InfoHub Logo

مازمۇنى

كىرىسپە ءبولىم. بايزاق اۋدانىنىڭ شارۋاشىلىعىنىڭ تابيعي كليماتتىق جاعدايى

1.1 اۋداننىڭ  شارۋاشىلىعى جايلى جالپى مالىمەت
1.2 بايزاق اۋدانىنىڭ كليماتى

نەگىزگى ءبولىم

2.1 اۋداننىڭ جەر بەدەرى
2.2 اۋداننىڭ توپىراقتارى
2.3 اۋداننىڭ جەر بەدەرى جانە جەر سۋ استى سۋلارى

قورىتىندى

 

شارۋاشىلىقتىڭ تابيعي كليماتتىق جاعدايى.  

1.1 اۋىل  شارۋاشىلىعى تۋرالى جالپى مالىمەت

“اقجار” شارۋاشىلىعى بايزاق اۋدانىندا، بۇرىنعى “ترۋداۆوي پاحار” شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزىندە ۇيىمداستىرىلعان. اقجار شارۋاشىلىعىنىڭ شەكاراسى تۇيمەكەنت، كوكوزەك ەلدى مەكەن جەرلەرمەن جانە مويىنقۇممەن جالعاساتىن قۇمدىق جوتالارمەن جالعاسادى. شارۋاشىلىقتىڭ ورتالىق ەلدى مەكەنى - اقجار اۋىلى شارۋاشىلىقتىڭ سولتۇستىك بولىگىندە ورنالاسقان. اقجار شارۋاشىلىعى جەر پايدالانۋى شارۋاشىلىقتىڭ نەگىزگى ورتالىعى تۇيمەكەنت اۋىلىنان 7 شاقىرىمدا ورنالاسقان. ورتالىق ەلدى مەكەننەن اۋدان ورتالىعىنا دەيىنگى اشىقتىق - 20 شاقىرىم. اۋدان ورتالىعىنان وبلىس ورتالىعى تاراز قالاسىنا دەيىنگى رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار اسفالت جولمەن قامتاماسىز ەتىلگەن. ولاردىڭ اراقاشىقتىعى -37 شاقىرىم. اۆتوموبيل جولىنان باسقا وبلىس ورتالىعىمەن بايلانىس اۋدان ورتالىعىندا ورنالاسقان تەمىر جولمەن جۇزەگە اسىرىلادى. اۋىل شارۋاشىلعى ونىمدەرىن وتكىزۋ جانە وندىرىستىك تاۋارلاردى الۋ بەكەتى بولىپ تەرەڭوزەك كەتى بولىپ تابىلادى. شارۋاشىلىقتا اۋدان جانە وبلىس ورتالىقتارىمەن تۇراقتى تەلەفون بايلانىسى ورناتىلعان.

1.2 كليماتى

بايزاق اۋدانىنىڭ كليماتىنىڭ ەرەكشەلىگى بولىپ جىلدام كونتينەنتالدى بولىپ تابىلادى، ياعني تەپەراتۋرانىڭ اسا جىلدام وزگەرۋىنەن، قىستان جازعا تەز وتۋىنەن، اتموسفەرالىق جاۋىن-شاشىننىڭ ازدىعىنان جانە اۋانىڭ قۇرعاق بولۋىنان بايقالادى. اۋدان تەرريتورياسىنداعى اگروكليماتتىق جاعدايلاردىڭ ارتۇرلىلىگىن بيىك تاۋلار مەن جازىقتىقتىقتاردىڭ ۇيلەسىمدىلىگى بايقاتادى. اۋدان 2-ىستىق قۇرعاق اگروكليماتتىق اۋدان بايزاق اۋدانى تەرريتورياسىنىڭ از عانا بولىگىن الىپ جاتىر، ياعني تالاس وزەننىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعالاۋى جانە تەمىر جولدىڭ سولتۇستىك جاعىنداعى سىزىق. پايدالى تەمپەراتۋرا قوسىندىسى 3500-3700⁰س شاماسىندا، گيدروتەرميالىق كوەففيسيەنت 0،3-0،5. كليماتى سالىستىرمالى سۋىق ەمەس قىسى جانە ىستىق جازىمەن ەرەكشەلەنەدى. قاڭتار ايىنىڭ ورتاشا ءناۋرىز-ساۋىر ايلارىندا كەلەدى. جىلى كەزەڭدەگى جاۋىن-شاشىن مولشەرى 160-180 مم. ىلعالدىلىعى 30%-دان استام تومەن قۇرعاقشىلىق جىلىنا 120-140 كۇندى قۇرايدى. كوكتەمدەگى ىزعار ءساۋىرداڭ ەكىنشى جارتىسىندا، كۇزگى ىزعار كىركۇيەكتىڭ اياعىندا باستالادى. ايازسىز كەزەڭ اۋادا 145-190 كۇن، ال توپىراقتا 130-170 كۇن ساقتالادى. بيىكتىگى 15-30 سم قار جامىلعىسى قىس بويى تۇراقتالادى. توپىراق قاباتىنىڭ قاتۋ تەرەڭدىگى 40 سم. تەمپەراتۋراسى – 6، 9⁰س بولسا، شىلدە ايىندا – 24-25⁰س. جازى وتە قۇرعاق، ىستىق. جىلدىق جاۋىن-شاشىن مولشەرى – 200-300 مم. جاۋىن-شاشىننىڭ كوپشىلىگى  3-اۋدان قۇرعاق تاۋ ەتەگى اگروكليماتتىق اۋدان. بۇل اۋدان بۇكىل تەرريتوريانىڭ وڭتۇستىك-باتىس جانە ورتالىق بولىگىن، سونىمەن قاتار سولتۇستىك تاۋلى بولىگىن الىپ جاتىر. تەمپەراتۋرا قوسىندىسى – 3000-3500⁰س، گيدروتەرميالىق كوەففيسيەنت-0، 5-0، 7. تەمپەراتۋراسى 10⁰س جوعارى كەزەڭنىڭ – 160-180 كۇن. شىلدەدەگى ورتاشا تەمپەراتۋرا-24-25⁰س، قاڭتاردا -4، 5-9، 5⁰س. جىلدىق جاۋىن-شاشىن مولشەرى 300-400 مم. تومەن اۋا ىلعالدىعى جىلىنا 120-130 كۇندى قۇرايدى. كۇزگى ىزعار قىركۇيەكتىڭ ورتاسىندا باستالاتىن بولسا، كوكتەمگىسى ءساۋىر ەكىنشى جارتىسى –مامىردىڭ باسىندا اياقتالادى. ايازسىز كەزەڭ ۇزاقتىعى-120-190 كۇن. قىس 20-30 سم قار جامىلعىسىمەن سيپاتتالادى. 4-اۋدان تاۋلى قۇرعاق جانە ىستىق اگروكليماتتىق اۋدان. بۇل جەر بايزاق اۋدانىنىڭ نەگىزگى جانە ورتالىق بولىگىن الىپ جاتىر. تەمپەراتۋرالار قوسىندىسى  3000⁰س –تان تومەن، گيدروتەرميالىق كوەففيسيەنت 0، 7-گە تەڭ. اۋدان كليماتى قۇرعاق جازىمەن جانە سۋىق قىسىمەن ەرەكشەلەنەدى. اۋا تەمپەراتۋراسىنىڭ 10⁰س –تان تومەن كەزەڭنىڭ ۇزاقتىعى 160 كۇن بولسا، شىلدەدە ورتاشا تەيپەراتۋرا -22⁰س، قاڭتاردا-7، 5⁰ س. باسقا اگروكليماتتىق اۋداندارعا قاراعاندا بۇل اۋداندا جاۋىن-شاشىن مولشەرى كوبىرەك. اۋا ىلعالدىعىنىڭ تومەندىگىن جىل بويىنا 120 كۇن بايقاۋعا بولادى. كوكتەمگى ىزعار مامىر ايىنىڭ ەكىنشى دەكاداسىندا اياقتالىپ، كۇزگى ىزعار قىركۇيەكتىڭ ءبىرىنشى دەكاداسىندا باستالادى. قار جامىلعىسى 80-160 كۇن ساقتالادى، ال بيىكتىگى 25-50سم –دەن جوعارى بولادى. سۋارمالى جانە بوگارا ەگىستىك جەرلەرى بار. ءداندى جانە تەحنيكالىق داقىلدار ەگىنشىلىگى دامىعان. قىرعىز تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك بولىگى جازعى جايىلىم، شۋ-ىلە تاۋلارىنىڭ بوكتەرى كوكتەمگى-جازعى جايىلىم رەتىندە پايدالانىلادى.

2.1 اۋداننىڭ جەر بەدەرى

بايزاق اۋدانىنىڭ جەر بەدەرى بويىنشا ءۇش بولىككە بولۋگە بولادى:تاۋلى ايماق، تاۋ ەتەگىندەگى ءالسىز تولقىمالى جازىقتىق، شۋ وزەنى القابى. بايزاق اۋدانىنىڭ شىعىس جانە سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندەگى ۇلكەن جازىقتىق اۋداندى الىپ جاتىر. تاۋلى ماسسيۆتەر تەڭىز دەڭگەيىنەن 1700-2600م بيىك جوتالارمەن كورسەتىلگەن. جوتالار باعىتى وڭتۇستىك-باتىستان  سولتۇستىك-شىعىسقا قاراعان. اۋىل شارۋاشىلىق قاتىناستا- بۇل جەرلەر جاز مەزگىلىندە پايدالانىلاتىن جايىلىمدار، كەيبىر جەكە ۋچاسكەلەر ەگىستىك رەتىندە دە پايدالانىلادى. ەگىنشىلىك ماسسيۆتەرتەرى تەرەڭ سايلار، جارتاستارمەن بولىنگەن، ولار اۋىلشارۋاشىلىق تەحنيكاسىن قولدانۋدا قيىندىق تۋعىزادى. سونداي-اق كەيبىر ۋچاسكەلەر شابىندىق رەتىندە قولدانىلادى. انارحاي قويناۋى اۋداننىڭ سولتۇستىك بولىگىندە جاتىر، ول تەڭىز دەڭگەيىنەن 800-1000م قىر رەتىندە بەينەلەنگەن. قىس جانە كوكتەم-كۇز مەزگىلدەرىندە قوي جايۋعا قولدانىلادى. تاۋ ەتەگى ايماعى اۋداننىڭ ورتالىق بولىگىن الىپ جاتىر. بۇل جەرگە تالاس جازىقتىعى كىرەدى، ال جەر ءالسىز تولقىمالى تاۋ ەتەگى جازىقتىعى بولىپ بەينەلەنگەن. جىرتىلعان ەگىستىك جەرىنىڭ ۇلكەن كولەمى اۋىل شارۋاشىلىعى تەحنيكاسىن قولدانۋدا وتە قولايلى. تالاس وزەنى القابى وزەن بويىن جىڭىشكە سىزىق بولىپ الىپ جاتىر، ەكى تەرراسى رەتىندە كورسەتىلگەن. بىرى-تەرراسى وزەن سۋى دەڭگەيىنەن 0، 5 م بيىكتىكتە، سوندىقتان ءجيى سۋ باسىپ جاتادى. جەكەلەگەن ۋچاسكەلەر باتپاقتانۋ دەڭگەيىندە جانە قامىس كوشەتتەرى وتە كوپ. شارۋاشىلىق قاتىناستا بۇل تەرريتوريا جايىلىم جانە شابىندىق رەتىندە پايدالانىلادى. تەرراسا سۋ دەڭگەيىنەن 2، 5-4، 5م بيىكتىكتە. بۇل ۋچاسكەدە سۋامالى ەگىنشىلىك جاقسى دامىعان.

2.2 اۋداننىڭ توپىراقتارى

بايزاق اۋدانىنىڭ تەرريتورياسى قازاقستان جەر قورىن تابيعي-اۋىل شارۋاشىلىق اۋدانداستىرۋ سحەماسىنا بايلانىستى ەكى ايماقتا جاتىر. زەرتتەلگەن تەرريتوريانىڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك –شىعىس بولىگى سولتۇستىك تيان-شان وكرۋگى (IX-2) ورتا ازيالىق تاۋلى وبلىسقا جاتادى. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك-باتىس بولىگى باتىس-قاراتاۋ-قىرعىز (VI-I-2)وڭتۇستىك قازاقستان پروۆينسياسىنىڭ (VI-1) تاۋ ەتەگى–ءشولدى–دالالىق ايماعى ورنالاسقان. توپىراق قاباتىنىڭ ءتۇزىلۋى قۇرعاق ىستىق ۇزاق جازىمەن، اۋا قۇرعاقشىلىعىمەن، جاۋىن-شاشىن مولشەرىنىڭ ازدىعىمەن، ياعني جىلدام كونتينەنتالدى كليماتىمەن سيپاتتالادى. توپىراق قاباتىنىڭ تۇزىلۋىنە بۇل جەردىڭ كليماتى سەپتىگىن تيگىزەدى. ءابساليۋتتى كورسەتكىشتەردىڭ كوتەرىلۋىنە بايلانىستى ىلعالدىلىق ارتىپ، تەمپەراتۋرا تومەندەيدى، كليماتتىق جاعداي توپىراقتىڭ ءتۇزىلۋ پروسەسستەرىنە وتە ءتيىمدى بولادى جانە گۋمۋس مولشەرى جوعارلايدى. تاۋلى جانە تاۋ ەتەگى – ءشولدى – دالالىق ايماقتىڭ توپىراق قاباتى 4 ءتۇرلى توپىراق ايماعىنا بولىنەدى:قارا-قىزعىلت، اشىق-قىزعىلت، سولتۇستىك كادىمگى سۇر توپىراقتار جانە سولتۇستىك اشىق سۇر توپىراقتار.

قارا قىزعىلت توپىراقتار. بۇل توپىراقتار  بايزاق  اۋدانىنىڭ زەرتتەلگەن تەرريتورياسىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس جانە ورتالىق بولىگىندە كەڭ تاراعان. ىلە الاتاۋ جەر بەدەرىنىڭ تەگىس بولۋ جاعدايىندا تۇزەتىلەتىن توپىراقتىڭ ابسوليۋتتىك بيىكتىگى 1500-2600 م دەيىن جەتەدى. گرۋنت سۋلارى 10 م تەرەڭدىكتە جانە توپىراقتى ءتۇزۋشى پروسەستەرگە اسەرىن تيگىزبەيدى. توپىراق ءتۇزۋشى جىنىستارى ەليۋۆيالدى-دەليۋۆيالدى شوگىندىلەردەن، لەستۇرلى شوگىندىلەردەن، لەستەردەن قۇرالعان. قارا قىزعىلت توپىراقتار ىشىندە كادىمگى، كاربوناتتى، ءالسىز شايىلعان، ءالسىز دامىعان جانە از دامىعان تۇرلەرى كەزدەسەدى.

اشىق قىزعىلت توپىراقتار. اتالمىش توپىراقتار اۋدان تەرريتورياسىنىڭ ورتالىق جانە وڭتۇستىك-شىعىس بولىگىندە ورنالاسقان. ىلە الاتاۋىنىڭ تومەنگى تاۋلى بەدەرىنىڭ باتىسىندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 780-1500 م بيىكتىكتە جاتىر. توپىراق قۇراۋشى جىنىستارى مىقتى لەستۇرلى شوگىندىلەردەن، كەيدە ءالسىز سۇرىپتالعان ەليۋۆيالدى-دەليۋۆيالدى شوگىندىلەردەن تۇرادى. گرۋنت سۋلارى 6 م-دەن تومەن تەرەڭدىكتە جاتىر جانە ولار توپىراق ءتۇزۋشى پروسەستەرىنە اسەرىن تيگىزبەيدى. وسى توپىراقتار ىشىندە كاربوناتتى، تۇزدالعان، جەتىلگەن جانە از دامىعان تۇرلەرى كەزدەسەدى.

سولتۇستىك كادىمگى سۇرتوپىراقتار.  بۇل توپىراقتىڭ اۋدان جەرىندە تارالۋى وتە ۇلكەن. ونىڭ قۇرىلىمى تاۋ بەتكەيلەرى مەن شۋ-ىلە تومەنگى تاۋلى ايماقتا بولىپ كىندىكتاس تاۋلى ولكەسىنىڭ اۋماعىندا جانە ىلە الاتاۋىنىڭ شەتىندە تەڭىز دەڭگەيىنەن 710-1100 م بيىكتىكتە ورنالاسقان.    جەر بەدەرى تولقىمالى قىراتتى، سوقپاڭبى جەكەلەنگەن وزەنشەلەرمەن كەسىلىپ تەگىستەلگەنجازىقتىققا ۇلاسادى. جەر استى سۋلارىنىڭ ورنالاسۋى 6 م تەرەڭدىكتە بولىپ توپىراقتىڭقۇرىلىسىنا ەش اسەرىن تيگىزبەيدى. جەر بەتىندەگى وسىمدىكتەر دۇنيەسى نەگىزىنەن جۋساندى ەفەمەلەر، تۇزداقتى جۋسانداردان تۇرادى. ونىڭ قۇرامىندا ەبەلەك، جىڭعىل، مياتا ءبىر جىلدىق ءشوپ تۇقىمداستارى جانە قىزعالداقتار وسەدى. توپىراقتى قۇراۋلى جىنىستارى لەستۇرلى قۇمايتار مەن ەليۋۆيالدى-دەليۋۆيالدى شوگىندىلەردەن تۇرادى. كليماتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى نەگىزىنە سۋلاردىڭ اسەرىنەن توپىراقتىڭ قاباتىنىڭ قالىڭدىعى تومەن، كاربوناتتى قوسپالار وتە از، تومەنگى قاباتىندا تەرەڭدەگەن سايىن كاربوناتتار كورىنە باستايدى. الىنعان توپىراق قۇرامىندا گەنەتيكالىق قۇرىلىم كوپ بولىنبەگەن. توپىراقتى قۇراۋشى جىنىستاردىڭ مىنەزدەمەسىنە قاراپ توپىراقتىڭ قالىڭدىعى انىقتالعان، بۇل قۇرامىندا تۇزدى قاباتى، ازداپ تۇزدى جەتىلمەگەن تۇرلەرى كەزدەسەدى.

اشىق ءتۇستى سولتۇستىك سۇرتوپىراق. قارالىپ وتىرعان توپىراقتىڭ ءبولىنۋى بايزاق اۋدانىنىڭ سولتۇستىك ءجان وڭتۇستىك باتىس بولىگىندە انىقتالعان. جەر بەدەرى تەڭىز دەڭگەيىنەن 530 دان 660 مەتىرگە دەيىن ورنالاسقان سولتۇستىك بولىگىندە ازداپ تولقىمالى جازىقتىقتىڭ اياعى جۋسان-دالا جازىقتىعىنا ۇلاسادى. ابسوليۋتتىك بيىكتىگى 450-850 مەترگە دەيىن جەتىپ ەڭكىشتىگى وڭتۇستىك باتىستان سولتۇستۇك شىعىسقا باعىتتالادى.

وسىمدىك دۇنيەسى تابيعي جۋسان وسىمدىك جەرىنەن تۇرادى، كەي جەرلەرىدە ەبەلەك تۇقىمدكس وسىمدىكتەر كەزەدەسەدى. سولتۇستىك اشىق سۇر توپىراقتاردىڭ سيپاتتاماسى ءوزىنىڭ تالداۋ جۇيەسىنە ساي گەنەتيكالىق بەلدەۋلەردە تۇرادى، ونىڭ قۇرامىندا تاستاقتى قيىرشىقتى ءقۇرىلىمداعى توپىراقتىر جوعارعى قاباتىندا باسىم، كاربوناتتاركەزدەسەدى، ال جاۋىن  قۇرتتارى تىرشىلىك بەلگىسى بايقالمايدى. زەرتتەلگەن اۋدانداردا بولىنگەن توپىراق نەگىزىنەن اشىق ءتۇستى سولتۇستىكتىڭ سۇر توپىراعى، بۇلاردىڭ جەتىلىۋى تومەنگى دەڭگەيدە.

شالعىندى – كادىمگى سولتۇستۇك سۇر توپىراق زەرتتەلگەن توپىراقتاردىڭ تۇسىنىكتەمسىنەقاراي وتىرىپ كادىمگى سۇر توپىراقتاردىڭ  ورنالاسۋى وزەكشەلەرى جاعالاۋلارىندا ، ارالىق جازىقتىقتارىندا، ساي سالالاردىڭ بويىندا كەزدەسەتىنى انىقتالدى. بۇل جەرلەردە توپىراقتىڭ ىلعالدىلىعىن 2، 5-4م دەن باستالادى، جەر استى سۋلارىنىڭ  دەڭگەيى دە جوعارى، اتموسفەرالىق  جاۋىن-شاشىن سۋلارى جەتكىلىكتى. توپىراق قۇرۋ جىنىستارى لەستىرلقۇمايتتار بولىپ كەلەدى، وسىمدىك دۇنيەسىنىڭ تۇرلەرىشي، اجىرىق، ازداعان قۇراق، ەبەلەك بولادى. توپىراق قۇرامىنداعى قارا شىرىكتىڭ دەڭگەيى باسقا جەرلەرمەن سالىستىرعاندا ءبىرشاما جوعارىلا، تومەنگى قاباتىندا كاربوناتتاردىڭ بەلگىلەرى تۇرادى. بۇل شالعىندى سۇر توپىراقتاردىڭ توپىراعىن 10%-تەن تۇر قىشقىل مەن تەكسەرۋ كەزىندە قايناۋ رەاكسياسىن بايقاۋعا بولادى. وسى ازداپ تۇزدالعان ونشا جەتىلمەگەن قۇرلىمى ەكەنى انىقتالعان.

شالعىندى سۇرتوپىراق ايماعى. سيپپاتالىپوتىرعان توپىراقتاردىڭ ورنالاسۋى تالاس وزەنىنىڭ ارناسى بويىنداعى جازىقتىقتا ورنالاسقان، تاۋلاردان اعىپ كەلەتىن كىشىگىرىم وزەندەر مەن وزەكتەردەن جانە جەر استى سۋلارىنىڭ شىعۋى ارقاسىندا  قۇرالاتىن  بۇلاقتاردىڭ  ماڭىزى زور. وسى جاعدايلاردىڭ ارقاسىندا جانە جەر استى سۋلارىنىڭ جاقىن بولۋىنان (1، 5-3، 0م) توپىراق قۇرلىم جەتىلۋى ەرەكشە بايقالادى. كوپتەگەن جەرلدەردە جوعارعى جەر بەتى ىلعالدىلىعى جوعارى. اعىندى سۋلارمەن سۋعارىلعان تالاپتاردا انىق كورىنەدى. كاپيليارلىق ىلعالدىلىق تۇراقتى بولعاندىقتان توپىراقتىڭ ىلعالى ءبىر كەلكى بولىپ وتىر. تابيعي وسىمدىكتەرقاباتى جەردىڭ ىلعالدىلىق دەڭگەيىنە تىكەلەي باعىنىشتى جانە ءوزىنىڭ  ەرەكشەلىگىمەن دارالانادى. بۇل جەرلەردە جابايى ارپا، قۇراڭ، اجىرىڭ وسەدى. توپىراق قۇرامىنىڭ تۇزدىلىعى جوعارىلاعان سايىن سۇر جۋسان جانە ءشيدىڭ ءوسۋى ەرەكشەلەنەدى. بۇل جەردىڭ بيىكتىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 50-75 مەتر. توپىراق قۇرۋ جىنىستارى اۋىر قۇمايتى، تومەنگى قىرتىسى قيىرشىقتى دەڭگەيلەرمەن تۇرادى. بۇل توپىراقتاردا قاراشىرىك كولەمى جوعارى، ازوتتىڭ قۇرامى كوپ، كاربوناتى جوقتىڭ قاسى، ولاردىڭ شايىلعان بەلگىلەرى انىق كورىنەدى.

شالعىندى سۇر توپىراقتى توپىراق القابى بايزاق اۋدانىنىڭ جەرىندە گەنەتيكالىق بولىنۋىنە قاراي كادىمگى، سورتاڭدى، سورلا از جەتىلگەن تۇرلەردەن تۇرادى. وزەن ارنالىق شالعىندى اشىق قوڭىرقاي، كادىمگى سۇرتوپىراق، اشىق كادامگا سۇرتوپىراقتار. وزەن ارنالىق جازىقتىقتارداعى توپىراقتاردىڭ قۇرىلۋى نەگىزىنەن سۋجايىلىپ باسىپ جاتقان جەرلەردەگى شوگىندى توپىراقتاردان قۇرىلادى، جەر استى سۋلارى جەر بەتىنە جاقىن(2، 0-4، 0م). وسىنىڭ ناتيجەسىندە توپىراقتاردىڭ ءتۇسى ەرەكشەلەنىپ ءبولىنىپ وتىرادى. تۇزدالعان توپىراقتار وزەن ارنالارىنىڭ شالعىندى باتپاق جەرلەرىندە كەزدەسەدى.

2.3 اۋداننىڭ جەر بەتى جانە جەر استى سۋلارى

اۋانىڭ جەر اۋماعى ءبىر كەلكى سۋمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەن. تاۋلى ايماقتار جەر بەتى جانە جەر استى سۋلارىمەن قامتاماسىز ەتىلسە، قوپا جازىقتىعى مەن سوتۇستىكە قاراي ورنالاسقان جەرلەرى ىلعالمەن ناشار قامتاماسىز ەتىلگەن.

تالاس-ىلە تاۋلارى، كۇنگەي الاتاۋ تاۋلى ايماقتارى ونشا بيىك بولماسا دا جاۋىن-شاشىنعا مول سۋلاندىرىلعان جەرلەرگە جاتادى. ونىڭ باستى كوزدەرى تاۋدان اعاتىن ەرتىندى سۋلار، تاۋ بۇلاقتارى، اتموسفەرالىق جاۋىن-شاشىنىڭ مول تۇسۋىنە بايلانستى. ىلعالدىلىق جۇيەلەرىنىڭ ءبولىنۋى وسى تاۋلاردان اعىپ وتىرعان سۋلارعا تىكەلەي تاۋەلدى. تالاس وزەنى بايزاق اۋدانىنىڭ باستى سۋ قورى بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل وزەن قازاقستان مەن قىرعىز رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك شەكاراسىنا جاتادى. سۋ الۋ باسسەينى تالاس-ىلە تاۋىنىڭ ەتەگى، كۇنگەي، الاتاۋ جوتالارى ال وڭتۇستىگىندە قىرعىز تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرىنەن قۇرىلادى. تالاس وزەنىنىڭ نەگىزگى باستالۋى  جانە سۋ جيناۋى تاۋلارىنىڭ باسىندىعىقارلى شوگىندى جانە مۇز قاباتتارىنىڭ ەرۋىنەن قۇرالادى. سونىمەن قاتار كوپتەگەن وزەن وزەكشەلەردەن اعىپ كەلەتىن سۋلاردان قۇرالادى. سۋ جيناۋى ونى پايدالانۋ ناتيجەسى تاۋ باسىندىعى مۇزدىقتاردىڭ قارلاردىڭ نەگىزىگى قورىنا تاۋلەلدى كەيبىر جىلدارمەن سالىستىرعاندا تۇراقتى ەمەس. ورتاشا جىلدىڭ سۋ قورىنىڭ مولشەرى بايزاق اۋىلىندا 58م³/سەك. تالاس وزەنىنىڭ سۋ قورىنىڭ كوبەيەتىن مەزگىلدەرى مەن جازدىڭ ورتاسىندا بايقالادى. ونىڭ ءبىرىنشىسى تاۋداعى قارلاردىڭ ەرۋ بارىسى بولسا، ەكىنشىسى تاۋ باسىندىعى مۇزداردىڭ ەرۋىنەن بولادى. تالاس وزەنىنە قۇياتىن تالاس ىلە تاۋلارىنان اعاتىن قاراسۋ، كوكادىر، قالعۇرتى وزەندەرىنىڭ سۋلارى نەگىزىنەن قارلاردىڭ ەرۋىمەن جاۋىنداردان قۇرالادى. بۇل وزەندەر جاز ايلارىندا قۇرعاپ قالادى، ونىڭ باستى سەبەبى جەر استى سۋ كوزدەرىنىڭ جەتىسپەۋىنەن. تاۋلاردان شىعاتىن بۇلاقتاردىڭ سۋ مولشەرى تومەن بولعاندىقتان، ول سۋلار تالاس وزەنىنە دەيىن جەتپەيدى. تالاس وزەنىنە جەتەتىن سۋ مولداۋ وزەن بۇل ىرعايدى وزەنى. ونىڭ وزىندە تاۋعا جاۋىن-شاشى مول تۇسكە كەزدە بولدى.

تالاس وزەنىنىڭ بويىنداعى جازىقتىقتا وزەن سۋىن پايدالانۋ مەيلىەشە جوعارى، ونىڭ باستى سەبەبى  اۋدان جەرىندە ەگىلىتىن داقىلداردىڭ كوبى سۋعارىلادى. وسى ماقساتتا اۋدان جەر كولەمىندە گەورگييەۆكا، بلاگوۆەششەنكا، شورتوبە كانالدارى سالىنعان، ال وسى كانالداردان كوپتەگەن كىشى كانالدار مەن ارىقتار سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىن قۇرايدى.

تالاس وزەنىنىڭ سۋى ءوزىنىڭ مينەرالدىق قۇرامى بويىنشا ورتاشا مينەرالدىق قۇرامىنا جاتادى. ونىڭ قۇرامى 0، 2 دەن 0، 5-1گر/ليتر مولشەرىندە. الايدا پايدالانىلعان سۋلاردى قايتا وزەنگە قۇيىلۋى ارقاسىندا ول مولشەر 3 تەن 5 گ/ليتر دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرىلدى، سونىڭ ەسبىنەن سۋدىڭ قۇرامى سۋلفاتى كەيدە حلورلى قۇرلىمعا اينالادى.

جەر استى سۋلارىنىڭ ورنالاسۋ اۋدان جەرىنىڭ توپىراق قۇرامىنا، ولاردىڭ سۋ ءسىڭىرۋ قابىلەتىنە ، جەر بەدەرىنە، اتموسفەرالىق سۋلارعا بايلانىستى. تاۋ ەتەگىندەگى جازىقتىقتاردا جەر استى سۋىنىڭ جاتۋى 6-1 مەتر بولسا، تاۋلى ايماقتار مەن ساي-سالالاردا ولاردىڭ تەرەندىگى 5-40 مەترگەدەيىە ورنالاسادى. تالاس وزەنىنىڭ ارناسىنا جاقىنداعان سايىن جەر استى سۋلارىنىڭ دەڭگەيى جوعارىلاي تۇسەدى، ياعني 2 دەن6 مەتر بولادى. وزەن ارناسى بويىندا ول تەرەندىك 0، 5 تەن 2 مەترگە جەتەدى. سۋدىڭ مينەرالداعى 0، 6 دان 4، 2 گ/ليتر مولشەرىنە دەيىن جەتەدى. مەحانيكالىق توپىراق قۇرامى كاربوناتتى، كالسيلى كەيدە تۇزدى بولادى. اۋدان جەرىنىڭ سولتۇستىك بولىگى سۋ رەسۋرستارىن كەدەيلەۋ. ونىڭ باستى سەبەبى اتموسفەرالىق جاۋىن-شاشىننىڭ از تۇسۋىنەن جانە تاۋدان اعاتىن وزەندەر مەن وزەكشەلەردىن ازدىعىنان. بۇل سۋ كزدەرىنە جاتاتىن قاراسۋ، كوگال، شەڭگەلدى وزەندەرى كوكتەمگى ەرىگەن قار سۋلارىمەن بايلانىستى بولعاندىقتان جاز ايلارىندا قۇرعاپ قالادى. كەيبىر وزەندەر مەن وزەكشەلەر بويىندا توسپا بوگەتتەر سالىنعان، ءبىراق بۇل سۋ كوزدەرى ەگىستىكتەردى سۋعارۋعا جەتپەيدى، سوندىقتان تەك مال شارۋاشىلىعىن سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە پايدانىلادى. سۋ قورىن جيناۋ تەك جاۋىن-شاشاىن ەسەبىنەن تۇرادى جانە ول قور كوكتەمگى ەرىگەن قار مەن جاۋعان جاڭبىردان 80% جازداعى كۇزدەگى ىلعالداردان 20% بولادى. بۇل جەرلەردىڭ ىلعالدىلىعىنىڭ تومەن بولۋى توپىراك قۇرامىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋى مەن ءوز بويىنا ساقتاعىشتىڭ قاسيەتىنىڭ تومەن بولۋىنان جانە جەر استى سۋلارىنىڭ دەڭگەيىوتە تومەن (20-100م)  جاتقاندىقتان، وسىعان بايلانىستى توپىراق قۇرامى دا وزگەتىپ وتىرادى، ءارى سۋدىڭ مينەرالدىلىعى تۇراقتى بولمايدى، جوعارى ەمەس.

---