InfoHub Logo

حح عاسىردىڭ باس كەزىندە، ساياسي احۋال ۋشىعىپ تۇرعان ۋاقىتتا جارىق كورگەن گازەت-جۋرنالدارعا كوز جىبەرىپ، سىرىن اشىپ، اقتارىپ كورەتىن بولساق، ولار وتارشىلدىقتىڭ ۇسكىرىك جەلى شالىپ وتكەن قازاقستاننىڭ تاريحىنان، ادەبيەتىنەن، مادەنيەتىنەن، شارۋاشىلىق جايلارىنان دەرەكتەر بەرەتىنىن انىق بايقايمىز. ارينە، زامانداس باسىلىمدار بىرىمەن-بىرى ارا-تۇرا بايلانىس جاساپ تۇرعانى دا بەلگىلى. سونىڭ ىشىندە ەرەكشە ءبىر ينتريگامەن ايتىلاتىنى - "ايقاپ" پەن "قازاقتىڭ" ايتىسى. ءجيى پىكىرتالاسقا ءتۇسىپ جۇرگەن باسىلىمدار تارتىسى نەگاتيۆتى باعىتتا باياندالىپ ءجۇردى. وعان اسەر ەتكەن، ءسوزسىز، سولاقاي ساياساتتىڭ تاريحتى بۇرمالاۋى ەدى. ايبارلى ەكى باسىلىمنىڭ اراسىنداعى بايلانىس شىن مانىندە قالاي بولدى؟ تارقاتايىق.

« "ايقاپ" پەن "قازاق" اراسىندا كەي ماسەلەلەرگە كەلگەندە پىكىر الالىعى كەزدەستى. دەگەنمەن، ول ماقسات بوتەندىگىنەن ەمەس، سوعان جەتۋدە ۇستانعان جولداردىڭ ارتۇرلىلىگىنەن تۋىنداپ وتىرعان دەسەك ورىندى بولار. شىن مانىنە كەلگەندە، قوس باسىلىم دا قازاقتى تورگە سۇيرەپ، اعارتىپ، كەمەل ەلگە اينالدىرۋعا تالپىنىس قىلدى. ءبىراق وعان جەتۋ ءۇشىن ەكى ءتۇرلى، بولەك-بولەك جولدى تاڭدادى.» - دەپ پىكىر بىلدىرگەن الاشتانۋشى قايرات ساقتىڭ سوزدەرى ورىندى دا ويعا قونىمدى. سوندىقتان ءبىز بۇل ماسەلەگە كەلگەندە وبەكتيۆتى ويلاپ، ەكى باسىلىم اراز بولعان، ەكى باسشىنىڭ اراسى سۋىق بولعان دەگەن ءبىرجاقتى پىكىردەن اۋلاق بولۋىمىز قاجەت. بۇل سوزدەردى بەيىمبەت ءمايليننىڭ «قازاق» گازەتىنىڭ 1915 جىلعى 138-سانىندا جاريالانعان ماقالاسىنداعى: «بۇل ەكەۋىنىڭ كەيبىر پىكىرلەرىنىڭ بىرىنە-بىرى قيعاشتىعى، ول تۋرالى ءبىرسىپىرا ءسوزدىڭ بولىپ وتكەندىگى وقۋشىلارعا بەلگىلى. ءبىراق ول تاقىرىپتا ارالارىندا دۇشپاندىق جوق. سەبەبى ەكەۋىنىڭ دە ءتۇپ ماقساتتارى ءبىر ەدى»، – دەگەن سوزدەرى ايعاقتاي تۇسەدى.

ال، الاۋىزدىق فاكتىلەرى جايىندا ايتىلعان پىكىرلەرگە توقتالار بولساق، نىعمەتوللا كۇزەمبايەۆ نەگىزگى تالاس تۋعىزعان ماسەلەلەر سەزد شاقىرۋ، جەرگە ورنالاستىرۋ جانە ءالىپبي ءتۇزۋ جونىندە بولعانىن ناقتى كورسەتەدى. جانە  بەيسەنباي كەنجەبايەۆتىڭ جازۋىنشا دا ءدال وسى ءۇش ماسەلە بويىنشا ەكى باسىلىم باسشىلىعى ءبىر پىكىرگە كەلە الماعان.

ءبىرىنشى، «ايقاپ» پەن «قازاققا» جارتى جىلدان اسا ۋاقىت «ازىق» بولعان تاقىرىپ - باسقوسۋ، ياعني، سەزد شاقىرۋ تۋرالى پىكىرتالاس. ۇزاققا سوزىلعان پىكىرتالاستان كوپ جابۋلى قازاننىڭ بەتى اشىلىپ، باسىلىمداردىڭ پروگرەسسيۆتىك جيىلىگى ءوستى. سونىڭ ناتيجەسىندە عاسىر باسىنداعى قازاق دالاسىنىڭ كوكەيتەستى دە كۇردەلى ماسەلەلەرىنىڭ تۇڭعىش رەت پەردەسى ءتۇرىلىپ، جۇرتقا بايان بولۋىنا قول جەتكىزىلدى.
بۇل سوزدەردى م.دۋلات ۇلىنىڭ " "قازاق" تا، «ايقاپ» تا ءوز بەتىمەن كەلە جاتقان كەزدە ءساتسىز كۇنى باستالعان باسقوسۋ ماسەلەسى شىعا كەلدى" – دەگەن پىكىرى قۋاتتاي تۇسەدى.

ەكىنشى، جەر ماسەلەسى تۋراسىندا "قازاق" «ايقاپ» جۋرنالىن شىعارۋشىلارمەن ءبىر پىكىردە ەمەس ەكەندىكتەرى تۋرالى ءوز ماتەريالدارىندا ءسوز ەتەدى. "ەكى جىلدان بەرى «ايقاپ» جۋرنالى قالا بولۋ كەرەك دەپ جازدى. قالا بولعان قازاق وعان قاراپ قالا بولعان جوق، بولماعان جۇرت ارتىق قوبالجىعان جوق»، – دەپ ءبىراز جايدان سىر تارقاتتى باسىلىم. ءدال وسى جەر ماسەلەسى جانە «ءۇشىنشى دۋما ءھام قازاق»، «كوشپەلى ءھام وتىرىقشى نورما»، «قازاق ءھام جەر ماسەلەسى»، «سۋساعاننىڭ تۇسىنە سۋ كىرەدى»، «جەر جۇمىسىنا ءدىن جۇمىسىن قىستىرمالاۋ»، «اڭداسپاعان ماسەلە تۋراسىندا»، «جەر جالداۋ»، «ون ءتورت توعىز بولا ما؟» ماقالالارىندا دا قوزعالادى.
الايدا، ەكى باسىلىمنىڭ دا ويلاعان ماقساتتارى ءبىر بولدى. ول قايتكەندە دە قازاق جەرىن وتارشىل كۇشتىڭ قولجاۋلىعىنا اينالۋدان قورعاپ قالۋ مۇراتى بولاتىن. ءبىراق، وعان جەتۋدە ەكى جولدى تاڭدادى. "ايقاپ" پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاقستاندى وتارلاۋ ساياساتى مەن تولاسسىز قونىس اۋدارۋشىلار لەگىنىڭ ەكپىنىنەن قايمىعىپ، قازاق جەرىن ساقتاپ قالۋدىڭ بىردەنبىر دۇرىس جولى كەلىمسەكتەر سياقتى 15 دەسياتينادان جەر كەستىرىپ الىپ، وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا كوشۋ دەپ ۇعىندى. سول باعىتتى قولداپ، بۇل ىستە وزدەرى دە ۇلگى كورسەتتى. ال، «قازاق» گازەتى توڭىرەگىنە توپتاسقان الاش ازاماتتارى وتىرىقشىلىق تۇرمىسقا قارسى بولدى، سەبەبى، تاپتىق ماقسات كوزدەگەن جوق، ادامداردىڭ تەڭدىگىن قالادى. وتىرىقشى نورمانىڭ وتارشىل مازمۇنىن اشىپ كورسەتىپ، اڭقاۋ ەلدى الداپ، قاقپانىنا ءتۇسىرۋدى كوزدەگەن قۇيتىرقى ساياساتتىڭ سىرىن تۇسىندىرۋگە كۇش سالدى.

ەكى باسىلىم اراسىندا ايتىس تۋعىزعان ءۇشىنشى ماسەلە – قازاق جازۋى جونىندەگى پىكىرتالاس. ءار تۇستا ماسەلەگە ەكى جاقتى قاراعان "ايقاپ" پەن "قازاق" قالامنىڭ ۇشىنان شىققان سوزدەرىن، ۇشقىر ويلارىن سايىستىردى. اۆتورلار ءبىرىن-بىرى جىعۋدى ەمەس، ءبىر ويدى ەكىنشىسىمەن سالىستىرىپ، دۇرىسىن ۇعۋدى كوزدەدى دەسەك ارتىق بولماس، ءسىرا. دۇنيەدە ەكى ءادىل سىنشى بار: ءبىرى – حالىق، ەكىنشىسى – تاريح. بۇرىنعى رۋحىمىزدى بايلاپ ۇستاعان شىنجىردىڭ ءداۋىرى كەتتى، ءقازىر ويىمىز تۇساۋدان، ءسوزىمىز كىسەننەن ازات. تاريحتىڭ تولقىنى انا جارعا ءبىر، مىنا جارعا ءبىر سوعىپ، مىڭ بۇرالاڭ جول كورگەن ەكى باسىلىم اراسىنداعى ايتىس تاريحى دا ءدال سولاي بۇرمالانسا دا، بۇگىنگى كۇنى قاتپارلاردى قايتا قارار كۇن تۋدى. "كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ" - دەيدى عوي قازاق. كورە-كورە ەكى باسىلىمنىڭ بوي سىناسقان بىلەكتىلەر ەمەس، وي سىناسقان بىلىمدىلەر ەكەنىنە كوزىمىز جەتۋدە. بۇگىنگى كۇنى تاريحتان جولىن تاۋىپ كەلە جاتقان ەكى باسىلىم اراسىنداعى وسى ءبىر پاراساتتى شىندىق، ەرتەڭگى كۇنى حالىق كوكەيىنە دە نىق ورنارى حاق.

مەيربەك بايان مۇراتبەك قىزى

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى

جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 1-كۋرس ستۋدەنتى

---