InfoHub Logo

نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆ قازاق كەڭەستىك سوسياليستىك رەسپۋبليكاسى الماتى وبلىسىنىڭ قاسكەلەڭ اۋدانىنا قاراستى، قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى الماتى وبلىسىنىڭ قاراساي اۋدانىنداعى شامالعان سەلوسىندا (2012 جىلى ەلدى مەكەننىڭ اتاۋى ءۇشقوڭىر دەپ وزگەرتىلدى) 1940 جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە دۇنيەگە كەلگەن. بۇل سەلونىڭ تاريحى جەتىسۋ وبلىستىق قونىس اۋدارۋ باسقارماسى «ۆەرنىي-تاشكەنت» پوشتاجولى جەلىسىنىڭ شامالعان وزەنىمەن قيىلىسار تۇسىنان، ۆەرنىي قالاسىنان 36 شاقىرىم جەردەگى رەسەيدەن كەلگەن قونىس اۋدارۋشىلارعا ارناپ شامالعاننان جەر ۋچاسكەسىن بولگەن 1907 جىلدان باستاۋ الادى. قولايلى جايىلىمدارىمەن سۋاتتارى، شابىندىقتارىمەن جەمىستى توعايلارى بار بۇل ماڭدى قازاقتار ەجەلدەن-اق مەكەندەپ كەلگەندىكتەن، رۋ اقساقالدارى ءوز يەلىكتەرىن تارتىپ الۋعا نارازىلىق ءبىلدىرىپ، وتارلاۋ اكىمشىلىگىنىڭ بۇل شەشىمىنە قارسىلىق تانىتىپ باققان. الايدا بيلىك ولاردىڭ پىكىرىن قۇلاعىنا ىلمەي، 1910 جىلى وسى ارادان تۇركىستان ولكەسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ا.ۆ. سامسونوۆتىڭ تەگى بويىنشا سامسونوۆسكوە (اۋىزەكى تىلدە سامسونوۆكا دەپ اتالعان) ەلدى مەكەنىنىڭ ىرگەتاسىن قالايدى. 1913 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا سەلودا 146 ءتۇتىن بولسا، 1925 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىنا قاراي شاڭىراقتار سانى 309-عا جەتكەن. 1918 جىلعى مامىردا سەلونىڭ اتاۋى شامالعان دەپ وزگەرتىلگەن. 1940-شى جىلدارى شامالعان ورتاسىن قاق جارا وزەن اعىپ جاتاتىن، جولدارىنا تاس توسەلە قويماعان ءارى ءون بويىندا شام دا جانبايتىن 13 كوشەدەن تۇراتىن كادۋىلگى كەڭەستىك سەلونى ەسكە سالاتىن. اۆتوموبيل مەن تراكتور اتاۋلى مۇلدە تاڭسىق ەدى، جۇرت اۋىلدا جاياۋ-جالپى، اتپەن جانە اربامەن ءجۇرىپ-تۇراتىن. جاز ايلارىندا اۋىل ارقىلى مال ايدالىپ وتەتىن، باقتاشىلار تابىندارىن وسى جولمەن دالا جازىعىنان تاۋ جايىلىمدارىنا قاراي ورگىزەتىن. كەڭەس وكىمەتىنىڭ باي-قۇلاقتاردى تاركىلەۋىنەن كەيىن، بۇرىنعى يەلەرىنەن قالعان ءتاۋىر ۇيلەر ونشاقتى عانا ەدى، وزگەلەرى ۋاقىتشا سالىنعان باسپانالار بولاتىن. اۋلا مەن اۋلانىڭ اراسى 150-200 مەتردى قۇرايتىن. سەلونىڭ ورتاسىندا پارتيا ۇياسىنىڭ، اۋىلدىق كەڭەستىڭ، د.ا. فۋرمانوۆ پەن ك.ە. ۆوروشيلوۆ اتىنداعى، 1 مامىر جانە ەڭبەكشى دەپ اتالاتىن ءتورت كەڭشاردىڭ كەڭسەسى، ناۋبايحانا مەن مەكتەپ عيماراتتارى ورنالاسقان بولاتىن.
بۇل وڭىرگە كوپ ۇلتتى سيپات ءتان ەدى: مۇندا جەرگىلىكتى قازاقتاردان باسقا قىرعىزدار، تاتارلار، وزبەكتەر، ۇيعىرلار، دۇنگەندەر تۇراتىن، ال XX عاسىردىڭ باسىنان — ورىستار، ۋكرايندار، موردۆيندەر دە تۇرا باستادى. 1930-شى جىلداردان باستاپ قازاقستانعا جەر اۋدارىلىپ جىبەرىلگەن حالىقتاردىڭ، ال كەيىنىرەك كسرو-نىڭ كوپتەگەن وزگە دە ۇلتتارىنىڭ وكىلدەرى قونىستانا باستادى.

نۇرسۇلتاننىڭ اكەسى — ءابىش نازاربايەۆ

نۇرسۇلتاننىڭ اكەسى — ءابىش نازاربايەۆ (1898-1971 جج.) ۇلى ءجۇزدىڭ شاپىراشتى رۋىنىڭ كوشەك تارماعىنان شىققان، ايماقتىڭ ستارشيناسى ءارى قوعامدىق ءبيى نازارباي ساپاقباي ۇلىنىڭ (1901 جىلى دۇنيەدەن وتكەن) ء ۇلى ەدى. اكەسىنەن ەرتە ايىرىلعان ءابىش 11 جاسىندا داۋلەتتى ورىس وتباسى نيكيفوروۆتارعا باتىراق بولىپ جالدانىپ، سوندا ەڭبەكتە شىڭدالىپ، العاشقى كاسىبي داعدىعا بەيىمدەلەدى. ءابىشتىڭ كوپتەگەن باسقا قۇربى-قۇرداستارىنان ءبىر وزگەشەلىگى — ءوزىنىڭ ەڭبەكسۇيگىشتىگى مەن بىلىمگە دەگەن ىنتا-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا ورىس ءتىلىن ۇيرەنىپ الادى. جەر جىرتۋ-دى، ديىرمەندى باسقارۋدى، ەتىك تىگۋدى مەڭگەرەدى، باعباندىق پەن ساۋدانىڭ الىپپەسىن ۇعىنادى. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ ورتاسى ءۇشىن مەيلىنشە سيرەك كەزدەسەتىن ءجايت ەدى. سول زاماننىڭ شەكتەۋلەرىنە بايلانىستى ءابىش ءبىلىم الا الماعان. ول ءۇشىن دە، ونىڭ كوپتەگەن وزگە زامانداستارى ءۇشىن دە قاتال دا تياناقتى مەكتەپ — ءومىردىڭ ءوزى بولدى. جاس كەزىندە ءابىش قارا جۇمىسشى بولعان، ارا-اراسىندا جەكە شارۋاسىمەن دە اينالىسقان. 1927-1930 جىلدارى كسرو-نىڭ العاشقى بەسجىلدىعىنىڭ ءىرى قۇرىلىستارىنىڭ ءبىرى — ورتا ازيانى سىبىرمەن جالعاستىرعان تۇركسىب تەمىرجول تورابىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىسقان. 1930-شى جىلداردىڭ ورتاسى-نان باستاپ ءۇشقوڭىر كەڭشارىن ۇيىمداستىرۋعا بەلسەنە اتسالىسقان، ال ول تاراتىلعاننان كەيىن 1939 جىلى د.ا. فۋرمانوۆ اتىنداعى ۇجىمشارعا كىرىپ، العاشىندا سونداعى ەگىنشىلەر بريگاداسىن باسقارعان. 1940 جىلى تاۋداعى قىستاۋلاردىڭ بىرىندە قوعامدىق مال مەن مۇلىكتى ورتتەن قۇتقارۋ كەزىندە قولىن قاتتى كۇيدىرىپ، جاراقات الادى، ءبىراق مۇعەدەكتىگىنە قاراماستان، ۇجىمشاردا بريگادير بولىپ ىستەي بەرەدى.

نۇرسۇلتاننىڭ اناسى — ءالجان نازاربايەۆا

نۇرسۇلتاننىڭ اناسى ءالجان نازاربايەۆا (1904-1977 جج.) قاسىق اۋىلىندا — قازىرگى جامبىل وبلىسىنىڭ قورداي اۋدانىنداعى تالاپتى سەلوسىندا، ۇلى ءجۇزدىڭ دۋلات رۋىنىڭ قاسقاراۋ تارماعىنان تارايتىن جاتقانباي مولدانىڭ وتباسىندا تۋعان. ءدىني اۋلەتكە جاتقاندىعى تۋرالى دەرەك كەيىنىرەك ونىڭ وتباسىنىڭ كەڭەستىك بيلىك تاراپىنان قۋدالاۋعا ۇشىراۋىنا سەبەپ بولعان. الايدا، باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتار مەن سىناقتارعا قاراماستان، ءالجان ءوزىنىڭ اقجارقىن قالپىن ساقتاي بىلگەن، بۇل ونىڭ ءازىلقويلىعى مەن سۋىرىپ سالىپ ءان ايتۋعا دەگەن بەيىمدىلىگىنەن دە كورىنىپ تۇرعان. ول ءومىر بويى ۇجىمشاردا قاتارداعى ەڭبەككەر بولىپ جۇمىس ىستەپ، ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسقان. نۇرسۇلتاننىڭ اتا-اناسى ءابىش ءوز ەركىمەن جالدانىپ پروراب بولىپ جۇرگەن، ال ءالجاننىڭ وتباسى ارنايى قونىس اۋدارىلعاندارمەن بىرگە ەرىكسىز جۇمىسقا سالىنگان سول تۇركسىب ءقۇرىلىسىنىڭ باسىندا تانىسقان. ابىشپەن ءالجان 1934 جىلى ۇيلەنگەن. نەكەلەسكەننەن كەيىنگى العاشقى 6 جىلدا ولاردىڭ بالالارى بولمايدى، سوندىقتان كوپتەن كۇتكەن مۇراگەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى شەكسىز قۋانىشپەن قابىلدانادى دا، ىزگى نيەتتى ەرلى-زايىپتىلار مۇنى وزدەرىنىڭ بىر-بىرىنە دەگەن ماحابباتى، ادالدىگى مەن شىدامدىلىگى ءۇشىن بەرىلگەن سىي دەپ تۇسىنەدى. ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرىپ بويىنشا، دۇنيە ەسىگىن جاڭا اشقان نارەستەگە ات قويۋ قۇرمەتى اۋلەتتىڭ ۇلكەنى — تەتەبالا اجەگە بەرىلەدى. نازارباي اتا قايتىس بولگاننان كەيىن ول ءىس جۇزىندە اۋلەتتىڭ باسشىسىنا اينالىپ ەدى. اتا-اناسىمەن بىرگە نەمەرەسىن تاربيەلەۋگە ول كىسى دە كوپ مەيىر-شاپاعاتىن توگەدى.

نارەستەنىڭ ەسىمىن نۇرسۇلتان دەپ قويادى، بۇل نۇر (اراب تىلىندەگى ساۋلە، جارىق، جارقىراۋ، تازالىق؛ قۇراندا ءان-نۇر — اللانىڭ 99 ەسىمىنىڭ ءبىرى) جانە سۇلتان (اراب تىلىندەگى جوگارى بيلەۋشى، ءامىرشى، بيلەپ-توستەۋشى، ۇستەمدىك ەتۋشى، مەيىربان، اقسۇيەك، تاڭداۋلى، ەڭ جاقسى) سوزدەرىنىڭ ۇيلەسىمى ەدى. وت-باسىندا جانە بالا-شاعانىڭ، دوستارى مەن ءقۇربى-قۇرداستارىنىڭ اراسىندا ءنۇرسۇلتاندى ەسىمىن قىسقارتىپ ءارى قاراپايىم تۇردە ءسۇلتان دەپ اتايتىن.
حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان نەمەرەلەرىن بەينەلى تۇردە وزدەرىنە بالا ەتىپ الۋ ءداستۇرى بالاعا اكەسىنىڭ كىشى ءىنىسى يەرارحيالىق مارتەبەسىن بەرەدى، سۇلتان سونىڭ اسەرىمەن وتباسىلىق قارىم-قاتىناستا اجەسىن اپا (انا)، اكەسى ءابىشتى — اعا، ال تۋعان اناسى ءالجاندى جەڭەشە دەپ اتاپ كەتەدى.
تۇڭعىشتارى نۇرسۇلتاننان كەيىن وتباسىندا ونىڭ ءىنىسى ساتىبالدى (1947 ج.ت.)، قارىنداسى ءانيپا (1950 ج.ت.)، ءىنىسى بولات (1953 ج.ت.) دۇنيەگە كەلىپ، ءوستى.
نۇرسۇلتان 5 جاسقا كەلگەنشە ەشقايدا شىقپاي، مال شارۋاشىلىعى بريگاداسىن باسقاراتىن اكەسى ۇجىمشاردىڭ وتارىن باققان ءۇشقوڭىردا بولعان. ءۇشقوڭىر قويناۋى ىلە الاتاۋىنىڭ ەڭ كورىكتى بوكتەرلەرىنىڭ بىرىنەن سانالادى. ءنۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ بارلىق اتا-بابالارى وسى جەردە تۇرعان، مال ءوسىرىپ، ەگىن سالىپ، جاسامپاز ەڭبەكپەن اينالىسقان نەمەسە قولىنا قارۋ الىپ، ونى سىرتقى جاۋلاردان قورعاعان.

ونىڭ سەگىزىنشى بۋىنداعى بابالارىنىڭ ءبىرى — قازاق حالقىنىڭ جوڭعار باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق كۇرەسىنە بەلسەنە قاتىسقان بەلگىلى اسكەري قولباسشى قاراساي باتىر التىناي ۇلى (1589-1671جج.) ەدى. قاراساي باتىردىڭ قاھارماندىق ەرلىگىنە دەگەن قۇرمەت رەتىندە، ونىڭ ەسىمى كۇنى بۇگىنگە دەيىن شاپىراشتى رۋىنىڭ جاۋىنگەرلىك ۇرانى بولىپ كەلەدى. سونداي-اق وتىرىقشىلىق ءومىر سالتىنا كوشۋدىڭ بەلسەندى جاقتاۋشىسى بولىپ، اعايىن-تۋىستارىنىڭ ديقانشىلىقتى ۇيرەنۋى ءۇشىن كوپ ءىس اتقارعان ونىڭ اتاسى نازاربايدىڭ ەسىمى دە حالىقتىڭ جادىندا جاقسى ساقتالعان. سول توڭىرەكتە ول كىسىنىڭ ەسىمىمەن تىكەلەي بايلانىستى «نازاربايدىڭ ديىرمەنى»، «نازارباي القابى» دەگەن اتاۋلار وسى كەزگە دەيىن ساقتالىپ قالعان. ءۇشقوڭىردا 3 ۇزىن باراق بولىپتى، ولاردىڭ ءارقايسىسىندا 5-6 مىڭ ءمۇيىزدى ءىرى قارانى باعىپ-قاعۋمەن اينالىساتىن 10 وتباسىدان تۇرعان. ماسكەۋگە باعىناتىن بيوكومبيناتتىڭ فيليالى دا سوندا ورنالاسىپتى، ونىڭ قىزمەتكەرلەرى مالدان سارسۋ ءۇشىن قان الاتىن. نازاربايەۆتاردىڭ وتباسى 1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سۇراپىلىن سوندا ەستيدى. ءار شاڭىراقتىڭ شىرقىن بۇزعان سوعىس ءابىشتىڭ وتباسىن دا وراعىتىپ وتپەيدى. مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى اسكەري قىزمەتكە جارامسىز دەپ تانىلعانىنا قاراماستان، ول وزگەلەرمەن بىرگە اسكەر مەن تىلدى ازىق-تۇلىكپەن جانە اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ ىسىنە كىرىسكەن. ءابىش پەن ءالجان ءوزىنىڭ وتباسىن ازىق-تۇلىكپەن قامتاماسىز ەتۋمەن بىرگە، اسىراۋشىلارى اسكەرگە الىنىپ، مايدانعا اتتانعان تۋعان-تۋىستارىنىڭ، دوستارى مەن كورشىلەرىنىڭ جانۇيالارىنا كومەكتەسۋ مىندەتىن دە ءوز مويىندارىنا الادى. مايدانعا كەتكەن ەر ازاماتتاردىڭ جۇمىس ورىندارىن ايەلدەر، قارتتار مەن بالالار باسقان بولاتىن. ولاردىڭ تاۋلىگىنە 12-14 ساعاتتاپ جۇمىس ىستەۋىنە تۋرا كەلگەن.
سول ۋاقىتتىڭ جانە سول الەۋمەتتىك ورتانىڭ سالتى بويىنشا، قۇيتاقانداي نۇرسۇلتان اتا-اناسىنا كومەكتەسە ءجۇرىپ ەڭبەك ەتۋگە داعدىلانادى، ال ەسەيە كەلە قولعابىسىن كوبەيتە تۇسەدى: ۇيدەگى مال مەن ءقۇسقا كۇتىم جاسايدى، قۇدىقتان سۋ تاسيدى، اعاش جارىپ، كومىر تۇەىرەدى، باقشانى كۇتىپ-باپتاپ، اۋلاداعى تازالىق پەن ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتەدى. كەيىننەن، ەسەيگەن كەزىندە ول سول جىلداردى «بالالىق شاقتىڭ قارا نانى» رەتىندە سيپاتتايدى، ونىڭ اسەرى ساناسىندا «اشقۇرساق ءارى سۋىق قىسقى ۇزاق تۇندەر» رەتىندە قالىپ قويادى. ءبىراق كەڭەستەر ەلى ءىسىنىڭ ادىلدىگى مەن فاشيستىك گەرمانيا سياقتى كۇشتى جاۋدى كۇيرەتە بىلگەن كەڭەس ادامدارىنىڭ بۇكىل رۋحاني جانە دەنە كۇشىنىڭ عالامات جۇمىلدىرۋشىلىق قۋاتىنا ءتىپتى بالالاردىڭ وزدەرى دە تەرەڭ سەنىممەن بەرىلگەن ەدى. سوعىس اياقتالعان جىلى ءنۇرسۇلتان 5 جاستا بولدى، ءبىراق سول كەزدىڭ وزىندە-اق ول وتانىنىڭ تاعدىرىنا ءوزىنىڭ ورتاقتاستىعىن وتكىر سەزىنەدى. ارادا جارتى عاسىر وتكەندە ول بۇل جونىندە بىلاي دەپ ەسكە الدى: «وتان» ءسوزىن العاش رەت بالا كەزدە، سۋىقتان توڭىپ، كوگەرگەن قولدارىمىزدى جەرتولەدەگى پەشكە قىزدىرىپ، ءبىر بولكە ناندى ءبارىمىز ءبولىپ جەي وتىرىپ ەستىدىك. اۋىلدان مىڭداگان شاقىرىم جەردە ۇلى وتان سوعىسىنىڭ جالىنى لاۋلاپ جاتتى. مايداننان اۋىلداس اعالارىمىزدىڭ، الىس-جاقىن تۋىستارىمىزدىڭ، ءتىپتى، ءالى مەكتەپتى ءبىتىرىپ تە ۇلگەرمەگەن كورشى ۇيلەردەگى بالالاردىڭ قايتىس بولعانى تۋرالى قارالى حابارلار — «قارا قاعازدار» كەلىپ جاتتى. انالاردىڭ جوقتاۋ ايتىپ جىلاگان زارلى داۋىستارى. ۇرپيگەن بالالار. جالعىز ۇلدارىنان ايىرىلعان قارتتاردىڭ قايعىسى… بالالاردى اۋزىنان ەڭ اڭسارلى ارماندار ايتىلاتىن بەيكۇنا پەرىشتەلەرمەن جايدان-جاي سالىستىرماسا كەرەك قوي. پەشتەگى وتتىڭ جالىنىنا قاراپ وتىرىپ، ءبىز جاۋمەن شايقاسىپ جاتقان جاۋىنگەرلەردى كوز الدىمىزعا ەلەستەتەتىنبىز جانە ۇلكەندەردەن ەستىگەن جالبارىنۋلاردى قايتالاپ، وتانىمىز ءۇشىن ءمىناجات ەتەتىنبىز. اقىرىندا تىلەگىمىز قابىل بولىپ، ءبىز جەڭىسكە جەتتىك. كەيىننەن، مەن كومبينات پەشتەرىنىڭ الدىندا تۇرگاندا دا، ايتۋلى 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا دا، ومىردەگى باسقا سىندارلى ساتتەردە دە وتانعا دەگەن سەزىم مەن سول وتتىڭ جالىنى مەنىڭ سانامدا بىر-بىرىنەن بولىنبەس بەينەلەر رەتىندە قالىپ قويدى. تاريحتىڭ نەبىر تەگەۋرىندى سىندارىنان سۇرىنبەي ءوتىپ، تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن قازاقستاننىڭ اسپان تۇستەس كوگىلدىر تۋىندا الەمنىڭ وتى — كۇن بەينەلەنگەن. ول — عارىش پەن تابيگات كۇشىنىڭ عانا بەينەسى ەمەس، ءوز ارماندارىنىڭ ورىندالگاندارىن اقىرى كورە الماي كەتكەن بابالارىمىزدىڭ جۇرەكتەرىنىڭ دە جالىنى».

نۇرسۇلتان نازاربايەۆ 1948 جىلى شامالعان سەلوسىنداعى د.ا. فۋرمانوۆ اتىنداعى (1999 جىلدان باستاپ قاراساي باتىر اتىمەن اتالادى) قازاق-ورىس ورتا مەكتەبىنىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا باردى، ونى بىرىنشىدەن باستاپ، ءتورتىنشى سىنىپقا دەيىن العاشقى مۇعاليماسى ت.ا. يسمايلوۆا وقىتتى. ول كەزدە اكە-شەشەسىنىڭ شامالعان سەلوسىندا ءوز ءۇيى بولماعاندىقتان، نۇرسۇلتان العاشقى ەكى سىنىپتى نەمەرە اعاسى ۇمبەتتىڭ ۇيىندە ءجۇرىپ وقىدى. اتا-اناسى كەيىننەن وسى جەردەن ءۇي الىپ، شامالعاندا ءبىرشاما تۇراقتاپ قالدى. ارىدەن ويلايتىن ءابىش، سولارمەن ارالاسا ءجۇرىپ، نۇرسۇلتان ورىس ءتىلىن جاقسى ۇيرەنىپ السىن دەگەن نيەتپەن، ءۇيدى سەلونىڭ جوعارعى جاعىنداعى، نەگىزىنەن ورىستار تۇراتىن پودگورنىي كوشەسىنەن ادەيى تاڭدايدى. وسى ساتتەن باستاپ اناسى نۇرسۇلتاننىڭ بويىنا قاتاڭ ءتارتىپ پەن ءوزىنىڭ جاڭا مىندەتتەرىن سانالى تۇردە ورىندايتىن بىلىمعە تابىنۋ ادەتىن ءسىڭىردى. نۇرسۇلتان ساباق وقىعان ساعاتتاردا ۇيدە تىنىشتىق ورنايتىن جانە، ادەتتە، ول ءوزىنىڭ مەكتەپكە ازىرلىكتەرىن اياقتامايىنشا، بىرعە وينايتىن قۇربىلارى دا ۇيگە كىرگىزىلمەيتىن بولعان. ءتىپتى، دوستارىمەن ويناپ بولعاننان كەيىن دە بىلىمگە قۇشتار بالا كەروسين شامىنىڭ جارىعىمەن كەشتەن تاڭعا دەيىن ءجيى-جيى وتىرىپ قالاتىن. مۇنىڭ ءوزى ونىڭ اتا-اناسى ءۇشىن اجەپتاۋىر قارجىلىق سالماق تا ەدى: وتباسىنىڭ بارلىق مۇشەلەرى اراسىنان بەيمەزگىل ۋاقىتتا شام جاعۋعا تەك نۇرسۇلتانعا عانا رۇقسات ەتىلەتىن. اسا اۋىر كەزەڭدە وزدەرى ءبىلىم الۋدان قاعاجۋ قالعان اتا-انا بالالارىنىڭ شاعىن اۋىل مەكتەبى بەرەتىن ءبىلىمدى تولىق يگەرۋى ءۇشىن وسىلايشا بار ىنتا-ىقىلاسىن سالعان. نۇرسۇلتاننىڭ شامالعان مەكتەبىندەگى ۇستازدارى م. يحامبەردين مەن ك. وماروۆ (قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى)، ت. سۇلتانبەكوۆ (ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى)، س. مۇقانوۆ (تاريح)، پ. ەسىموۆا (ماتەماتيكا)، ج. قاراسايەۆ (فيزيكا)، م. شامەنوۆ (بيولوگيا)، ن. شلىكوۆ (دەنە تاربيەسى مەن اسكەري-پاتريوتتىق تاربيە) جانە باسقالار بولدى.

نۇرسۇلتاننىڭ ومىرىندە دەنە تاربيەسى مەن سپورت ەلەۋلى ورىن العان. ءداستۇرلى اۋىل ورتاسىندا وسكەن بالا ءۇشىن قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى: كۇرەستى، كوكپاردى، بايگەگە شابۋدى، اۋدارىسپاق ويناۋدى، تاقىم تارتۋدى، تاعى باسقالاردى يگەرۋ ۇيرەنشىكتى ءجايت بولاتىن. اقجارقىن ءارى ۇيىمداستىرۋ ىسىنە بەيىم نۇرسۇلتان بالالار اراسىندا جارىستار وتكىزۋدى ۇناتاتىن. ال ءوزى ولارعا تاباندى جاتتىقتىرۋشى ءارى قاتاڭ تورەشى بولا بىلگەن. سپورت جابدىقتارىنىڭ جەتىسپەۋشىلىگىن بالالار قولدان جاسالعان تۋرنيكتەرمەن، زىلتەمىرلەرمەن، اتكەنشەكتەرمەن، كەيدە ءتىپتى اياق استىندا جاتاتىن جۇمىر تاستارمەن جانە بورەنەلەرمەن الماستىراتىن. وقۋشىلار قىستا شانامەن سىرعاناپ، مۇز قالاشىقتارىن تۇرعىزاتىن دا، جازدا ۇزاقتى كۇن بۋىرقانىپ اعاتىن تاۋ وزەنى يىرىمدەرىنىڭ ءمولدىر سۋىنا شومىلاتىن. ءمۇعالىم ت. سۇلتانبەكوۆ جۇرگىزەتىن شاحمات ۇيىرمەسىندە بالالار دويبى، شاحمات پەن قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىنى «توعىز قۇمالاقتىڭ» الىپپەسىن قىزىعا ۇيرەنەتىن. ۇيدەگى بالالاردىڭ ۇلكەنى بولعاندىقتان، اتا-اناسىنىڭ مۇقتاجدىق قىسپاعىنان تەزىرەك قۇتىلۋىنا كومەكتەسىپ، ىنىلەرى مەن قارىنداسىن اياعىنا تۇرعىزۋ ءۇشىن نۇرسۇلتان جەتىنشى سىنىپتى بىتىرىسىمەن مەكتەپتى تاستاپ، جۇمىس ىستەگىسى كەلگەن. ءبىراق ۇلىنىڭ ۋاجدەرىن تىڭداعان ءابىش قاتتى اشۋلانىپ، ونى مۇنداي اسىعىس قادامعا بارۋدان باس تارتقىزىپ، وقۋىن جالعاستىرۋعا كوندىرگەن. ونىڭ ۇستىنە، وسىدان از عانا بۇرىن ۇزدىك وقۋ ۇلگەرىمى مەن بەلسەندى قوعامدىق جۇمىسى ءۇشىن نۇرسۇلتان نازاربايەۆ العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ بلكجو قاتارىنا قابىلدانعان بولاتىن. نۇرسۇلتان ۋاقىتشا بانككە كۇزەتشى بولىپ ورنالاسىپ، وندا 3 اي جۇمىس ىستەيدى. الايدا وعان ءتان وجەت مىنەز بەن ءوزىنىڭ قادىر-قاسيەتىن سەزىنە ءبىلۋ تالاپتى جاسقا الەۋەتىن جۇمساۋعا بۇدان ەداۋىر لايىقتى مۇمكىندىكتەردى ىزدەستىرۋگە جەتەلەيدى. سوندىقتان سول 1958 جىلدىڭ جازىندا الماتىدا ول كييەۆ ازاماتتىق اۆياسيا ينستيتۋتىنا تۇسۋگە ەمتيحان تاپسىردى. قازاق ازاماتتىق اۆياسيا باسقارماسىندا كونكۋرستىق ىرىكتەۋدەن تابىستى ءوتىپ، اۆياسيا جوعارى وقۋ ورنىنا تۇسكەن نۇرسۇلتان وسىنداي قۋانىشتى حابارمەن تۋعان اۋىلىنا ورالدى. ءبىراق ول كۇتپەگەن جاعداي بولىپ، رۋ اقساقالدارى دا، شاقىرىلعان وتباسىلىق كەڭەس تە ونىڭ بۇل باستاماسىن قۇپتاماي، الىس جەرگە اتتانۋىنا قارسىلىق تانىتادى. جاسى ۇلكەندەردى سىيلاپ وسكەن، ەرەسەكتەرگە قارسى كەلىپ ۇيرەنبەگەن ءارى اكە-شەشەسىن رەنجىتپەۋدى دە ويلاعان نۇرسۇلتان بۇل شەشىمگە مويىنسىنىپ، استاناعا بارىپ، قۇجاتتارىن قايتارىپ الادى. نۇرسۇلتاننىڭ باسىندا ءبىر جازدا بولعان باس اينالدىرارلىق جەتىستىكتەر مەن جانىن جەگەن وسىنداي ساتسىزدىكتەر تالكەگى ونىڭ جانىنا اۋىر جارا سالدى ءارى ونىڭ الدىنان ناعىز كەمەلدەنۋدىڭ العاشقى پاراقتارىن اشتى. الايدا، ەرەسەك ومىرگە قادام باسۋ، اتا-انانىڭ بوساعاسىنان الىستا بەرىكتىك سىناعىنا ابىرويمەن شىداس بەرۋ، جاقسى ماماندىقتى يگەرىپ، ءوز ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى بولۋ ارمانى ونىڭ بويىندا مىزعىماستاي ورىن الىپ ەدى.

1960 جىلدىڭ 13 ساۋىرىندە ۇزدىك وقىپ، ۋچيليششەنىڭ قوعامدىق ومىرىنە بەلسەندى قاتىسقانى ءۇشىن ۋكراينا لكجو-سىنىڭ دنەپرودزەرجينسك قالالىق كوميتەتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتى ەكىنشى رەت ماقتاۋ گراموتاسىمەن ماراپاتتادى، ال 1960 جىلدىڭ 26 ساۋىرىندە ول ۋچيليششەنى ۇزدىك ءبىتىرىپ شىقتى. ەمتيحان كوميسسياسىنىڭ شەشىمى بويىنشا وگان «8ء-شى رازريادتى ەكىنشى گورنوۆوي» ماماندىعى بەرىلدى (قارا مەتاللۋرگيادا جوعارى رازرياد 10-شى رازرياد بولىپ سانالادى). جىلدار وتە كەلە، ول ءوزىنىڭ ءبىلىم الۋىنىڭ ناتيجەسىن بى-لاي دەپ باعالايدى: «ءيا، شىنىندا دا، ەشقانداي جوعارى وقۋ ورنى مەنىڭ 1،5 جىل ىشىندە دنەپرودزەرجينسك ۋچيليششەسىندە العان ءبىلىمىمدى بەرە الماس ەدى. قالاي دەگەندە دە، كەيىن مەن ينستيتۋتتا مەتاللۋرگيا عىلىمدارىن وقىپ-ۇيرەنەتىن كەزىمدە ماعان ءبارى دە دەرلىك تانىس ءارى تۇسىنىكتى بولاتىن. ال ەگەر بۇعان ءىس جۇزىندە العان داعدىلارىمدى (ۋچيليششەدە ءبىز كۇن سايىن ساباقتان سوڭ 4 ساعات وندىرىستە جۇمىس ىستەيتىنبىز) قوساتىن بولساق، ءبارى دە وزىنەن-وزى تۇسىنىكتى بولىپ شىعا كەلەدى». وقۋدى بىتىرگەننەن كەيىن وتانىنا ورالعان نۇرسۇلتان زاۋىتتىڭ اشىلۋىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ، العان كاسىبي ءبىلىمى مەن داعدىسىن ءىس جۇزىندە قولدانۋعا اسىقتى. 1960 جىلدىڭ 9 مامىرىندا ترەست باسقارۋشىسىنىڭ ورىنباسارى ي. تكاچەنكو قول قويعان «قازمەتاللۋرگ قۇرىلىس» ترەسى بويىنشا بەرىلگەن №616 بۇيرىققا سايكەس، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ دنەپرودزەرجينسكىلىك 18 بىتىرۋشىلەردىڭ قاتارىندا «دومناقۇرىلىس» قۇرىلىس باسقارماسىنا قارا جۇمىسشى بولىپ جۇمىسقا قابىلداندى،دومنانىڭ قۇرىلىسىن اياقتاۋعا قاتىسىپ، 1،5 اي بويى بەتون قۇيۋشى بولىپ ىستەدى. 1960 جىلدىڭ 27 ماۋسىمىندا «قازمەتاللۋرگقۇرىلىس» ترەسى بويىنشا شىعارىلعان №960 بۇيرىققا سايكەس، ول ماماندىعى بويىنشا دومنا پەشتەرىنىڭ گورنوۆويى بولىپ جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنا اۋىستىرىلادى جانە 1 شىلدەدە قاراعاندى مەتاللۋرگيا زاۋىتىنىڭ دومنا سەحى قۇيۋ ماشينالارىنىڭ 5 رازريادتى شويىنشىسى بولىپ قابىلدانادى. 1960 جىلعى 3 شىلدەدە، ءوزىنىڭ 20 جاسقا تولۋى قارساڭىندا، نازاربايەۆ گورنوۆويدىڭ كومەكشىسى رەتىندە سول كەزدەگى قازاقستان مەن ورتا ازياداعى العاشقى ءارى جالعىز دومنا پەشىنىڭ ىسكە قوسىلۋىنا تىكەلەي قاتىسادى. تاجىريبەلى شەبەرلەر ب.ۆ. ياگوۆيتوۆپەن جانە ك.پ. گەراششەنكومەن بىرگە، نۇرسۇلتان نازاربايەۆ العاشقى قازاقستاندىق شويىندى بالقىتادى. بۇل كۇن تاريحقا قازاقستان ماگنيتكاسىنىڭ ومىرگە كەلگەن كۇنى رەتىندە ەندى. نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ەڭبەكتەگى ءومىربايانىنىڭ باستالۋى وسىلايشا رەسپۋبليكانىڭ ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعا — قازاقستان قارا مەتاللۋرگياسى فلاگمانىنىڭ تابىستى ىسكە قوسىلۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. 1970 جىلى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ ءوندىرىس وزاتتارى مەن رەسپۋبليكاعا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرلەرىنىڭ قاتارىندا «ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن.

ۆ.ي. لەنيننىڭ تۋعانىنا 100 جىل تولۋى قۇرمەتىنە» مەرەيتويلىق مەدالىمەن ماراپاتتالادى. نازاربايەۆتىڭ باستاماشىلىگى باگىنىستى ۇيىمداردىڭ اياسىمەن شەكتەلىپ قالماي، وبلىس پەن بۇكىل رەسپۋبليكانىڭ دەڭگەيىنە شىعادى. 1971 جىلى تەمىرتاۋ قالالىق كوميتەتىنىڭ IV پلەنۋمىنا ازىرلىك بارىسىندا ول سوسياليستىك ەڭبەك ەرى پ.ل. ليسوۆەنكونىڭ «جۇمىس ۋاقىتىن ۇنەمدەۋ ءۇشىن» دەپ اتالاتىن شاقىرۋىنا ءۇن قوسىپ، «اۋىسىمدىق تاپسىرمانى 7 ساگاتتا ورىندايىق» دەگەن باستاما ۇسىنادى. بريگاديرلەر ۆ. گۋششينا («ارنايى وندىرىستىك قۇرىلىس» باسقارماسى) مەن ن. نۇرعالييەۆ («بولاتقۇرىلىس» باسقارماسى) جاريا ەتكەن بۇل باستامانى قازاق كسر-ىنىڭ بارلىق كومسومول ۇيىمدارى ءىلىپ اكەتىپ، ول ەندى «قازاقستان ساعاتى» دەپ اتالا باستايدى.

1973 جىلدىڭ كۇزى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ تاعدىرىنا جاڭا بەتبۇرىس اكەلدى، سونىڭ ناتيجەسىندە ول زاڭ جۇزىندە دە، ءىس جۇزىندە دە ەلىمىزدىڭ پارتيالىق ەليتاسىنىڭ قۇرامىنا ەندى. جۇمىسىندا بايقالعان جوعارى كاسىبيلىك، ستراتەگيالىق ويلاۋ جانە كۇمانسىز ۇيىمداستىرۋشىلىق دارىن ونىڭ كانديداتۋراسىن قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتى پارتيا كوميتەتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىنە ۇسىنۋ ءۇشىن داۋسىز نەگىز بولىپ ەدى. كوكپ يەرارحيالىق قۇرىلىمىنىڭ اۋقىمىندا مۇنداي كادرلىق ورىن اۋىستىرۋ تۇتاستاي ءبىر بۋىندار مەن دەڭگەيلەردى ارتقا تاستاي وتىرىپ، كۇرت جوعارىلاۋ دەگەندى اڭعارتاتىن. ماسەلە مىنادا ەدى: كارمەت سول كەزدە بۇكىلوداقتىق ءمانى بار ستراتەگيالىق وبەكتى اتانعان بولاتىن، سول ەەبەپتى، قاراعاندى مەتاللۋرگيا كومبيناتى پارتكومى حاتشىسىنىڭ لاۋازىمى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ نومەنكلاتۋراسىنا كىرەتىن دە، ونى تىكەلەي وزدەرى بەكىتەتىن. قارمەت پارتيا ۇيىمداستىرۋشىسىنىڭ لاۋازىمى قانشالىقتى مارتەبەلى بولعانىمەن، سونشالىقتى تاۋەكەلدى دە ەدى: كاسىپورىننىڭ احۋالى، جەڭىستەرى مەن قۇلدىراۋلارى ءۇشىن ول وداقتىق باسشىلىقتىڭ الدىندا ديرەكتورمەن بىردەي تىكەلەي جاۋاپ بەرەتىن. 1977 جىلدىڭ ناۋرىزىندا نازاربايەۆ قاراعاندى وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ونەركاسىپ جونىندەگى حاتشىەى، ال سول جىلدىڭ جەلتوقسانىندا ەكىنشى حاتشىسى بولىپ سايلانادى. ەندى ونىڭ مىندەت اياسىنا قارا مەتاللۋرگياعا باسشىلىق جاساۋمەن بىرگە، كومىر ونەركاسىبى، ەنەرگەتيكا، ماشينا جاساۋ سالالارىن ۇيلەستىرۋ دە كىرەدى. ءوڭىر ءۇشىن كومىر ءوندىرۋ سالاسىنىڭ ماڭىزىن ەسكەرە كەلە، نازاربايەۆ ەڭ الدىمەن كومىر ءوندىرۋدىڭ كولەمىن ارتتىرۋ جونىندەگى مىندەتكە دەن قويدى، ول مەتاللۋرگيا مەن ەنەرگەتيكانىڭ قاۋىرت ءوسۋى جاعدايىندا ەداۋىر ارتتا قالىپ ەدى ءارى كومىرگە سۇرانىستىڭ كۇرت ءوسۋىن قاناعاتتاندىرا المايتىن. قالىپتاسقان جاعدايدى شۇعىل شەشۋ ماقساتىندا ول عالىمدار مەن مامانداردىڭ ۇلكەن توبىن جيناپ، سولاردىڭ قاتىسۋىمەن «قاراعاندىكومىر» وندىرىستىك بىرلەستىگىنىڭ جۇمىسىن تەكسەرتۋدى ۇيىمداستىردى. سونىڭ ناتيجەلەرى بويىنشا قازاقستاندا العاش رەت اشىق ادىسپەن ءبورلى جانە شۇباركول كومىر كەنىشتەرىن يگەرۋ باستالدى.

ن.ءا. نازاربايەۆ 1984 جىلدىڭ 22 ناۋرىزىندا 43 جاسىندا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالىپ، كسرو-داعى وداقتاس رەسپۋبليكانىڭ ەڭ جاس پرەمەر-مينيسترى اتاندى. ونىڭ ۇكىمەت باسشىسىنىڭ لاۋازىمىنا تاعايىندالۋى ءىس جۇزىندە كەڭەس وداعىندا قايتا قۇرۋدىڭ باستالۋىمەن تۇسپا-تۇس كەلدى. كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ جاڭا باس حاتشىسى م.س. گورباچيەۆ جاريالاعان قايتا قۇرۋ، جاريالىلىق پەن جەدەلدەتە دامۋ باعىتىن بارلىق كەڭەس حالقى سياقتى، نازاربايەۆ تا ءداۋىردىڭ وبەكتيۆتى پىسىپ-جەتىلگەن بەلگىسى ءارى ىس-ارەكەتكە باسشىلىق رەتىندە ۇلكەن ىقىلاسپەن قابىلدادى. ءوزى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ تاعايىندالاردان ءسال عانا بۇرىن ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ ول كەزدە ءالى كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەيتىن م.س. گورباچيەۆپەن ايتۋلى كەزدەسۋى بولعان. سوندا گورباچيەۆ: «قالاي دەپ ويلايسىڭ، ءوزىڭىنىڭ ءجون ارقاڭ مىقتى ما ەدى؟» — دەپ سۇراعان. «الدا قيىن كەزەڭدەر تۇر، — دەپ ءتۇسىندىردى ول. — تەگەۋرىندى شايقاستار مەن كۇرەستەر بولادى. وڭايعا تۇسپەيدى». ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ قازىرگى زامانعى، قۋاتتى ءارى وسىپ-وركەندەگەن مەملەكەت قۇرۋداعى دا، قازاقستاننىڭ كوپعاسىرلىق تاريحىنىڭ تۇلا بويىنداعى دا اسا ايرىقشا ەڭبەگىن بۇكىل حالىق بولىپ تانۋىنىڭ زاڭدى اكتىسى وعان ەلباسى كونستيتۋسيالىق-قۇقىقتىق مارتەبەسىنىڭ رەسمي بەرىلۋى بولدى. ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ قاتقىل سوزدەرمەن بىلدىرگەن قارسىلىعىنا قاراماستان، قازاقستان حالقى ءوزىنىڭ زاڭدى وكىلدەرى پارلامەنت دەپۋتاتتارى ارقىلى — 2010 جىلدىڭ 14 ماۋسىمىندا بۇل ماسەلە جونىندە ءبىراۋىزدان شەشىم قابىلدادى. قاعيداتتىق تۇرعىدان العاندا، بۇدان كوپ بۇرىن ن.ءا. نازاربايەۆتىڭ تۇلعاسى مەن اتقارعان ىستەرىنە دەگەن قۇرمەت سەزىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە، ءبىرقاتار شەت ەلدەردە ونىڭ ەسىمى كوزىنىڭ تىرىسىندە ماڭگى ەستە قالدىرىلىپ، تيىەتى مەموريالدىق وبەكتىلەر سالىنۋىن ەسكەرگەندە، بۇل شەشىم ابدەن قيسىندى بولىپ كورىنەدى.

---