسىپىرا ءسوزدىڭ بولىپ وتكەندىگى وقۋشىلارعا بەلگىلى». وسى جولداردان-اق ەكى باسىلىمنىڭ اراسىندا راسىمەن كەلىسپەۋشىلىك بولعانى ايقىن كورىنىس بەرەدى. ەكى باسىلىم اراسىندا بىرنەشە ماسەلەگە بايلانىستى ايتىس بولدى. سولاردىڭ ءبىرىنشى –جەر ماسەلەسى. ونى ۇلتتىق سانانىڭ ۇيىتقىسى بولا بىلگەن «قازاق» گازەتىنىڭ «باس جازۋشىسى» احمەت بايتۇرسىنوۆ اپتالىقتىڭ 1914 جىلعى 48-سانىندا جاريالانعان باس ماقالاسىندا «قازاقتىڭ ءتىرى يا ءولى بولۋ ماسەلەسىنە» تەڭەيدى. ول تەگىن دە ەمەس ەدى. جەر بولۋدەگى ادىلەتسىزدىك جانە وتىرىقشى بولۋعا ۇندەۋگە بايلانىستى ەكى باسىلىم بىرنەشە رەت جاۋلاسىپ وتىردى. «قازاق» گازەتى جەرگە قاتىستى ماسەلەدە مال باعا بەرۋدى قۇپ ساناسا، «ايقاپ» گازەتىندە كەرىسىنشە ەگىن ەگىپ كۇن كورۋدى دۇرىس دەپ ساناپ،سول ارقىلى ەلىمىزدى ساقتاپ قالا الامىز جەردى ءوزىمىز يەمدەنىپ دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن.باسىلىمدارعا ايتىسۋعا سەبەپ بولعان ەكىنشى ءبىر ماسەلە – 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس.سول كەزەڭدەردە قازاقتاردى سولدات ەتىپ الاما،الدە المايما سول جاعى بارشا جۇرتشىلىقتى نازارىنا العانى راس. «قازاق» گازەتى بۇل ماسەلە بويىنشا حالىقتى بارىنشا سابىرعا شاقىرۋمەن بولدى. كەيىننەن ا.بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش قايراتكەرلەرى قازاقتان سولدات العان كۇندە ولاردىڭ جاعدايىن جاساۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، بىرنەشە رەت پاتشاعا حات جولدادى. سونداي-اق ارنايى وكىلدەر جىبەرىپ، سولداتقا الىنعان قازاقتاردىڭ جاعدايىن باقىلاپ وتىرۋ، ولاردىڭ كەرەگىن قامتاماسىز ەتۋگە تىرىستى. بۇل تۋرالى گازەت بەتىنە بىرنەشە رەت ماقالا دا جاريالاندى.ايتىسقا تاعى سەبەپ بولعان تاقىرىپ ول وقۋ ەدى.مۇحامەدجان سەرالين «باسقارمادان»اتتى ماقالاسىندا بۇل جۋرنالدى اشۋداعى باستى ماقساتىن: «...ماقساتىمىز دۇنيە جيىپ، بايىماق، پايدالانباق ەمەس، تەك قانا جۇرتتىڭ كوزى، قۇلاعى بولماق ەدى... جۋرنال شىعارعانداعى ماقساتىمىز - حالىققا جول كورسەتپەك ەدى»، دەپ بىلدىرەدى. قايراتكەر «اشتىق حاھقىندا»، «كەلەشەك زامانىمىزدىڭ قامى»، «قازاق حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجدىعى»، «قازاق جاستارى»، «وتىرىقشى بولعان قازاقتار تۋرالى»، «ءشاھار ترويسكى، مارت، 1912 جىل»، «جەر اڭگىمەسى»  ماقالالارىندا قازاق قاۋىمىنىڭ جوعىن جوقتاپ، جەر، وقۋ-اعارتۋ سەكىلدى باستى ماسەلەلەردەگى قوزعاپ،سول تاقىرىپتا ءوز ويلارىمەن ءبولىسىپ وتىرعان «ءشاھار ترويسكى، مارت، 1912 جىل» ماقالاسىندا الاشتىڭ اردا ازاماتى مۇحامەدجان سەرالين: «...ءبىزدىڭ ىلگەرى كەلەشەك كۇنىمىز دە، بۇل دۇنيەدە كۇن كورىپ، جۇرت قاتارلى تۇرۋىمىز دا جالعىز-اق نارسەگە تىرەلگەن. ول - وقۋ. مۇنان بىلايعى زاماندا وقىپ، ونەر بىلمەسەك، ونەرلى جۇرتقا جالشى بولۋدان باسقا بىزگە ەشبىر دە ورىن قالمايدى. ءبىز جۇرتشىلىق قىلىپ، وقۋشى تالاپكەرلەرىمىزگە جاردەم بەرمەسەك، وقىعاندارىمىز كوبەيە المايدى»، دەپ جازدى. «ايقاپ» «التى الاشتىڭ بالاسىنا ەگىن شارۋاسىنا قولايلى جەرلەرگە قالا سالۋدى قۋاتتاپ، حالىققا شاماسى كەلگەنشە ءتۇسىندىرۋ» ماقساتىن ۇستانعان باسىلىم ەدى. سوندىقتان دا وندا وسى مازمۇنداس ماقالالار كوپتەپ جارىق كوردى. مىنە، وسىلايشا «ايقاپ» پەن «قازاق» اراسىنداعىوسىنداي قاراما قايشىلىقتار كوپ ورىن العان. ءبىراق بۇل قوس باسىلىم ۇستانىمدارىنداعى سونعى قايشىلىعى ەمەس. بۇنىمەن قوسا ولاردىڭ باسقوسۋ وتكىزۋگە جانە ءالىپبي تاڭداۋعا كەلگەندە دە پىكىرلەرى ەكىگە جارىلعان. سونىڭ كەسىرىنەن ەكى باسىلىم اۆتورلارى بىر-بىرىنە قاراتا كوپتەگەن ماقالالار جاريالاعان. الايدا قازاقتىڭ سول تۇستاعى زيالىلارى جازارمانداردى مامىلەگە كەلۋگە ۇگىتتەگەن. داۋلاسقان ەكى تاراپتى مامىلەگە شاقىرىپ،مادەنيەتتىلىككە ۇگىتتەپ وتىرعان. شاكارىم قۇدايبەردى ۇلىنىڭ «ءسوز تالاسى» اتتى ماقالاسىن مىسالعا كەلتىرەيىك.ماقالادا ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى شاكارىم: «ايقاپقا» جازعاندار دا، «قازاققا» جازعان عاليحان دا تالاس سىندى كوپتىڭ سىنىنا سالىپ وتىر، ول جاقسى-اق. ءبىراق كەكەپ، كەكەتىپ ءسوزىن جازعان جاراي ما؟ مەنىڭ ويىمشا، كەكەۋ، سوگىس - ءتىل قارۋى. ونىڭ جاراسى تەز جازىلا قويماس. جاۋاپ قايىرىپ، قارسىلاسارلىق ۇلكەن كىسى تۇگىل، جاس بالانى دا ۇرىپ، كەكەپ-زەكىرىپ تىيۋ زيان شىعارماي ما؟»، - دەپ قاندايدا بولماسىن ادامنىڭ دارەجەسى مەن لاۋازىمىنا قاراماستان ادىلدىك جولىندا اقيقات ولشەمىن ۇستانۋى كەرەكتىگىن ەسكەرتىپ،داۋلاسىپ جۇرگەن باسىلىم قىزمەتكەرلەرىنە ءوز اقىلدارىن ايتىپ وتىرعان.ءبىراق،داۋلاسقاندارىنا عانا قاراپ ولاردى تۇبەيگەيلى بىر-بىرىمەن قاس بولعان باسىلىمدار دەپ ايتۋعا كەلمەيدى،سەبەبى وزەكتى تاقىرىپ بار جەردە،سۇبەلى سوزدە،سان قيلى پىكىردە بولادى.ال،وسى ەكى باسىلىمنىڭ ايتىسى ءدال وسى ۋاقىتشا عانا سوزىلعان كەلىسپەۋشىلىك. عالىم قايرات ساقتىڭ : «كەزىندە قالىڭ قازاق ەلىنە كوزدىڭ اعى مەن قاراسىنداي قاتار قىزمەت ەتكەن بۇل ەكى باسىلىمدى بىرىنە-بىرىن قارسى قويىپ قاراستىرۋعا مۇلدەم بولمايدى. راس، كەيبىر ماسەلەلەردە پىكىر الالىعى كەزدەسپەي قالماعان. ءبىراق، ول ماقسات بوتەندىگىنەن ەمەس، سوعان جەتۋدە ۇستانعان جولداردىڭ ارتۇرلىلىگىنەن تۋىنداپ وتىرعان دەۋىمىزگە تولىق نەگىز بار» دەگەن پىكىرى وتە ورىندى دەپ ويلايمىز.ءسوزىمنىڭ سوڭىن كورنەكتى قالام قايراتكەرى بەيىمبەت ءمايليننىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى 138-سانىندا جاريالانعان ماقالاسىندا: «بۇل ەكەۋىنىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنىڭ بىرىنە-بىرى قيعاشتىعى، ول تۋرالى ءبىرسىپىرا ءسوزدىڭ بولىپ وتكەندىگى وقۋشىلارعا بەلگىلى. ءبىراق ول تاقىرىپتا ارالارىندا دۇشپاندىق جوق. سەبەبى ەكەۋىنىڭ دە ءتۇپ ماقساتتارى ءبىر ەدى»، – دەگەن سوزىمەن اياقتاعىم كەلەدى.گازەتتەر اراسىندا داۋ بولعانىمەن،نەگىزگى دىتتەگەن نىساندارى،ويلاعان ماقساتتارى ءبىر ارنادا ەدى.

ەديلحان ايساۋلە

ءال - فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

1 - كۋرس ستۋدەنتى

---