InfoHub Logo

باقىتجان قاراتايەۆتى ءبىز - العاشقى زاڭگەر، قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى-دەموكرات ودان بولەك، جەر-سۋ ماسەلەسى بويىنشا قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاعان حالىق جاناشىرى رەتىندە جاقسى بىلەمىز. ال، ونىڭ ءوز ەلى ءۇشىن قانداي اۋىر كەزەڭدەردى باسىنان وتكەرگەندىگىن ءبىرى بىلسە، ءبىرى بىلە بەرمەيدى. ول 1907 جىلى II مەملەكەتتىك دۋماعا ورال وڭىرىنەن دەپۋتات بولىپ قاتىسىپ، قازاق ەلىنىڭ اتىنان ءسوز سويلەيدى.

ءوز ءسوزىن «دەپۋتات مىرزالار!»  دەپ باستاعان زاڭگەردەن باسقا، قىرعىز-قايساق اتىنان بىردە-بىر ادام جۇمعان اۋزىن اشپاي، تەك ەلدىڭ  تەرريتورياسىنا شارۋالاردى قالاي قونىس اۋدارتساق ەكەن دەگەن ويمەن وتىرعانداردىڭ وتىرىسى قاراتايەۆتى قاتتى قايران قالدىرادى. ول مىنا كوپشىلىكتىڭ نەگىزگى ماقساتى - شارۋالاردى ورتا ازياعا قونىستاندىرۋ ارقىلى اگرارلىق قيىندىقتى جويۋ ەكەندىگىن بايقايدى. ازيالىق وبلىستار ىشىندە شارۋالاردى قونىستاندىراتىنداي بوس جەر بار ما، جەردىڭ توپىراعى، اۋا-رايى، تاريحى زەرتتەلدى مە دەپ سۇرايتىن ءتىرى جاننىڭ بولماعاندىعىن بەتكە باسا ايتادى. حالىقتىڭ ويىمەن ساناسپاي، شارۋالاردى قونىستاندىرۋ ب. قاراتايەۆتى اشۋ-ىزاعا بۋلىقتىرادى جانە بۇنى ادىلەتسىزدىك دەپ تانيدى. «جەرگىلىكتى حالىقتىڭ كوزقاراسىمەن ساناسپاي كەلگەن قونىستاندىرۋ قالاي دەگەنمەن دە ادىلەتسىزدىك بولىپ تابىلۋعا ءتيىس، ارينە. ونداي جاعداي ءاردايىم كۇشتىنىڭ ءالسىزدى قاناۋى دەپ قاراستىرىلادى. ءسوز جوق، قىرعىزدار، ياعني قىرعىز-قايساق دەپ اتالاتىندار - ءالى دامۋدىڭ تومەنگى ساتىسىندا تۇرعان قاۋقارسىز حالىق، سول سەبەپتى دە ولارمەن ورتاق ءتىل تابىسۋعا بولادى جانە ولارعا زورلىق كورسەتۋدىڭ ەشقانداي ءجونى جوق. » وسىنداي ءوز ويىنىڭ سوڭىندا شارۋالاردى قونىستاندىرۋدى توقتاتۋ كەرەك ەكەندىگىن اشىق ايتىپ جەتكىزەدى.

اقتار تۇرمەسىنىڭ جالعىز كىسىلىك كا­مە­راسىندا جاتقان قارت قا­را­تايەۆ وزىنە ءوزى: “بولشيەۆيزم وكىمەت با­سىندا قالا الا ما؟ – دەگەن سۇراق قويا­دى. سودان سوڭ، “ول، مەنىڭشە، وزدەرىن ءوز­دەرى وكىمەت ەتكەندەردىڭ تىرشىلىگى توق­تاعانعا دەيىن بيلىكتە تۇرا الادى!” – دەپ ءوز سۇراعىنا ءوزى بويىن تىك ۇستاپ جاۋاپ بەرەدى. “وزدەرىن وزدەرى وكىمەت ەتكەندەر” د­ە­­گەنى – ءوزىن تەمىرتورعا جاۋىپ تاستاعان كازاك اسكەري ۇكىمەتى. . . تار قاپاستا ابدەن شارشاپ، ەركىندىكتى اڭساپ قۇلازىعاننان بەرى جاقىن جولداسى ەتىپ كەلە جات­قان كۇندەلىگىنىڭ بەتتەرىنە ول ودان ءارى: 

“بول­شيەۆيزم ساحنادان اۋىسپالى كەزەڭ­ءنىڭ مىندەتىن وتەپ بارىپ كەتەدى، ول ءوز ورنىن بەيبىت، جاسامپاز جانە سوسياليستىك تۇرپاتتاعى وكىمەت­تەرگە بەرەدى. ازىرگە بولشيەۆيزم كۇللى ەسكى ءارى ىرىپ-شىرىگەن دۇنيەنى كۇيرەتۋشى مانىندە ارەكەت ەتۋدە. ال جاسامپازدار – باسقا ادامدار بولادى. . . ”، – دەپ جازادى. بارلىعىمىزعا بەلگىلى، بولشيەۆيكتەر پارتياسى بيلىكتە 70 جىلدان استام ۋاقىت تۇرعاننان كەيىن عانا بيلىكتەن قۇلاعان. توڭكەرىسپەن باستاعان امىرشىل-اكىمشىلىك عۇمىرىن توڭكەرىسپەن، قادىر-قاسيەتسىز اياقتاعان. سوندىقتان دا، باقىتجان قارا­تايەۆتىڭ 1918 جىلى جازىپ قالدىرعان جازبالارى قازىرگى زاماننىڭ بيىگىنەن قاراعاندا، ءارتۇرلى تۇجىرىمدامالارعا جەتەلەيتىن قىزىق دەرەككوزدەر ەكەنى ءسوزسىز شىندىق. ول ورالداعى بولشيەۆيكتىك جۇمىسشى، شارۋا، سولدات دەپۋتاتتارى وبلىستىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، ءارى ادىلەت كوميسسارى رەتىندە تۇتقىندالعان ەدى. تۇتقىندالعان كۇنى وزىنەن جاۋاپ العان اسكەري ۇكىمەت تەرگەۋشىسىنە با­قىت­جان ءبيسالى ۇلى كازاكتار توڭكەرى­ءسىنىڭ زاڭسىزدىعىن اشكەرەلەپ جاۋاپ بەرگەن ەدى. ونى “ءا”دەگەندە اتۋ جازاسىنا كەسۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان. الايدا، بيلىك ونىڭ ولكەدەگى بەدەلىن ەسكەرمەي تۇرا الما­دى. . . سودان ول 1 جىلعا جاقىن جەكە كا­مەرادا قاماۋلى جاتتى. سوندا دا، ساعىن سىندىرماي، كۇندەلىگىنە: “. . . مەن اسكەري ۇكىمەتكە قازان ريەۆوليۋسياسى مەن كەڭەس وكىمەتىن كازاكتار مۇددەسى ءۇشىن، ءوزارا قىرقىس پەن قانتوگىستى بولدىرماۋ ءۇشىن مويىنداۋدى ۇسىنامىن”، – دەپ جازدى. ءبىراق مىنانى دا ويلاۋ كەرەك، قازاقتاردى جەرىنەن عانا ەمەس، تۇرعان ۇيىنەن، جالعىز باسپا­نا­سى­نان كۇشتەپ شىعارىپ جىبەرىپ جاتىر”. قازاقتار­دىڭ تەك قانا جەر تىستەپ امان قالۋىنا بولا­تى­نىن، سوندىقتان تەزدەتىپ وتى­رىقشى ومىرگە كوشۋىن قاراتايەۆ سول شاق­تا قاتتى ناسيحاتتاعان بولاتىن. مۇنداي ارەكەت بەلگىلى ءبىر اۋىل­دار تو­بى­نىڭ ەگىن ەگۋگە قولايلى القاپ­­تى يگەرۋىنە زاڭ تۇرعىسىنان ەرىك بەرەدى، ال تەلىمدەر اراسىنداعى ەگىستىككە جارا­مايتىن جەرلەرگە مال جايا بەرۋگە بولار ەدى دەپ پايىمدادى ول. . . وكىمەتتىڭ قازاق جەرىندە جۇرگىزىپ وتىرعان  جەر ساياساتى كوشپەلى قازاقتارعا قيىندىق تۋعىزدى. ءيا، شىنىمەن كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا جۇرگىزىلگەن بۇل ساياسات كوشپەلى حالىقتاردىڭ جاعدايىن تىم ناشارلاتتى. جاز جايلاۋ، قىس قىستاۋعا كوشىپ جۇرگەن حالىقتىڭ مالى قىرىلىپ، قيىن كەزەڭدى باستان وتكەرۋىنە سەبەپ بولدى. ب. قاراتايەۆتىڭ ايتۋىنشا، “قىرعىزدار  تەك كوشپەلى حالىق” - دەگەن قاتە پىكىر. قىرعىزداردىڭ اراسىندا كوشپەلى دە وتىرىقشى دا شارۋالار بار. ولاردىڭ كىرپىشتەن باسپانالارى دا بار. ”ولاردى جىلى دا، جايلى قونىستارىنان قۋىپ شىعۋ حالىققا اسا اۋىر تيەدى. ەگەر ارتىق جەرلەرى بولعاندا، ولار ونسىزدا بەرۋگە رازى ەدى”- دەپ حالىق اتىنان ناقتى سويلەيدى. سونداي-اق، قىرعىزداردى كۇشتەپ، ۇيلەرىن تارتىپ الىپ جاتقاندىعىنا قارسى قولىندا ناقتى دالەل بار ەكەندىگىن  ەسكەرتەدى.

قورىتىندىلاي كەلە، ەلدىڭ ارداقتىسىنا اينالعان قاراتايەۆ بار جوعى بەرىلگەن ون مينۋتقا وسىنشاما ماسەلەنى سىيعىزىپ قانا قويماي، سول زامانداعى قارا حالىقتىڭ مۇڭ-زارىن بيلىككە اشىنا ايتىپ جەتكىزە الدى. اششى شىندىقتى  اشىق ايتۋ ول زاماندا ءوز باسىن ولىمگە يتەرمەلەگەنمەن بىردەي ەدى. «اۋزى قيسىق بولسا دا، باي بالاسى سويلەسىن» دەگەن ۇستانىمدى تىلىنە تيەك ەتىپ، قارابايىر حالىقتىڭ توبەسىنە شۇعىلالى كۇن نۇرىن توگە بىلگەن قاراتايەۆتىڭ وجەتتىلىگى مەن حالقى ءۇشىن توككەن ماڭداي تەرى ەل ەسىنەن ەشقاشان ۇمىتىلمايدى.

باقىتجان  قاراتايەۆتىڭ II مەملەكەتتىك دۋمادا سويلەگەن ءسوزىن اشىق حات رەتىندە باسپا ءسوز بەتتەرى - «بولشيەۆيكتىك ورال»، «ورال ءوڭىرى»، «ايقاپ» جۋرنالى گازەتتەرىندە جاريالانادى. وسى «بولشيەۆيكتىك ورال» گازەتىنىڭ جابىلۋىنا  باقىتجان قاراتايەۆتىڭ «اشىق حاتى» تۇرتكى بولدى دەگەن دە سىبىس بار. سوعان قاراماستان، قانداي كەزەڭ بولماسىن، ءوز ەلىنىڭ قامى ءۇشىن، تىنباي جۇگىرىپ تەرىن توككەن، ەشكىمنەن قورىقپاي، تەك اششى شىندىقتى عانا جانىنا بەس قارۋ ەتىپ سايلاعان باقىتجان قاراتايەۆ ناعىز ەر ازامات، نار تۇلعا ەكەندىگىن ءوز حالقىنا قاجىرلى ەڭبەگىمەن كورسەتىپ كەتكەن ەدى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر مەن دەرەككوزدەر ءتىزىمى:

1. قازاقستان ۇلتتىق ەنسيكلوپەدياسى، 5 توم
2. ىسماعۇلوۆ م. “ريەۆوليۋسيا ساربازى” / جالىن، 1989.
3. قويشىبايەۆ ب. “باقىتجان قاراتايەۆ” - الماتى: انا ءتىلى، 1993 - 184بەت.

سابىر شۇعىلا ارىپ قىزى 

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 1 كۋرس 

---