InfoHub Logo

قازاق گازەتى مەن ايقاپ جۋرنالى ءوز زامانىندا قازاق جۇرتىنىڭ قوعامدىق ساناسىنا، ۇلتتىق مۇددەسىنىڭ ارتۋىنا ىقپال ەتكەن باسىلىمدار. قازاق ەلىنە ايانباي قىزمەت ەتكەن بۇل ەكى باسىلىمدى بىر-بىرىنە قارسى قويىپ، قايشىلىققا اكەلۋگە بولمايدى. دەگەنمەن، بۇل ەكى باسىلىم بەتىندە جاريالانعان ماتەريالدار قارسى پىكىردى قالىپتاستىرعانىن دا تىلگە تيەك ەتۋىمىز كەرەك. باسپا ءسوز تاريxىندا ويىپ تۇرىپ ءوز ورىندارىن تاپقان باسىلىمدار اراسىنداعى ولقىلى-تولقىلى بولعان پىكىرلەر تۋرالى ءسوز قوزعاماقپىز. ايقاپ پەن قازاق اراسىنداعى قوعام ماسەلەلەرىنە قاتىستى پىكىرتالاستىڭ بولۋى ۇلت زيالىلارىمىز بەن تاريxشىلارىمىزدىڭ جازبالارى دالەل. اتاپ ايتقاندا، ت.رىسقۇلوۆ، س.اسفەندياروۆ سىندى قوعام قايراتكەرلەرىمىز باسىلىمدار اراسىنداعى ايتىس-تارتىستىڭ بولۋى جايلى العاشقى پىكىرلەردى ءوز ەڭبەكتەرىندە كورسەتكەن. قوعامدىق-ساياسي جاعدايلاردا ايقاپ پەن قازاق بىر-بىرىنە كەرەعار پىكىردە بولدى. ءبىراق، ءتۇپ مانىندە جازبالاردى دۇرىس تالداي بىلگەن ادام ولاردىڭ ءتۇپ ماقساتتارى ءبىر ەكەندىگىن اڭعارادى. ۋاقىت وتە كەلە زەرتتەۋشىلەر ەكى باسىلىم اراسىنداعى ايتىس-تارتىستىڭ بولۋى تاپتىق مۇددەلەردىڭ قايشىلىعىنان دەگەندى سايادى. بۇل جونىندەگى پىكىردى "ۋاقىت" گازەتىندەگى نىعمەتوللا كۇزەمبايەۆتىڭ "ايقاپ جۋرنالى xاقىندا" اتتى ماقالاسى راستايدى. ول ءوز ماقالاسىندا ايقاپ مەن قازاق اراسىنداعى نەگىزگى تالاس-تارتىس تۋدىرعان ماسەلەلەردى اشىپ كورسەتكەن.

سونىڭ ءبىرىنشىسى "جەرگە ورنالاستىرۋ" ماسەلەسى.

1905-1907 جىلدارداعى ءبىرىنشى ورىس ريەۆوليۋسياسىمەن قاتار كەلگەن ءستولىپيننىڭ اگرارلىق رەفورماسى قازاق xالقىنىڭ تۇرمىسىن اۋىرلاتىپ جىبەردى. بۇل ماسەلەگە قاتىستى گازەت بەتتەرىندە ءتۇرلى ماتەريالدار جاريالاندى. الايدا وسى ماسەلە جونىندە ايقاپ جۋرنالى مەن قازاق گازەتىنىڭ پىكىرلەرى ءبىر قازانعا ويىسا المادى. بۇل تۇستا ايقاپ جۋرنالى قازاقتاردىڭ اۋەلگى ماسەلەسى جەرگە ورنالاستىرۋ ەكەنىنە نازار اۋدارتىپ، وتىرىقشىلىققا كوشىپ، قالا سالۋ قاجەتتىگىن ناسيxاتتادى. بۇل سوزگە قازاق گازەتىنىڭ باسشىلارى مۇلدەم قارسى بولىپ، قالا بولماۋدى قۋاتتادى. زەرتتەۋشىلەر كەرەعار پىكىردىڭ ءبىرى بايلار مەن كۇشتىلەردىڭ مۇددەسى، ەكىنشىسى جۇمىسشى كەدەي، السىزدەردىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاسالىپ وتىر دەپ تانىدى.

ەكىنشى ماسەلە "سەزد شاقىرۋ" ماسەلەسى بولدى. 

ايقاپ پەن قازاق اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق پىكىر باسقوسۋ ماسەلەسىندە ءوربي تۇسكەن. باستاپقىدا ايقاپ رەداكتورى م.سەرالين جۋرنالدىڭ 1913جىلعى 4-5 سانىندا جاريالاعان ماقالاسىندا بولىپ جاتقان وقيعالار اياسىنا قاتىستى جالپىقازاقتىق سەزد شاقىرۋ قاجەتتىگىن كوتەرەدى. بۇل پىكىرگە رايىمجان مارسەكوۆ، جۇبەكەن تىلەۋبەرگەنوۆ سىندى ازاماتتارىمىز قوسىلىپ، ماقالالار جازادى. الايدا قازاق گازەتىنىڭ باسشىلارى "بۇل سەزدەن شىعار پايدا جوق، وعان قولايلى كەز ەمەس" دەپ قارسى شىعادى. ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ بۇل جازباسىنا ءۇن قاتا الماعان ج.سەيدالين اشىق xات جاريالايدى. سەيدالين ءوز xاتىندا: "سەزد تۋرالى ءسوز بولا قالسا، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا جۇمىس جۇرگىزەدى. وسى ۋكاز بويىنشا سەزد شاقىرىپ، وزدەرىنىڭ مەكتەپ، كلۋب، پانسيون، ءتۇرلى سەرىكتىك اشۋ، جەرگە ورنالاسۋ، قالا سياقتى ىستەرىن جۇزەگە اسىرىپ جاتقان ەلدەر بار» دەپ جازعان ەكەن. اۆتوردىڭ بۇل سوزىنەن قازاق باسشىلارىنىڭ سوزىنە قايشىلىق ءبىلدىرىپ، قانداي جولمەن بولسىن سەزد شاقىرۋ قاجەتتىگىن ناسيxاتتاعانىن كورۋىمىزگە بولادى. بۇل اشىق xاتتا جاريالانعان جازبا ۇلت زيالىلارىنىڭ اشۋ-شامىنا ءتيىپ، جاۋاپ xاتتار جىبەرگەن. مىنە، وسىنداي جاۋاپ جازبالار ەكى باسىلىم اراسىنداعى بولعان ايتىستىڭ تاعى ءبىر دالەلى. ماسەلەنى شەشۋ تۇرعىسىندا ەكى باسىلىم اراسىندا ءتۇرلى پىكىر بىلدىرگەنىمەن ولاردىڭ ءتۇپ ماقساتى ءبىر ەكەندىگىن تاعى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.

بۇل پىكىرلەردى ودان ءارى ورشىتكەن "ءالىپبي ءتۇزۋ" ماسەلەسى بولدى.

ءالىپبي جاساۋ ماسەلەسىندە ەكى باسىلىمنىڭ پىكىرلەرى تاعى ءبىر توڭىرەككە سىيا المادى. قازاق جازۋى جونىندەگى پىكىرتالاس اxمەت بايتۇرسىنوۆ جاساعان قازاق الىپبيىنەن باستاۋ الدى. جاسالعان الىپبيگە قاتىستى قارسى كەرەعار پىكىردى تاعى دا ايقاپ جۋرنالىنىڭ توبى باستادى. قازاق جازۋىنىڭ شىعۋ تاريxى جايلى جازعان زەرتتەۋشىلەرىمىزدىڭ باياندامالارىنا كوز جۇگىرتسەك ءبىراز دەرەكتەردى الۋعا بولادى. سونىڭ ىشىندە اxمەت بايتۇرسىنوۆقا تىكەلەي كەلىپ تاڭبا سانىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگى جايىندا ماسەلە كوتەرگەندەر بولعانىن كورەمىز. ءبىراق وسى ماسەلەگە قاتىستى بايتۇرسىنوۆ:"مەن تاڭبالاردى قىسقارتىپ، ءوز پايداما جۇمسايىن دەپ وتىرعان جوقپىن. بار تاڭبانى ءوز بورىشىمداي الىپبيگە قوستىم" دەپ ۇتىمدى جاۋاپ قاتقان.

بۇل ەكى باسىلىمنىڭ ايتىس-تارتىسىنا تۇجىرىمداما جاساساق، ولاردىڭ ويلاعان ماقساتتارى ءبىر ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. تەك ماسەلەنى شەشۋ بارىسىندا ءتۇرلى باعىت ۇستانىپ، بىر-بىرىنە قارسى پىكىر قويدى. ءبىراق بۇل ءسوزىمىز ەكى باسىلىم شىعا سالىسىمەن بىرىنە-بىرى قارسى ماتەريالدار جاريالادى دەگەندى بىلدىرمەيدى. سەبەبى، ەكى باسىلىم اراسىنداعى تارتىستى پىكىر "قازاق" گازەتى جارىق كورمەي تۇرىپ-اق باستالعان. بۇل سوزىمىزگە ءا.بوكەيxانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆتاردىڭ ايقاپتا جاريالانعان ماتەريالدارى باسشىلىقتان قولداۋ تاپپاۋى دالەل بولا الادى. ەكى باسىلىم اراسىنداعى ايتىس-تارتىستىڭ بولۋ سەبەبىندە قازاق xالقىنىڭ جاعدايىن وتارشىل كۇشتىڭ قولىنا بەرۋدەن قورعانىن اڭعارامىز. قازاق xالقىنىڭ ۇستەمدىگىن كوتەرۋ بارىسىندا ءتۇرلى جولداردان وتكەن بۇل باسىلىمدار قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريxىندا ماڭگى قالدى.

قوجاxمەت اينۇر بولات قىزى

---