الاش ويىنىڭ نايزاعالى تۋ ۇستارى
گازەت، جۋرنال وقىساڭ،
كوزىڭدى، قازاق، اشاسىڭ،
دۇنيە ءحالىن بىلمەسەڭ،
ىلگەرى قالاي باساسىڭ.ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ
فانيگە كەلگەنىمىزدەگى ءبىزدىڭ مەجەمىز قانداي؟
قاراكوك مىناۋ، القاراكوك فانيگە كەلگەندەر كوپ، كەلمەگەندەر كوبىرەك. كەلدىك. كوردىك. جەدىك. تويىندىق. ەندىگى ساۋال بۇلىعىڭىر سانانىڭ كومەسكىلەنگەن كوكىرەك كوزى قايتكەن جاعدايدا اشىلار ەكەن؟ سانا دا سىلتىدەي تۇنعان سۇلىڭگىر تىنىشتىققا “رۋحاني جارىلىس” جاساساق تامشىداي عانا تامىزىق تامار ما ەكەن؟ مۇمكىن ءدال وسى تامىزىقتان كەيىن بويدى كەرنەگەن نامىستان جۇرەك كوزىندە تولقىنىس تۇتانار... بالكىم...
بىلەمىز دۇنيە ءجۇزى تولعان حالىق، سول حابار-وشاردى، حالىقتىڭ حال-جايىن، شارۋالارىن تۇگەل جايىپ بەرەتىن گازەت پەن جۋرنال ەكەنى حاق... جانە “گازەت حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى” دەسەك كەڭەستىك كەزەڭنىڭ شىنجىرىن تاعىنعان تۇلعالى دۇلەي ۇلت كوسەمدەرىنىڭ ءمىردىڭ وعىنداي سۇلەي جازبالارىمەن بەيبىت كۇنگە جەتكەنى ءمالىم.
سانادان تۇتانعان ساۋالعا ناقتى ءالى جاۋاپ الا المادىق.... ءدال وسى زاماتتا ناقتى كوڭىل كوكسەگەن ماسەلەمىزگە كوشەيىك. ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇلى قامشەرگى، تۋ ۇستارى بولعان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ“ ءبىزدىڭ ماقساتىمىز “ اتتى ماقالاسىن دا ساياسي قۇنىستىڭ جاۋىرىن قالاي جازدى؟
الداعى تالداۋىمىز دا شامامىز كەلگەنشە تارقاتىپ تالداپ كورەلىك.
ءمىرجاقىپ مەجەسى.
220 دەپۋتات ۆىبورگ قالاسىندا “بەلۆەدەر” قوناق ۇيىندە جينالىس وتكىزەدى. ۆىبورگ ۇندەۋىندە پاتشاعا باعىنباۋعا شاقىرعان || نيكولاي پاتشا قارسى ۇيىمداستىرعان ساياسي شاراعا الاشوردا ءاليحان بوكەيحانوۆ قاتىسادى... سەبەبى، رەسەيدەگى جۇيە وزگەرمەي، قازاق اۆتونومياسىنا قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەستىگىن تۇسىنگەن ەدى. 1906 جىلدىڭ 9 شىلدە ۆىبورگ ۇندەۋىن |ء-شى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ زاڭسىز تاراتىلعان دەپ تانىعان دەپۋتاتتاردىڭ 1906 جىلدىڭ 9 شىلدەگى حالىققا جولداعان ۇندەۋى. 1ء-شى دۋمانى || نيكولاي پاتشا 1906 جىلى كۇشتەپ تاراتتى. بۇل ۇندەۋ ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحانوۆ تۇبەيگەيلى قارسى بولدى... ۇلت مۇراتىنا جولىندا ەشتەڭەدەن قايمىقايتىن تۇلعا، الاشقا بوداندىقتىن شىرماۋىنا شىرمالالعان بوستاندىقدى اپەرۋدە ءاليحاننىڭ سەنگە ەكى ادام بولدى. ونىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، جانە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ.
1905 جىلداردان كەيىن الاش قوزعالىسى ءوربي باستايدى عوي. سول كەزەڭ قازاق ەلىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن، قايعى - قاسىرەتىن “ قارقارالى پەتيسيا” دەگەن قۇجات قابىلدانعان بولاتىن. بۇل قۇجاتتىڭ وربىۋىنە دە ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوسقان. تۇپكى ماقساتى قازاقتىڭ قۇرىپ كەتكەن رەسەي قۇرامىندا بولسا دا ءوزىنىڭ دەربەستىگىن الىپ شىعۋ.
مىنەكەي وسى ماسەلەر ماقالانىڭ جازىلۋىنا تۇرتكى بولعان سوتقاۋىلداي سەبەپ... ال ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆ سول ساياسي يدەيانىڭ ۇلتتىق رۋحتىڭ ۇلى قامشىگەرى بولدى. ءمىرجاقىپتىڭ وتتى سوزدەرى ءار قازاقتىڭ جانىنا جەتتى. تىتىرەندىردى، شىمىركەندىردى، ۇرەيلەندىردى، نامىستاردى. ونىڭ ءسوزى ساناداعى نايزاعاي جارقىلىنداي لاپ بەردى. جۇرەككە ىستىق قان ۇيالتاتتى. ناعىز ساياسي يدەيا، وندا ۇلتتىق رۋح بولعانىمەن. ىستىق قان، وتتى نايزاعاي، قۋاتتى كۇش بولماسا، سەرپىندىرەتىن جىگەر بولماسا بۇل ماقالا ماعان، باسقاعا اسەرى بولماس ەدى.. جانە اركەتسىز قالار ەدى. ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ پۋبليسيستيكاسى الاش ويىنىڭ وتتى، نايزاعايلى تۋ ۇستارى...
“ەڭ الدىمەن قازاق حالقى - رەسەيگە تاۋەلدى حالىق.... ” دەپ ايتۋىننىڭ وزىندە ءزىلزالاعا تۇنىپ تۇرعان قان-قىزىل سويلەم ەكەنى كورىنىپ-اق تۇر. ۇلت الدىنداعى، ەل الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەننەن كەيىن جازعانى، سول كەزدەگى پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىسىمىنا قاراماي ءسوز بوستانداعى ءوز بوستاندىعىم دەپ جوساداي قىپ-قىزىل ءسوزدى پاراققا توگە سالدى. بۇل ءسوز ەمەس، قازاقتىڭ قانى، جان ايقايى دەر ەدىم...
“قازىرگى كەزبەن سالىستىرساق بۇل سوزدەردىڭ ءبىرى دە ايتىلماس ەدى عوي “ دەگەن وي سانانى تۇيرەپ الدى.
سەركە گازەتى جانە ءبىزدىڭ ماقساتتىمىز ماقالاسى.
(ماقالا تالداۋىنىڭ جالعاسى)
ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ مىنادى كەرەمەت ءسوزى بار: “ۇلت ءىسى دەگەندە ءۇساق-ىرى دەگەن بولمايدى. ءاربىر ۇساق ءىس ۇلتقا ادال اتقارىلسا ۇلى بوپ سانالادى.” سوندىقتان اركىم ءوزىنىڭ ورنىندا ۇلتقا ادال قىزمەت ەتەتىن بولسا، ۇلىعى ارتادى دەگەن يدەيانى مەڭزەيدى.
1907 جىلى سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا زاگورودنىي 43 داڭعىلىندا، انتوكولسك باسپاحاناسىن دا “سەركە” گازەتى جارىق كوردى. ءدال وسى سەركە گازەتىنىڭ ەكىنشى تارالىمىن دا ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلىنىڭ اتى شۋلى “ ءبىزدىڭ ماقساتتىمىز” اتتى ماقالاسى بۇركەنشىك ماديار ەسىمىمەن جارىق كورگەن بولاتىن. بۇل ماقالادا ورىس يمپەرياسىنىڭ نەگىزگى پيعىلىن اشكەرەكەلەيدى جانە اشكەرە ەتتى. ءبىراق، ماقالدا “ساياسي قىلمىس بەلگىلەرى “ بار دەپ گازەت امپەسكەلەنىپ جابىلىپ قالادى.
ماقالانىڭ نەگىزگى ويى “ جەر، جەر جانە جەر”.
جەر - وتان.
جەر سول الاش ەلىنىڭ كۇن كورۋىنە مۇمكىندىك بەرەتىن قازىنا.
جەر - اۋا.
جەر - گەو-ساياسي كەڭەستىك.
ءبىرىنشى، وسى جەردىڭ نەگىزىندە الاش جۇرتى ءوزىنىڭ تاڭداعان تاريحي داڭعىل جولى بويىنشا دامۋ ۇلەسىن انىقتايدى. جانە مۇمكىندىك بەرەدى...
ەكىنشى، جەردىڭ استىنداعى، ۇستىندەگى جانە اسپانداعى يگىلىك الاش جۇرتىنا قىزمەت جاساۋ كەرەك. ءاربىر قازبا بايلىق الاش ەلىنىڭ ءار ازاماتىنا تۇيمە بولىپ قادالۋى كەرەك.
ءۇشىنشى، ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىك كەرەك.
ءتورتىنشى، الاش مەملەكەتىن دە مەملەكەت قۇرۋشى ەل، ۇلت ءوزىنىڭ ەرەكشەلىك دەڭگەيىن ساقتاۋ كەرەك جانە باسىم تۇرۋ كەرەك. بۇل ءدىن، ءتىل جانە ءدىل.
بەسىنشى، ءداستۇرلى قازاقي زاڭعا نەگىزدەلگەن، ياعني تاۋەلسىز عىلىمعا نەگىزدەلگەن ۇلتتىق دەموكراتيالىق مەملەكەت قۇرۋ...
ءبىزدىڭ ماقساتىمىز قانداي؟
ءيا، ءقازىر تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك. ۇلت كوسەمدەرىنىڭ اڭساعان مەجەسى مەن ايداي الىستاعى اق بوياۋلى ارمانىنا قول جەتكىزدىك. احمەت بايتۇرسىنوۆ: - قينالمايدى اباقتىعا جاپقانى، قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى. ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارىنەن ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى، دەپ-اۋ. جازىقسىز جاپا شەككەندەر تىرىلمەدى. ورنى تولماس وراسان وبال دۇنيە...
“ الىسپاعان، جۇلىسپاعان بوستاندىق اتىنا مىنبەيدى، بۇعاۋدان بوسامايدى، ەر قۇلدىقتان، ايەل كۇڭدىكتەن شىقپايدى، مالىنا دا، باسىنا دا نە بولمايدى!”
بۇل ءحالدى ءاليحان بوكەيحانوۆ ءوزىنىڭ “قىر بالاسى” دەگەن بۇركەنشىك اتپەن باياعىدا جازىپ كەتكەن.
شەرحان مۇراتازا ايتقانداي “ سول بوستاندىقتىڭ اتىنا شىنداپ مىندىك پە ەكەن؟”
ءبىز مىنا موينىمىزداعى ۇلى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ ءجۇرمىز بە ءوزى؟ اجال جاقىنبىز با، الدە ومىرگە ءبىر تابان جاقىنبىزدا ءبىر تاڭىرگە ايان. اجال جەلكەلەپ اكەتكەن دە، قاراڭعىلىق تا قۋ تىزەمىز قۇشاقتاپ قالمايىق.
P.S. گۇلنار ءمىرجاقىپ قىزى مىناداي ءبىر ەستەلىك بار: “1829 جىل. قىزىلورادا. ۆوكزالعا كەلدىك. قىزىل ۆاگون تۇر. تەرەزەلەرى قورشاۋلى، سىرتىندا كۇزەتشىسى بار. مەنىڭ داۋسىمنان اكەم، تەرەزەدەن بىزگە قارايلادى. مەن اكەمدى كورگەن دە قۋانىشتان جىلاپ جىبەردىم. “ جىلاما، اينالايىن باسىم ءبۇتىن، دەنىم ساۋ بولسا ءالى-اق كەلەمىن” دەگەنى سول ەدى پويىز رەلس بويىمەن قوزعالىپ كەتتى. اكەم دە سوندا سوڭعى رەت كوردىم” دەيدى. كوزىمە ساراڭ جاس تىعىلىپ، كىرپىگىمە ءىلىنىپ قالدى. جانىڭ پەيىشتىڭ تورىنەن ورىن العاي، الاش ويىنىڭ نايزاعايلى تۋ ۇستارى ءمىرجاقىپ دۋلات ۇلى!
باتىستىڭ سامال جەلىنەن كوكىرەگىمدى كەرە كەڭ تىنىس الدىم.
ايتىلماعان دۇنيە كوپ، ءبىراق وسىمەن ءتامام.
05 اپقان 2023 جىل
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
اتابايەۆ ق. قازاق ءباسپاسوزى قازاقستان تاريحىنىڭ دەرەك كوزى عىلىمي مونوگرافيا - الماتى: قازاق ۋنيۆەرسيتەتى 2000-358 ب
جاقسىلىق ءمادي
You Might Also Like
-
باقىتجان قاراتايەۆتى ءبىز - العاشقى زاڭگەر، قوعام قايراتكەرى، اعارتۋشى-دەموكرات ودان بولەك، جەر-سۋ ماسەلەسى بويىنشا قازاقتىڭ مۇددەسىن قورعاعان حالىق جاناشىرى رەتىندە جاقسى بىلەمىز. ال، ونىڭ ءوز ەلى ءۇش...
-
تۇلەكتەر وقۋعا قۇجات تاپسىرماستان بۇرىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ شەكتى بالىن ءبىلىپ العانى ءجون. بۇل جايىندا ۇلتتىق تەستىلەۋ ورتالىعىنڭ ديرەكتورى رۋسلان ەمەلبايەۆ ءمالىم ەتتى.
