InfoHub Logo

قۇيرىقتى جۇلدىز سەكىلدى،
تۋدى دا كوپ تۇرمادى.
كورگەن، بىلگەن وكىندى،
ءمىن تاعار جان بولمادى.

حاكىم اباي

قازاقتىڭ شوقجۇلدىزى، تۇعىش عالىمى، ۇلى اعارتۋشى-دەموكرات، شىعىستانۋشى، تاريحشى، ەتنوگراف – شوقان شىڭعىس ۇلى ءۋاليحانوۆ. از عانا ومىرىندە كەيبىر جانداردىڭ ءومىر بويى جاساي المايتىن ىستەرىن جاساپ، تاريحقا وشپەس ءىزىن قالدىرعان جان.

1835 جىلى سۇلۋلىعى تالاي جاندى تامساندىرعان سىرىمبەتتە دۇنيەگە كەلدى. اقسۇيەك شىڭعىس تۇقىمىنان شىققان عالىمنىڭ شىن ەسىمى - مۇحاممەد- قاناپيا. تۋعان جەرىنىڭ سۇلۋلىعى اسەر ەتتى مە، شوقان بالا كەزىنەن زەرەك بولىپ ءوستى. ءبىر جاعىنان سانا-سەزىمىنىڭ ەرتە ويانۋىنا اجەسى ايعانىمنىڭ دا تيگىزگەن اسەرى مول ەدى. 12 جاسىنا تولعاندا اكەسى شىڭعىس شوقاندى سول كەزدەگى تاڭداۋلى وقۋ ورنىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالاتىن ءسىبىر كادەت كورپۋسىنا بەرەدى. 6 جىل سول جەردە ءبىلىم الىپ، كورنەت شەنىن الىپ شىقتى. زامانداستارىنىڭ سوزىنە سايكەس، شوقان وتە زەرەك بالا بولعان. وسى ءبىر وقۋ ورىنىندا وقۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بولاشاعىنا دەگەن كوزقاراسىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزگەن. وسى وقۋ-ورنىندا بىرگە وقىعان دوسى ەتنوگراف-عالىم پوتانين ءوز جازبالارىندا: «كورپۋستا ءوي-ورىسى، ءبىلىمى جاعىنان شوقان تەز ءوستى، جولداستارىن باسىپ وزدى. وعان تالايلار قىزىعا دا قىزعانا قارايتىن. وزىنىنەن ەكى جاس ۇلكەن جانداردى دا، ءوزىنىڭ ءبىلىمى مەن العىرلىعىنىڭ ارقاسىندا باسىپ وزدى»،-دەپ جازادى.

شوقان وتە العىر، ءبىلىمدى جان ەدى. 20 جاسىندا، ياعني 1855 جىلى، گ.ح.گاسفورتتىڭ ەكسپەديسياسىنا قاتىسىپ، ءوزىن تانىتا باستايدى. ورتالىق قازاقستان، تارباعاي، جەتىسۋ جەرلەرىنە وسى ەسكپەديسيامەن بىرگە ساياحات جاسايدى. 1856 جىلى ىستىقكولدىڭ كولەمىن توپوگرافيالىق جانە كارتوگرافيالىق دەرەكتەردە سيپاتتادى.  جانە سول جىلى كورنەكتى عالىم پ.سەمەنوۆ تيان-شانسكييمەن قۇلجاعا ساپار شەگەدى. پ.سەمەنوۆ تيان-شانسكيي ءوز جازبالارىنىڭ بىرىندە  شوقان تۋرالى «ۇلتتىق ايماقتاردىڭ ىشىندە ەڭ وقىعان، ءبىلىمدى ادامدارىمنىڭ ءبىرى ەدى» دەپ باعالاعان.

شوقاندى قاشعارعا بارعاندا جازعان تۋىندىسى الەمگە ايگىلى ەتەدى. سول ساياحاتى ارقىلى ءوزىن قاجىرلى ساياحاتشى جانە كورنەكتى عالىم رەتىندە كورسەتەدى. 1957 جىلى الاتاۋ قىرعىزدارىنا ساياحات جاساپ، قىرعىز حالقىنىڭ اۋىزشا ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى ۇلگىسى «ماناس» جىرىن قاعازعا تۇسىرەدى.

تاريحشى 1865 جىلى ءساۋىر ايىندا التىنەمەل تاۋىنىڭ باۋرايىندا قۇرت اۋرۋىنان دۇنيە سالادى. ءوزىنىڭ ءولىمى تالاي جاندى قاقساتىپ، جۇرەكتى تەبىرەنتكەن-دى. شوقاننىڭ دوسى بولعان ف.م.دوستويەۆسكيي دوسىن وتە قاتتى قۇرمەتتەگەن. شوقان دۇنيە سالعاننان ءبىر جىل وتكەن سوڭ، ءوزىنىڭ ايەلىنە «مىنا ۇلكەن اعاش ساندىقتى كوردىڭ بە؟ بۇنى مەنىڭ دوسىم بولعان شوقان سىيلاعان. بۇل ماعان وتە قىمبات. سوندىقتان مەن بۇل ساندىققا ءوز قولجازبالارىم، حاتتارىم مەن اسا قىمبات ەستەلىكتەرىمدى ساقتايمىن» دەگەنىنەن-اق دوسىنىڭ شوقاندى قاتتى سىيلاعاندىعىن كورۋگە بولادى.

شوقان قازاق ءۇشىن تۋىلعان شوقجۇلدىزداردىڭ ءبىرى ەدى. ءوزىنىڭ از عۇمىرىن رۋحاني تۇرعىدا دامۋعا ارنادى. اكادەميك  ن.ي. ۆەسەلوۆسكيي: «...شوقان ءۋاليحانوۆ شىعىستانۋ الەمىنىڭ ۇستىنەن قۇيرىقتى جۇلدىزداي جارق ەتە قالدى. ورىستىڭ شىعىستى زەرتتەۋشى عالىمدارىنىڭ ءبارى دە ەرەكشە ءبىر قۇبىلىس دەپ تانىپ، ودان تۇركى حالىقتارىنىڭ تاعدىرى تۋرالى ۇلى جانە ماڭىزدى جاڭالىقتار اشقانىن كۇتتى. ءبىراق شوقاننىڭ مەزگىلسىز ءولىمىم ءبىزدىڭ بۇل ءۇمىتىمىزدى ءۇزىپ كەتتى»،-دەپ جازادى. شىندىعىندا دا شوقان از ءومىرىن، جۇيەلى تۇردە قۇرا  جانە وتكەرە ءبىلدى.

شوقاندى ەكىنشى ءال-فارابي دەپ اتاساق ابەستىگى بولماس. سەبەبىن ايتاتىن بولسام، بىرىنشىدەن، شوقان تاريح سالاسىنا دا ءوز ەڭبەگىن ءسىڭىرىپ كەتتى. ءوزىنىڭ «يسلام ءدىنى» دەگەن ماقالاسىندا: «يسلام ءدىنى قازاقستاندا سەگىزىنشى عاسىردا تاراي باستاعانىمەن، حالىقتىڭ جۇرەك تۇكپىرىندە ون توعىزىنشى عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن تولىق جەتە قويمادى» دەپ جازعان. ەكىنشىدەن، گەوگرافيا سالاندا جاساعان ەڭبەكتەرىن ايتار بولساق، جاق تالارى انىق. ءالى زەرتتەلە قويماعان قاشقاريانى زەرتتەپ، «جارىق جۇلدىز»، «قاشقاريا ساپارى» اتتى ەڭبەكتەرىن جازدى. ۇشىنشىدەن، ادەبيەت سالاسىنا دا سىڭىرگەن ەڭبەگى مول. قازاق ادەبيەتىنىڭ اۋىز ادەبيەتىنىڭ مۇرالارىن جيناي وتىرا زەرتتەي، سلاۆيان حالىقتارىمەن سالىستىرادى.  ورىس اۋىز ادەبيەتىمەن بايلانىسىن اشادى. قازاق ولەڭدەرىن: جىر، جوقتاۋ، قارا ولەڭ، قايىم ولەڭ، ولەڭ دەپ بەسكە بولەدى. ولەڭدەردى قوبىز نەمەسە دومبىراعا قوسىپ ايتۋىنا قاراي جۇيەلەيدى.

قورىتا ايتقاندا، شوقاننىڭ كوپ سالالى ءار قىرلى باي مۇراسى ونىڭ دۇنيەتانىمى، قوعامدىق فيلوسفيالىق، اعارتۋشىلىق، دەموكراتتىق كوزقاراسىنىڭ ءوز زامانداستارىنان اناعۇرلىم بيىك دەڭگەيدە بولعاندىعىن كورسەتەدى. ءسوزىمدى عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ سوزىمەن قورىتىندىلاسام: «شوقاننىڭ ۇلىلىعى سونشاما، ءبىز ونى ەندى عانا تولىق تۇسىنە باستاعاندايمىز».

---