InfoHub Logo

تامىرىن تەرەڭنەن تارتقان قازاق حالقىنىڭ كەڭ بايتاق، دارحان دالاسى دانىشپان، ۇلى ويشىل، قىلقوبىز بەن دومبىرانىڭ قۇلاعىندا ويناعان اقىن-جىراۋلار مەن كەمەڭگەرلىگى ءبىر توبە تۇلعالاردان استە كەندە ەمەس. سونداي تۇلعالادىڭ ىشىندە ەڭ ءبىرىنشى ەسىمى اتالاتىن تۇلعا – اسان قايعى ءسابيت ۇلى. ول قازاق حالقىنىڭ دانىشپان اقىلگوي جىراۋى، ءوز ءداۋىرىنىڭ ابىزى، باس ءبيى. قازاقتىڭ كوك اسپانىندا ششوقجۇلدىزداي جارىق ەتكەن شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ ايتىنشا قازاق حالقىنىڭ قامىن، بولاشاعىن ويلاعان «دالا فيلوسوفى»، وسىنداي ويشىل، ەل قامىن جەپ، قايعى-قاسىرەت كەشكەن اسان اتىنا كەيىن «قايعى» ءسوزى قوسىلىپ اڭىزدالىپ كەتكەن.

اسان قايعى – بارشا دالا دانالىعىن بويىنا سيدىرعان جانە سايىن ساحارادا عالامات عۇمىر كەشكەن تاماشا تۇلعا. ونىڭ نەگىزگى ارمانى – حالىققا جايلى قونىس ىزدەۋ. دالا فيلوسوفى اسان قايعى ءوز زامانىنداعى قوعامدىق ومىرگە ۇڭىلە قاراپ، حالىقتىڭ تارتىپ وتىرعان اۋىر ازابىن – اش-جالاڭاشتىق، جۇت، اپات، ءوزارا قىرقىسقان جاۋگەرشىلىك، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتى كورىپ نازالاندى، قايعىردى. ونىڭ ارم ان ەتكەن جەرۇيىعى – سۋى ءسۇت، توپىراعى ماي، تاسى التىن، اعاش باسى تولعان جەمىس-جيدەك، جۇرت قايعى-قاسىرەتتەن اۋلاق قۇتتى قونىس، وعان جەتكەن ەلدى جاۋ المايدى، وندا ەل الاسى، رۋ تالاسى جوق، «قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالايدى»، - دەپ سانادى.

جەلمايا ءمىنىپ جەلدىرتىپ، جەر كەزىپ، جەرۇيىقتى ىزدەۋگە شىققان اسان قايعى ءوزى كەزدەسكەن جەرلەردىڭ بارلىعىنا ءوزىنىڭ سىندارىن ايتىپ وتىرعان دانىشپان جىراۋدىڭ جەر تۋرالى ايتقان سىندارى تەرەڭ فيلوسوفيلىق ماعىناسىمەن حالىق جادىندا قالعان. كوپتەگەن سىندار ءالى كۇنگە دەيىن ءوزىنىڭ ءمانى مەن ماڭىزىن جويماعان. سونداعى اسان قايعىنىڭ جەلمايانى جەلدىرتىپ ءجۇرىپ ءار جەرگە، سۋعا، تاۋعا ايتقان سىندارىنىڭ ءبىرشاماسى مىناداي:

نۇرا وزەنىن كورگەندە: «التى كۇندە ات سەمىرتىپ مىنەتىن جەر»، - دەپتى.
تايسويعان قۇمىن كورگەندە: «قاقپاقتى قارا قازان»، - دەپتى.
قالبا تاۋىنا شىعىپ: «مىنا جەر ات شالدىرىپ اتتانا تۇعىن جەر ەكەن، باياسى از، كوپ حالىق سيماس»، - دەپتى
تارباعاتاي تاۋىنا شىعىپ، ەكى جاعىن ارالاپ كورىپ: «مىنا جەرگە قونىپ-تۇستەنىپ جاتار ەكەن. ءبىراق ءبىزدىڭ حالىق يە بولماس، ەسىل جەردىڭ ەكى جاعى شۋلاپ تۇرعان مال ەكەن. وڭتۇستىك جاعىن جۇڭگو الار، سولتۇستىك جاعىن ورىس الار»، - دەپتى.
ماڭعىستاۋعا ءۇش بارىپ، ءۇش قايتىپ: «تۇبىندە مال باققان شارۋاعا ماڭعىستاۋدان جاقسى جەر بولماس»، - دەپتى.

حالقى ءۇشىن ۋايىم جەپ، قايعى ارقالاعان اسان قايعىنىڭ فيلوسوفيالىق دۇنيەتانىمىن ۇشكە ءبولىپ قاراستىرۋىمىزعا بولادى. ونىڭ ەڭ ءبىرىنشىسى – ەتيكالىق دۇنيەتانىم.  بۇل جەردە ادام، ادامشىلىقتىڭ باستى قاسيەتتەرى، ولاردىڭ ءمانى مەن سيپاتى جوعارى يماندىلىق دەڭگەيىندە قاراستىرىلعان. پوەتيكالىق فورمامەن بەرىلگەن ەتيكالىق ۇعىمدار، تۇسىنىكتەر، قاعيدالار شىعىس وركەنيەتىنە ءتان ەرەكشەلىكتەرمەن ساباقتاستىق تاۋىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ الۋان قىرلى بولمىسىن ايقىندايدى. ەكىنشىدەن، پوەتيكالىق زەردە مەن فيلوسوفيانىڭ قازاق دۇنيەتانىمىندا ەگىز ۇعىم ەكەنىن جىراۋ ءوز تولعاۋلارى ارقىلى تولىق دالەلدەپ بەردى. ادام ءومىرىنىڭ ءمانى، ماقساتى، ءولىمنىڭ راستىعى، قورشاعان دۇنيەنى تانۋ ماسەلەلەرى اسان قايعى فيلوسوفياسىنىڭ باستى باعىتتارى. ال ۇشىنشىدەن، اسان قايعى گۋمانيزمى، ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگى تاريحي سانا ارقىلى تۇركى حالىقتارىنىڭ جادىندا ساقتالعان. نوعاي، وزبەك، تۇرىكمەن، قىرعىز، قاراقالپاق حالىقتارى اراسىندا اسان قايعى ەسىمى ىلتيپاتپەن اتالىپ، قۇرمەت تۇتىلادى. ونىڭ اقىندىق ويى مەن جىراۋلىق فيلوسوفياسى ءوزىنىڭ تانىمدىق قۇدىرەتتىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى.

قازاقتى دەربەس مەمەلەكەت ەتكەن حاندىق زامانىنداعى ساياسي جانە رۋحاني ەليتا مەن ينتەلليگەنسيانى بيلەر، باتىرلار، قولباسشىلار، ينتەللەكتۋال اقىندار مەن شەشەندەر، ابىز جىراۋلار قۇرادى. ءبىرىنشى قازاق مەملەكەتى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن ابىز جىراۋ، ويشىل-فيلوسوف اسان قايعى ءوز زامانىنىڭ ناعىز كوشباسشى تۇلعاسى بولدى. سوندىقتان دا قازاق حالقى عاسىرلار بويى تاريحي ساتىلارىندا اسان قايعى ەسىمىن ۇستەمدىككە، وزبىرلىققا، ادىلەتسىزدىككە قارسى ۇستانعان ىزگىلىك سيمۆولىنا اينالدىردى.

دانات جاناتايەۆ

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ پروفەسسورى، دوسەنت

اقەركە ادەحانوۆا

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ماگيسترانتى

---