تورعاي قازاقتىڭ لەنينگرادى
سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى قاي حالىقتى الىپ قاراساق تا، سول ەلدىڭ وسىپ-وركەندەۋ جولىندا باسپا ءسوز ماڭىزدى ءرول اتقارعانىن اڭدايمىز. تاسقا قاشالىپ جازىلعان ءارى سارعايعان پاراقتارداعى التىن جازۋلاردىڭ قۇنى مەن ءمانى ەشقاشان جوعالمايدى. بۇل پىكىرىمە تاريحىمىزدان بەلگىلى قازاقتىڭ لەنينگرادى اتانعان «تورعاي» گازەتى دالەل بولا الادى. تورعاي گازەتى 1895 جىلدان باستاپ شىعىپ، 15 جىل سىن ساعاتتا ۇلى كيەلىگى ارقىلى حالىق الدىنداعى ءوز ماقساتىن ورىندادى. ياعني، ءدال وسى كۇنى دۇنيەگە بارشا قازاقتىڭ جوقتاۋشىسىنا اينالعان «تورعاي» گازەتى كەلدى. سان مارتە اقساپ بارىپ، جۇرەلەي ءجۇرىپ ورنىنان قاز تۇرىپ كەتكەن بۇل گازەتتىڭ رەداكتورى ءا. بالعىنبايەۆ بولدى. ونىڭ باستى ماقساتى قايمانا قارا قازاعىن ورگە سۇيرەپ، ويرانى شىققان ورداسىن قايتا تىگىپ، مەملەكەتتىك تۇسىنىكتى حالىقتىڭ ساناسىنا ۇيالاتۋ بولدى. تەك قانا باسشى بولىپ باسقارىپ وتىرمادى، گازەت بەتتەرىنە حالىق ساناسىنا وي سالارلىق ماقالالار جاريالاپ، ءتىپتى، ورىس تىلىندەگى ماتەريالدىردى قازاق تىلىنە اۋدارعان.
اۋىلداردا مەكتەپتەر اشۋ، ساۋاتسىزدىقتى جويۋ ماسەلەلەرىمەن اينالىسقان ءا. بالعىنبايەۆتىڭ باستاماسىمەن اشىلعان بۇل گازەتتە قانداي ماسەلەلەر كوتەرىلىپ، قانداي اقپاراتتار ايتىلدى؟ مىسالى، ونىڭ وسى گازەتتەگى العاشقى قىزمەتى «قارابۇتاقتاعى قىزداردىڭ ورىس قازاق ۋچيليششەسىنىڭ اشىلۋى» ماقالاسىنان باستاۋ الدى. بۇل ماقالاسى ارقىلى ءا. بالعىنبايەۆ بىرىنشىدەن، قازاق قىزدارىنىڭ ءبىلىم الۋىن، وقىپ، ءبىلىم ۇيرەنگەنىن قالايتىندىعىن ايتسا، ەكىنشىدەن ايەلدەردىڭ تەڭسىزدىگى جايلى وزەكتى تاقىرىپتى قوزعايدى. تورعاي وڭىرىندە ورىس-قازاق قىزدار ۋچيليششەسى، سول سياقتى قول ونەر ۋچيليششەسى دە جاستارعا ءبىلىم بەرگەن. ولاردا احمەت بالعىنبايەۆ ۇستازدىق ەتكەن. سول 1895 جىلدىڭ وزىندە تورعاي وڭىرىندە كوپتەگەن اۋىلدىق مەكتەپتەر جۇمىس اتقارىپ، حالىققا ءبىلىم بەرۋمەن اينالىسقان ەكەن. سونىمەن قاتار بارشا حالىققا پايدالى ماتەريالدار اراب الىپتەرىمەن قازاق تىلىندە جاريالانىپ تۇرادى. اششى شىندىقتاردى، ساياسي ماقالاردى ازىلمەن تۇسىندىرە الاتىن فەلەتون مەن ادەبي ماتەريالدار جاريالانىپ وتىردى. دالەل رەتىندە «تۋرگايسكايا گازەتانىڭ» 1904 جىلعى 48-سانىنان باستاپ ءا. بالعىنبايەۆتىڭ باستاۋىمەن جاريالانعان «قىرعىز (قازاق) تۇرمىسىنىڭ وچەركتەرى قازاق قوعامىنداعى توزىعى جەتكەن ادەت-عۇرىپتاردى، دەنساۋلىق ساقتاۋ ىسىندەگى كەمشىلىكتەردى، قازاقتاردىڭ تۇرمىسى مەن قيىندىقتارىن فەلەتون جانرى ارقىلى قازاق ەلىنە پاش ەتتى. وتكەنگە كوز جۇگىرتسەك، قازاق تىلىندەگى ماقالالاردى جاريالاۋ وسى "تورعاي" گازەتىنەن باستاۋ الاعان دەسەم ەش قاتە ايتپاعانىم. بۇل گازەتتە ءبىزدىڭ الىپ تۇلعالارىمىز، ۇلى اقىندارىمىز جايلى قانشاما دەرەكتەمەلەر جازىلدى.
دانا ويلى عافۋ اقىن «تورعاي قازاقتىڭ لەنينگرادى» دەپ مىنە، بەكەردەن بەكەر ايتپاسا كەرەك. گازەتتىڭ 58 سانىنداعى ءبىر ماقالادا تورعاي گۋبەرنياسى بويىنشا ا. ا. كراۆسيەۆ جانە تاعى باسقالارىنىڭ باستاۋىمەن كەدەي، مۇقتاج جاندارعا كومەكتەسكەنى جايلى، قوعامدا بولىپ جاتقان ىندەتپەن بارىنشا كۇرەسۋ جولدارى باياندالادى. «تورعاي گازەتى» كوبىنەسە ەل مەن جەردەگى بايلىقتى، ەل تىرلىگىن، بەيبىت ءومىر ءسۇرۋ كەرەك ەكەندىگىن جازعان. رەسەيدىڭ كەم-جاقسىلىقتارىن ناسيحاتتاي وتىرىپ، وتارلاۋ ساياساتىن تەرەڭنەن جازۋ بولعان. وتكەن عاسىر باسىندا ۇلت مۇراتى، ەل مۇددەسى قاتاڭ سىنعا تۇسكەن كەزەڭ بولعاندىقتان، سول تۇستاعى زيالى قاۋىم وكىلى قازاق جۇرتىنىڭ دا وركەنيەتتى ەلدەردەگىدەي ساۋاتتى بولۋىن قالاپ، ەڭ ءبىرىنشى ۇيقىعا كەتكەن قوعامنىڭ ساياسي ساۋاتىن اشۋعا بەلسەنە كىرىسكەن بولاتىن. وسى باعىتتا ۇلتتىڭ جوعىن جوقتايتىن، ۇلتتىق يدەيانى، بوستاندىق پەن ەركىندىكتى ناسيحاتتاي الاتىن ءباسپاسوزدىڭ ءرولى ەرەكشە سەزىلگەن ەدى.
قورىتىندىلاي كەلە ايتارىم، ەل بىرلىگى سىنالار تۇستا «تورعاي گازەتى» حالىققا دەمەۋ بولا الدى، قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋدا ايانىپ قالمادى. ءدال وسى گازەت ءمىردىڭ وعىنداي وتكىر سوزدەرىمەن قازاقتىڭ ساناسىن وياتا الدى، ەل تاۋەلسىزدىگى مەن دەربەستىگى ءۇشىن شىرىلدادى. مىنە، سول سەبەپتى تاريحتىڭ تالاي دۇربەلەڭىن باسىنان كەشىرگەن بۇل گازەت حالىقتىڭ جانشىلىپ بىتكەن اۋىر بەينەسىن، قايعى مەن مۇڭعا، وكىنىشكە تولى اۋىر ءحالىن گازەت بەتتەرىنە ءتۇسىرۋ ارقىلى، ءدال وسى سىناققا تولى قيىندىقتان شىعۋ جولىن ىزدەدى. جىلدار بويعى ەزگىدەن قاجىپ، رۋحاني قالجىراي باستاعان قازاق دالاسىندا ۇلتتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋگە ۇندەيتىن، ۇلتتىق يدەيانى ناسيحاتتايتىن «تورعاي» سەكىلدى گازەتتەر ءبىزدىڭ ماڭگىلىك رۋحاني ازىعىمىز بولىپ قالا بەرەدى.
پايدالانعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى
1. ق. بەكحوجين “قازاق ءباسپاسوزىنىڭ دامۋ جولدارى”
2. ق. بەكحوجين “قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنىڭ وچەركى” (1860-1958) الماتى “مەكتەپ” 1981
3. اتابايەۆ ق. قازاق ءباسپاسوزى قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى (1870-1918). عىلىمي مونوگرافيا. – الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى، 2000. -358 بەت
قالدىبايەۆا بالعىن قايرات قىزى
ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى 1-كۋرس
You Might Also Like
-
1888 جىلدان باستاپ 1902 جىلدىڭ كوكتەم مەزگىلىنىڭ ورتاسىنا دەيىن ومبى قالاسىندا رەسمي تۇردە شىعىپ تۇرعان گازەت ول – «دالا ءۋالاياتى گازەتى». بۇل گازەتتىڭ الدىنا قويعان جالعىز ماقساتى...
-
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى (1885-1935) قازاقتىڭ اسا كورنەكتى اعارتۋشىسى، اقىن، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى، كازاق ەلىنە ەڭبەك سىڭىرگەن. جاس كەزىنەن ءوز بەتىنشە العا تالپىنىپ، وقۋ وقىپ، ءبىلىم العان.
