InfoHub Logo

بالا شوقان

ءمۇسiنشi مىسىق

قوسقيمالى اتانعان قۇسمۇرىن ادىرىنىڭ ءسولتۇس-تiگiندەگi تورە اۋلىنىڭ كۇزەۋ قۇدىعى كۇزگi مالعا ءشوبi شۇيگiن قۇيقالى قونىس. بiر جاعى قۇسمۇرىن سالاسىنا جالعاساتىن بەتەگەلi كەڭ تەپسەڭ؛ ەكiنشi جاعى جاعالاي كوكتارلاۋلى قارا وتتى اشىلاۋىت وي. تورە اۋلىنىڭ بۇل كۇزەگiن ۇشقان قۇس، جۇگiرگەن اڭ، بولماسا، سالت اتتى كiسi باسپايدى. قىستا قۇلان، ەلسiز بولىپ قار باسسا، جازدا جالعىز ءۇي كۇزەتشi وتىرادى. وسى كۇزەتشiنiڭ قارا لاشىعى قوسقيمالىنىڭ ىق جاعىندا قالىڭ شيدi ىقتاي قاراقشى بولىپ شوقايادى دا تۇرادى. سول قارا لاشىقتان شىققان ارىقتاۋ شەگiر كوز سارى بالانىڭ ەكi ءتۇرلi عانا ەرمەگi بار. بiرi – ەكi سيىردىڭ بۇزاۋىن باعىپ، ەنەسiنە جامىراتپاي جايۋ، مەزگiلiندە سۋارۋ. ەكiنشiسi – تەبiندەگi سازدان بالشىق الىپ، ويىنشىق جاساۋ.

تورە اۋىلى كۇزەككە كەلگەندە سارى بالا سونداي قۋ-اندى. الا جازداي زارىعا جالعىز ويناعانداعى ويىنان كەتپەيتiن بiر دوسى بار. ول تورە بالاسى – شوقان. شىڭعىس قۇسمۇرىن ەلiنە اعا سۇلتان بولىپ تاعايىندالىسىمەن، وسى كۇزەككە ەكi بولمەلi كەڭسە ءۇيi سالىنعان. سول ءۇيدiڭ جازعى، قىسقى كۇزەتشiسi – سارى بالانىڭ اكە-شەشەسi. سارى بالانىڭ سول ساعىنا كۇتكەن دوسى جولبارىستاي شۇبار قۇنانىن ەلەڭدەتە اياڭداتىپ جەتiپ كەلدi. ءا دەگەندە توسىرقاپ قالعان سارى بالا بالشىقتان جاساعان ويىنشىقتارىن جيا قويىپ، ورنىنان ەربيiپ تۇرا كەلدi.

– ەي، مىسىق، امان با؟ مىنا ويىنشىقتى كiم iستە-دi؟ – دەپ شوقان سارى بالاعا جىلى امانداسىپ، كۇلiم-دەي قارادى.

– ءوزiمدiكi، ءوزiم iستەدiم، – دەپ تاناۋىن بiر تارتىپ، كiشكەنە كوكشiل كوزi شەگiرەيiپ، مىسىق ويىنشىقتارىن باۋىرىنا قاراي يكەمدەي بەردi. شوقان قۇناننان ءتۇسiپ، ءوزiنە قاراي جۇرگەندە، سارى بالا:

– ءيا، بەرمەيمiن، – دەپ ويىنشىقتارىن جيناي باستادى.

– ەي، مىسىق، نەمەنە، ءوزiڭ سونشا قورقاسىڭ. المايمىن، كورەيiن، – دەپ كۇلiمدەي سۇرادى شوقان.

– جوق، سەنiڭ قۇنانىڭ بار، الىپ قاشىپ كەتەسiڭ. مەن جاياۋمىن. كەشە الگi بiر تەنتەك بالا ءوزiمدi ساباپ كەتتi. سەن تيمەيسiڭ بە؟ – دەپ مىسىق باتىلدانا، مۇڭىن شاعا سويلەدi.

– جوق، مەن الىپ قاشپايمىن. تەك كورەم. مىسىق شوقانعا بۇرىنعى ءۇيiرلiگiنە سەنiپ، ويىنشىقتارىن تە-گiس كورسەتتi.

– ۇيلەرiڭ قايدا، مىسىق؟

– انە، – دەپ، قالىڭ شيدiڭ iشiنەن شانىشپا قارا قوستىڭ شوشايعان توبەسiن كورسەتتi.

– سەن، نەمەنە، مەنi جاتىرقاپ قالعانسىڭ با؟ – دەدi شوقان مىسىقتى ءوزiنە تارتا سويلەپ. – اكەڭ قايدا؟

– اكەم ۇلكەن تورەنiڭ اۋلىنا كەتكەن.

– سەن مىنا ويىنشىقتارىڭدى ماعان بەرەسiڭ بە؟

– جوق، بەرمەيiم، كەشەگi بالالارداي سەن الىپ قاشاسىڭ، – دەپ ويىنشىقتارىن شولاق كريتون كويلەگiنiڭ ەتەگiنە سالا باستادى.

– قورىقپا، مەن تيمەيمiن. كانە، كورسەتشi، ءوزiڭ ۇستاسىڭ عوي. اقىسىنا نە الاسىڭ، ماعان انا بالشىق اتىڭدى بەرشi، – دەپ شوقان، زورلىق ەمەس، ىقتيارىمەن الماق بولدى.

– نە بەرەسiڭ، باۋىرساق بەرەسiڭ بە، قانت بەرەسiڭ بە؟ – دەپ مىسىق يكەمگە كەلە باستادى.

– بەرەم، سەن ماعان ويىنشىعىڭدى بەر. بiزدiڭ ۇيگە ءجۇر، اپامنان كوپ قانت، باۋىرساق اپەرەم، – دەپ شوقان سەندiرە سويلەدi.

– ءيا، بارمايىم، قورقام، سiزدiڭ اۋىلدىڭ بالالارى تەنتەك، يتi قاباعان، مەنi يتكە تالاتادى، – دەپ مىسىق بۇرىنعى كورگەن زورلىقتارىن ايتىپ جولاعىسى كەلمەدi.

– جوق، مەن تيگiزبەيiم، ءوزiم ەرتiپ بارام.

– ءيا، اپاڭ ۇرسادى، قورقام، – دەپ ەتەگiنەن تۇيە عىپ جاساعان بiر ويىنشىعىن الىپ شوقانعا بەردi.

– ەي، كادۋiلگi تۇيە. ءوي ءوزiڭ قانداي شەبەرسiڭ. ءجۇر مەنiمەن. اپاما ۇرىستىرمايىم.

– قۇنانىڭا مiنگەستiرەسiڭ بە، بارايىن، – دەدi مى-سىق ءوز تiلەگiن بiلدiرiپ.

– كەل، مiن! – دەپ، شوقان ءوزi قۇنانىنا مiنiپ، ۇزەڭ-گiسiن بوساتتى. ويىنشىقتارىن بiر شيدiڭ ءتۇبiنە تاسالاي تاستاي بەرiپ، شوقاننىڭ قۇنانىنا جارماسىپ مiنە بەرگەندە، قۇنان موڭكي جونەلدi. مiنگەسiپ ورنىقپاعان مىسىق جەرگە توپ ەتە ءتۇستi. شوقان ەرiنiڭ قاسىنان ۇستاپ قۇلاۋعا ءسال-اق قالدى.

شوقان قۇنانىن توقتاتىپ، قايتا بۇرىلىپ كەلگەندە مىسىق كەيiن شەگiنiپ:

– مiنبەيiم، قۇنانىڭنىڭ مiنەزi جامان ەكەن. تۋلايدى، – دەپ تايقاقتاي قورقاقتاپ ويىنشىعىنا قاراي جونەلدi. شوقان دا قۇنانىنان ءتۇسiپ، مىسىقتىڭ قاسىنا كەلiپ:

– نەمەنە، بiر جەرiڭ اۋىرىپ قالدى ما؟ – دەپ جانى اشي سۇرادى.

– جوق، ەش جەرiم اۋىرعان جوق. بiراق جىعىلعاندا جامان قورىقتىم، سەن دە جىعىلادى ەكەن دەپ ويلاپ ەم. اتقا مىقتى ەكەنسiڭ، جىعىلمادىڭ.

– مەن بۇدان اساۋ كۇنiڭدە دە بۇل قۇناننان جىعىلعانىم جوق، – دەپ شوقان ماقتانىپ قويدى. – ەندەشە جاياۋ بارايىق، ءجۇر، – دەپ شوقان قۇنانىن جەتەكتەپ اۋىلعا قاراي ءجۇردi. بۇرىنعىداي ەمەس، شوقانعا بويى ۇيرەنگەن مىسىق تارتىنباي ەرiپ كەلەدi. بۇلار ۇيگە تايانعاندا، الدارىنان شوقاننىڭ iنiسi جاقىپ جۇگiرە شىقتى. كەسەك دەنەلi جاقىپ كەلە شوقانعا:

– ەي، مىناۋ كiم، قايدان ەرتتiڭ، ءتۇۋ ءوزi ساپ-سارى، – دەپ شايپاۋ مiنەزبەن مىسىقتى بiر نۇقىپ قالدى.

– ءوي جىندى، ءارi كەت، مۇندا نەڭ بار، – دەپ شوقان تۇرا ۇمتىلىپ ەدi، قاشىپ ۇيگە كiرiپ كەتتi. ەركە، سوتقار جاقىپتىڭ ۇرىنشاق مiنەزiنەن قايمىعىپ مىسىق كەيiن شەگiنiپ، ورىنسىز تيگەن قول وكتەمدiك كۇشكە قورلانىپ جىلاپ تا جiبەردi.

– مىسىق، نەگە جىلايسىڭ؟ – دەپ شوقان قاسىنا كەلدi. Iنiسiنiڭ ەشبiر كiءناسiز ۇرىپ كەتكەن تەنتەكتiگiنە iشiنەن ىزا دا بولىپ تۇر. بiراق ول مىسىقتى قولىنان تارتىپ ءۇيiنە قاراي الىپ ءجۇردi. مىسىقتىڭ تارتىنعانىنا جول بەرگەن جوق.

ۇلكەن اق ءۇيدiڭ ەسiگiنەن شوقان ءوزi كiرگەندە مىسىقتى قالدىرماي ەرتە كiردi. بۇرىن مۇنداي ۇيگە كiرiپ كورمەگەن كiشكەنە مىسىق اياعىن iلگەرi باسۋعا باتا المادى.

ەسiكتەن تورگە دەيiن كiلەم توسەلگەن، ۋىقتىڭ قارىنا تiرەلتە جاساۋ جينالعان، عاجاپ ءمۇلiكتi ۇيگە مىسىق ءوزiن سىيعىزا المادى. ول قايتادان اتىپ شىعىپ تۇرا قاشۋعا، سىرتتا جاتقان قوس قارالا توبەتتەن قورقىپ بو-ساعادا سiلەيiپ تۇرا قالدى.

– مىسىق، بەرi ءجۇر، – دەپ شوقان ونى قولىنان تارتتى.

ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان ۇلكەن اقسارى ايەلدiڭ قاسىندا وتىرعان الگi تەنتەك جاقىپ قولىنا شىبىرت-قى قامشى ۇستاپ، ءالi دە مىسىققا ءوشiگە قاراپ:

– ءوي، ءوزiن قارا، نەگە كەلدiڭ، شىق ۇيدەن، – دەپ تۇر. شوقان جاقىپتى الا كوزiمەن اتىپ:

– اۋلاق كەت، مۇندا نەڭ بار؟ قورقىتپا، تيiسپە، بۇل مەنiڭ جولداسىم، – دەپ اپاسىنا قارادى.

بالالاردىڭ قاعىسىپ قالعان ساتتەگi iستەرiنە سالماقپەن قاراعان سارى ءبايبiشە شوقانعا بiر، مىسىققا بiر قاراپ:

– شوقان-اۋ، مىناۋىڭ كiم؟ قايداعىنى قاسىڭا ەرتiپ، ءۇستi-باسى نەمەنە، قاسىنا جولاماشى. ويناۋىڭا بiر ءجوندi بالا تابىلمادى ما؟ – دەپ، مىسىققا قاراپ: – ەي، سەن قاي اۋىلدىڭ بالاسىسىڭ. مۇندا قايدان كەل-دiڭ؟ – دەدi.

مىسىق تومەن قاراپ ۇندەي الماي تۇر. شوقان شەشە-سiنiڭ ەرتiپ كەلگەن جولداسىن قورلاعان ءسوزiنە قىسىل-عانداي، قورقىپ تۇرعان مىسىققا تامان تايانىپ، اقىرىن عانا:

– قورىقپا، – دەدi.

– ءيا، مەن كەتەم. باعانا ايتقانىم قايدا، ۇرسادى، سابايدى دەپ، – وسىنى ايتىپ مىسىق ەسiككە قاراي شەگiنشەكتەي بەردi. سىرتتان ۇيگە كiرiپ كەلە جاتقان شوقاننىڭ اكەسiنiڭ تiزەسiنە سوقتىعىپ ەتبەتiنەن ءتۇستi. سىرتىنان ءوزiن بiرەۋ ۇردى دەپ ويلاعان مىسىق قورىققاننان باقىرىپ جiبەردi. شوقاننىڭ اكەسiنiڭ ءارi ات-قوسشىسى، ءارi قارشىعاسىن ۇستاعان سىدىق ەڭكەيiپ ۇيگە كiرە بەرگەندە اياعىنىڭ استىنان شىققان اششى داۋىستان شوشىپ، قولىنداعى قارشىعا دالپىلداپ مىسىقتىڭ باسىنا قۇستىڭ قاناتى كەلiپ سوعىلدى. مەنi قۇسقا جەگiز-گەلi جاتىر دەپ ءتۇسiنiپ، مىسىق باسىن قولىمەن باسىپ، ونان سايىن باقىردى.

– ءوي، مىسىق، قورىقپا! – دەپ شوقان قاسىنا جەتiپ باردى.

– كەيiن تارتشى قولىڭدى. مىنا شiركiندi قايدان ەرتiپ ءجۇرسiڭ. داۋسى قالاي اششى ەدi، اكەتشi ءارi، – دەپ سەمiز ءبايبiشە سىرتتان كiرگەن قۇسشى جiگiتكە بۇيىرا سويلەدi. ءبايبiشەنiڭ جارلىعى قۇلاعىنا تيەر-تيمەستەن:

– ءوي، كەت بىلاي، جولدان! – دەپ سىدىق اياعىمەن نۇقىپ قالعاندا، اياعى مىسىققا تيمەي بوساعادا تۇرعان ۇلكەن شىلاپشىنعا تيiپ قاڭعىر ەتكiزدi. شوقان مىسىقتى ورنىنان تۇرعىزىپ الدى. ەندi سىدىقتىڭ مىسىقپەن جۇمىسى بولعان جوق. ول قولىنداعى قارشىعانىڭ اياق باۋىن كەرەگەدەن بiر iلiپ جiبەرiپ، سىرلى تۇعىر-عا قوندىردى.

كوك قارشىعا شەگiر كوزiن توڭكەرە شاڭىراقتان اسپان الەمiنە قۇمارتا بiر قاراپ، بiر رەت ءدۇر سiلكiنiپ قويدى. بۇرىن مۇنداي قۇستى كورمەگەن مىسىق ونان كوزiن الماي ءارi تاڭدانىپ، ءارi قورقىپ قارايدى. مىسىقتىڭ باعانادان بەرi كوزi تۇسپەگەن بiر نارسە تاعى شىعا كەلدi. ول سوناۋ بالبىراپ وتىرعان سەمiز ءبايبi-شەنiڭ ارجاعىنداعى ۇلكەن بيiك توسەكتiڭ باس جاعىنان تۇرا كەلگەن تارعىل ارلان ەدi. ەكi قۇلاعىنىڭ بالبىراعان شاشاعى توگiلiپ تۇر. كۇمiس قارعىلى تايداي تازى تۇرىپ الىپ، الدىڭعى ەكi اياعىن كوسiلiپ جiبەرiپ، ءتوسiن جەرگە تيگiزە كەرiلدi. موينىنداعى كۇمiس قارعىنىڭ كۇمiس ساقينالارى سىلدىر قاعىپ، تازى ەسiككە قاراي بەت الدى. مىسىق مۇرنى شۋىلداپ، زارەسi ۇشىپ شوقاننىڭ ارتىنا قاراي ىعىستاي بەردi.

– قورىقپا، تيمەيدi، – دەپ شوقان مىسىقتى ءوزiنiڭ قاتارىنا قاراي ىعىستىردى. – اجەكە، مىنا مىسىققا باۋىرساق بەرگiزشi، – دەپ شوقان شەشەسiنە ءوتiنiشتi ەركە تiلەك ايتتى.

شي جاقتا ىدىس-اياق ءازiرلەپ جۇرگەن قارا تورى ايەلگە:

– ءاي، قانيپا، انا بالاعا باۋىرساق اپەرشi، انا جەرگە وتىرعىزىپ قىمىز بەر. شوقانجان ەرتiپ كەلiپتi عوي، – دەپ سارى ءبايبiشە باعاناداي ەمەس، شوقاننىڭ ىعىنا يiلiپ جۇمساي سويلەدi. شوقاننان يمەنiپ قالعان تەنتەك جاقىپ، اجەكەسiنiڭ ارعى جاعىنان مىسقىلداي قاراپ، سىقىلىقتاي جۇدىرىعىن كورسەتiپ، كiجiنiپ قويادى.

قارا تورى ايەلدiڭ سىرلى توستاعانعا سالىپ قويعان باۋىرساعىن بiر-بiرلەپ الىپ يمەنە جەپ، قىمىزدى جايلاۋ يمەنە جۇتىپ وتىرعان مىسىقكا شوقان:

– سەن نەمەنە، ءالi دە قورقىپ وتىرسىڭ با؟ جەپ قوي باۋىرساقتى، قالعانىن ەتەگiڭە سالىپ ال، – دەدi وعان توس-تاعاندى ىسىرىپ. شوقاننىڭ ءسوزi شيراتقان مىسىق سىپايىلانىپ وتىرعان قىسىلۋدان جادىراپ، قىمىزدى جۇتىپ سالىپ، اياقتى جەرگە قويىپ، باۋىرساقتى ەتەگiنە توگە بۇكتەپ الىپ، ەسiككە بەتتەدi. بوساعاعا تاياپ بارىپ سiلەيiپ تۇرا قالدى. ونىڭ سىرتتاعى يتتەردەن قورقىپ تۇرعانىن سەزگەن شوقان قاسىنا كەلiپ:

– سiءرا، قورقىپ تۇرسىڭ-اۋ، ءا. كانە، ءجۇر، – دەپ ەرتiپ ۇيدەن الىسقا شىعارىپ سالىپ، – ەرتەڭ مەن بارام، ماعان جاقسىلاپ تۇيە iستەپ قوي! – دەدi.

– جوق، مەن قۇس iستەيمiن، – دەدi مىسىق، كiشكەنە شولاق مۇرنىن تارتىپ.

– ءيا، ءيا، iستە، تiپتi جاقسى، – دەدi شوقان ونىڭ ويىن قۇپتاپ.

مىسىق اۋىلدىڭ ءسولتۇستiگiندەگi شيلەۋiتكە جەتە بە-رە ارتىنا بiر قاراپ، يتتەن، تەنتەك جاقىپتان امان قۇ-تىلعانىنا قۋانىپ، جۇگiرە باسىپ ءۇيiنە تارتتى.

---