بالجىڭگەر (ءى نۇسقا)
ەرتەرەكتە بايلىق-بەرەكەسى شالقىعان، ءسان-سالتاناتى كەلىسكەن بايسارى دەگەن باي ءوتىپتى. مەكەنى ءور التايدىڭ سالقىن سابات اياسىنا بىتكەن مارقاكولدىڭ شۇيگىن جاعاسى بولسا كەرەك. «ءبىرى كەم دۇنيە» دەگەن ەمەس پە، بايسارىدا تۇياق جالعار، شاڭىراعىنا يە بولار ۇل بولماپتى. ءبىراق، ونىڭ ەسەسىنە اقىلىنا كوركى ساي، جۇرت اۋزىنا ىلىنگەن ايىمكۇل ەسىمدى جالعىز قىزى بار ەكەن. جوققا جۇيرىك جەتكەن بە، بايسارى باي بارعا قاناعات ەتىپ، جالعىز قىزى ايىمكۇلدىڭ تىلەۋىن تىلەپ، بەتىنەن قاقپاي ءوسىرىپتى.
جىلجىپ جىلدار، سىرعىپ كۇندەر ءوتىپ جاتادى. ايىمكۇل ايداي تولىسىپ بوي جەتەدى. بايسارىنىڭ اقىلىنا كوركى ساي قىزى تۋرالى تامىلجىعان ءتاتتى ءسوز اياق جەتەر جەرگە جايىلادى. سودان وزىنە تەڭدەس ومىرلىك جار ىزدەگەن نەبىر ءنانتالاپ جىگىتتەر قىز كورۋگە بايسارىنىڭ ۇيىنە كۇن قۇرعاتپاي اعىلىپ كەلىپ-كەتىپ جاتادى. باتىرى بار، بايى بار، شەشەنى مەن كوسەم بار، بىرىنەن-بىرى مويىن وزدىرعان قىز كورۋشىلەر ايىمكۇلدى كورىپ، كوڭىلدەرى تولىپ، ءسوز سالا باستايدى.
وسى كەزدە بايسارى دال بولادى. بىرىنەن-بىرى يىق اسىرعان وڭشەڭ مىقتىلارعا نە دەپ ءۋاج ايتارىن بىلمەي قينالادى. جالعىزىن قۇتتى ورنىنا قوندىرىپ، كوڭىل ورنىقتىرۋدى نيەت قىلعان بايسارى ەندى قارتايعاندا دۇشپانىمدى كوبەيتىپ، ارتىما زيانىمدى تيگىزبەسەم نەعىلسىن دەپ ۋايىم ەتەدى. مۇنىڭ ءبارىن ىشتەي ۇعىپ جۇرگەن ايىمكۇل اكەسىنە ءسوز سالادى: «ۇيام ۇيدە بولعانمەن، ءورىسىم تۇزدە بولعان سوڭ شارا بار ما؟! شارا بولماعاندىقتان دا، تابيعاتتىڭ دەگەنىنە كونىپ، پەرزەنتتىك ءوتىنىشىمدى بىلدىرۋگە بەل بۋدىم. اكەم ماعان كۇيەۋ تاڭداپ قينالماي-اق، ەرىكتى وزىمە بەرسە ەكەن. ماعان اتاق-داڭق تا، بايلىق-بەرەكە دە، سۇلۋلىق-سالتانات دا تاڭسىق ەمەس. ونىڭ ءبارى ءبىر باسىما بۇيىرعان. سوندىقتان اكەم اياق جەتەر جەرگە جار سالىپ، حان-قارا، بي-تورە دەمەي، كۇيەۋ تاڭدار تويىن جاساپ بەرسە ەكەن»، — دەيدى.
بايسارى جالعىز قىزىنىڭ بۇل تىلەگىنە قارسى بولمايدى: «ءتاڭىرى ماعان ۇل بەرمەدى. ءبىراق ۇلدان كەم ەمەس قىز بەردى. وعان دا شۇكىرانا! ايىمكۇلىم بوي جەتىپ، پەرزەنتتىك ەنشىسىن سۇراعان ەكەن، بەردىم ۇلىقساتىمدى! اياق جەتەر جەرگە جار سالىڭدار! كۇيەۋ تاڭدار تويعا قامدانىڭدار!» — دەپ ريزالىعىن بىلدىرەدى.
سودان كۇيەۋ تاڭدار تويدىڭ مەجەلى كۇنى دە كەلىپ جەتەدى. مارقاكولدىڭ جاعاسىنا جەر قايىسقانداي جۇرت جينالادى. تويعا كيىز تۋىرلىقتى جالپاق قازاقتى بىلاي قويعاندا، ۇرىم مەن قىرىمنان، باعدات پەن مىسىردان، شىن مەن ماشىننان، ءۇندى مەن حوراساننان ۇمىتكەرلەر كەلگەن. بىرىنەن-بىرى اسىپ تۇسكەن ءسان-سالتانات كوز تۇندىرادى.
ءبىر مەزگىلدە كەرنەيلەر تارتىلىپ، داۋىلپاز قاعىلىپ، ورتاعا الەكەدەي جالانعان جارشىلار شىعادى. جۇرتشىلىققا القا-قوتان جاساتىپ، ەڭسەلىلەۋ ورىنعا التىن تاقتا قويدىرىپ، ايىمكۇلگە جول اشادى. كورگەن جاننىڭ كوڭىلىن ءۇيىرىپ، كولدە جۇزگەن اققۋداي سىزىپ كەلىپ تاقتاعا وتىرعان ايىمكۇل باستا دەپ بەلگى بەرەدى. جارشىلار ساڭقىلداي جونەلەدى.
— ۋا، حالايىق، حالايىق! اي مەن كۇندەي ايىمكۇلگە قارايىق. ۇرىم مەن قىرىمنان، باعدات پەن مىسىردان، شىن مەن ماشىننان، حوراسان مەن ۇندىدەن كەلگەن قوناق بار. ەن دالانىڭ ەركىن وسكەن جىگىتتەرى جانە بار. بارلىعىندا ءبىر ماقسات — ايداي سۇلۋ ايىمكۇلدىڭ سىنىنان سۇرىنبەي ءوتۋ. ءبىر عانا شارت بار، اركىم ءوزىن، ەلى مەن جەرىن تانىستىرىپ، ەڭ باستى قاسيەتىن ايتىپ ءوتسىن!
جارشىلاردىڭ حابارىنان كەيىن ۇمىتكەرلەر بىرىنەن سوڭ ءبىرى ورتاعا شىعىپ، قويىلعان شارت بويىنشا وزدەرىن تانىستىرىپ، ەڭ باستى قاسيەتتەرىن ايتا باستايدى. ءبىرى جەتى اتاسىنان بەرى ەل بيلەگەن اۋلەتتەن شىققانىن ايتادى. ەكىنشىسى ءتورت تۇلىك مالىنا جەر قايىسقان باي ەكەنىن تىلگە تيەك ەتەدى. ءۇشىنشىسى التىنى مەن كۇمىسىن تۇيەگە تەڭدەسە، الدى-ارتى تۇستىك جەرگە سوزىلاتىن كەرۋەن بولاتىنىن كولدەنەڭ تارتادى. كەلەسىسى بۇل
دۇنيەدە قارسىلاسى جوق باتىرلىعىن ايتىپ، كەۋدە قاعادى. ەندى ءبىرى جەتى قات جەر استىنىڭ، جەتى جۇرتتىڭ ءتىلىن بىلەتىن عۇلاما ەكەنىن ەسكەرتەدى. تىپتەن، تاعى بىرەۋى قارا سۋدى تەرىس اعىزا الاتىن سيقىر ونەرىن مەڭگەرگەنىن ايتىپ وتەدى...
ايىمكۇل ءارقايسىسىنا ىزەت كورسەتىپ قويىپ، ايتىلعان سوزدەردى ىشتەي ءبىر سىن عىپ وتىرادى.
ءبىر مەزگىلدە قاراپايىم كيىنگەن، ەسىك پەن توردەي كەر ات مىنگەن ءبىر جاس جىگىت ورتاعا شىعادى. كۇنۇزىنعى ءسان-سالتاناتقا كوزى ۇيرەنگەن جۇرت گۋ ەتە قالادى. باتىرلار مەنسىنبەگەن، بايلار تەڭسىنبەگەن شىراي تانىتادى.
— ەن دالانىڭ توسىندە ەركىن وسكەن ەلىم بار. سول ەلدىڭ قاتارداعى قاراپايىم ءبىر پەرزەنتىمىن. ەسىمىم — قاستەر. جاۋ المايتىن، جۇت شالمايتىن داۋلەتىم بار، ول — مەن ءۇشىن ويلانباي جانىن قياتىن دوستارىم. قاشسام قۇتىلاتىن، قۋسام جەتەتىن قاناتىم بار، ول — استىما مىنگەن پىراعىم — بالجىڭگەر! — دەيدى جاس جىگىت.
ايىمكۇل ويلانىپ قالادى. ويلانا وتىرىپ: «راس-اۋ، مال ولەر، دۇنيە توزار. سول ولەر مال، توزار دۇنيەنى قاپەرىنە ىلمەي، دوستارىن ماقتان ەتكەن پەيىلى قانداي كەڭ ەدى، جۇرەگى قانداي اق ەدى!» — دەپ ىشتەي كۇبىرلەيدى. جاي عانا كۇبىرلەپ قويمايدى، نازارى توقتاعان وسى ءبىر كەر اتتى جىگىتتى سىناماق بولادى. سىنىنا تولسا، تاعدىردىڭ جازۋى وسى شىعار دەپ تاۋەكەل ەتپەك.
سول جەردە ايىمكۇل اق ورامال كوتەرىپ، جۇرتشىلىقتان ساۋعا سۇراپ، كەر ات مىنگەن قاستەرگە شارت قويادى: «ءسوزىڭ ۇنادى، جىگىتىم. ەندى ءىسىڭدى سىناعىم كەلەدى. الايدا سىناۋشى جالعىز مەن بولسام، ادىلدىككە قيانات كەلتىرەر ەدىم. سوندىقتان ءىستىڭ سىنى ەكەۋىمىزگە بىردەي ورتاق بولسىن. مەن ءقازىر وسىناۋ قاۋىمنىڭ كوز الدىندا التىن وقالى، جەز تۇيمەلى كۇدەرى تون تىگۋگە كىرىسەمىن. كۇدەرى تون تولىق تىگىلىپ بىتكەنشە استىڭداعى
كەر اتپەن مارقاكولدى اينالىپ شىعاسىڭ. ەگەر ۇلگەرسەڭ، مەن سەندىكپىن!» — دەيدى.
«ۋادە — سەرت، ماقتان — دەرت» دەگەن، سول جەردە ەكى جاق تا سەرتكە ءتاۋ ەتىسەدى. قاستەر كەر اتتىڭ ايىل-تارتپاسىن تارتىپ، ۇزەڭگىگە اياق سالادى، ايىمكۇل ينە-جىبىن قولىنا الادى...
سودان بالجىڭگەرگە قامشى باسقان قاستەر مارقاكولدى كوبەلەي شاۋىپ جونەلەدى. اسپانتاۋدىڭ اڭعارىنا سۇعىنا كىرگەن اينا كولدى اينالىپ شىعۋ وڭاي بولمايدى. ءىز تۇسپەگەن شالعىندى كەشىپ، سىڭسىعان ورماننان وتەدى. كولگە تونە بىتكەن قۇز-جارتاستاردى باسىپ، قارلى شىڭداردان اسادى. قارا قورىس باتپاقتاردى جالداپ، ارقىراپ اققان اق جال تولقىندى وزەندەردەن وتەدى. شىعا شىقسا، قارلى بورانعا ورانىپ، ويعا
تۇسسە، قارا تۇمانعا تاپ بولادى. مۇنىڭ ءبارى ازداي-اق، ورمان-توعاي، تاۋ-تاستىڭ اراسىنان اقىرىپ ايۋ شىعادى، شابىنىپ جولبارىس كەزىگەدى، كۇركىرەگەن قابىلانمەن بەتتەسەدى... وسىنىڭ بارىندە دە قاستەر مىنگەن بالجىڭگەر ناعىز ەرگە سەرىك پىراق ەكەنىن كورسەتەدى. كولدى كوبەلەپ، قيانى جەبەلەپ، قۋسا جەتىپ، قاشسا قۇتىلىپ، شاپقان سايىن شيرىعا تۇسەدى. سودان، كۇن مەن تۇننەن جاڭىلىپ، باتىسى-شىعىس، شىعىسى-باتىس بولعانداي ءبىر مەزگىلدە كوز ۇشىنان بايسارىنىڭ اۋىلى كورىنەدى. شالعىنعا شاشقان جۇمىرتقاداي اعارىپ، القا قوتان قونعان اۋىلدىڭ
قاراسى كورىنگەندە بالجىڭگەردىڭ بەلى كوتەرىلىپ، سوزىلا شابادى. سول بەتىندە جۇلدىزداي اعىپ كەلىپ، قاستەر تىزگىن تارتقاندا، ايىمكۇلدىڭ قاداپ ۇلگەرمەگەن سوڭعى تۇيمەسى قالسا كەرەك.
— سىنىما تولدىڭ، قاستەر. ەگەر سەنىڭ سىنىڭا مەن تولسام، تويىڭدى جاساي بەر! — دەيدى ايىمكۇل.
— سەن دە سىنىما تولدىڭ، ايىمكۇل! قادالماي قالعان جالعىز تۇيمە — ەردىڭ باسشى، ايەلدىڭ قوسشى ەكەنىن مەگزەگەنىڭ دەپ بىلەمىن! — دەيدى قاستەر.
سول جەردە جينالعان جۇرتقا ايىمكۇل ءتىل قاتادى:
— ارداقتى اعايىن! الىستان كەلگەن ءقادىرلى قوناقتار! قىسقا جىپتەي كۇرمەۋگە كەلمەيتىن قىز داۋرەنىمنىڭ قىزىعىنا كۋا بولدىڭىزدار. ەڭ الدىمەن كىندىك قانىم تامعان تۋعان جەردىڭ اتىنان، سونان سوڭ التىن بەسىك ەلىمنىڭ اتىنان العىس ايتامىن. جەڭدىم دەپ جەلىگۋدىڭ، جەڭىلدىم دەپ جاسۋدىڭ قيسىنى جوق. مەن — جالعىز، سىزدەر — كوپسىزدەر. ءبارىڭدى بىردەي قۇرمەتتەسەمدە، ءبىرىڭدى عانا تاڭداعانىمدى ايتقىم كەلەدى. تاعدىرىمدى كەر ات مىنگەن قاستەرگە تاپسىردىم... «تويدان — توبىقتاي بەلگى» دەگەن، بارلىقتارىڭىزعا قالى كىلەم، نار تۇيە، تاي تۇياق باستا عان ءۇش توعىزدان سىي تارتامىن. باسەكەلەس ەمەس، باۋىرلاس بولىپ تاراساڭىزدار ەكەن! — دەيدى ايىمكۇل.
ايىمكۇل مەن قاستەردىڭ سىنىنا دا، سىرىنا دا جۇرت كوڭىلى تولىپ، ريزا بولادى. ەكى جاستىڭ كوڭىل قوسۋى ۇلان-اسىر تويعا ۇلاسادى...
وسى وقيعاعا كۋا بولىپ، ەر جىگىتتىڭ داڭقىن شىعارعان بالجىڭگەردەي پىراقتى كوزىمەن كورگەن كۇيشى «بالجىڭگەر» اتتى كۇي شىعارادى.
ەل ىشىنە «بالجىڭگەر» كۇيىنىڭ ءۇش نۇسقاسى كەڭىنەن تاراعان. كۇيدى جەتە مەڭگەرگەن، اڭىزىن دا جاقسى بىلەتىن دومبىراشىلار بۇل ءۇش نۇسقانى ءبىر كۇي ەتىپ تارتادى. كۇيدى تارتۋ بارىسىندا مىناۋ «بالجىڭگەردىڭ اياعى»، مىناۋ «بالجىڭگەردىڭ شابىسى»، مىناۋ «بالجىڭگەردىڭ جەلىسى» دەپ، كۇيدىڭ سارىنىن تاراۋلاپ، جىكتەپ وتىرادى.
«بالجىڭگەر» كۇيىنىڭ اڭىزى عانا ەمەس، اۋەن-سازى دا درامالى تارتىستى بەينەلەيدى. بىردە مامىرلاپ، بىردە شيرىعىپ وتىراتىن كۇي سارىنى ادام سەزىمىنىڭ كۇردەلى سىرىنا بويلاعانداي.
You Might Also Like
-
ادامگەرشىلىككە جۇگىنە وتىرىپ، نەنى بولسا دا وڭ ىستەسەم، ول ءجان-تانىمدى قاناتتاندىرادى. دەمەك، رۋحاني قۇندىلىقتاردى بويعا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا قابىلداعان دۇرىس شەشىمدەرىمدى - ومىرلىك ۇستانىمىم دەپ بىلە...
-
ايگىلى ەسكەندىر پاتشانىڭ باسىندا قوس ءمۇيىزى بولسا كەرەك. ءبىراق مۇنى ءتىرى جان بىلمەيدى ەكەن. سەبەبى شاشىن الدىرعان سايىن سول شاشىن العان ادامنىڭ باسىن شاپتىرتىپ تاستاپ وتىرىپتى. مۇنىڭ ءمانىسى، ەسكەند...
