بايان مەن «بايتەرەك»
جازعىتۇرىم قاتتى ناۋقاستانىپ، قايتا جازىلعان كىشكەنتاي بايان كىلت وزگەرگەن. بۇرىنعى ورىنسىز ەركەلىك، ءجونسىز شولجاڭدىعىن ۇمىتىپ، ءبىرتوعا بوپ الدى. كيمەلەپ اسا كوپ سويلەمەيدى. تەك كوبىنە قولىنا تۇسكەن اق قاعازعا زاۋلاپ ۇشقان قارلىعاشتىڭ شۇيىلە قۇلديلاعان سۋرەتىن سالۋعا قۇمار. ءتىپتى تاڭەرتەڭ ۇيقىدان ەرتە ويانا سالىپ، توسەگىن تاپ-تۇيناقتاي جيناپ قوياتىن جاقسى ادەت تە تاپتى. كۇن سايىن ەسىكتىڭ الدىنا سۋ سەبەدى دە، ەسكى سىپىرعىشپەن مۇقياتتاپ سىپىرىپ، كولدەنەڭ قىلاۋ قالدىرماي تازالاپ تاستايدى. ال بۇعان اتاسى مەن اجەسى: «بيىل قىزىمىز مەكتەپكە العاش رەت بارادى عوي. قۇدايعا تاۋبە، بويى دا ءوسىپ، تارالىپ قالدى. ەس كىرىپ، قولعاناتقا جاراپ ءجۇر ءوزى»، — دەپ ءجۇدا ريزا. كوبىنە كەشكىسىن كىشكەنتاي نەمەرەلەرىنىڭ ءبىرىنشى سىنىپقا قالاي باراتىنىن، وعان استانادان باياننىڭ كوكەسى مەن اپاسى ارنايى كەلىپ، كوپ-كوپ كىتاپ، سالەمدەمە اكەلەرىن ءسوز قىلىپ، ماز-مەيرام بولادى.
شۋاعىن مول توككەن كۇن قۇرىق بويى كوتەرىلگەنىمەن تاڭعى سالقىننىڭ ءالى سەرپىلە قويماعان ادەمى ءساتى. اتاسى مەن اجەسى بۇگىن ءتىپتى ەرتە ويانىپتى ۇيقىدان. بۇيىرىنە قيالاي تۇسكەن كۇن ساۋلەسى كوزدى قارىقتىرا جارقىلداپ ويناعان جەز ساماۋرىندى ساكى ۇستىنە قويعان اجەسى:
— بايانجان، قولىڭداعى سىپىرعىشتى تاستا. بەتى-قولىڭدى جۋىپ، شايعا كەل، — دەپ داۋىستادى. — اتاڭ پىشەن ورۋعا بارامىن دەپ ءجۇر عوي، ەرتەرەك قامدانسىن. شىلدەنىڭ قاپىرىق ىستىعى تۇسپەي ورالعانى وزىنە جاقسى.
— ءقازىر، اجە، — دەدى قوقىستى ءبىر ورىنعا مۇقياتتاپ جيناعان بايان سىڭعىرلاعان داۋىسپەن. دوڭگەلەك ءجۇزى سوپاقشالانىپ، اققۇبا بەتى ارايلانىپ، بۇرىنعىدان دا سۇيكىمدى بولا تۇسكەن. ءسال بۇيرالاۋ قارا شاشى يىعىنا تۇسە توگىلىپ، ادەمى ەتىپ كورسەتەدى الپەتىن. — مىنە، بولدىم. ءقازىر بارامىن...
اتاسى مەن اجەسى، ۇشەۋى ىشكەن شاي ءتاتتى ءارى ءسىڭىمدى. ادەتىنشە اتاسىنىڭ تىزەسىنە شىنتاعىن قويىپ، اڭگىمەسىنە ءۇنسىز قۇلاق تۇرەدى. ال جۇمانبەك اتاسى اڭگىمەنى كوپ بىلەدى دەيسىڭ ءبىر. جۇرتتىڭ ايتۋىنشا: «كوكىرەگىندە بۇلاق بار. شەجىرە مەن تاريحتىڭ تاۋسىلمايتىن بۇلاعى». ءبىر ءوزى ەمەس، وسى ۇيگە كەلگەن قوناقتاردىڭ كوبى اتاسىنىڭ ادەمى اڭگىمەلەرىن بولمەي، ۇيىپ تىڭدايتىنىن تالاي اڭعارعان.
ال جايشىلىقتا شايدى مەيىرلەنە، اسا باپپەن ىشەتىن اتاسى بۇگىن تىم اسىعىس كورىندى. بىر-ەكى كەسە ىشكەن سوڭ-اق كەيىن سىرعىپ، «ءىشىپ بولدىم» دەگەندەي كەسەسىن جوزىعا توڭكەرىپ قويدى.
— تۇيىق كولگە جەتكەنىمشە تالاي ۋاقىت وتەدى، — دەدى سوسىن تىزەسىن قاققىلاعان كۇيى ورنىنان كوتەرىلە بەرىپ. — ونىڭ ۇستىنە جالعىز كىسىنىڭ جۇمىسى ءونۋشى مە ەدى؟!
— اتا، سىزبەن بىرگە شوپكە بارايىنشى، — بايان ورنىنان ۇشىپ تۇردى. — سىزگە كومەكتەسەيىن.
— قوي، ءۇيباي، ول نە دەگەنىڭ؟ — دەپ ەكى قولىن ەربەڭدەتتى اجەسى ويدا جوقتا اسىپ-ساسىپ. — الىس جەرگە جەتكەنىڭشە اڭقاڭ كەۋىپ شولدەيسىڭ. انەۋكۇنى سۋىق ءتيىپ اۋىرىپ قالعانىڭدى ۇمىتپا. ۇرەيىمىزدى ۇشىردىڭ عوي.
— اجە-ە-تاي، بارايىنشى. اتاما سەرىك بولام عوي. «قولعاناتىم» دەۋشى ەدىڭدەر، اتاما كومەكتەسەيىن دە.
— جارايدى، اجەسى، بارا قويسىن ەندى. زەرىگىپ، ۇيگە سىيماي جۇرگەن شىعار. تۇيىق كولدى، كەڭ دالانى قىزىقتاپ، كوڭىلى سەرگىسىن، — دەدى اتاسى اق قالپاعىن ميلىقتاتا كيىپ جاتىپ. — تۋىپ-وسكەن اۋىلىنىڭ سۇلۋ، كورىكتى جەرلەرىن كورمەگەن بالا تۋعان جەرىن سۇيە المايتىن كورمادىك بوپ ەرجەتەر ءتۇبى.
...قوس دوڭگەلەكتى ارباعا قاتار جايعاسقان اتاسى مەن نەمەرە قىزى كوڭىلدى-اق. اسىرەسە بىردەن سەرگىپ سالا بەرگەن باياننىڭ قۋانىشىندا شەك جوق. اينالاعا سۇيسىنە قاراپ، ءالسىن-السىن جىميىپ قويادى. كەرقۇلا ات قالىڭ جالىن سىلكىپ تاستاپ، بورت-بورت جەلسە، جەڭىل رەزينا دوڭعالاقتاردىڭ دىبىسى شىقپاي، قۇمشاۋىت جولدا ءۇنسىز سىرعيدى. ال بيىك اسپاندا كۇمىس بۇلتتار الدەقايدا اسىعىس كوشىپ، توقتاۋسىز قالىقتايدى. ۇشى-قيىرى جوق كوگىلدىر ماتاعا اقشاڭقان شىمىلدىق تۇتقانداي. جۋىردا عانا ءشوبى ورىلعان شابىندىقتىڭ شەتىندە تۇياق ىلىكتىرگەندە كىشكەنتاي قىز ۇنسىزدىكتەن جالىقتى ما، سۇراقتى قارشا جاۋدىرعان.
— اتا، ءسىز ءشوپتى نەگە الىستان، تۇيىق كولدەن اكەلەسىز؟ — دەپ تاڭ قالا سۇرادى. — ءشوپ وسى جازىقتا دا كوپ ەكەن عوي. ءوزىن ورىپ تا تاستاعان.
— ءا-ا، قىزىم، بۇل سۇرەگى ابدەن قاتىپ، ءسۇتى كەۋىپ كەتكەن ءشوپ. ال كول جاعاسىنىڭ مايساسى مالدىڭ ءتىلىن ۇيىرەتىن جۇعىمدى ءشوپ تە.
— سوندا قالاي، بۇنى جەگەن مال تويماي ما؟
— جوعا-ا، — دەپ جىميدى اتاسى اق ساقالىن سالالاي سيپاپ قويىپ. — قالاي تۇسىندىرسەم ەكەن، ءا؟! قاراشى ءوزىڭ، الما ەكى ءتۇرلى بولادى ەمەس پە؟ ءبىر — ابدەن ۋىلجىپ پىسكەن ءتاتتى الما، ەكىنشىسى كوك تۇينەك، اششى. سەن قايسىسىن ءسۇيىپ جەيسىڭ؟
— ءۇي-ي، اتا، سونى دا بىلمەيسىز بە؟ — دەپ ەركەلەي سىڭعىرلاپ كۇلدى بايان بۇيرا شاشى جەلمەن جەلبىرەپ. — كىسىلەردىڭ ءبارى ءتاتتىسىن جەيدى عوي. مەن دە ءتاتتى المانى جاقسى كورەمىن.
— ءانى، كوردىڭ بە، ەندەشە كولدىڭ ءشوبى دە مالدىڭ ءتاتتى الماسى. ولار دا «اپ-پ» دەپ قارشىلداتىپ اسايدى.
— ءا-ا...
جول جيەگىنەن تابان استى «پىر» ەتىپ ۇشقان بوزتورعايلار ءسال بيىكتەپ بارىپ، بىتپەيتىن انگە باسۋدا. قۇيقىلجىتا، ۇزىلدىرە سايرايدى كەپ. بۇلار ۇزاي تۇسكەن سايىن كوگىلدىر اسپانعا قارا نوقات بولىپ ءىلىنىپ قاپ، ۇزدىكسىز سايراعان بوزتورعايلار كوبەيە تۇسكەن. ءبارى دە بۇلاردى كولگە دەيىن انمەن شىعارىپ سالۋعا ۋادەلەسكەن سياقتى.
بايان سايراعان بوزتورعايلارعا قاراپ، ءۇنسىز ويعا بەرىلدى. ماڭدايىن تىرجيتىپ، قاباعىن ءتۇيىپ اپتى. كەنەتتەن:
— اتا دەسە، اتا، بۇلتتار دا، قۇستار دا اسپاندا ۇشادى. بۇتاقتان جۇلىپ الساڭ، جاپىراقتار دا، باقباقتىڭ ۇلپەگى دە اۋادا قالىقتايدى، — دەدى تەرەڭ ويلى قالپى. — ال ادامدار نەگە ۇشپايدى ەكەن... ءسىز ۇشقىڭىز كەلمەي مە؟
— جوعا-ا، مەن ۇشسام... قارتايعاندا جەرگە قۇلاپ، جامباسىمدى اۋىرتىپ الارمىن. — اتاسى قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. — ءاي، بالامىسىڭ دەگەن-اي. قۇداي تىرشىلىكتى سولاي جاراتقان عوي. قۇسقا قانات بەرگەن، ادامعا — قول.
— ال مەن تۇسىمدە ىلعي ۇشىپ جۇرەمىن. مىنە، بىلاي. — بايان ەكى قولىن جايىپ، اتاسىنا قالاي ۇشاتىنىن كورسەتتى. — ءبىراق ىلعي ءتۇسىم بولادى. سوسىن وكىنەمىن.
نەمەرە قىزىنىڭ شاشىنان اقىرىن، ايالاي سيپاعان قاريا:
— ولاي دەمە، قىزىم، — دەپ جەڭىل كۇرسىندى. — ادامنىڭ تۇسىندە ۇشقانى جاقسى بولادى. ءومىرىڭ الدا، وسكەندە ۇشقىش بولاسىڭ، كەڭ اسپاندا زۋىلدايسىڭ ۇشاقپەن.
— اتا، مەن ءقازىر ۇشقىم كەلەدى. شىركىن، قولدارىمدى كەڭ جايىپ، ۇشا السام عوي. اناۋ استاناعا ۇشىپ كەتەر ەم. سۇلۋ قالانى ارالاپ، كوكەم مەن اپامدى، ادەمى «بايتەرەكتى» كورەر ەدىم...
— ءا-ا، قىزىم-اي، اكە-شەشەمدى ساعىندىم دەشى...
— جو-جوق، مەن ساعىنعان جوقپىن، ءبىراق وزدەرى عوي تۇسىمە ىلعي كىرەدى.
كىلت تەرىس اينالعان جۇمانبەك قاريا تەرەڭ كۇرسىندى.
...بايان كىشكەنتاي قىزعىلتىم گۇلدەن كوز الماي، ەتپەتىنەن قيمىلسىز جاتقالى كوپ بولعان. ەكى شىنتاعى تىزىلداتىپ اۋىرىپ كەتسىن. تاڭداپ-تاڭداپ شالعىمەن ءشوپ ورعان اتاسى دا تالاي جەرگە ۇزاپ ۇلگەرىپتى. اينالادا بوگدە ءۇن ەستىلمەيدى، قۇلاققا ۇرعانداي. تەك اندا-ساندا شولپ ەتىپ كول بەتىنە سۇڭگىگەن كۇمىس بالىقتىڭ داۋسى مۇلگىگەن تىنىشتىقتى بۇزىپ تۇر. گۇلدىڭ قاۋاشاعىنا قونعان جۇقا ينەلىك ادەمى-اق. ەشتەڭەدەن بەيقام كۇيى قىزعىلت گۇلدىڭ شىرىنىن ءشولى قانباي سوراتىن سياقتى.
كىشكەنتاي قىزدىڭ مويىلداي مولدىرەگەن كوزدەرىنىڭ تۇبىندە گۇلدىڭ نازىك قاۋاشاعى، جىبەكتەي جۇقا قاناتتارى ءدىر-دىر ەتكەن كوك ينەلىك توڭكەرىلىپ، ءتۇپسىز ايناداعىداي انىق كورىنەدى.
وسى ءبىر كوك ينەلىككە ىشتەي قىزىعىپ كەتكەن بايان قولىن اقىرىن سوزدى دا، شاپ بەرىپ ۇستاپ العان. سوسىن ورنىنان ابايلاپ تۇرىپ، كولگە قاراي تىزەرلەپ وتىردى. ينەلىكتىڭ اقشىل شىلتەردەي قاناتتارىمەن الاقانىن جۇمساق جىبىرلاتقانى تىپتەن قىزىق. «بوساتشى» دەگەندەي تىنىمسىز جىبىرلايدى.
اياپ كەتىپ، الاقانىن اشتى. جارىق دۇنيەدەن ءبىر ءسات سەسكەنگەن ينەلىك ءسال قيمىلسىز وتىرىپ، كىشكەنەدەن سوڭ قاناتىن قومداپ، كولگە قاراي جىلدام ۇشا جونەلسىن. قاناتتارى زىرىلداپ، تيتىمدەي تىكۇشاق سياقتى سۋدىڭ بەتىن باۋىرىمەن سىزا قالىقتايدى. سوڭىنان كوز الماي قاراعان بايان دا قولىن بۇلعاعان كۇيى:
ينەلىك-اۋ، ينەلىك
نازىك قانات ينەلىك.
گۇل نارىنەن قانىپ ءىش،
استاناعا الىپ ۇش!
سۋ بەتىمەن زىرلاشى،
كوك اسپاندا سامعاشى.
بايتەرەككە بارىپ قون،
قۇستارعا جەم بولماشى، —
دەپ اقىرىن-اقىرىن كۇبىرلەدى.
You Might Also Like
-
ءبىلىم سالاسىنىڭ نەگىزگى، قوسىمشا، تەحنيكالىق جانە باسشىلىق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جالاقىسى وسەدى.
