ايتەي باتىر
...قازاق، قالماق جاساقتارى ەكى توبەنىڭ باسىنا جينالىپ، قان توگىسپەك ءۇشىن ءبىرىن-بىرى جەكپە-جەككە شاقىرادى. قالماق جاعىنان دەنە ءبىتىمى ەرەكشە، ءىرى جاساق جامقايىن اتىن ويناتىپ، ەكى توبەنىڭ ورتاسىنداعى جازىققا شىقتى دا، نايزاسىنىڭ قازاق جاساقتارىنا قاراتتى. ول جەكپە-جەككە شاقىرۋدىڭ بەلگىسى ەدى. جامقايىننىڭ زور تۇلعاسىن كورگەن قازاق قولى ابىرجىپ، تۇرىپ قالدى. ءداتى شىداپ، جەكپە-جەككە ەشكىمنىڭ شىعا قويمايتىن سىڭايىن بايقاعان حانگەلدىنىڭ قانى قاشىپ، سۇرلانىپ، جان-جاعىنا قاراپ، ساربازدارىن وتكىر كوزدەرىمەن شولىپ وتەدى. وسى كەزدە ورتاعا اتان ءتوستى قۇلاگەرىن ويناتىپ، حانگەلدىنىڭ الدىنا ايتەي جەتىپ كەلەدى دە:
— اتا، باتاڭىزدى بەرىڭىز! جەكپە-جەككە مەن شىعامىن! — دەپتى. سوندا حانگەلدى ونىڭ ءتۇرىن كورىپ:
— بالام، جاستاۋ ەكەنسىڭ، جاسىڭ نەشەدە؟ قايراتىڭ قانداي ەدى؟ — دەپ سۇرايدى. ايتەي:
— اتا، جاسىم ون جەتىدە، ءبىر توپ تال شىبىقتى بۇراعاندا سۋىن شىعارۋشى ەدىم، — دەيدى. حانگەلدى:
— ولاي بولسا، بالام، اللا جار بولسىن! بايدىبەك بابانىڭ ارۋاعى قولداسىن، ءاۋمين! — قىسقا قايىرىپ، باتاسىن بەرەدى.
اۋىزدىقپەن الىسقان قۇلاگەرىن ورتەكەدەي ورعىتىپ ايتەي دە جازىققا شىقتى. ەكى سارباز بىر-بىرىنە قۇيىنداتا قارسى شابا جونەلەدى. باسىن جىبەرگەن قۇلاگەردىڭ قۇيرىعى ۇشقان قۇستىڭ قاناتىنداي ءتۇپ-تۇزۋ بولىپ كورىندى. ەكى ات بىر-بىرىنە جاقىنداعاندا، باتىرلار ۇستاعان نايزالاردىڭ قالقانعا تيگەن اشتى داۋىستارى شاڭق-شاڭق ەتىپ، بار نازارىن وسى ساربازعا اۋدارىپ تۇرعان جاساقتارعا ەستىلىپ تۇردى. ەكەۋى ءبىرىن-بىرى كوپكە دەيىن الا المايدى. قالماقتىڭ قارا كۇشى باسىم بولعانىمەن، ءامال-تاسىلى شامالى، قيمىلى بورپىلداق ەكەن. ايتەيدىڭ شاپشاڭدىعىنا توتەپ بەرە الماعان قالماق ابدەن قان سورپا بولىپ تەرلەپ، بەرەكەسى كەتە باستادى. ەكەۋىنىڭ ۇرىسقانى قانشا ۋاقىتقا سوزىلعانىن كىم ءبىلسىن، ءبىر كەزدە كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن قيمىلداعان ايتەي نايزانىڭ ۇشىمەن قالماقتىڭ كىندىگىنىڭ ۇشىنان شانشىپ، بۇراپ-بۇراپ جىبەرىپ، تارتىپ قالعاندا، ونىڭ ىشەك-قارنى اقتارىلىپ، وزىمەن بىرگە جەرگە تۇسەدى. جەرگە ەكى بۇكتەلىپ توپ ەتە تۇسكەن جاۋىنىڭ باسىن ايتەي قىلىشىمەن شاۋىپ الادى. مۇنى كورگەن قازاق جاساقتارى قۋانعانىنان «باقتيارلاپ، قاراسايلاپ» توڭىرەكتى كۇڭىرەنتىپ جىبەرەدى. قالماقتار جاعى الدىڭعى سەنىمىنەن ايرىلىپ، قاتتى ابىرجيدى. ولاردىڭ جان-جاققا بىتىراپ قاشا باستاعانىن بايقاعان قازاقتار لاپ قويىپ، جاۋدى جەڭەدى. وسى ۇرىستان كەيىن سول جەردىڭ اتى «ويرانتوبە» بولىپ ايتىلىپ كەلەدى.
اتا-بابانىڭ ارۋاعى قولداپ، العاشقى رەت قالماقتىڭ جامقايىن باتىرىمەن جەكپە-جەك ۇرىستا جەڭىسكە جەتكەن بالا جىگىت ايتەيدىڭ اتاعى تەز ارادا جەتىسۋ ايماعىنا تارايدى. ايتەيدىڭ جۇرت كوزىنە ءتۇسىپ، باتىر دەگەن اتاققا يە بولىپ، سوعىسقا ناعىز ارالاسقان كەزى وسىدان باستالادى. حانگەلدى ايتەي باتىردى ساربازدارىنىڭ مىڭباسى ەتىپ سايلايدى.
جالىنداعان جاس جولبارىس ايتەي باتىر اسكەري قولباسشىلىققا يە بولعان سوڭ، دەرەۋ ىسكە كىرىسەدى. العاشقىدا اسكەري جورىلعىنى نەدەن باستارىن بىلمەگەن ول، اعايىن-تۋعاننىڭ ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، ۇيىمشىلدىق دەمەۋى ارقاسىندا تىزگىن-شىلبىردى جەتەگىنە العاننان كەيىن، ار جاعىن تەز-اق مەڭگەرىپ كەتەدى. ەندى ءبولىنىپ جارىلماي، تەك بىلەك كۇشىن بىرىكتىرىپ، ءبىر جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، تىزە قوسقان دۇرىس دەپ بىلگەن ايتەي باتىر، ەندى ۇرىستى قالماقپەن قالاي جۇرگىزۋ كەرەك ەكەندىگىن اقىلداسۋ ماسەلەسىمەن وزىنەن التى جاس ۇلكەندىگى بار جانە قولباسشىلىق تاجىريبەسى مول، ىلەنىڭ ارعى بەتىندەگى اتاعى ايگىلى قولباسشى شاپىراشتى ناۋرىزبايعا جينالعان قولىنىڭ سانى، ات-سايمانى، قۇرال-جابدىعى بەلگىلى بولعان سوڭ، ءۇشقوڭىر بيىگىنە ءبورىلى بايراعىن تىگىپ، جاساعىن ساپقا تۇرعىزىپ، ۇرىستى تۇندە باستاماق بولعان جوسپارىن ءوزىنىڭ ارنايى حابارشىسى ارقىلى جىبەرگەن. ونداعى ماقساتى — قازىرگى قاسكەلەڭ قالاسى مەن شامالعان اۋىلىنىڭ جەرىنە قالماقتىڭ حانى مەن، ونىڭ قولباسشىسى، ءارى تۇمەنباسى قاسكەلەڭ باسىپ العان اۋىلدى، مەكەندەردى بوساتۋ ەدى. ونى ەستىگەن ناۋرىزباي ىلە وزەنىنىڭ وڭ قاناتىنداعى تايقاباي وتكەلىنەن ءوتىپ، جاۋدىڭ تەرىستىك جاعىنان قاراويداعى جامانبۇلاقتىڭ وڭتۇستىك ەتەگىنە كەلىپ، ات باسىن تىرەدى دە، توستەگى ايتەيگە ءوزىنىڭ كەلگەندىگى جونىندە جانە ۇرىستى قالاي جۇرگىزۋ تۋرالى قىسقا-قىسقا نۇسقاۋ ايتىپ، حابارشى جىبەرەدى. نۇسقاۋدى العان ايتەي باتىر تۇنگى سوعىستى اشۋ ءۇشىن ءۇشقوڭىردان اپساتتە جوق بولادى. تاۋ بەتىندەگى قالماقتار ولاردىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەي قالادى. بۇل كەزدە ناۋرىزباي قولباسشىنىڭ بۇيرىعىمەن ايتەي ءوز قولىن ەكىگە بولەدى دە، ءبىر بولىگىن قارعالى تاۋ ساعاسىنداعى قىستاقتىڭ باسىنا قاراي، ەكىنشى بولىگىن قاسىمبەك وزەنى ارقىلى قاسكەلەڭ مەن شامالعانعا جىبەرەدى.
قالماقتىڭ حانى شامال وزەنىن جاۋلاپ العان جەرلەرىندە بىرنەشە مىڭداعان قازاقتىڭ موينىنا تاس بايلاتىپ، ىلە وزەنىنە باتىرىپ، تۇنشىقتىرادى. ەلىمىزدىڭ ءۇرىم-بۇتاعىن تۇگەلدەي جويىپ جىبەرۋ ماقساتىمەن ءجاسوسپىرىم بالالار مەن باس كوتەرلەرىنە دەيىن نايزامەن تۇيرەپ اياۋسىز قىردى. شامال حان كەزىندە وسىنداي ادام بالاسى ەستىپ كورمەگەن نەبىر سۇمدىق تاسىلدەرىن قولداندى. ءوزىنىڭ قانىشەر قاتىگەزدىگىمەن كۇللى ەلدىڭ ۇرەيىن قاشىردى. جانتۇرشىگەرلىك مۇنداي ازاپتان قورىققان حالىق جان ساقتاۋ ءۇشىن تاۋ-تاستى، ساي-سايدى ساعالاپ باس پانالاپ، بوسقىندادى. ال قاسكەلەڭ وسى جاۋىز شامال حاننىڭ سەرىكتەسى، سوناۋ نارىنقولدان قوردايعا دەيىنگى ارالىقتى الىپ جاتقان قالماق اسكەرىنىڭ تۇمەنباسى ەدى. قان توگىلگەن، بەت قاراتپايتىن جويقىن قىرعىندى تىكەلەي باسقارعان وسى قاسكەلەڭ.
مىنەكي، يتقورلىقتى كورگەن ەلدى، اتا قونىس، بابالاردىڭ تۋىپ-وسكەن مەكەنىن قالماقتىڭ جەزدى، ۋلى تىرناعىنان ازات ەتۋ ءۇشىن ۇرىس بەلگىلەنگەن كۇننەن ءبىر كۇن بۇرىن ناۋرىزباي باستاعان قول تەرىستىكتەن قاسكەلەڭگە سوعىس باستايتىن بولىپ كەلىسىلگەن ەدى.
قارعالى قىستاعىندا ون اتان تۇيە سويىلىپ، وركەشى مەن اقشەلەگى تۇگەل شىجعىرىلىپ، مايى ادەيى دايىندالعان كەسپەكتەرگە قۇيىلدى. كەش الدىندا ءار ساربازدىڭ قولىنداعى ەكى قارىستاي ەسكى قاپ جىرىمى جىڭىشكەرتىلىپ ءتىلىنىپ، مايعا باتىرىلىپ، نايزانىڭ جالاۋلىعىنا بايلاندى. ءسويتىپ، ايتەي باستاعان قول، ءۇشقوڭىردىڭ ەتەگىندەگى قالماق اسكەرىنە ىمىرت جابىلا اتوي سالدى. قىستاقتارعا جاقىنداعاندا مايعا باتىرىلعان قاپ جىرىمىنا وت قويىلدى. قاراڭعى تۇندە قالماقتارعا جان-جاقتان وت قاپتاپ، «باقتيارلاپ، قاراسايلاپ» كۇڭىرەنىپ، ءتونىپ ساربازدار كەلە جاتتى. مۇنداي سۇمدىقتى جاي قالماق تۇگىل، تالاي سوعىستى باسىنان كەشىرگەن شامال حان مەن ونىڭ تۇمەنباسى قاسكەلەڭنىڭ وزدەرى ونى كورگەندە ەستەرى كەتتى. بۇكىل دالادا وت كوشىپ كەلە جاتتى. ەرەن ءۇيىن تىكتىرىپ، راحات ءومىردىڭ ءدامىن تاتىپ قالعان شامال حان، قاسكەلەڭ ابىرجىپ، ساسقانىنان جەندەتتەرىنە بۇيرىق بەرىپ جاتتى. ءبىراق ولاردى تىڭداۋعا ءتۇن ىشىندە ەشبىر قالماقتىڭ شاماسى كەلمەدى. وسى تۇندە قالماق ابدەن سوققى جەپ، كوپ قىرىلدى. بىت-شىت بولىپ قاشقاننان قالعانى ەرتەسىنە قاسكەلەڭنىڭ قاراسازىندا كەسكىلەسكە ءتۇستى. ايتەيدىڭ قاسكەلەڭ سايىمەن كەلگەن جاساقتارى ناۋرىزباي باستاعان قولعا قوسىلىپ، ولار دا ەرەن ەرلىك كورسەتتى. جەڭىلىپ بارا جاتقانىن انىق بايقاعان قاسكەلەڭ، «جەكپە-جەك، جەكپە-جەك!» دەپ بار داۋىسىمەن ايعاي سالدى. قاشان دا قانعا قان، باس باتىرعا باس باتىر جەكپە-جەككە شىعاتىن ءداستۇر بار عوي. سوندىقتان قالماقتىڭ باتىرى قاسكەلەڭمەن جەكپە-جەككە شاپىراشتى ناۋرىزبايدىڭ ءوزى شىقتى.
بۇرىن اتى بەلگىسىز بولىپ كەلگەن ناۋرىزبايدى قاسكەلەڭ ءتىپتى كوزىنە دە ىلگەن جوق. ناۋرىزباي الا اتىنا مىنگەنشە، قاسكەلەڭ تۇقىل كۇرەڭمەن مايداننىڭ ورتاسىنان ەكى سىدىرىپ ءوتتى. الدەنەنى قالماقشا ايعايلاپ قويادى.
الا اتىنا ءمىنىپ (ونىڭ ەكى اتى بار ەدى، بىرەۋىن جورىقتا، ەكىنشىسىن وسىنداي ايقاسقا مىنەدى)، مايدان الاڭىنا ناۋرىزباي بەتتەگەندە قالماق بىتكەن شۋ ەتە ءتۇستى. ويتكەنى ناۋرىزبايدىڭ ەرەكشە بىتكەن زور تۇلعاسى ولاردىڭ مىسىن باسىپ كەتىپ ەدى. قاتتى ابىرجىپ، جۇيكەسى تاۋسىلىپ كەتكەن قاسكەلەڭ قامشىنى كۇرەڭىنە ۇستى-ۇستىنە سالىپ باۋىرلاتىپ-باۋىرلاتىپ جىبەرەدى.
ەكەۋىنىڭ ۇرىسى كوپكە سوزىلعان جوق. ناۋرىزباي سالعان كوك سۇڭگى ءا دەگەندە-اق قاسكەلەڭنىڭ ارقاسىنان ءبىر-اق شىقتى. ناۋرىزباي نايزاسىن سۋىرىپ العاندا، قاسكەلەڭ ەكى بۇكتەلىپ سىلق ەتە ءتۇستى. ەرى اۋىپ، باۋىرىنا تۇسكەن كۇرەڭ اتى ەكى ارتقى اياعىن تەپكىلەپ مايدان الاڭىندا شاۋىپ ءجۇردى. سول كەزدە شامال حاننىڭ قالماقشا ايعايى شىقتى دا، ات ۇستىندەگى بار قالماق شولان ۇرىپ، ورتادا تۇرعان ناۋرىزبايعا لاپ قويدى. قازاق قولى اتتارىنا قامشى باستى. «باقتيارلاعان، قاراسايلاعان» داۋىس بۇكىل دالانى كۇڭىرەنتىپ جىبەرگەندەي بولدى. ۇرىس، جۇلىس، شابىس. بىرەۋدى بىرەۋ ءبىلىپ بولمايدى. يت باتپاقتاپ، كۇشىك سۇرىنگەندەي ايقاس بولدى. قالماقتان دا، قازاقتان دا شىعىن از بولمادى. ەندى جەڭىلىپ بارا جاتقان شامال حان قولى تەرىستىك شىعىسقا قاراي قاشا باستادى. قازاقتار سوڭىنان قۋا جۇگىرىپ، ءبىرازىن ءولتىرىپ، ءبىرازىن تىرىدەي ۇستاپ، قولعا ءتۇسىردى. امان قالعاندارى قاشىپ، توپار ءتۇسىپ كەتتى.
بىر-ەكى ايدىڭ شاماسىندا شامال حان قايتادان بىتىراپ كەتكەن جاساقتارىن جيناپ، سوعىس باستادى. العاشقى ساتتە-اق كۇش العان قازاقتار ساسقالاقتاعان قالماقتىڭ ەسىن جيعىزباي باس سالىپ، توز-توز قىلدى. امالى تاۋسىلعان شامال حان ەندى جەكپە-جەك ۇرىسىن سالۋ ءۇشىن ايعاي سالدى. بۇل ۇرىسقا دا ناۋرىزبايدىڭ ءوزى شىقتى. ءبىراق شامال حان ناۋرىزبايعا قاراعاندا قاۋقارى شامالى بولىپ، بوسمويىن شوقپارمەن ءبىر ۇرعاندا-اق شامال حان اتتان قۇلادى. حانى قۇلاعان قالماقتار قاشا جونەلەدى.
وقۋعا كەڭەس بەرەمىز:
You Might Also Like
-
سارجالا، قۇتتىعاي، شۇبار ۇشەۋى قۇرداس ەكەن، ولاردىڭ بىر-بىرىنە دەگەن سىيلاستىعى، قيماستىعى ەرەكشە بولىپتى دەپ ەل ءالى كۇنگە اڭىز ەتەدى. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرى بولعان مارقۇم جۇماعالي ايتبايەۆ دەگ...
-
تاۋاسار ون سەگىز جاسقا شىعىپ، كۇش-قايراتى تولىسىپ، ەل الدىنا، ەر قاتارىنا ىلىنگەن كەزدە جوڭعار شاپقىنشىلارى قازاق جەرىنە شابۋىل جاسايدى. بۇعان قارسى ورتا ءجۇز حانى ابىلمامبەت ءۇش جۇزگە ساۋىن ايتىپ، ا...
