InfoHub Logo

قۇراقبايەۆ ماقسات،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، 7م02207-ارحەولوگيا جانە ەتنولوگيا ماماندىعىنىڭ 2 كۋرس ماگيسترانتى
عىلىمي جەتەكشىسى: ت.ع.د.، پروفەسسور تولەۋبايەۆ ءا.ت.

قولا ءداۋىرىنىڭ سولتۇستىك جانە باتىس قازاقستان تايپالارىنىڭ تاريحي ومىرلەرى ءوزارا تىعىز بايلانىسا وتىرىپ دامىدى. بۇل ايماقتا ب.ز.د 2 مىڭجىلدىقتا اندرونوۆتىق (الاكولدىك) تايپالار مەكەن ەتتى. ولار نەگىزىنەن مال شارۋاشىلىعى جانە ەگىنشىلىكپەن اينالىستى. سول داۋىردە شارۋاشىلىقتىڭ جاقسى دامۋىنا بايلانىستى، شارۋاشىلىققا تۋرا كەلەتىن قۇنارلى شۇيگىن جەرلەر تاپسىزدىعىنا الىپ كەلدى. ەسكى تايپالاردىڭ ورنىنا باسقا تايپالار كەلدى، وزدەرىنىڭ ۇيلەرىن قولدانا وتىرىپ، ەسكى قۇرىلىستار پايدالانۋسىز قالدى. وسىنىڭ ارقاسىندا، سولتۇستىك جانە باتىس قازاقستاندا مەكەن ەتكەن اندرون تايپالارىنىڭ قونىس ەتكەن مەكەندەرى كوپ قاباتتى ەسكەرتكىشتەرگە اينالدى [1، س. 6.].

قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىنەن تابىلعان بۇيىمداردىڭ ىشىندە ءجۇزى جۇقا تاس بالتالار،ۇشكىر جانە تالدىڭ جاپىراعى تارىزدەس جەبە ۇشتارى (ۆيشنيەۆكا-1)، (قارلىعا-1)، رەتۋشپەن جاسالعان سىدىرعىشتار جانە قىرعىشتار كەزدەسەدى. سۇيەك بۇيىمدار بۇرىنعىسىنشا كەڭىنەن پايدالانىلادى. ۆيشنيەۆكا-1قونىسىنان تابىلعان، بۇلاننىڭ مۇيىزىنەن جاسالعان كۇرەكشە بىرەگەي دۇنيە، سۇڭگى دە تاماشا وڭدەلگەن. الدىڭعى قولا ەسكەرتكىشتەرىندەگى ىدىستار قۇتى سياقتى، ءتۇبى جايپاق. سول  زامانعا جاتاتىن ىدىستاردىڭ ءبىرىنشى توبىنا بەسكول-1، 5، ۆيشنيەۆكا-1، پەستروە قونىستارىنان  جانە كومبە بەيىتتەردەن تابىلعان ىدىستارعا توقىما-شۇڭقىرشا كەراميكا ءتان. ونىڭ ەن كوپ تاراعان ەلەمەنتتەرى –ءۇشبۇرىشتى، ءتورتبۇرىشتى، سوپاقشا كەلگەن الۋان ءتۇرلى شۇڭقىرشا ويىقتار. ورنەك ىدىستاردىڭ ءبۇيىرى مەن تۇبىنە سالىنعان. سۋرەت ءتۇسىرۋ ءۇشىن ءبىر ەلەمەنت  پايدالانىلادى. كەراميكانىڭ باسىم كوپشىلىگىندە دورەكى ماتانىڭ ءىزى بار. ىدىستاردىڭ ەكىنشى توبىندا – ۆيشنيەۆكا-1، پەتروۆكا-1، التىن كۇز، قارلىعا-1 قونىستارىنان شىققان ىدىستاردا تاراق ءتارىزدى قالىپپەن جانە تاياقشامەن تۇسىرىلگەن سۋرەتتەر باسىم. ورنەكتەر تىك، كولدەنەڭ، سيرەك سىزىقتاردىڭ، بويلاي سىزىلعان بۇرالاڭ سىزىقتاردىڭ شيماقتالعان ءۇش بۇرىشتاردىڭ قيۋلاسۋىنان قۇرالادى. ىدىستاردىڭ ءبۇيىرى عانا ورنەكپەن قاپتالعان، ال ءتۇبىنىڭ ساندەلۋى سيرەك كەزدەسەدى. ىدىستاردىڭ ەكى توبىنىڭ اراسىنداعى بۇل ايتىلعان وزگەشەلىكتەر ولاردىڭ ءار زامانعا جاتاتىندىعىنان تۋىندايدى [2، س. 18-32.].

كوپ قاباتتى قونىستاردى (الەكسەيەۆسكوە [3، س. 156-164.]، سادچيكوۆسكوە [4، س. 152-181.]، نوۆونيكولسكوە-1، ياۆلەنكا-1، پەتروۆكا-2) جانە سولتۇستىك قازاقستانداعى الەكسەيەۆسكوە ، سەميپالاتنوە قورىمدارىن، اقتوبە وبلىسىنداعى تاستىبۇتاق قورىمى مەن قونىسىن [5] زەرتتەگەندە ودان كەيىنگى كەزەڭدى سيپاتتايتىن كەشەندەر الىندى. سوڭعى كەزەڭ اندرونوۆتىق-قيمالىق ورتاق مادەنيەتتىڭ بەلسەندى ءوزارا ىقپالىمەن سيپاتتالادى. باتىس قازاقستاننىڭ مادەنيەتىندە ەدىل بويىنىڭ قيما مادەنيەتى، ال سولتۇستىك قازاقستاننىڭ مادەنيەتىنە ورتالىق جانە شىعىس قازاقستاننىڭ اندرونوۆ مادەنيەتى كۇشتى ىقپال جاسايدى. وسىنداي ءوزارا ىقپالدىڭ ىزدەرى بۋراباي [6، س. 220-230.]، بۇيرەككول [6، س. 241-247.]، بورلىق [7، س. 154-163.]، پەتروپاۆل [6، س. 259-263.] قورىمدارىندا جاقسى بايقالادى. ءبىر قاباتتى بەسكول-4 قونىسىن قاراعاندا سوڭعى شىعىس قازاقستان تايپالارىنىڭ ىقپال-اسەرىن شالعاي باتىستان دا – قىركەلدى مەن تەرەكلى وزەندەرى بويىنداعى قورىمداردىڭ ماتەريالدارى بويىنشا دا اڭعارۋعا بولادى [3، س. 172-215.].

قابىرلەردەگى ىدىستاردىڭ سانى بىردەن بەسكە دەيىن، ءبىراق كوبىنەسە ەكەۋ بولىپ كەلەدى. ءداستۇر بويىنشا ىدىس جەرلەنگەن ادامنىڭ باس جاعىنا قويىلاتىن بولعان. سونداي-اق قولا بىلەزىكتەر، ۇنتاقتان قاتىرعان مونشاقتار، قابىرشاقتان جاسالعان ساندىك زاتتار، توپايلار تابىلدى. بەس بەيىتتەن مالدىڭ سۇيەكتەرى شىقتى. سولتۇستىك قازاقستاندا ەكى الاكولدىك قورىم: توبىل وزەنىندەگى الەكسەيەۆسكوە جانە ەسىل وزەنىندەگى سەميپالاتنوە قورىمى قازىلدى. سەميپالاتنوە سەلوسى جانىنداعى قورىم قابىرلەردىڭ ۇستىنە توپىراق ۇيىلگەن تومپەشىكتەردەن تۇرادى. قورىم الاڭىنىڭ ورتالىق بولىگىندە ءىرى شۇڭقىرلار جاتىر، ولارعا بالالاردىڭ مولالارى ورنالاسىپتى. مولالاردىڭ بىرىنەن التى قىش ىدىس، ەكى قولا پىشاق، التى جەبەنىڭ سۇيەك ۇشى، ايىلباس، مونشاقتار، قولادان بۇراندا تارىزدەندىرىلىپ جاسالعان ساندىك زاتتار شىقتى.

سۇيەك قالدىقتارىنا قاراعاندا، ولىكتى جەرلەردە مىندەتتى تۇردە ءۇي جانۋارلارى، ادەتتە قوي قۇرباندىققا شالىنىپتى. ولگەن كىسىگە قويدىڭ ومىرتقالارى مەن سيراقتارى قالدىرىلىپتى. مۇندا، وبا تۇبىندەگى الاڭدا، ەكىدەن توعىزعا دەيىن ىدىس قويىلىپتى.

تاماق سالىنعان ىدىستى تاماعىمەن جەرگە كومۋگە بايلانىستى تابىنۋ عۇرىپتارىنىڭ بولعاندىعىنا الەكسەيەۆكا سەلوسىنىڭ ماڭىنان تابىلعان زاتتار ايقىن دالەل بولا الادى. بۇل قورىم قونىسپەن جانە قۇربان شالۋ ورنىمەن بىرگە توبىل وزەنىنىڭ سول جاق جاعاسىندا قوستاناي قالاسىنا جاقىن جەردە ورنالاسقان. ەرەسەكتەر مەن بالالاردىڭ لاقاتتارىنان، ادەتتە لاقاتتىڭ شىعىس شەتىنە، ولىكتىڭ باس جاعىنا قويىلعان ەكى-ەكىدەن قۇمىرا شىقتى. زاتتاي قۇرال-سايماندار ىشىندە قولا جانە ۇنتاقتان قاتىرىپ جاسالعان مونشاقتار، سامايعا تاعاتىن بۇراندا ىلمەشەكتەر، بىلەزىكتەر، رومب ءتارىزدى قاپتىرمالار بار. قابىرلەردىڭ بىرىندەگى ماتەريالدار بويىنشا ءبىر داۋلەتتى ايەلدىڭ كيىمىندەگى ساندىك زاتتار قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇكىل كيىمىنە قولا نەمەسە ۇنتاقتان قاتىرىپ جاسالعان مونشاقتار، جارتى شار ءتاىزدى قولا قاپتىرمالار، قىرلى تىزبەكتەر تىگىلىپتى. اياعىنىڭ ۇستىندە جىلىنشىك تۇسىندا تىزىلگەن مونشاقتار بولسا كەرەك. اياق كيىمى جارتى شار مەن رومب ءتارىزدى قاپتىرمالارمەن ساندەلىپتى. «موينىندا شەتىندە تەسىكتەرى بار، دوڭگەلەتە يىلگەن قولا وڭىرجيەك، ودان ءبىراز جوعارىراقتا ۇلكەن ساقينا ءتارىزدى كۇمىس سىرعالار بار. شەتىندە تەسىكتەرى بار سەگىز دوڭگەلەك سوپاقشا قاپتىرما يىعى مەن باسىنىڭ ماڭىندا شاشىلىپ جاتىر. وسى جەردە ومىراۋعا تاعاتىن جالپاق تاسپاعا قولا قاپتىرمالار قاپتالعان وزگەشە ءبىر ساندىك زاتتىڭ قالدىقتارى مەن ۇنتاقتان قاتىرعان كوپتەگەن مونشاقتار بولدى. بىلەكتەرىنە جانە قارىنا شەتى بۇراندا تۇرىندە قايىرىلعان ەكى قولا جۇزىك، ولاردىڭ جانىنان قىرلى قولا تىزبەكتەردىڭ كاتارلارى تابىلدى. ارقاسىنان بۇرىمدارىنا ىلىنگەن ءتورت قولا جاپىراقشا شولپى تابىلدى» [4، س. 68-69.]. توبەنىڭ ەڭ بيىك جەرىندە قاسيەتتى ورىن بولعان: بۇلارعا كەراميكانىڭ ءىرى فراگمەنتتەرىنەن جاسالعان قاقپاق جابىلعان ءبىر نەمەس ەكى ىدىس قويىلىپتى. قۇربان شالۋ ورنىنداعى دامۋىنداعى بۇدان كەيىنگى كەزەڭ بۇد جەرگە اندرونوۆتىق تۇرعىنداردىڭ كەلۋىنە بايلانىستى.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر ءتىزىمى:

1. زدانوۆيچ گ.ب. برونزوۆىي ۆەك ۋرالو-كازاحستانسكيح ستەپەي. – سۆەردلوۆسك: كرانت،1988. – 184 س.
2. گريازنوۆ م.پ. پوگرەبەنيا ەپوحي برونزى ۆ زاپادنوم كازاحستانە // كازاكي. ماتەريالى وسوبوگو كوميتەتا پو يسسلەدوۆانيۋ سويۋزنىح ي اۆتونومنىح رەسپۋبليك. – لەنينگراد، 1927. – ۆىپ.ءىى. – س. 2-23.
3. كريۆسوۆا-گراكوۆا و.ا. الەكسەيەۆسكوە پوسەلەنيە ي موگيلنيك. – تر. گيم. – موسكۆا: 1948. №17. – س. 156-164.
4. كريۆسوۆا-گراكوۆا و.ا. سادچيكوۆسكوە پوسەلەنيە // ميا، 1951. №21. س. 152-181.
5. سوروكين ۆ.س. موگيلنيك برونزوۆوي ەپوحي تاستى-بۋتاك ءى ۆ زاپادنوم كازاحستانە. – ميا، 1962. №120.
6. ورازبايەۆ ا.م. سيەۆەرنىي كازاحستان ۆ ەپوحۋ برونزى. تيياە ان كازسسر، 1958. ت.5. – س. 220-263.
7. زدانوۆيچ س.يا. موگيلنيك ەپوحي برونزى بۋرلۋك ءى // پو سلەدام دريەۆنيح كۋلتۋر كازاحاستانا. – الما-اتا: ناۋكا، 1970. – س. 154-163.
8. زدانوۆيچ گ.ۆ. نوۆوە پوكولەنيە ەپوحي برونزى ۆ سيەۆەرنوم كازاحستانە // پو سلەدام دريەۆنيح كۋلتۋر كازاحستانا. – الما-اتا: ناۋكا، 1970. – س. 147-153.
9. اكيشيەۆ ك.ا. پامياتنيكي سيەۆەرنوگو كازاحستانا. تيياە ان كازسسر، 1959. ت.7. – س. 18-19.
10. چەرنيكوۆ س.س. دريەۆنەە گورنوە دەلو ۆ رايونە گ. ستەپنياك. يزۆ. ان كازسسر. 1949. ۆىپ.ءى. – س. 13-32.
11. ورازبايەۆ ا.م. پوسەلەنيە چاگلينكا (شاعالالى). نەكوتورىە فورمى ي تيپى جيليشش // پو سلەدام دريەۆنيح كۋلتۋر كازاحستانا. – الما-اتا: ناۋكا، 1970. – س. 129-146.

---