InfoHub Logo

سەرىكبايەۆا زاۋرەش شايحيسلام قىزى

استانا قالاسى، №60 مەكتەپ-ليسەيىنىڭ قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءمۇعالىمى

مەكتەپتەگى نەگىزگى ءبىلىم كوزى – وقۋلىق. سوندىقتان قازاق زيالىلارى مەكتەپتەردە وقۋدىڭ انا تىلىندە جۇرگىزىلۋىنە ايرىقشا كوڭىل ءبولدى. سونداي عۇلامالارىمىزدىڭ ءبىرى – احمەت بايتۇرسىن ۇلى. ول قازاق بالالارىنىڭ ءوز انا تىلىندە ساۋات اشۋىن كوزدەپ، قازاق ءتىل تاريحىندا تۇڭعىش رەت «وقۋ قۇرالى» دەپ اتالاتىن الىپپەنى جازىپ جاريالادى. بۇل ونىڭ قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق قۇرامىن انا تىلىندە تالداپ بەرۋدى ماقسات ەتەتىن «ءتىل-قۇرال» اتتى ەڭبەگىن جازۋعا نەگىز بولدى. ەڭبەكتەردە بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى مەن ولاردىڭ مىنەز-قۇلقىنىڭ قالىپتاسۋىنا يگى اسەر ەتەتىن ماتەريالداردى ىرىكتەپ الۋ ماسەلەسى اتالىپ وتىلگەن.

ا.بايتۇرسىن ۇلى باستاعان ءبىلىم بەرۋدىڭ جاڭاشا جۇيەسى بۇگىنگى تاڭدا ودان ءارى جالعاسۋدا. سونداي ۇلتتىق پەداگوگيكا مەن پسيحولوگياعا نەگىزدەلگەن مىندەتتەردىڭ ءبىرى اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە ناقتى، انىق، جۇيەلى جەتكىزە الاتىن جەكە تۇلعانى قالىپتاستىرۋ. مۇنداي زەرتتەۋلەر كەڭەستەر وداعىندا 40-50-جىلداردان جەكەلەگەن پاندەر بويىنشا بالاعا ءبىلىمدى يگەرتۋ جولدارىنا باعىتتالعان بولاتىن (سل.رۋبينشتەين، ا.نلەونتيەۆ ت.ب.). بۇل زەرتتەۋلەردە ءارتۇرلى ءبىلىم مازمۇنى مەن وقىتۋ ادىستەرىنىڭ بالالاردىڭ پسيحيكالىق دامۋ ەرەكشەلىكتەرىنە اسەرى انىقتالدى.

50-60-جىلداردا بۇل ءادىس ودان ءارى جەتىلدىرىلىپ، وقىتۋ ادىستەرى مەن وقۋ ۇدەرىسىنە جاڭا، بۇرىنعىدان كۇردەلىرەك مازمۇن بەرۋ ارقىلى بالالاردىڭ تانىم قىزمەتىن كەڭەيتۋ، ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرىپ دامىتۋ مىندەتتەرى قويىلدى. وسىعان بايلانىستى زەرتتەۋ ادىستەرى دە وزگەردى: تۇتاس سىنىپتارمەن ەكسپەريمەنتتەر جاساۋ باستالدى. مۇنداي وقىتۋدىڭ ءتيىمدى تۇسى ءبىلىم مەن داعدىنى جەتىلدىرۋ ۇدەرىسىمەن بايلانىستى سىنىپتا ورىندالاتىن جۇمىستاردىڭ ورىندالۋىن جىلدامداتىپ، دامىتۋعا قاتىستى بولدى. مىسالى، د.ب.ەلكونين جازباشا ءتىل اۋىزشا سويلەۋدىڭ قىزمەتى، قولدانۋ ەرەكشەلىگىنەن عانا ەمەس، ىشكى قۇرىلىمىنىڭ قالىپتاسۋى جونىنەن دە ەرەكشەلەنەتىنىن، ونىڭ ءتۇرلى جاعدايلارعا تاۋەلدى ەمەس ەكەندىگىن، بالانىڭ اۋىزشا سويلەۋىندە ونىڭ ەرىكتى ەكەندىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىن باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جازباشا تىلىنە، بالا پسيحيكاسىنىڭ اسەرىنە جانە ونىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرىنە سايكەس قۇردى. ول جازباشا ءتىلدى بالانىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە سايكەس پىكىرلەسۋدىڭ، ويدى قالىپتاستىرۋدىڭ ەرەكشە ءتاسىلى رەتىندە تۇسىنگىسى كەلدى جانە ونىڭ گرامماتيكالىق فورمالارعا ەمەس، پسيحولوگيالىق كۇيگە قالاي اسەر ەتەتىنىن زەرتتەدى. ءسويتىپ ول باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ جازباشا ءتىلىن قالىپتاسىرۋدا ەركىن سويلەۋدىڭ نەگىزگى مۇمكىندىكتەرى كوشىرۋ مەن جازدىرۋدىڭ ەمەس، ەركىن حات جازۋعا ۇيرەتۋدىڭ پسيحولوگيالىق ماڭىزدى ەكەندىگىن كورسەتتى. ونىڭ ويىنشا، جازباشا ءتىل ويدى تارتىپكە، جۇيەگە كەلتىرەدى. بالانىڭ ويلاۋ مۇمكىندىكتەرىن رەتتەپ، ونى اۋىسپالى ماعىنادا جازباشا جەتكىزە بىلۋگە ۇيرەتەدى. ءبىراق بالانىڭ ويدى رەتتەپ بەرە الۋى، ونىڭ پىكىرلەسۋى، ورتاعا، سوندا پايدا بولعان جاعداياتقا بەيىمدەلۋى، قابىلەتىنىڭ قالىپتاسۋى، جازباشا ءتىلدىڭ پسيحولوگيالىق مەحانيزمدەرىن مەڭگەرۋ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي ولاردىڭ اۋىزشا ءتىلى دە داميدى جانە يكەمدى، ەركىن ءارى جۇيەلى بولا تۇسەدى. سوندىقتان دا زەرتتەۋ جۇمىسىندا بالالار ءتىلى دەگەن تىركەستىڭ باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارى ماتىندەرىندەگى ءسوز، ءسوز فورماسى مەن سويلەمدەردىڭ بالالار ءتىلى ارقىلى قولدانىسقا تۇسەتىندىگىن، ياعني مەكتەپتەگى وقىتۋ بارىسىندا بۇل سوزدەردى ولاردىڭ تولىق مەڭگەرگەندىگىن ەسەپكە الا وتىرىپ الىنعان تىركەس ەكەندىگىنە نازار اۋدارىلدى.

2000-2009 جىلدارى جارىق كورگەن باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارى مەن بالالار ادەبيەتى ماتىندەرىن لينگۆوستاتيستيكالىق ادىسپەن زەرتتەۋ ناتيجەسىندە بالالار ءتىلىنىڭ دامۋ ديناميكاسىن انىقتاۋ ءۇشىن باستاۋىش سىنىپ وقۋلىقتارى مەن بالالار ادەبيەتى ماتىندەرىندە ءسوز قولدانىستاردىڭ يگەرىلۋ، مەڭگەرىلۋ شاماسىن انىقتاۋ ماقساتىندا قالا جانە دالا مەكتەپتەرىندە ارنايى ەكسپەريمەنتتەر جۇرگىزىپ، الىنعان ناتيجەلەردى لينگۆوستاتيستيكالىق ادىسپەن زەرتتەۋ ارقىلى الىنعان قورىتىندىلارمەن سالىستىرا وتىرىپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىنداعى ماتىندەردىڭ وقۋشىلاردىڭ ادەبي سوزدىك قورىن مولايتۋ مەن بايىتۋ ماقساتىندا ءبىرشاما جۇمىستار جۇرگىزىلدى.

ەندىگى ماقسات – باستاۋىش مەكتەپ وقۋلىقتارىنا بەرىلەتىن تىلدىك ماتەريالداردى عىلىمي تۇرعىدان سۇرىپتاپ، بالا ءتىلىنىڭ دامۋى، مەڭگەرىلگەن لەكسيكانىڭ ساندىق جانە ساپالىق ەرەكشەلىكتەرىن ەسكەرۋ. سول سياقتى وقىپ-ۇيرەنۋگە ارنالعان مينيمۋم سوزدىكتەرگە تىلىمىزدە ءجيى كەزدەسەتىن جانە جاڭا مانگە يە سوزدەردى سۇرىپتاپ الا ءبىلۋ. مۇنداي جۇمىستار تىلدىك تاڭبانىڭ ماعىنالىق تۇتاستىعىنان تۇراتىن، تىلدىك قاتىناستىڭ ىسكە اسۋىنا نەگىز بولاتىن قاتىسىمدىق بىرلىكتىڭ نەگىزگىسى ءماتىن قۇرۋ ارقىلى جۇرگىزىلەدى.    

سوڭعى كەزدەرى ادىستەمەلىك ەڭبەكتەردە ءماتىن  تەك وقۋ جانە وقىتۋ ماتەريالى رەتىندە عانا ەمەس، سويلەۋ كەزىندە ويدى باسقاعا جەتكىزۋ قۇرالى تۇرعىسىنان قاراستىرىلۋدا. سويلەۋشىنىڭ  ايتاتىن ويى ءماتىن ارقىلى جۇزەگە اسىرىلاتىنى جونىندەگى وي-پىكىرلەر، زەرتتەۋلەر ف.ش.ورازبايەۆا، ت.ابدىكارىم، گ.سماعۇلوۆا، ءا.ە.جۇمابايەۆا ت.ب. كوپتەگەن عالىمداردىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك ەڭبەكتەرىندە قاراستىرىلعان [1-4]. ال ءماتىندى لينگۆيستيكالىق ءبىلىمنىڭ جەكە سالاسى تۇرعىسىنان قاراستىرۋ حح عاسىردىڭ 60-70-جىلدارىنان قالىپتاسا باستادى. لينگۆيستيكانىڭ زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە ماتىنگە بەرىلگەن انىقتامالار دا جەتەرلىك. ولاردىڭ ءبىرقاتارىنا ءتان ورتاق پىكىر بويىنشا، ءماتىن دەگەنىمىز – اياقتالعان تۇتاس ويدى بىلدىرەتىن سويلەۋدىڭ باستى بىرلىگى.

ءماتىندى تولىعىراق تانۋدا ءماتىن مەن سويلەمدەر اراقاتىناسىن انىقتاپ الۋدىڭ وتە ماڭىزى زور. سەبەبى ءبىرشاما عالىمدار ءماتىندى ءبىر عانا (جاي نەمەسە كۇردەلى) سويلەمنەن تۇرادى دەپ سانايدى. بۇنىمەن كەلىسۋگە بولمايدى. تەك ءبىر عانا سويلەمنەن ءماتىن قۇرالۋى مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءماتىن قۇرۋ مەن سويلەم ءتۇزۋ زاڭدىلىقتارىن بىر-بىرىنەن اجىراتا ءبىلۋ قاجەت. وسى تۇرعىدان العاندا س.ي.گيندين ءماتىن مەن سويلەمنىڭ ايىرماشىلىعىن بىلايشا كورسەتەدى: «بىرىنشىدەن، سويلەم دايىن فورمۋلاعا سايكەس قۇرىلادى دا، ءماتىن جالپى ۇستانىم بويىنشا قۇرىلادى؛ ەكىنشىدەن، سويلەمنىڭ نەگىزگى بەلگىسى ونىڭ گرامماتيكالىق قۇرىلىمىندا بولسا، ماتىندە ماعىنالىق قۇرىلىمىندا؛ ۇشىنشىدەن، سويلەمدى گرامماتيكالىق جاعىنان قۇرعاندا قاتاڭ ۇستانىمعا نەگىزدەلسە، ءماتىندى ماعىنالىق جاعىنان ۇيىمداستىرۋ، ياعني ءسوز تاپتارىنىڭ ىشكى بايلانىسى ەركىن (يكەمدى) ۇستانىمعا نەگىزدەلەدى» [5، 17 ب.]. بۇعان قوسا، ءماتىن ستيليستيكالىق جاعىنان ءار اۆتوردىڭ جازۋ ەرەكشەلىگىنە بايلانىستى سويلەۋ تۇرلەرىن قاراستىرادى. ولاي بولسا، باستاۋىش سىنىپتا ءماتىننىڭ ادەبي ءتىلدىڭ فۋنكسيونالدىق تيپتەرى (سيپاتتاۋ، اڭگىمەلەۋ، پايىمداۋ) وقىتىلۋى، سولاردى قۇراستىرۋ جولدارى ۇيرەتىلۋى كەرەك. سەبەبى بالاعا كورگەن-بىلگەنىن وزگەشە سيپاتتاۋ، اڭگىمەلەۋ ءتان. سولار ارقىلى بالا ويلانادى. ويلاۋ ۇدەرىسى كەزىندە تىلدىك ماتەريالداردى رەتتەپ قولدانادى، ناتيجەسىندە ءوز ويىن جازباشا تۇردە جۇيەلى مازمۇنداۋ مادەنيەتى قالىپتاسادى. سوندىقتان اڭگىمەلەۋ، سيپاتتاۋ جانە پايىمداۋ ماتىندەرىن، ولاردىڭ ماعىنالىق قۇرىلىمدارىن مەڭگەرتۋدە وقۋشىعا ءماتىننىڭ بەلگىلى ءبىر تاقىرىپقا قاراي قۇرىلاتىنى؛ ءماتىن تاقىرىبى مەن نەگىزگى ويدىڭ بايلانىسى؛ ءماتىن بولىكتەرىنىڭ اراسىندا بايلانىس بولاتىندىعى؛ ءماتىن تۇرلەرى جانە ولاردىڭ قۇرىلىمدىق ەرەكشەلىكتەرى بولاتىندىعى؛ ماتىندەگى سويلەمدەر تىلدىك قۇرالدار كومەگىمەن بايلانىساتىندىعى بەرىلۋى ءتيىس.

ءماتىن قۇرامىنداعى سويلەمدەردىڭ ءوزارا بايلانىسۋىن اڭعارتۋ ارقىلى باستاۋىش مەكتەپ وقۋشىلارىنا جۇيەلى ويدىڭ دامۋىن، ورىستەۋىن بايقاتۋعا بولادى. سوندىقتان بالالارعا ارنالعان ءماتىن قۇرامىنداعى سويلەمدەردىڭ ءوزارا بايلانىسۋ ەرەكشەلىگىن، سويلەمدەردىڭ ۇزىندىعىن ءوزارا قاتار كەلگەن ەكى سويلەمنىڭ قالاي بايلانىسىپ تۇرعانىن انىقتاۋعا ۇيرەتۋدىڭ ماڭىزى زور. سەبەبى بۇلار ماتىندىك ىشكى بايلانىس ارقىلى جۇزەگە اسادى. ول ءبىر ءسوزدىڭ ەكىنشى سويلەمدە قايتالانۋى نەمەسە ءبىر ءتۇبىرلى سوزدەر ارقىلى جاسالادى. ءبىرىنشى سويلەمدە كەلەسى سويلەمدە ايتىلاتىن ويدىڭ ەلەمەنتى، ەكىنشى سويلەمدە ءۇشىنشى ءبىر سويلەمدە بەرىلەتىن ويدىڭ ەلەمەنتى جۇرەدى. ءسويتىپ ماتىندە ايتىلاتىن وي قاشان بىتكەنشە بۇل تىزبەك ءوزارا بايلانىسىپ، جالعاسا بەرەدى. باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ءماتىن قۇرامىنداعى سويلەمدەر بايلانىسىنىڭ جاسالۋ جولدارى جايلى تۇسىنىك بەرۋ ارقىلى بالالاردى جاس ەرەكشەلىگىنە، سىنىپ-سىنىبىنا قاراي جۇيەلى ويلاۋعا، مىنەز-قۇلقىن ۇلتتىق پسيحيكا نەگىزىندە تاربيەلەۋگە بولادى. مۇنىڭ ءبارى ماتىندەگى سوزدەردى وي ەلەگىنەن وتكىزۋ، پايىمداۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى.

ءماتىننىڭ سويلەمنەن ايىرماشىلىعى، ونىڭ بولىكتەرگە جىكتەلۋى، نەگىزگى وي مەن تاقىرىپتىڭ ماتىندەگى سويلەمدەر بايلانىسىنىڭ تەوريالىق ءبىلىم بەرۋدە ءماتىن قۇراستىرۋ ۇدەرىسىندەگى ەرەكشە كەزەڭ بولىپ تابىلادى. ءماتىندى ماعىنالىق، قۇرىلىمدىق جاعىنان تالداۋعا ۇيرەتۋ تىلدىك ەرەكشەلىكتەردى تانىپ بىلۋگە سەپتەسەدى، ءماتىننىڭ اقپاراتتىق باعىتىن تۇسىنۋگە، ماتىندەگى تۇتاستىقتى قامتاماسىز ەتەتىن ەلەمەنتتەردىڭ اراسىنداعى بايلانىستى سانالى تۇردە ۇعىنۋعا مۇمكىندىك اشادى. باستاۋىش سىنىپتارداعى «قازاق ءتىلى» وقۋلىقتارىندا جەكە-جەكە سويلەمدەردەن قۇراستىرىلعان ماتىنگە قاراعاندا، جازۋشىلاردىڭ كوركەم شىعارمالارىنان بالالاردىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي ىرىكتەلىپ الىنعان ۇزىندىلەر وقۋشىعا قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ كوركەمدىگىن، ءسوز بەينەلىلىگىن تانۋعا كومەكتەسەدى. بالانىڭ قورشاعان ورتانى، بولمىستى دۇرىس ءتۇسىنۋى، ومىردە نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن اڭعارا ءبىلۋى، ۇلتتىق پسيحولوگيانىڭ قالىپتاسۋى جازۋشى شىعارمالارىنان الىنعان ۇزىندىلەردى تالداۋ  بارىسىندا بىرتىندەپ جۇزەگە اسادى.

ق.جۇبانوۆ – گرامماتيكانى ساتىلى ۇستانىمعا سۇيەنە وتىرىپ، قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا سايكەس قولدانىپ جازعان، سوعان ساي ءتىلدىڭ زاڭدىلىقتارىن جۇيەلەپ بەرگەن عالىم. ول وقۋلىق تۇزۋدە سويلەم مۇشەلەرىنىڭ ىشىنەن الدىمەن «بايانداۋىشتى»، سودان كەيىن «باستاۋىشتى» بەرگەن: بايانداۋىش سويلەم ىشىنەن وڭاي تابىلادى، ويتكەنى ولار قازاق تىلىندە سويلەمنىڭ اياعىندا تۇرادى. ەڭ اۋەلى وسى وڭاي تابىلاتىن سىرتقى بەلگىسىن تانىتىپ الىپ، ماعىنالىق جاعىنا كەيىنىرەك كوشكەن، سۇراۋىن دا بىلدىرگەن. ال باستاۋىشتى بايانداۋىشتىڭ الدىنا كىم؟ نە؟ دەگەن سۇراۋلاردى قويىپ، وڭاي تاۋىپ الۋعا بولادى دەيدى [6].

ال قازىرگى «قازاق ءتىلى» وقۋلىقتارىندا بۇل تاقىرىپتار كەرىسىنشە بەرىلگەن: ءبىرىنشى باستاۋىشتى تانىتىپ، سودان كەيىن بايانداۋىشقا كوشەدى. بۇل ورىس ءتىلى ادىستەمەسىندەگى سينتاكسيستىك ۇعىمداردىڭ قازاق تىلىندە سول كۇيىنشە قايتالانۋىن كورسەتەدى. وقۋشىلارعا سويلەم مۇشەلەرىن تالداتقان كەزدە الدىمەن بايانداۋىشتى تاپقىزادى. سودان كەيىن بارىپ سويلەمدەگى قيمىل، ىس-ارەكەتتىڭ يەسىن – باستاۋىشتى انىقتايدى. بۇدان تاقىرىپتاردىڭ بەرىلۋ رەتى مەن سينتاكسيستىك تالداۋ جولىندا سايكەسسىزدىك بار ەكەنى بايقالادى. ال بۇل ءوز كەزەگىندە بالا پسيحيكاسىنا كەرى اسەر ەتەدى.

ق.جۇبانوۆ 1936 جىلى جارىق كورگەن گرامماتيكاسىندا قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق پەداگوگيكاسى مەن پسيحولوگياسىنىڭ ءداستۇرلى جولدارىن نەگىز ەتىپ الا بىلگەن. ەندەشە عالىمنىڭ جوعارىدا ايتىلعان ويلى پىكىرلەرىن ءوز زەرتتەۋ جۇمىستارىندا قولدانۋى قاجەت، سولاردى باسشىلىققا الۋ كەرەك. باستاۋىش مەكتەپ – وقۋشى تۇلعاسى دامۋىنىڭ ىرگەتاسى سانالاتىن وقۋ ارەكەتىنىڭ قارقىندى جۇرەتىن كەزەڭى. وقۋ ارەكەتى وقۋشىنىڭ اقىل-ويىن جۇيەگە ءتۇسىرىپ، بەلگىلى ءبىر باعىتتا ءورىس الۋىن قامتاماسىز ەتەدى، پسيحيكاسىن ونان ءارى جەتىلدىرىپ، تۇراقتاندىرىپ، بىرتە-بىرتە ىرىقتى زەيىن، ءوزىن-وزى باقىلاۋ، امالدىڭ ىشكى جوسپارى سياقتى «جاڭا تۇزىلىمدەردى» دۇنيەگە اكەلەدى. باستاۋىش مەكتەپتە قازاق ءتىلى سينتاكسيسىن مەڭگەرۋدە وقۋشى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدىسى – ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق ساۋاتتىلىق. بۇل جەردەگى ساۋاتتىلىق سوزدەردى دۇرىس ايتىپ، دۇرىس جازۋ دەگەنمەن شەكتەلمەيدى. بۇل قۇزىرەت رەتىندە وقۋشىنىڭ بۇدان كەيىنگى ساتىلاردا يگەرەتىن بىلىمدەرىنىڭ ىرگەتاسى بولۋىمەن قۇندى. تۇپكى ناتيجە بولىپ تابىلاتىن سينتاكسيستىڭ ەڭ ءبىر شەشۋشى كومپونەنتى – سوزدەردى دۇرىس قولدانۋدىڭ العاشقى باسقىشى ورفوگرافيالىق جانە ورفوەپيالىق داعدىلاردىڭ باستاۋىش ساتىداعى ءبىلىم وزەگىنە الىنۋىنىڭ ءمانى دە وسىندا.

ورىس عالىمدارى ف.ي.بۋسلايەۆ، ك.س.اكساكوۆ، ا.ا.پوتەبنيانىڭ ءتىل بىلىمىندەگى سينتاكسيس ماسەلەسىنە ارنالعان زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە سويلەم لوگيكالىق، پسيحولوگيالىق بايىمداۋمەن ۇشتاسىپ، قاتارلاسىپ قاراستىرىلعان.

قازاق ءتىل بىلىمىندە جاي سويلەم سينتاكسيسى بويىنشا ا.بايتۇرسىن ۇلىنىڭ «ءتىل-قۇرال» كىتابىنان باستاپ، ق.جۇبانوۆ، ر.ءامىروۆ، ت.سايرامبايەۆ، ب.شالاباي، م.سەرعالييەۆ، ا.قايىروۆ ت.ب. عالىمداردىڭ ەڭبەكتەرى بار. بۇل زەرتتەۋلەر قورىتىندىسى مىناعان سايادى: باستاۋىش مەكتەپتە سينتاكسيس سالاسى بويىنشا وقىتىلاتىن ءبىلىم مازمۇنى ءتىل بىرلىگى تۋرالى لينگۆيستيكالىق ماتەريالدى جۇيەلىك-قۇرىلىمدىق تۇرعىدان سيپاتتاپ، ونى ديداكتيكالىق ماقساتقا ساي جۇيەلەپ، سينتاكسيس مودەلدەرى مەن پسيحولوگيالىق-لينگۆيستيكالىق ەرەكشەلىكتەرىن، ءماتىن تۇزۋدەگى قىزمەتىن جاڭا قىرىنان سيپاتتاۋ ارقىلى جاڭارتۋعا بولادى.

تىلدەگى بولعان، بولىپ جاتقان قۇبىلىستاردى، زاڭدىلىقتاردى سويلەۋ ارەكەتىمەن بايلانىستىرا زەرتتەۋ – بۇگىنگى تاڭدا تەك قانا پسيحولينگۆيستيكانىڭ، پسيحولوگيانىڭ ماسەلەسى ەمەس، لينگۆيستيكانىڭ دا اسا زەر سالىپ زەرتتەيتىن نەگىزگى نىسانالارىنىڭ ءبىرى. بۇعان دالەل 1930 جىلدارى ل.س.ۆىگوتسكيي بالا ءتىلىنىڭ دامۋىن جانە ونىڭ قالىپتاسۋىن بالانىڭ وسۋىمەن، ونىڭ تانىمدىق دەڭگەيىنىڭ وسۋىمەن بىرلىكتە قاراۋ كەرەك ەكەندىگىن ءوز ەڭبەكتەرىندە جان-جاقتى زەرتتەپ، عىلىمي ءىز تاستاپ كەتكەن. سول سەبەپتى دە، وسى عىلىمي نەگىز بالا تىلىنە، ونىڭ ءوسۋى مەن تانىمىنىڭ ءوسۋىن جانە ءتىلىنىڭ دامۋىن بىرلىكتە قاراۋ لينگۆيستيكانىڭ بالا ءتىلىن زەرتتەۋدەگى باعىتىن كۇردەلەندىرىپ جانە ولاردىڭ دامۋ جولدارىنىڭ ءوز ەرەكشەلىكتەرى بارلىعىن تانۋ، بالا ءتىلىن تەك قانا پسيحولينگۆيستيكانىڭ ماسەلەسى رەتىندە عانا ساناماي، ونى لينگۆيستيكانىڭ دا باستى ماسەلەسى ەكەندىگىن تانىتتى [4].

ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇمابايەۆ وقۋلىقتاردا بالانىڭ ءوز بەتىمەن سويلەۋىنە مۇمكىندىك بەرۋ ءۇشىن ونداعى ماتەريال بالا ۇعىمىنا سايكەس بولۋ كەرەك ەكەندىگىن جانە ءومىر كىتاپقا قاراي ەمەس، كىتاپتار ومىرگە بەيىمدەلىپ جازىلۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتقان. وقۋلىقتاعى بەرىلەتىن ماتەريالدار بالاعا، بالانى قورشاعان ورتاعا، ومىردەگى بالا تۇسىنە الاتىن قۇبىلىستارعا جاقىن، جەڭىلدەن اۋىرعا قاراي بەرىلۋگە ءتيىستى، ويتكەنى بالا انا ءتىلىن مەڭگەرۋ ۇدەرىسىندە الدىمەن ءوز زاتتارى، ءوزىن قورشاعان ورتا تۋرالى پايىمداۋى قالىپتاسۋى ارقاسىندا وعان سويلەۋگە دەگەن قاجەتتىلىك پايدا بولىپ، سويلەۋ ءتىلى قاراپايىم سويلەۋدەن كۇردەلىلىككە قاراي داميدى. وسىعان وراي وقۋلىقتاعى تاقىرىپتار، ولارعا سايكەس ماتىندەر بالانىڭ تانىمىنا، جاس ەرەكشەلىگىنە سايكەس بولۋعا ءتيىستى [7، 226 ب.].

مۇنداي وقۋلىقتارعا لينگۆوستاتيستيكالىق ادىسپەن ىرىكتەلىپ الىنعان ماتىندەر بالالاردىڭ پسيحيكالىق دامۋىنا اسەر ەتىپ، ۇلتتىق ءپاتريوتيزمنىڭ، وتانسۇيگىشتىكتىڭ، يماندىلىقتىڭ قالىپتاسۋىنا وتە كۇشتى ىقپال جاسايدى. بالا بويىندا ۇلتتىق پسيحيكا، ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق سۇيىسپەنشىلىك پايدا بولادى. مەملەكەت تاراپىنان مەكتەپ وقۋشىلارىنا جاسالعان قامقورلىقتىڭ ارقاسىندا قازاقستان مەكتەپتەرىندە ۇلتتىق سيپاتتاعى جاڭا بۋىن وقۋلىقتار قولدانىلۋدا.

رەزيۋمە

ۆ ەتوي ستاتە راسسماتريۆاەتسيا ۆليانيە تەكستوۆ ۋچەبنيكوۆ نا وسوبەننوستي پسيحيچەسكوگو رازۆيتيا دەتەي.

Summury

The article is about the influence of texts from the manuals on the children mental development.

پايدالانىلعان  ادەبيەتتەر ءتىزىمى

1 ورازبايەۆا ف.ش .تىلدىك قاتىناس: تەورياسى جانە ادىستەمەسى. – الماتى: ربك، 2000. – 208 ب.

2 ابدىكارىم ت.م. «الىپپە» مەن «انا ءتىلى» وقۋلىقتارىندا ءماتىن ءتۇزۋدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك نەگىزدەرى. پەد.عىل. دوك. .... ديسس. – الماتى، 2000. – 295 ب.

3 سماعۇلوۆا گ. العاشقى وقۋلىقتار. – الماتى: مەكتەپ، 1976. – 58 ب.

4 جۇمابايەۆا ا.ە. باستاۋىش مەكتەپتە قازاق ءتىلى سينتاكسيسىن دامىتا وقىتۋدىڭ عىلىمي-ادىستەمەلىك نەگىزدەرى. پەد.عىل. دوك. .... اۆتورەف. – الماتى، 2009. – 46 ب.

5 گيندين س.ي. ۆنۋترەننايا ورگانيزاسيا تەكستا: ەلەمەنتى تەوريي ي سەمان-تيچەسكيي اناليز: اۆتورەف. .... كاند. فيلول. ناۋك: – م.، 1972. – 23 س.

6 جۇبانوۆ ق.ق. قازاق ءتىلى جونىندەگى زەرتتەۋلەر. – الماتى: عىلىم، 1999. – 581 ب.

7 اياپوۆا ت.ت. سويلەۋ ارەكەتىنىڭ ونتوگەنەزى: سينتاكسيستىك سەمانتيكانىڭ دامۋى. فيل. عىل. دوك. ..... ديسس. – الماتى، 2003. – 295 ب.

 

---